‫پژوهشنامه تاریخهای محلی ایران‬ Biannual Research Journal of Iran Local Histories Nineth Year, No 2, Ser. No 18, Spring & Summer 2021 (PP. 129-154) )850-821 ‫ (صفحات‬8011 ‫ بهار و تابستان‬،81 ‫ پیاپی‬،‫ شمارة دوم‬،‫سال نهم‬ ‫جایگاه و کارکرد بازرگانان بوشهر در جنبش جنوب ایران‬ ‫ سیدصاحب برزین‬،*‫حسین هژبریان‬ ‫ تهران ـ ایران‬،‫ دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه پیام نور‬،‫ تهران ـ ایران؛ استادیار گروه تاریخ‬،‫ دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه پیام نور‬،‫استادیار گروه تاریخ‬ )5055 /55 /05( :‫تاریخ پذیرش‬ )5911 /51 /51( :‫تاریخ دریافت‬ The Position and Function of Bushehr Merchants in the Movement of Southern Iran Hosseyn Hojabrian*. Seyyed Saheb Barzin Assistant Prof, Department of History, Faculty of Social Sciences, Payame Noor University, ; Assistant Prof, Department of History, Faculty of Social Sciences, Payame Noor University Received: (2020/ 08/ 05) Abstract After the victory of the Constitutional Revolution, southern Iran underwent many political changes, culminating in the World War I. The merchants of Bushehr, who had gained more economic power since the beginning of the nineteenth century and had gradually become interested in social and political activities, were opposed to Britain and an ally of the constitutional clergy, and as an influential social group, have the religious, national and economic interests. During the events of the southern movement, the merchants of Bushehr were always in conflict with these interests, and usually by ignoring the economic interests, they supported the positions of the constitutionalist clerics and acted in the national interest. As the movement continued to struggle and the growing economic losses inflicted on traders due to the insecurity of trade routes and the cessation of trade, they gradually became reluctant to continue supporting the movement and eventually withdrew. The present article tries to answer the question with the method of qualitative analysis: what effect did the economic approach of Bushehr businessmen have on their orientation to join or not to accompany the southern movement? The purpose of this study is how and why the dual positions of Bushehr businessmen and the result of the research shows that Bushehr businessmen, motivated by the establishment of order and security and enjoying its economic and political interests, converged and joined the southern movement, but after despair of achieving the goals, and the economic costs, They withdrew from the movement. Keywords: Bushehr Merchants, Bushehr, Kazerun, Southern Movement, Southern Police, World War I. * Corresponding Author: hhojabrian@yahoo.com amirsambarzin@yahoo.com Accepted: (2021/ 04/ 09) ‫چکیده‬ ‫جنوب ایران پس از پیروزی انقالب مشروطیت تحوالت سیاسی‬ ‫زیادی را پشت سر نهاد که اوج آن در جنگ جهانی اول رقم‬ ‫ بازرگانان بوشهر که از ابتدای قرن نوزدهم توان اقتصادی‬.‫خورد‬ ‫بیشتری یافته و بهتدریج به فعالیتهای اجتماعی و سیاسی‬ ‫ مخالف انگلستان و متحد‬،‫ در این جنبش‬،‫عالقهمند شده بودند‬ ‫روحانیت مشروطهخواه بودند و به عنوان یک گروه اجتماعی‬ ‫ در طی حوادث‬.‫ ملی و اقتصادی داشتند‬،‫ عالئق مذهبی‬،‫متنفذ‬ ‫ بازرگانان بوشهر همواره در کشاکش این عالئق‬،‫جنبش جنوب‬ ‫ از مواضع‬،‫قرار داشتند و معموال با پشت کردن به منافع اقتصادی‬ ‫روحانیان مشروطهخواه حمایت و در جهت منافع ملی عمل‬ ‫ با طوالنی شدن روند مبارزات جنبش و زیانهای‬.‫مینمودند‬ ‫اقتصادی فزایندهای که به سبب ناامنی مسیرهای تجاری و توقف‬ ‫ آنها اندک اندک در تداوم‬،‫جریان تجارت به بازرگانان وارد شد‬ .‫حمایت از این جنبش مردد شدند و در نهایت از آن کناره گرفتند‬ ‫ مریکوشرد بره ایرن‬،‫ برا روت تحلیرل کیفری‬،‫نوشتار حاضرر‬ ‫سؤال پاسر دهرد کره روی ررد اقتصرادی بازرگانران بوشرهر ره‬ ‫تأثیری در جهتگیری آنهرا بررای همراهری یرا عردم همراهری برا‬ ‫جنرربش جنرروب داشررتگ گررونگی و رایرری مواضررع دوگانرره‬ ‫بازرگانان بوشهر هردف ایرن پرژوهش اسرت و دسرتاورد تحقیرق‬ ‫حرراکی اسررت کرره بازرگانرران بوشررهر بررا انگیررزه برقررراری ن ررم و‬ ‫ برره‬،‫امنیررت و برخررورداری از منررافع اقتصررادی و سیاسرری آن‬ ‫ امررا پررس از‬،‫همگرایرری و همراهرری بررا جنرربش جنرروب پرداختنررد‬ ‫ناامیرردی از دسررتیابی برره اهررداف خررود و تحمررل هزینررههررای‬ .‫ از همراهی با جنبش کناره گرفتند‬،‫اقتصادی‬ ،‫ جنبش جنوب‬،‫ کازرون‬،‫ بوشهر‬،‫ بازرگانان بوشهر‬:‫کلیدواژهها‬ .‫ جنگ جهانی اول‬،‫پلیس جنوب‬ ‫ حسین هژبریان‬:‫* نویسنده مسئول‬ ‫‪031‬‬ ‫پژوهشنامة تاریخهای محلی ایران‪ ،‬سال نهم‪ ،‬شمارة دوم‪ ،‬پیاپی ‪ ،01‬بهار و تابستان ‪0011‬‬ ‫‪ .1‬مقدمه‬ ‫از ابتدای قرن نوزدهم موقعیت بوشهر به عنوان‬ ‫دروازه ورود کاال به ایران تثبیت گردید و در نتیجه‬ ‫آن برخی از بازرگانان بوشهر‪ ،‬با استفاده از این‬ ‫موقعیت بر توان اقتصادی خود افزودند‪ .‬شهرهایی‬ ‫که در مسیر جاده بوشهر به داخل ایران قرار داشتند‬ ‫نیز به کمک همین عامل جان گرفتند‪ .‬ی ی از این‬ ‫شهرها کازرون بود که به عنوان مهمترین شهر بین‬ ‫بوشهر و شیراز‪ ،‬هم واسطه انتقال کاالهای این دو‬ ‫شهر محسوب میشد و هم از یک گروه متنفذ از‬ ‫بازرگانان معتبر برخوردار بود‪ .‬بازرگانان کازرونی‪،‬‬ ‫مانند بازرگانان بوشهر و سایر نقاط ایران‪ ،‬در طول‬ ‫ح ومت قاجار بهتدریج به یک گروه اجتماعی‬ ‫مؤثر وقابل اعتنا تبدیل شدند و اندک اندک‪ ،‬با‬ ‫توجه به وزن اجتماعی خود‪ ،‬به تأثیرگذاری بر‬ ‫رخدادهای سیاسی عالقهمند شدند‪ .‬بسیاری از‬ ‫بازرگانان کازرونی با درک موقعیت برتر بوشهر در‬ ‫این شهر س ونت یافتند و موفق شدند در حرفه‬ ‫خود موفقیت شایانی کسب کنند‪ .‬آنها عمال در‬ ‫بافت اجتماعی شهر بوشهر حل شدند ولی پسوند‬ ‫کازرونی و نیز ارتباط خود با زادگاهشان را حفظ‬ ‫کردند‪ .‬این بازرگانان در کنار سایر بازرگانان بوشهر‬ ‫بهتدریج تبدیل به گروهی متنفذ شدند که عالوه بر‬ ‫فعالیتهای اجتماعی و عامالمنفعه که وجهه‬ ‫اجتماعی مناسبی به ایشان میبخشید‪ ،‬در کنار دیگر‬ ‫گروه اجتماعی متنفذ‪ ،‬یعنی روحانیت‪ ،‬قرار گرفتند‪.‬‬ ‫بازرگانان بوشهر در انقالب مشروطه در کنار‬ ‫روحانیان مشروطهخواه از اهداف مترقیانه انقالب‬ ‫حمایت کردند و امیدوار بودند با تغییر مناسبات‬ ‫سیاسی‪ ،‬ایران به کشوری مستقل و پیشرفته تبدیل‬ ‫شود و امنیت حاصل از آن به رونق تجاری و منافع‬ ‫اقتصادی بینجامد ولی رویدادهای پس از مشروطه‬ ‫در جنوب ایران به گونهای پیش رفت که بازرگانان‬ ‫بوشهر بایستی از عالئق مختلف خود ی ی را‬ ‫انتخاب میکردند‪ .‬بدین معنا که حمایت از‬ ‫روحانیت مشروطهخواه و مخالفت با نفوذ‬ ‫انگلستان در جنوب‪ ،‬گاهی نتایج ناخواستهای مانند‬ ‫ناامنی و توقف جریان تجارت را موجب میشد‪.‬‬ ‫بررسی نحوه فعالیتها و روند موضعگیری‬ ‫بازرگانان بوشهر نشان میدهد که آنها در ابتدای‬ ‫جنبش جنوب‬ ‫فعاالنه در رخدادها مشارکت‬ ‫داشتند و فداکاری زیادی از خود نشان دادند‪ .‬آنها‬ ‫با خوانینی که با انگیزههای مختلف علیه قوای‬ ‫انگلیسی وارد مبارزه شده بودند‪ ،‬ارتباط تنگاتنگی‬ ‫برقرار کردند که شامل حمایت مالی‪ ،‬تالت برای‬ ‫متحد ساختن خوانین و عناصر ضد انگلیسی‪ ،‬بستن‬ ‫بازار در اعتراض به سیاستهای انگلستان و ن ایر‬ ‫آن بود‪ .‬ولی بهتدریج از میزان مشارکت آنها کاسته‬ ‫شد‪ .‬با طوالنی شدن درگیریهای ن امی و توقف‬ ‫تجارت‪ ،‬بازرگانان از نفوذ خود استفاده میکردند‬ ‫تا به نحوی بین طرفین مصالحهای برقرار کنند که‬ ‫تداوم جریان تجاری را مم ن سازد ولی در اواخر‬ ‫جنبش با درک نامم ن بودن‬ ‫نین خواستهای‬ ‫عمال از آن کناره گرفتند‪ .‬ل ن با توجه به این ه‬ ‫روحانیان و برخی از خوانین متحد بازرگانان‬ ‫کماکان به مبارزه با انگلستان ادامه میدادند‪ ،‬آنها‬ ‫ترجیح دادند در این درگیری س وت کنند و به‬ ‫انت ار پایان آن بنشینند‪ .‬در این مقاله کوشش‬ ‫خواهد شد انگیزههای بازرگانان بوشهر که بسیاری‬ ‫از آنها ریشه کازرونی داشتند‪ ،‬برای پیوستن به‬ ‫جنبش جنوب ایران و علل کنارهگیری ایشان از این‬ ‫جنبش بررسی شود‪ .‬شایان ذکر است که من ور از‬ ‫حسین هژبریان؛ سیدصاحب برزین‪ :‬جایگاه و کارکرد بازرگانان بوشهر در جنبش جنوب ایران ‪030‬‬ ‫جنبش جنوب مبارزاتی است که در فاصله انقالب‬ ‫شده است‪ :‬در کتاب گمرک بوشهر و نقش آن در‬ ‫صورتهای مختلف علیه سیاستها و اقدامات‬ ‫بوشهر و تحوالت آن پرداخته و با ارائه آمار و‬ ‫انگلستان در جنوب ایران انجام پذیرفت‪ .‬اوج این‬ ‫ارقام دقیق تأثیرات متقابل تحوالت سیاسی و‬ ‫مشروطه تا خاتمه جنگ جهانی اول‪ ،‬به‬ ‫جنبش را در مبارزه تنگستانیها‪ ،‬ناصردیوان‬ ‫کازرونی و قشقاییها با نیروهای انگلیسی‪ ،‬هندی و‬ ‫پلیس جنوب میتوان دید‪.‬‬ ‫تجارت خلیج فارس به سازوکار اداری گمرک‬ ‫اقتصادی را بررسی نموده است‪ .‬در کتاب معین‪-‬‬ ‫التجار بوشهری و احیای تجارت دریایی خلیج‬ ‫فارس نیز با بررسی زندگی و اقدامات ی ی از‬ ‫جنبش جنوب ایران از زوایای مختلفی بررسی‬ ‫تجار موفق بوشهر نمونهای از گسترت نقش‬ ‫شده و کتب و مقاالت متعددی درباره آن نوشته‬ ‫اجتماعی و سیاسی این گروه اجتماعی را معرفی‬ ‫شده است‪ .‬کتاب سرکنسولگری بریتانیا در بوشهر‪،‬‬ ‫کرده است‪ .‬عالوه بر این‪ ،‬در تحقیق جدید ویلم‬ ‫نوشته صفورا برومند از جمله این آثار است که در‬ ‫فلور با عنوان بوشهر دروازه تجاری ایران در خلیج‬ ‫جنوب داشته ولی نقش مهم تجار را به اندازه کافی‬ ‫اصلی ایران در قرن نوزدهم پرداخته شده و دالیل‬ ‫بررسی ن رده است‪ .‬سیدقاسم یاحسینی نیز در‬ ‫افول این نقش در قرن بیستم تحلیل گردیده است‪.‬‬ ‫فصول مختلف اشاراتی به مشروطیت و جنبش‬ ‫فارس‪ ،‬به جایگاه بوشهر به عنوان بندر وارداتی‬ ‫کتاب رئیسعلی دلواری به بررسی ریشههای‬ ‫گزارتهای مستر یک نیز کتاب ارزشمند دیگری‬ ‫تداوم آن را تا جنگ جهانی اول دنبال کرده است‪.‬‬ ‫ذیقیمتی دربارة تحوالت سیاسی بوشهر است و‬ ‫برخی مقاالت کنگره بزرگداشت رئیسعلی دلواری‬ ‫درهمتنیدگی تحوالت سیاسی و اقتصادی این بندر‬ ‫درباره رویدادهای جنگ جهانی اول نگاشته شده‬ ‫را نشان میدهد‪.‬‬ ‫اختالف اهالی جنوب ایران با انگلستان پرداخته و‬ ‫است که بهرغم حجم اندک‪ ،‬حاوی اطالعات‬ ‫که اشتراکاتی با محور پژوهش حاضر دارند‪،‬‬ ‫با وجود انتشار این تحقیقات‪ ،‬جای خالی‬ ‫هر ند هیچیک در خصوص تجار کازرونی نیست‪.‬‬ ‫پژوهشهایی که برای عبور از سطح رویدادها و‬ ‫تنها کتابی که زندگی و نقش ی ی از تجار مهم‬ ‫پرداختن به جنبههای مغفول این جنبش‪ ،‬جسارت‬ ‫کازرونی را بررسی کرده سید محمدرضا تاجر‬ ‫کافی داشته باشند‪ ،‬همچنان احساس میشود‪ .‬بسیار‬ ‫کازرونی‪ ،‬نوشته سیداحمد حسینی کازرونی است‬ ‫گفته شده است که گروههای متعددی در جنبش‬ ‫که در مقاله حاضر نیز از آن استفاده شده است‪.‬‬ ‫جنوب ایران و مقاومت در برابر نیروهای بیگانه‬ ‫موسی‬ ‫نقش داشتند؛ ولی عمل رد این گروهها بهندرت‬ ‫مطهریزاده نیز به لحاظ استفاده از اسناد حائز‬ ‫جداگانه نقد و بررسی شده است‪ .‬به ن ر میرسد‬ ‫اهمیت است‪ .‬در تحقیقات جدیدی که اخیرا‬ ‫پرداختن به ی ایک اقشار و افراد مؤثر در این‬ ‫صورت گرفته است تجار بوشهر توجه بیشتری را‬ ‫جنبش‪ ،‬ضمن کمک به روشن ساختن ی ی از‬ ‫به خود جلب کردهاند‪ .‬مثال دکتر حبیباهلل‬ ‫برهههای تاری‬ ‫این منطقه از کشورمان‪ ،‬ام ان‬ ‫سعیدینیا در دو کتاب خود بر این موضوع متمرکز‬ ‫نگریستن بدان از زوایای جدید را فراهم میکند و‬ ‫کتاب‬ ‫ناصردیوان‬ ‫کازرونی‪،‬‬ ‫نوشته‬ ‫‪031‬‬ ‫پژوهشنامة تاریخهای محلی ایران‪ ،‬سال نهم‪ ،‬شمارة دوم‪ ،‬پیاپی ‪ ،01‬بهار و تابستان ‪0011‬‬ ‫افقهای جدید و متفاوتی را خواهد گشود‪ .‬نوشتار‬ ‫ضعف الزامات یک بندر از قبیل اس له‪ ،‬انبار و‬ ‫حاضر با رهیافت تحلیل کیفی و با تالت در جهت‬ ‫گمرکخانه ر تضمین نمود (سعیدینیا‪-24 :9831 ،‬‬ ‫تبیین و تفسیر وجوه مختلف موضوع‪ ،‬پاس گویی‬ ‫‪ . )23‬افزایش حجم تجارت بندر بوشهر‪ ،‬آن را از‬ ‫به این سؤال اصلی را در دستور کار دارد که‪:‬‬ ‫یک بندر واقع در مسیر کشتی به مهمترین بندر‬ ‫روی رد اقتصادی بازرگانان بوشهر و تالت آنها در‬ ‫ترانزیتی ایران بدل ساخت که مرکزی برای ورود‬ ‫ه تأثیری در‬ ‫کاالها خصوصا کاالهای وارده از هند و منچستر و‬ ‫همراهی و همنوایی آنها با جنبش جنوب در حین‬ ‫ارسال آن به مناطق پسکرانهای و داخلی ایران و‬ ‫جنگ جهانی اول و کنارهگیری از آن داشتگ‬ ‫همچنین صادرات محصوالتی از قبیل گندم و‬ ‫ایجاد امنیت و ثبات در منطقه‪،‬‬ ‫تریاک به کشورهای خارجی به شمار میرفت‬ ‫‪ .2‬بندر بوشهر‪ ،‬دروازه ورود کاال‬ ‫با تثبیت ح ومت قاجار و برقراری امنیت نسبی‬ ‫در کشور‪ ،‬زمینه رونق فعالیتهای اقتصادی نیز‬ ‫فراهم شد‪ .‬ی ی از مناطقی که تحت تأثیر این ثبات‬ ‫نسبی قرار گرفت‪ ،‬بندر بوشهر بود که بهتدریج به‬ ‫دروازه ورود کاال به ایران تبدیل شد‪ .‬استفاده از‬ ‫کشتیهای بخار که تجارت فصلی بوشهر را به‬ ‫تجارت دائمی تبدیل نمود نقش مهمی در این‬ ‫تحول داشت (فلور‪ .)83 :9831 ،‬رونق اقتصادی‬ ‫بوشهر تحت تأثیر روابط سیاسی ایران و انگلستان‬ ‫بود و گهگاه د ار افت میشد‪ ،‬مانند حمله نیروی‬ ‫دریایی انگلستان به بنادر جنوب‪ ،‬در پی محاصره‬ ‫هرات توسط ایران که در گزارت محمدابراهیم‬ ‫کازرونی مشهود است (کازرونی‪.)33 :9831 ،‬‬ ‫ح ومت مرکزی با درک اهمیت روزافزون بوشهر‪،‬‬ ‫در دورة ناصرالدینشاه اقداماتی برای ت میل برج و‬ ‫باروی شهر انجام داد که با ایجاد تنش و درگیری‬ ‫مجدد بین ایران و انگلستان ناتمام ماند (حقایقنگار‪،‬‬ ‫‪ .)13 :9831‬با اینحال ثبات سیاسی دورة طوالنی‬ ‫پادشاهی ناصرالدینشاه و تحوالت بینالمللی مانند‬ ‫گشایش کانال سوئز‪ ،‬رشد مداوم بوشهر را ر بهرغم‬ ‫مش الت زیرساختی ون فقدان جاده مناسب و‬ ‫(همان‪.)19 :‬‬ ‫عوامل متعددی موجب برتری بوشهر بر سایر‬ ‫بنادر ایران در دورة قاجار شد که از مهمترین آنها‬ ‫مناطق پسکرانهای بوشهر بود‪ .‬این مناطق نسبتاً‬ ‫پرجمعیت بودند و بازار مناسبی به شمار میرفتند‪،‬‬ ‫عالوه بر این کشاورزی پررونقی داشتند که‬ ‫محصوالت صادراتی را تولید میکردند‪ .‬ارتباط‬ ‫نزدیک بازرگانان بوشهر با تجار شیراز و مناطق‬ ‫داخلی کشور مانند اصفهان نیز عامل دیگری بود‬ ‫که بوشهر را از سایر بنادر ممتاز میکرد (فلور‪،‬‬ ‫‪ .)31 :9831‬این محصوالت طیف گستردهای از‬ ‫میوهها و صیفیجات را در بر میگرفت‪ .‬البته شیوه‬ ‫کشت این محصوالت سنتی بود‪ ،‬ولی زمینه مناسب‬ ‫برای صادرات آن‪ ،‬موجب تمایل ساکنان این مناطق‬ ‫به این فعالیت میگردید (سعیدینیا‪14 :9831 ،‬؛ لوریمر‪،‬‬ ‫‪499 :9811‬؛ کازرونی‪.)31 :9831 ،‬‬ ‫مجموعه عوامل فوق بوشهر را به بندری‬ ‫پرجنب و جوت بدل ساخته بود که ارتباطات‬ ‫گستردهای با کشورهای دیگر داشت‪ .‬بیشترین‬ ‫مراودات تجاری با هند و انگلستان بود و از بمبئی‬ ‫سالی پنج تا شش بار سفر به بوشهر صورت می‪-‬‬ ‫گرفت‪ .‬این مراوده با شرکت انگلیس و الجزایر به‬ ‫حسین هژبریان؛ سیدصاحب برزین‪ :‬جایگاه و کارکرد بازرگانان بوشهر در جنبش جنوب ایران ‪033‬‬ ‫ماهی یک مسافرت میرسید (سعیدینیا‪.)23 :9831 ،‬‬ ‫از بازرگانان شهرهای مختلف از قبیل کازرون‪،‬‬ ‫عالوه بر هند و انگلستان‪ ،‬کشورهای فرانسه‪ ،‬آلمان‪،‬‬ ‫بهبهان‪ ،‬برازجان و سایر شهرها تبدیل ساخت‪.‬‬ ‫عثمانی و ین نیز تجارت قابلتوجهی در بوشهر‬ ‫بازرگانان ساکن بوشهر با فهم اهمیت سازماندهی‬ ‫داشتند (همان‪ .)18 :‬روابط تجاری با کشورهای‬ ‫فعالیتهای خود‪ ،‬در ایجاد شب ه تجاری و تش یل‬ ‫متنوع بر ترکیب جمعیتی بوشهر نیز تأثیر نهاده بود؛‬ ‫کمپانیهای جدید پیشگام بودند‪ .‬نمایندگیهای این‬ ‫به گونهای که افرادی از ملیتها و ادیان مختلف در‬ ‫بازرگانان‪ ،‬عالوه بر شهرهای داخلی‪ ،‬شامل‬ ‫بوشهر س ونت داشتند (لوریمر‪ .)933 :9811 ،‬در هم‬ ‫شهرهای متعددی در کشورهای خارجی میشد و‬ ‫تنیدن تجارت و رابطه با کشورهای خارجی بهویژه‬ ‫کمپانیهای این بازرگانان فعاالنه به خرید و فروت‬ ‫هند و انگلستان نوعی فرهنگ تجارتپیشگی در‬ ‫کاال در بازارهای داخلی و خارجی میپرداخت‬ ‫بوشهر ایجاد کرده بود که نگرانی خود از ناامنی را‬ ‫(همان‪ .)81-41 :‬بازرگانان بوشهری با تأسیس‬ ‫با کاهش حجم تجارت نشان میداد ( یک‪:9814 ،‬‬ ‫«کمپانی تجارتی ایران» و «کمپانی تجاری بوشهر»‪ ،‬با‬ ‫‪.)11‬‬ ‫سرمایه یک میلیون روپیه معادل ‪831‬هزار تومان‪،‬‬ ‫عالوه بر توان اقتصادی‪ ،‬کارآمدی فعالیتهای خود‬ ‫‪ .3‬زمینههای انسجام اجتماعی‬ ‫از اوایل دورة قاجار برخی تحوالت سیاسی و‬ ‫اقتصادی موجب رشد و ارتقاء جایگاه اجتماعی‬ ‫تجار گردید‪ .‬برخی صفات شخصی مانند امانتداری‬ ‫و سواد کافی و برخورداری از مهارت در ن ام‬ ‫خاص معامالت و حساب تجاری جایگاه خاصی‬ ‫به تجار میداد‪ .‬تجار ساکن بوشهر نیز با استفاده از‬ ‫توان اقتصادی فزاینده خود در فعالیتهای‬ ‫عامالمنفعهای همچون احداث مدارس‪ ،‬مساجد و‬ ‫کاروانسرا و راهاندازی روزنامه و برقکشی حضور‬ ‫فعالی داشتند که تا حدودی روحیه تجددخواه‬ ‫ایشان را نشان میداد (سعیدینیا‪.)43-41 :9818 ،‬‬ ‫تقریبا مقارن با همین تحوالت و با تثبیت موقعیت‬ ‫بوشهر به عنوان دروازة ورود کاال به ایران‪ ،‬برخی‬ ‫از شهرهای پسکرانهای مانند کازرون به محل‬ ‫مناسبی برای فعالیتهای تجاری تبدیل و تجار‬ ‫معتبر آنها برای گسترت دامنه فعالیتهای خود‬ ‫روانه بوشهر شدند‪ .‬این شرایط بوشهر را به کانونی‬ ‫را به عنوان یک طبقه منسجم نشان دادند (دشتی‪،‬‬ ‫‪984 :9831‬؛ سعیدینیا‪38 :9831 ،‬؛ حسینی‪.)43 :9832 ،‬‬ ‫نشانه دیگر جایگاه تجار‪ ،‬القاب و مناصبی است‬ ‫که در دورة قاجاریه برای نشان دادن موقعیت آنها‬ ‫به کار میرفت و عالوه بر سلسله مراتب‪ ،‬نوعی‬ ‫انسجام و پیوستگی صنفی را نشان میداد که به آنها‬ ‫اجازه میداد در مواقع لزوم ی پار ه عمل کنند‪.‬‬ ‫معتبرترین لقب‪ ،‬ملکالتجار بود که در بوشهر برای‬ ‫نخستین بار در سال ‪9431‬ق به حاجی عبدالمحمد‬ ‫کازرونی اعطا شد که در حدود سال ‪9491‬ق ساکن‬ ‫بوشهر شده بود و پدر و پدربزرگش تاجران‬ ‫معروفی بودند واخالف وی نیز این لقب را‬ ‫دریافت کردند (دشتی‪ .)914 :9831 ،‬وظیفه‬ ‫ملکالتجار آن بود که ضمن حفظ منافع عمومی‬ ‫صنف خویش‪ ،‬اختالفات تجار را رفع و رجوع‬ ‫کند‪ ،‬به تأدیه قرض مقروضین کمک کند و علل‬ ‫ورش ستگی آنها را تعیین نماید (پوالک‪.)818 :9833 ،‬‬ ‫البته گاهی ام ان داشت نین القابی از دارنده آن‬ ‫‪030‬‬ ‫پژوهشنامة تاریخهای محلی ایران‪ ،‬سال نهم‪ ،‬شمارة دوم‪ ،‬پیاپی ‪ ،01‬بهار و تابستان ‪0011‬‬ ‫ستانده شود ولی در مجموع القاب مختلفی ون‬ ‫محصوالت کشاورزی صادراتی‪ ،‬سهم خود را در‬ ‫رکنالتجار‪ ،‬معاونالتجار‪ ،‬رئیسالتجار‪ ،‬صدرالتجار‪،‬‬ ‫تجارت بینالمللی حفظ کنند (سعیدینیا‪.)31-33 :9818 ،‬‬ ‫مؤتمنالتجار‪ ،‬ن امالتجار و معتمدالتجار ح ایت از‬ ‫مراتب اجتماعی و اقتصادی بازرگانان و همچنین‬ ‫رابطه تنگاتنگ آنها با فرمانروایان سیاسی دارد‬ ‫(همانجا)‪.‬‬ ‫پس از حاج علیاکبر تاجر کازرونی که در‬ ‫مدت کوتاهی به ملکالتجار این بندر تبدیل شد‬ ‫(فسایی‪ )9848 /9 :9831 ،‬و منصب یادشده کمابیش‬ ‫به خاندان این بازرگان کازرونی اختصاص داشت؛‬ ‫آقا محمدعلی (ملکالتجار دوم) از بزرگترین‬ ‫بازرگانان ایران محسوب میشد؛ تا جایی که‬ ‫فسایی وی را نین وصف کرده است‪:‬‬ ‫از وفور مالالتجاره اگر شخص اول نبود در میانه‬ ‫تجار ایران؛ المحاله در شماره شخص دوم‬ ‫محسوب میشده است (همان‪.)9842 /9 :‬‬ ‫قدرت اقتصادی فراوان و روزافزون این‬ ‫بازرگانان مقارن با ضعف فزاینده دولت قاجار بود‬ ‫و بهتدریج به آنها اجازه حضور فعالتر در‬ ‫رخدادهای اجتماعی را داد‪ .‬حاج محمدمهدی‬ ‫بوشهری (کازرونی) ملکالتجار سوم به واسطه‬ ‫توان اقتصادی باالی خویش بارها ضمانت مالیاتی‬ ‫بوشهر و بنادر را برعهده گرفت (کتاب نارنجی‪:9831 ،‬‬ ‫‪914 /9‬؛ حسینی‪.)41 :9832 ،‬‬ ‫بازرگانان ساکن بوشهر در کنار فعالیتهای‬ ‫تجاری به سرمایهگذاری در زمینه خرید زمینهای‬ ‫کشاورزی و تولید محصوالت متناسب با تقاضای‬ ‫بازارهای خارجی نیز تمایل آش اری داشتند‪ .‬علت‬ ‫این روی رد توان محدود بازرگانان بوشهر و‬ ‫کازرون در مقابل شرکتهای خارجی بود که آنها‬ ‫میکوشیدند با خرید زمینهای کشاورزی و تولید‬ ‫‪ .4‬پیشینۀ فعالیتهای اجتماعی‬ ‫بازرگانان مقیم بوشهر از بدو قدرت گرفتن‪،‬‬ ‫منسجم و هدفمند عمل میکردند و در نحوة‬ ‫اقدامات ایشان نوعی خرد جمعی و تالت سازمان‬ ‫یافته مشهود است‪ .‬برای مثال این بازرگانان در‬ ‫دورة ناصری تش لی اقتصادی به نام «مجلس وکالی‬ ‫تجارت» تش یل دادند که از جزئیات فعالیت آن‬ ‫اطالعی در دست نیست (آدمیت ر ناطق‪.)88 :9833 ،‬‬ ‫بازرگانان بوشهر‪ ،‬عالوه بر فعالیتهای اقتصادی‪،‬‬ ‫توجه ویژهای به اقدامات اجتماعی نشان میدادند‬ ‫که نمونه آن کمکهای ایشان در ساخت و تداوم‬ ‫فعالیت مدرسه سعادت بوشهر‪ ،‬نخستین مدرسه‬ ‫جنوب ایران است‪ .‬از اقدامات دیگری که بازرگانان‬ ‫کازرونی به ویژه حاج سیدمحمدرضا کازرونی در‬ ‫صدد انجام آن برآمدند تأسیس کارخانه آب‬ ‫شیرینکنی است که قرار بود در موقع ضرورت‪،‬‬ ‫گندم نیز آرد کند (حمیدی‪ .)83 :9813 ،‬سید‬ ‫محمدرضا کازرونی کمی پس از صدور فرمان‬ ‫مشروطیت‪ ،‬برای تأسیس بانک ملی پیشقدم شد و‬ ‫آمادگی خود را برای تقدیم پنج هزارتومان بدین‬ ‫من ور اعالم کرد (حسینی‪ .)38 :9832 ،‬وی همین‬ ‫پیشگامی و حس میهندوستی را هنگام پذیرفتن‬ ‫نمایندگی شرکت اسالمیه اصفهان و خرید‬ ‫منسوجات آن کارخانه به میزان ‪ 81111‬ریال نشان‬ ‫داد که گشایش قابلتوجهی در رونق کارخانجات‬ ‫نساجی ایجاد نمود (همان‪ .)33 :‬فعالیتهای‬ ‫اجتماعی‬ ‫بازرگانان‬ ‫کازرونی‬ ‫مقیم‬ ‫بوشهر‬ ‫مخصوصاً سید محمدرضا کازرونی که با امور‬ ‫حسین هژبریان؛ سیدصاحب برزین‪ :‬جایگاه و کارکرد بازرگانان بوشهر در جنبش جنوب ایران ‪031‬‬ ‫خیریه توام بود؛ وجهه ملی و مثبتی به این گروه‬ ‫میداد که بر اعتبار و نفوذ کالمشان میافزود‪.‬‬ ‫سیاسی در رویدادهای مختلف را پیدا کردند و در‬ ‫نین موضوعاتی نیز وارد میشدند‪ .‬ی ی از‬ ‫بدینترتیب عوامل متعددی مانند منافع‬ ‫نخستین نمونههای کارکرد جدید تجار ساکن‬ ‫اقتصادی مشترک‪ ،‬لزوم ی پار گی برای ام ان‬ ‫بوشهر را میتوان در اقدام حاج کاظم ملکالتجار‬ ‫رقابت با رقبای خارجی و دیدگاه کمابیش مشابه‬ ‫بوشهری مشاهده کرد که با استفاده از نفوذ قابل‪-‬‬ ‫دربارة روی ردی که از ن ر آنها برای حفظ سنت و‬ ‫توجه خود در میان اهالی‪ ،‬با برانگیختن مردم شهر‬ ‫توسعه کشور مورد نیاز بود‪ ،‬موجب انسجام‬ ‫و بردن آنها به تلگرافخانه‪ ،‬زمینة عزل‬ ‫بازرگانان و اتخاذ مواضع مشابه در رویدادهای‬ ‫محمدرضاخان قوامالملک را از ح مرانی بوشهر و‬ ‫اجتماعی و سیاسی گردید‪ .‬عالوه بر این‪ ،‬اقدامات‬ ‫بنادر فراهم ساخت (دشتی‪ .)983 :9831 ،‬از این‬ ‫عامالمنفعه بازرگانان ساکن بوشهر‪ ،‬وجههای مثبت‬ ‫نشانهها میتوان به درک تجار از موقعیت خویش‬ ‫و مقبولیت عامی به این صنف بخشیده بود که به‬ ‫به عنوان یک قشر متنفذ اجتماعی پی برد که تالت‬ ‫آنها ام ان نقشآفرینی در عرصه اجتماعی و‬ ‫میکرد در کشاکش تحوالت سیاسی‪ ،‬با اتخاذ‬ ‫سیاسی را میداد‪ .‬این مواضع در مراحل نخست‬ ‫مواضع صحیح‪ ،‬موقعیت خود را حفظ کند‪.‬‬ ‫بیشتر صبغه صنفی داشت و معطوف به حفظ منافع‬ ‫صنف بازرگانان بود‪ .‬برای مثال میتوان به مخالفت‬ ‫تجار با دریافت تعرفه حقاالرض از کاالهایی که‬ ‫بیش از پانزده روز در گمرکخانه میماندند اشاره‬ ‫نمود‪ .‬پس از اعالم این تعرفه جدید توسط‬ ‫ح مران بنادر‪ ،‬تجار تحصن کردند و با ارسال‬ ‫تلگراف به دربار خواهان تجدیدن ر در این تصمیم‬ ‫شدند‪ .‬این حرکت منسجم به مخابره دستور امین‪-‬‬ ‫السلطان به ح مران بنادر جهت لغو تعرفه جدید‬ ‫منجر شد (وقایع اتفاقیه‪ .)833-833 :9834 ،‬نمونه دیگر‬ ‫از اقدامات بازرگانان بوشهر در جهت منافع صنفی‪،‬‬ ‫مخالفت ایشان با افزایش میزان عوارض گمرکی از‬ ‫‪ 4‬درصد به ‪ 3‬درصد است که در سال ‪9891‬ق و‬ ‫هماهنگ با بازرگانان سایر شهرهای ایران روی داد؛‬ ‫هر ند به نتیجه مطلوب ایشان منتهی نشد‬ ‫(سعیدینیا‪.)918 :9818 ،‬‬ ‫تجار ساکن بوشهر بهتدریج با افزایش توان‬ ‫اقتصادی و جایگاه اجتماعی‪ ،‬ام ان مداخالت‬ ‫‪ .5‬بازرگانان بوشهر در انقالب مشروطیت‬ ‫پیروزی انقالب مشروطیت در جنوب ایران‬ ‫بازتاب زیادی داشت و تجار و کسبه این منطقه از‬ ‫ایران مانند سایر مناطق نقش پررنگی در تحوالت‬ ‫آن بازی کردند‪ .‬تجار و کسبه از مهمترین‬ ‫گروههای مخالف شعاعالسلطنه‪ ،‬حاکم فارس‬ ‫بودند‪ .‬اقدامات شعاعالسلطنه در تصرف برخی‬ ‫اماکن از جمله حجرههایی از بازار شیراز موجب‬ ‫گسترت نارضایتی عمومی از وی شد و رنگ‬ ‫مشروطهخواهی پیدا کرد‪ .‬بهزودی این جریان به‬ ‫سایر شهرهای فارس همچون کازرون سرایت‬ ‫یافت و تجار و کسبه با تعطیلی بازار هدایت آن را‬ ‫برعهده داشتند (رنجبر‪ :9831 ،‬ده و پانزده)‪ .‬آنچه در‬ ‫این اعتراضات توجه را جلب میکند‪ ،‬درک تجار و‬ ‫کسبه از منافع گروهی و لزوم اقدام هماهنگ در‬ ‫این راستاست‪ .‬نمونه این درک در سندی که حاکی‬ ‫از اختالف مالکان و تجار شیراز است‪ ،‬قابل‬ ‫‪031‬‬ ‫پژوهشنامة تاریخهای محلی ایران‪ ،‬سال نهم‪ ،‬شمارة دوم‪ ،‬پیاپی ‪ ،01‬بهار و تابستان ‪0011‬‬ ‫مشاهده است که در آن «تجار و کسبه رسماً از‬ ‫میرزاعلی کازرونی به نمایندگی از صنعتگران‬ ‫جدایی منافع و اهداف خود از مالکان یاد میکنند»‬ ‫(مشروطیت جنوب ایران‪ .)39 :9833 ،‬از میان این سه‬ ‫(همان‪ :‬بیست و دو)‪.‬‬ ‫در بوشهر هم تجار هوادار جنبش مشروطیت‬ ‫بودند‪ .‬این هواداری در دورة پیش از مشروطیت‬ ‫هم مسبوق به سابقه بود‪ .‬برای مثال گزارشی از‬ ‫اشاره ملکالتجار به «مجلس مبعوثان» در صحبت‬ ‫با عینالدوله وجود دارد که این دلبستگی را به‪-‬‬ ‫خوبی نشان میدهد (کتاب نارنجی‪)914 :9831 ،‬؛‬ ‫هر ند مشخص نیست این پیشنهاد تحت تأثیر ه‬ ‫عواملی ارائه شده است‪ .‬تعامل بازرگانان بوشهری‬ ‫با مشروطیت در دورة پس از پیروزی انقالب‬ ‫مشروطیت‪ ،‬به ش ل مشارکت در نمادهای ن ام‬ ‫جدید از قبیل مجلس ایالتی تبلور مییافت‪.‬‬ ‫انتخابات مجلس دورة اول طبق ن امنامه‪ ،‬با تش یل‬ ‫انجمن ن ار‪ ،‬که ظاهرا برای ن ارت بر انتخابات‬ ‫تاسیس شده بود‪ ،‬در منزل ملکالتجار و با تأکید‬ ‫سیدمحمدرضا کازرونی و حاجی باقر بر انجام‬ ‫دقیق انتخابات برگزار شد (سعیدینیا‪.)913 :9818 ،‬‬ ‫گزارشی که روزنامه م فری از نحوه واکنش‬ ‫بازرگانان کازرونی مقیم بوشهر نسبت به سالگرد‬ ‫صدور فرمان مشروطیت ارائه کرده است تا‬ ‫حدودی موضع فعال ایشان را نشان میدهد؛ زیرا‬ ‫بانی جشن سالگرد مشروطه بازرگانان کازرونی‬ ‫بودند (حمیدی‪.)923-923 :9813 ،‬‬ ‫پس از پیروزی انقالب مشروطه‪ ،‬در بوشهر نیز‬ ‫مانند سایر شهرهای فعال درزمینههای سیاسی‪،‬‬ ‫انجمن محلی تش یل شد‪ .‬در این انجمن سه نفر از‬ ‫بازرگانان کازرونی به نمایندگی از اقشار مختلف‬ ‫حضور یافتند‪ :‬حاج سیدمحمدرضا کازرونی و حاج‬ ‫میرزا غالمحسین کازرونی به نمایندگی از اعیان و‬ ‫نفر‪ ،‬میرزاعلی کازرونی‪ ،‬ملقب به لسانالمله‪ ،‬به‬ ‫واسطه نقشی که بعدها در مجلس شورای ملی ایفا‬ ‫کرد شناختهشدهتر است؛ ولی حاج سیدمحمدرضا‬ ‫کازرونی نیز در رخدادهای سیاسی جنوب ایران در‬ ‫دوران مشروطیت و جنگ جهانی اول نقش مهمی‬ ‫داشت‪ .‬از اشارات کنسولگری بریتانیا در بوشهر‬ ‫میتوان تا حدودی به اهمیت اقدامات این‬ ‫شخصیت پی برد‪ .‬مثال درگزارت مورخ ‪ 94‬مه‬ ‫‪ ،9111‬درخواست معینالتجار و افتخارالتجار از‬ ‫حاج عبدالرسول (عضو انجمن محلی بوشهر به‬ ‫نمایندگی تجار) و سیدمحمدرضا کازرونی برای‬ ‫تهیه و ارسال سیاهه کاملی از اسلحه و مهمات و‬ ‫دیگر کاالهای قا اق ضبط شده به دست مدیران‬ ‫بلژی ی‪ ،‬جهت ارائه به مجلس شورای ملی اشاره‬ ‫شده است (همان‪.)31 :‬‬ ‫در گزارت مورخ ‪ 43‬مه ‪ 9111‬به برگزاری‬ ‫انتخابات مجدد انجمن محلی و برگزیده شدن حاج‬ ‫سیدمحمدرضا از سوی بازرگانان اشاره مختصری‬ ‫شده است (همان‪ .)14 :‬در گزارت مورخ ‪48‬‬ ‫ژوئن‪ ،9111‬اختالف حاج عبدالرسول و حاج‬ ‫سیدمحمدرضا و تأثیر این دو در پیشبرد امور مورد‬ ‫تأکید قرار گرفته است (همان‪ .)13 :‬درگزارت مورخ ‪1‬‬ ‫ژوئیه ‪ 9111‬بار دیگر به تأثیر حاج سیدمحمدرضا در‬ ‫تصمیمات انجمن محلی و نحوه استدالل وی‬ ‫اشارهای شده که در نوع خود جالب است (همان‪:‬‬ ‫‪ .)39‬گزارت مورخ ‪ 91‬ژانویه ‪ 9113‬نیز به ن تهای‬ ‫توجه کرده که هم نشان از توان اقتصادی حاج سید‬ ‫محمدرضا دارد و هم تعلقات ملی و مذهبی وی را‬ ‫نشان میدهد‪ .‬وی پیشنهاد کرده بود که سربازخانهها‬ ‫حسین هژبریان؛ سیدصاحب برزین‪ :‬جایگاه و کارکرد بازرگانان بوشهر در جنبش جنوب ایران ‪031‬‬ ‫را ر که وضعیت اسفباری داشتند ر در نقطهای دیگر‬ ‫‪.)98 :9841‬‬ ‫بازسازی کند و دولت مخارج آن را بهصورت اقساط‬ ‫به او بپردازد (همان‪.)31 :‬‬ ‫بازرگانان بوشهر که همچون سایر بازرگانان‬ ‫جنوب ایران بهتدریج به گروهی متنفذ و صاحب ن ر‬ ‫در رخدادهای سیاسی تبدیل شده بودند‪ ،‬ند سال‬ ‫پس از مشروطیت که ناامنی جاده بوشهر ر شیراز به‬ ‫دولت انگلستان بهانه الزم را برای اعالم اولتیماتوم به‬ ‫دولت ایران داده بود؛ از متنفذان و سران فارس‬ ‫خواستند اختالفات داخلی را ترک و در «رفع اغتشات‬ ‫و استقرار هیئت طرق شوارع قیام» کنند (ترکمان‪:9811 ،‬‬ ‫‪ .)421‬اعتماد به نفسی که توان اقتصادی و اعتبار‬ ‫سیاسی ر اجتماعی به بازرگانان داده بود و پیگیری‬ ‫منافع گروهی ‪ -‬که با ناامنی راهها به خطر افتاده بود‪-‬‬ ‫در این درخواست کامال آش ار است و در حوادث‬ ‫جنبش جنوب ایران نمایانتر شد‪.‬‬ ‫نمونه دیگر مربوط به ماجرای تصرف بوشهر و‬ ‫گمرکات به رهبری سیدمرتضی اهرمی و همراهی‬ ‫سران و خوانین دشتی و تنگستان است که در پی‬ ‫به توپ بستن مجلس به فرمان محمدعلیشاه و‬ ‫تالت برای تعطیلی مشروطیت روی داد‪ ،‬ولی‬ ‫ناامنیهای متعاقب آن موجب سرخوردگی تجار‬ ‫بوشهر گردید که خواهان آرامش اوضاع بودند‬ ‫(مشایخی‪ .)23 :9833 ،‬روزنامه حبلالمتین نیز به‬ ‫موضع واحد تجار بوشهری در قبال پیشنهاد‬ ‫سیدمرتضی اهرمی برای تقبل موجودی گمرک به‬ ‫مبلغ هفتصد تومان اشارهای دارد که حاکی از عدم‬ ‫تمایل بازرگانان سرشناس برای پذیرت‬ ‫نین‬ ‫مسئولیتی است‪ .‬ظاهراً تنها کسی که این مسئولیت‬ ‫را تقبل نمود میرزا غالمحسین تاجر کازرونی بود‬ ‫که آن هم به نتیجه نرسید (حبلالمتین‪ 93 ،‬رجب‬ ‫‪ .6‬ارتباط بازرگانان بوشهر با مخالفان انگلستان‬ ‫در جنبش جنوب‬ ‫ایل قشقایی‪ :‬ماهیت فعالیت بازرگانان و نحوه‬ ‫عمل رد ایالت در زمان مورد بحث موجب میشد‬ ‫رابطه این دو گروه ندان حسنه نباشد‪ .‬معموال در‬ ‫فصل کوچ‪ ،‬ایلیاتیها با ساکنان حومه شهرها‬ ‫برخورد پیدا میکردند (اخگر‪ .)941 :9833 ،‬در‬ ‫رقابتهای درون ایلی‪ ،‬امنیت جادهها به مخاطره‬ ‫میافتاد و بازرگانان د ار ضرر میشدند‪ .‬اگر ی ی‬ ‫از طرفین رقابتهای درون ایلی‪ ،‬حاکم نواحی‬ ‫مجاور راه اصلی میشد رقبا میکوشیدند با ایجاد‬ ‫ناامنی‪ ،‬موقعیت وی را متزلزل نشان دهند‪ .‬نمونه‬ ‫این مدعا در سال ‪9881‬ق‪9194 /‬م که محمدعلی‪-‬‬ ‫خان کش ولی ر کالنتر ی ی از طوایف ایل‬ ‫قشقایی ر حاکم کازرون شد رخ داد (کتاب آبی‪،‬‬ ‫‪ .)9311 /3 :9831‬بنابراین توضیحات رابطه تجار و‬ ‫خوانین قشقایی را میتوان با واژه «ش ننده»‬ ‫توصیف نمود؛ بدین معنا که طرفین میکوشیدند از‬ ‫تقابل با ی دیگر بپرهیزند و در صورت ام ان با‬ ‫ی دیگر هم اری داشته باشند‪ .‬هم اری بازرگانان‬ ‫بوشهر با خوانین قشقایی در دورة نخست جنبش‬ ‫جنوب بر همین مبنا مم ن شد‪ .‬با اینحال‬ ‫تضادهایی که به لحاظ ساختاری بین الگوی زندگی‬ ‫ایلیاتی و شهری وجود داشت‪ ،‬در دورة دوم به این‬ ‫هم اری پایان داد‪.‬‬ ‫روحانیان‪ :‬بازرگانان مقیم بوشهر در جریان‬ ‫جنبش جنوب با وضعیت پیچیدهای مواجه بودند‬ ‫که تصمیمگیری و تعیین موضع را برای ایشان‬ ‫‪031‬‬ ‫پژوهشنامة تاریخهای محلی ایران‪ ،‬سال نهم‪ ،‬شمارة دوم‪ ،‬پیاپی ‪ ،01‬بهار و تابستان ‪0011‬‬ ‫مش ل میکرد‪ .‬از سویی آنها رابطهای بسیار خوب‬ ‫و حاکم کمارج‪ ،‬از توابع کازرون‪ ،‬آنها را نسبت به‬ ‫و دارای قدمت با روحانیان داشتند و تبعیت از‬ ‫نقش ناصردیوان کازرونی در این حوادث بدگمان‬ ‫علما را وظیفهای مذهبی تلقی میکردند؛ و از سوی‬ ‫ساخت و به دنبال‬ ‫ند نوبت درگیری وزد و‬ ‫دیگر در برخی موارد این تبعیت مستلزم ضررهای‬ ‫خورد‪ ،‬سرانجام قوای ژاندارمری ناصردیوان را‬ ‫مادی بود و همین موضوع بر نحوه موضعگیری‬ ‫متواری و به انتقام ش ستهای قبلی‪ ،‬بازار و‬ ‫ایشان تأثیر مینهاد‪ .‬به عنوان یک نمونه میتوان به‬ ‫بازرگانان را غارت کردند‪ .‬علمای نجف در ند‬ ‫ح م تحریم معامله و معاشرت با انگلیسیها‬ ‫نوبت نامهنگاری از ناصردیوان خواستند نسبت به‬ ‫توسط میرزا ابراهیم مجتهد در ذیحجه ‪/9841‬‬ ‫استرداد اموال بازرگانان از ژاندارمها اقدام کند‬ ‫دسامبر‪ 9199‬اشاره کرد که به دنبال ورود‬ ‫(مطهریزاده‪.)993-993 :9838 ،‬‬ ‫مستحف ان جدید برای کنسولگری انگلستان در‬ ‫باوجود این‪ ،‬برخی مواقع در ن رگرفتن‬ ‫شیراز صادر شد‪ .‬این ح م فشار فراوانی‬ ‫مالح ات بازرگانی بر احساسات مذهبی می‪-‬‬ ‫برانگلیسیها وارد ساخت و موجی از اعتراض به‬ ‫ربید‪ .‬کنسولگری انگلستان در بوشهر در ژانویه‬ ‫حضور آنها در ایران ایجاد نمود‪ .‬شرکتهای‬ ‫‪ 9194‬اشارهای به رواج احساسات ضداجنبی در‬ ‫تجاری خارجی برای جلوگیری از ضرر و زیان به‬ ‫پی مجالس وعظ و روضه کرده است و در ادامه‬ ‫وزیر خارجه انگلیس متوسل شدند و سرانجام‬ ‫اضافه میکند‬ ‫ح م رفع تحریم با پادرمیانی علمای نجف صادر‬ ‫گشت (ترکمان‪ .)898 :9811 ،‬بدیهی است تحریم‬ ‫انگلیسیها از لحاظ مادی برای بازرگانان بوشهر‪،‬‬ ‫که عمده مایحتاج ایشان را تأمین میکردند‪،‬‬ ‫زیانهای مادی دربرداشت که در کوتاهمدت قابل‬ ‫تحمل بود ولی در صورت طوالنی شدن‬ ‫میتوانست بر روت بازرگانان تأثیر بگذارد‪ .‬البته‬ ‫رابطه آنها با علما از نان عمقی برخوردار بود که‬ ‫در مواقع مورد نیاز از منافع بازرگانان دفاع شود‪.‬‬ ‫ی ی از نمونههای جالب دفاع علما از‬ ‫بازرگانان‪ ،‬در ماجرای غارت بازار و اجناس‬ ‫بازرگانان کازرونی به دنبال درگیری ناصردیوان‪،‬‬ ‫کالنتر موروثی کازرون و ژاندارمری کازرون اتفاق‬ ‫افتاد‪ .‬زمانی که نیروهای ژاندارمری در اوایل‬ ‫‪9884‬ق‪9192 /‬م با هدف برقراری ن م و امنیت در‬ ‫کازرون وارد شهر شدند‪ ،‬ند درگیری بین ایشان‬ ‫این موضوع (احساسات مذهبی) در شهر ندان‬ ‫رواج نیافت و علت آن بیتفاوتی طبقه تجار بود که‬ ‫به اهمیت تجارت‪ ،‬بهخصوص تجارت انگلستان؛‬ ‫پی میبردند (مشروطیت جنوب ایران‪.)433 ،‬‬ ‫خوانین‪ :‬منطقه جنوب ایران‪ ،‬بهویژه مناطق‬ ‫حاشیه جاده شیراز ر بوشهر‪ ،‬که از دیدگاه این‬ ‫پژوهش حائز اهمیت است؛ دارای خوانین کو ک‬ ‫و بزرگ متعددی بود که معموال با ی دیگر رقابت‬ ‫و خصومت داشتند‪ .‬این خوانین درآمد خود را از‬ ‫محل عوارض راهداری که به صورت قانونی یا‬ ‫غیرقانونی گرفته میشد‪ ،‬تأمین میکردند‪ .‬به همین‬ ‫دلیل نوع رفتار آنها بر جریان داد و ستد و رونق‬ ‫تجاری تأثیر میگذاشت‪ .‬در یک نگاه کلی میتوان‬ ‫گفت روابط بازرگانان ساکن بوشهر با برخی از‬ ‫خوانین‪ ،‬خوب و با برخی دیگر تیره بود‪ .‬منطقه‬ ‫بین دال ی تا کازرون نمونهای از رابطه تیره این‬ ‫حسین هژبریان؛ سیدصاحب برزین‪ :‬جایگاه و کارکرد بازرگانان بوشهر در جنبش جنوب ایران ‪031‬‬ ‫بازرگانان بود‪ .‬حسن ملکزاده هیربد‪ ،‬که خود‬ ‫خوب ناصردیوان با بازرگانان کازرونی در نامه‬ ‫مدتی به عنوان افسر ژاندارمری در آنجا خدمت‬ ‫ی ی از این بازرگانان کامالً هویدا است‪ .‬در بخشی‬ ‫میکرد‪ ،‬دربارة خصوصیت خوانین آن نوشته است‪:‬‬ ‫از این نامه آمده‪:‬‬ ‫در هر آبادی‪ ،‬عالوه بر عشایر‪ ،‬هر کدخدا و خان‬ ‫شرح اظهار مرحمت التفات خودتان را نسبت به‬ ‫منطقه حوزه نفوذ واستحفاظی داشت که با عدهای‬ ‫عموم تجار‪ ،‬علیالخصوص‪ ...‬مرقوم (فرمودهاید)‪.‬‬ ‫تفنگچی از قوافل باج گرفته وآنها را بدرقه‬ ‫خداوند انشاءاهلل تعالی این وجود مبارک را که‬ ‫میکردند (ملکزاده هیربد‪.)99 :9843 ،‬‬ ‫االن تمام تجار بل ه تمام اهالی فارس دعاگوی‬ ‫عوارض‪ ،‬بدون حساب و کتاب و مالک خاصی‬ ‫گرفته میشد و گاهی داروندار مسافران و بازرگانان‬ ‫را گرفته و آنها را غارت میکردند (اخگر‪-11 :9833 ،‬‬ ‫‪ .)911‬معموال در این موارد بازرگانان با ارسال‬ ‫تلگراف به مرکز اعالم ش ایت میکردند (ایران و‬ ‫جنگ جهانی اول‪ .)943 :9831 ،‬البته همه خوانین به‬ ‫این صورت با بازرگانان رفتار نمیکردند؛ بیشتر‬ ‫آنها روابط خوبی با بازرگانان ساکن بوشهر داشتند‬ ‫و در جنبش جنوب به صورت متحد عمل‬ ‫میکردند‪ .‬نمونه شاخص این خوانین ناصردیوان‬ ‫کازرونی بود که به عنوان کالنتر موروثی کازرون‬ ‫در جنبش جنوب نقش بارزی داشت و همواره از‬ ‫جریان امن تجارت حمایت میکرد‪.‬‬ ‫عالئق ملی مذهبی وی و مخالفتش با‬ ‫دولتهای بیگانه بهویژه انگلستان در جنوب ایران‬ ‫مشهور بود و همین خصوصیات بازرگانان‬ ‫کازرونی مقیم بوشهر و در رأس آنها میرزاعلی‬ ‫کازرونی را بر آن داشت در سال ‪9843‬ق‪9111 /‬م‬ ‫از وی برای مقابله با حضور ن امی انگلستان در‬ ‫جنوب ایران یاری بطلبد (سای س‪ ،‬بیتا (ب)‪43 :‬؛‬ ‫مطهریزاده‪ .)29-21 :9813 ،‬بنا به قولی‪ ،‬وی ستون‬ ‫ن امی انگلیسیها که در اجرای قرارداد ‪( 9111‬بین‬ ‫انگلستان و روسیه) عازم شیراز بود را در سه‬ ‫فرسخی کازرون تار و مار کرد (همانجا)‪ .‬روابط‬ ‫وجودت‬ ‫هستند پایبند و مستدام بدارد ‪...‬‬ ‫(مطهریزاده‪ :9838 ،‬سند ‪.)32‬‬ ‫خوانین ضدانگیسی منطقه بوشهر و تنگستان از‬ ‫قبیل رئیسعلی (خان دلوار)‪ ،‬زائر خضرخان اهرمی‬ ‫(خان تنگستان) و شی حسینخان اهکوتاهی (خان‬ ‫منطقه اهکوتاه) نیز با بازرگانان بوشهر روابط خوبی‬ ‫داشتند‪ .‬حاج شعبان کازرونی ر ی ی از بازرگانان‬ ‫معروف مقیم بوشهر که به دلیل فعالیتهای ضد‬ ‫انگلیسی خود تحت تعقیب آنها قرار داشت ر به‬ ‫شی حسین اهکوتاهی پیوست و به او در مبارزه‬ ‫با قوای انگلیسی کمکهای زیادی رسانید (رکنزاده‬ ‫آدمیت‪ .)94 :9821 ،‬نمونه دیگر روابط خوب این‬ ‫بازرگانان با خوانین منطقه جنوب‪ ،‬روابط حاج‬ ‫سیدمحمدرضا کازرونی با رئیسعلی دلواری است‬ ‫که برمبنای مخالفت با نفوذ انگلستان در جنوب و‬ ‫دفاع از منافع ملی و با تقسیم وظایف به مبارزه‬ ‫ن امی و پشتیبانی مالی ش ل گرفته بود (رکنزاده‬ ‫آدمیت‪.)31 :9894 ،‬‬ ‫دولتها و شرکتهای خارجی‪ :‬از اواخر قرن‬ ‫نوزدهم بازرگانان ایرانی منطقه جنوب ایران که‬ ‫خطر سیطره اقتصادی شرکتهای خارجی را‬ ‫احساس کرده بودند‪ ،‬کوشیدند با ایجاد شرکتهایی‬ ‫مانند شرکت ناصری که حمل و نقل مسافر بین‬ ‫بوشهر و جده را تأمین میکرد‪ ،‬در مقابل ایشان‬ ‫‪001‬‬ ‫پژوهشنامة تاریخهای محلی ایران‪ ،‬سال نهم‪ ،‬شمارة دوم‪ ،‬پیاپی ‪ ،01‬بهار و تابستان ‪0011‬‬ ‫مقاومت نمایند (حائری‪ .)989-981 :9832 ،‬معروفترین‬ ‫این گزارت متعلق به سال ‪9848‬ق‪9113 /‬م است‪.‬‬ ‫شرکتهای انگلیسی که موفقتر از همه بودند‪،‬‬ ‫با این تفاصیل انگلیسیها کماکان قدرت برتر‬ ‫)‪)lamb‬؛‬ ‫سیاسی و اقتصادی خلیج فارس بودند و آمار‬ ‫النجر )‪)elenger‬؛ ودی سن )‪ (Dixon‬بودند (اوضاع‬ ‫صادرات و واردات بندر بوشهر در سالهای‬ ‫کدینگتون‬ ‫)‪(coddington‬؛‬ ‫لمب‬ ‫اقتصادی ایران‪ .)923 :9813 ،‬ولی موفقیتهای‬ ‫انگلیسیها در اواخر قرن نوزدهم مورد تهدید واقع‬ ‫شد؛ آلمانها رقبای تازه نفسی بودند که با تالت‬ ‫بیوقفه به نتایجی دست یافتند‪ .‬ون هاوس‬ ‫)‪(wonckhous‬‬ ‫شرکتی آلمانی بود که توانست در‬ ‫بنادر خلیج فارس شعبههای فعالی دایر کند‪.‬‬ ‫تجارتخانههای ون هاوس «تمام اشیای مم ن را از‬ ‫آلمان حمل کرده به خلیج فارس می آوردند و در‬ ‫برگشت محصوالت بومیان را خیلی گرانتر از آنچه‬ ‫انگلیسیها میخریدند‪ ،‬خریده به آلمان حمل میکردند»‬ ‫(واداال‪ .)33 :9833 ،‬حضور آلمانیها در خلیج فارس‬ ‫نخست مسالمتآمیز بود و آنها سعی میکردند‬ ‫‪9884-9889‬ق‪9192-9198 /‬م برتری مذکور را‬ ‫نشان میدهد؛ «زیرا مقصد و مبدا بیش از نیمی از‬ ‫کاالهای صادره و وارده بندر بوشهر؛ هند انگلستان و‬ ‫بریتانیای کبیر بود» (واداال‪ .)18-19 :9833 ،‬برتری‬ ‫سیاسی ر ن امی انگلستان در خلیج فارس با برتری‬ ‫اقتصادی توأم شده بود و روز به روز انحصاریتر‬ ‫میشد؛ تا آنجا که تجارت اسلحه برای ایرانیان‬ ‫ممنوع و قا اق بود‪ ،‬ولی برخی از تجار مانند‬ ‫برادران مال م و مصطفی نواب با استفاده از تابعیت‬ ‫بریتانیایی این تجارت را به سهولت انجام میدادند‬ ‫(برومند‪ .)438-439 :9839 ،‬بدیهی است که‬ ‫نین‬ ‫شرایطی برای بازرگانان ساکن بوشهر ناخوشایند بود‬ ‫حساسیت بریتانیا را برنیانگیزند‪ ،‬ولی پس از آن ه‬ ‫و آنها باید ارهای برای این وضعیت میجستند‪.‬‬ ‫اهداف بلندپروازانهای مانند راهآهن بغداد به خلیج‬ ‫رخدادهای بعدی نشان داد بازرگانان با پیوستن به‬ ‫فارس را دنبال کردند‪ ،‬انگلیسیها احساس خطر‬ ‫جرگة مخالفان دولت بریتانیا‪ ،‬هم در صدد حفظ‬ ‫کردند و به تقابل با این فعالیتها روی آوردند‬ ‫موقعیت اقتصادی خود بودند و هم این اقدام را عمل‬ ‫(برومند‪ .)211 :9839 ،‬عالوه بر آلمانها روسها هم‬ ‫به وظیفه ملی و مذهبی تلقی میکردند‪.‬‬ ‫بی ار ننشسته بودند‪ .‬پس از آن ه نخستین کشتی بخار‬ ‫روسی در سال ‪9891‬ق‪9119 /‬م در بوشهر پهلو‬ ‫گرفت‪ ،‬بهتدریج بر فعالیت اقتصادی این کشور در‬ ‫خلیج فارس افزوده شد (همان‪ )813 :‬و کاالهای خود‬ ‫را به بازارهای جنوب ایران سرازیر کردند‪:‬‬ ‫تا همین اواخر تجارت قمات در شیراز کالً به‬ ‫انگلستان و هند وابسته بود؛ با اینحال اخیراً‬ ‫حجم کثیری از کاالهای روسی وارد شیراز شده‬ ‫است‪ ،‬بهطوری که وقتی از بازار رد میشدم‬ ‫مغازهها از کاالهای مس وی پر بود (اوضاع‬ ‫اقتصادی ایران‪.)923 :9813 ،‬‬ ‫‪ .7‬بازرگانان بوشهر و جنبش جنوب ایران (دورة اول)‬ ‫در نتیجه تحوالت جهانی اواخر قرن نوزدهم و‬ ‫اوایل قرن بیستم‪ ،‬خلیج فارس اهمیت راهبردی‬ ‫فراوانی یافت که کشم ش دول بزرگ زمان را ابتدا‬ ‫در قالب رقابتهای اقتصادی و سپس بهصورت‬ ‫درگیری ن امی به این آبراهه بینالمللی کشانید‪ .‬از‬ ‫سوی دیگر بازرگانان بوشهر که با یک قرن تالت‬ ‫مداوم موقعیت اقتصادی و اجتماعی برجستهای‬ ‫یافته بودند و خود را با خطر نفوذ روزافزون‬ ‫حسین هژبریان؛ سیدصاحب برزین‪ :‬جایگاه و کارکرد بازرگانان بوشهر در جنبش جنوب ایران ‪000‬‬ ‫خارجی مواجه میدیدند‪ ،‬با اهتمام به ضعف‬ ‫تصمیم گرفتند راه ارهای بیابند (همان‪.)933 :‬‬ ‫فزاینده دولت مرکزی ایران‪ ،‬برای دفاع از موقعیت‬ ‫در نین شرایطی ی ی از علمای مشروطهخواه‬ ‫خویش بایستی روی رد جدیدی اتخاذ میکردند‪ .‬از‬ ‫جنوب ایران به نام سیدمرتضی اهرمی در اول‬ ‫سوی دیگر کشاکش مشروطهخواهان و هواداران ن ام‬ ‫ربیعاالول ‪ 48 /9841‬مارس ‪ 9111‬با کمک سیصد‬ ‫قدیم در تهران که به واقعه به توپ بستن مجلس و‬ ‫تفنگچی تنگستانی به ریاست رئیسعلی دلواری‪،‬‬ ‫استبداد صغیر منتهی شده بود‪ ،‬تصمیمگیری را برای‬ ‫بدون خونریزی بندر بوشهر را تصرف نمود و‬ ‫بازرگانان دشوار میکرد؛ زیرا درگیری گروههای‬ ‫بالفاصله «در حالی که تعدادی از روحانیون و تجار او‬ ‫متخاصم داخلی و خارجی میتوانست جریان امن‬ ‫را همراهی میکردند‪ ،‬رهسپار خانه حاکم شد و پر م‬ ‫تجارت را د ار مخاطره کند‪ .‬با اینحال بازرگانان‬ ‫بوشهر در این دوراهی جانب مشروطهخواهان و‬ ‫روحانیان هوادار این جریان را گرفتند‪ .‬میتوان گفت‬ ‫تمایالت تجددخواهانه و مناسبات ریشهدار با نهاد‬ ‫روحانیت در این موضعگیری مؤثر بود‪ .‬بنابراین‬ ‫ترکیبی از انگیزههای مذهبی و اقتصادی‪ ،‬بازرگانان‬ ‫بوشهر را به مخالفت با استبداد و هواداری از‬ ‫مشروطهخواهان تشویق نمود‪.‬‬ ‫همزمان با دورة استبداد صغیر جریان تجاری‬ ‫در منطقه جنوب ایران و بهویژه در مسیر بوشهر تا‬ ‫شیراز شرایط نامساعدی داشت که تاحدودی نتیجه‬ ‫ضعف دولت مرکزی و قدرت گرفتن خوانین‬ ‫محلی بود که در بسیاری از مواقع برای پیشبرد‬ ‫اهداف خود بازرگانان بوشهر را تهدید میکردند‬ ‫که مالالتجاره آنها را به خطر خواهند انداخت و‬ ‫گاهی این تهدید عملی میشد (مشروطیت جنوب‬ ‫ایران‪.)921-923 :9833 ،‬‬ ‫در همین زمان علمای‬ ‫عتبات عالیه به تجار عمده بوشهر نامه نوشته بودند‬ ‫تا از پرداخت عوارض گمرکی به مدیران بلژی ی‬ ‫گمرک خودداری کنند‪ .‬بازرگانان بوشهر از سویی‬ ‫نمیخواستند خالف میل علما رفتار کنند و از‬ ‫سوی دیگر قطع ارتباط با گمرک ادامه فعالیت‬ ‫اقتصادی آنها را با اش ال مواجه میکرد‪ .‬پس‬ ‫مشروطیت را در آنجا به اهتزاز در آورد» (مشروطیت‬ ‫جنوب ایران‪ .)933 :9833 ،‬هر ند در این گزارت به‬ ‫اسامی بازرگانان اشاره نشده‪ ،‬ولی در برخی از‬ ‫منابع از نقش میرزاعلی کازرونی در این رخداد نام‬ ‫برده شده است‪ .‬عالوه بر نقشی که وی در دعوت‬ ‫از رئیسعلی برای تصرف بوشهر داشت‪ ،‬با‬ ‫همدستی سید مرتضی اهرمی و رئیسعلی ن ارت‬ ‫بر ادارات دولتی مخصوصا گمرک را برعهده‬ ‫گرفت (رکنزاده آدمیت‪.)94 :9811 ،‬‬ ‫ظاهرا سید مرتضی اهرمی قبل از این اقدام با‬ ‫برخی از تجار شامل میرزاعلی کازرونی در این‬ ‫خصوص مشورت الزم را نموده بود (دشتی‪:9831 ،‬‬ ‫‪ .)983‬میرزاعلی کازرونی‪ ،‬ملقب به لسانالمله‪ ،‬که‬ ‫عالوه بر این رخداد در سایر حوادث جنبش‬ ‫جنوب ایران نقش مهمی ایفا کرد‪ ،‬از بازرگانان‬ ‫کازرونی مقیم بوشهر بود که پس از مدتی خدمت‬ ‫در تجارتخانه محمدحسن کازرونی و ابراز لیاقت‬ ‫بهصورت مستقل به کار تجارت پرداخت‪ .‬ولی با‬ ‫شروع انقالب مشروطه سعی خود را مصروف‬ ‫مبارزه با نفوذ انگلستان و ایجاد اتحاد بین خوانین‬ ‫منطقه جنوب نمود‪ .‬معینالتجار بوشهری که در‬ ‫دورة اول مجلس به نمایندگی انتخاب شده بود‪ ،‬با‬ ‫ارسال تلگرافی به سیدمرتضی اهرمی‪ ،‬از او‬ ‫‪001‬‬ ‫پژوهشنامة تاریخهای محلی ایران‪ ،‬سال نهم‪ ،‬شمارة دوم‪ ،‬پیاپی ‪ ،01‬بهار و تابستان ‪0011‬‬ ‫خواست روت معتدالنهای در پیش بگیرد و نسبت‬ ‫از سوی دیگر تصرف بوشهر‪ ،‬مخصوصا گمرک‬ ‫به شاه از لحن مالیمی استفاده کند (مشروطیت‬ ‫آن‪ ،‬بر انگلیسیها گران آمد و ون گمرک بوشهر‬ ‫جنوب ایران‪ .)933 :9833 ،‬این توصیه تاحدودی‬ ‫در ازای وامی که م فرالدینشاه گرفته بود در رهن‬ ‫عالئق و دلمشغولیهای تجار را نشان میدهد‪ .‬آنها‬ ‫آنها قرار داشت‪ ،‬خواهان رسیدگی به موضوع‬ ‫با مشاهده ضعف دولت مرکزی و به خطر افتادن‬ ‫شدند‪ .‬سیدمرتضی نخست قول مساعد داد ولی‬ ‫مسیرهای تجاری در نتیجه قدرت گرفتن خوانین‬ ‫کمکم سررشته امور از دست وی خارج شد و‬ ‫محلی نگران وخامت اوضاع بودند و در جدال‬ ‫برخی تفنگچیهای منتسب به او‪ ،‬بدون دستور‬ ‫مشروطه و استبداد‪ ،‬مایل به مشروطیت بودند ولی‬ ‫گرفتن از سید یا شخص دیگری‪ ،‬به اقدامات‬ ‫از سوی دیگر نگران بودند اقدامات نسنجیده‬ ‫خودسرانه خود ادامه دادند (همانجا)‪ .‬به ن ر‬ ‫سیدمرتضی اهرمی یا هوادارانش شرایط را‬ ‫میرسد در هفتههای نخست تصرف بوشهر توسط‬ ‫پیچیدهتر کند‪ .‬در همین راستا معینالتجار پیام‬ ‫سیدمرتضی و تفنگچیهایش‪ ،‬تا مدتی عواید‬ ‫محمدعلیشاه را به سیدمرتضی ابالغ کرد که در آن‬ ‫گمرک به سه نفر از تاجران عضو انجمن والیتی‬ ‫به وی وعده مقرری پانصدتومان ماهانه و همچنین‬ ‫شهر تحویل داده میشد و آنها میکوشیدند با‬ ‫اعطای لقب ن امالعلما قید شده بود (سعیدینیا‪،‬‬ ‫تعیین مقرری مشخص برای سید و تفنگچیها‪،‬‬ ‫‪.)949 :9818‬‬ ‫جلوی بین می را بگیرند (همانجا)‪ .‬انگلیسیها که‬ ‫موضوع دیگری که پای تجار را به میان کشید‬ ‫از نفوذ شخصیت مستقلی مانند سیدمرتضی اهرمی‬ ‫نگهداری و نحوه هزینه کردن عایدات گمرک بود‪.‬‬ ‫در بوشهر ناراضی بودند‪ ،‬تالت کردند از طریق‬ ‫سیدمرتضی اهرمی برای ن ارت بر نحوه هزینه‬ ‫مذاکره با تاجران عضو انجمن به توافق برسند‪ ،‬ولی‬ ‫کردن درآمد گمرک مایل بود عایدات آن نزد ی ی‬ ‫موفقیتی کسب ن ردند (همانجا)؛ بدینترتیب‬ ‫از تجار امانت باشد ولی ظاهرا آنها تمایلی به انجام‬ ‫ترجیح دادند از قوه قهریه استفاده کنند‪ .‬نیروی‬ ‫نین ت لیف دشواری نداشتند (حبلالمتین‪ 41 ،‬شعبان‬ ‫را روانه بوشهر‬ ‫دریایی انگلستان ناو فاکس‬ ‫(‪)fox‬‬ ‫‪ :9841‬ص ‪ .)98‬سرانجام مقرر شد میرزاغالمحسین‬ ‫کرد و این بندر را در ‪91‬ربیعاالول ‪91 /9841‬‬ ‫تاجر کازرونی این وظیفه را عهدهدار شود؛ هر ند‬ ‫آوریل ‪ 9111‬بدون مقاومت اشغال کرد‪.‬‬ ‫از قراین نین برمیآید که پولی به وی پرداخت‬ ‫به موازات این تحوالت‪ ،‬تالتهایی برای‬ ‫نشد (مشروطیت جنوب ایران‪ .)931 :9833 ،‬ظاهراً‬ ‫بازگرداندن دریابیگی به بوشهر در جریان بود و‬ ‫دستمزد تفنگچیهایی که در تصرف بوشهر به‬ ‫رایزنیهایی با علمای نجف صورت گرفت‪ .‬آش ار‬ ‫سیدمرتضی کمک کرده بودند از محل عایدات‬ ‫نیست دقیقاً ه گزارتهایی و از سوی ه کسانی‬ ‫گمرک پرداخت میشد و در مواقعی که درآمد‬ ‫به علما منع س شده بود که سرانجام آخوند‬ ‫گمرک برای این من ور کافی نبود‪ ،‬آنها‬ ‫خراسانی از سیدمرتضی اهرمی خواست با‬ ‫بین میهایی بهوجود میآوردند و گاهی به‬ ‫دریابیگی هم اری کند‪ .‬این در حالی است که آنها‬ ‫مغازههای بازار دستاندازی میشد (همان‪.)939 :‬‬ ‫از ابتدا حامی وی بودند (مشایخی‪.)23 :9833 ،‬‬ ‫حسین هژبریان؛ سیدصاحب برزین‪ :‬جایگاه و کارکرد بازرگانان بوشهر در جنبش جنوب ایران ‪003‬‬ ‫مجموعه این تحوالت تاحدودی بر موضع‬ ‫شدند (رنجبر‪ .)18 :9831 ،‬سرانجام دریابیگی تصمیم‬ ‫بازرگانان بوشهر تأثیر گذاشت و گروهی از آنان‪،‬‬ ‫به مقابله گرفت و پس از دو نوبت درگیری بین‬ ‫ضمن مذاکره با سیدمرتضی‪ ،‬از وی خواستند‬ ‫طرفین‪ ،‬منزل سیدمرتضی با گلولههای توپ‬ ‫عایدات گمرک از طریق بانک شاهی به حساب سه‬ ‫تخریب و وی نا ار به تسلیم شد‪ .‬روز ‪93‬‬ ‫نفر از تجار خوشنام واریز شود و عالوه بر آن‬ ‫جمادیاالول ‪ 9841‬جمعی از رؤسای لش ری و‬ ‫خواهان صورتحساب عایدات قبلی گمرک شدند‬ ‫کسبه و تجار در عمارت امیریه تجمع کردند و با‬ ‫(مشروطیت جنوب ایران‪ .)932 :9833 ،‬به ن ر میرسد‬ ‫تن یم یک استشهادیه‪ ،‬با استناد به ناامنی و بین می‬ ‫مش التی که برای بازار بهوجود آمده بود و اخبار‬ ‫شهر‪ ،‬خواهان تبعید سید از بوشهر گردیدند‪.‬‬ ‫واصله از عتبات در این تغییر موضع مؤثر بوده‬ ‫سیدمرتضی را دستگیر و به کشتی م فری منتقل و‬ ‫است‪ .‬ضمن آن ه ورود دریابیگی به بوشهر و‬ ‫پس از ‪ 93‬روز توقیف‪ ،‬به نجف اشرف تبعید‬ ‫برعهده گرفتن ریاست انجمن شهر هم کفه ترازو‬ ‫کردند (مشایخی‪.)39 :9833 ،‬‬ ‫را به نفع مخالفان سیدمرتضی سنگین کرده بود‬ ‫به ن ر میرسد بین میهایی که در طی ایام‬ ‫(مشایخی‪ .)23 :9833 ،‬وی در ‪ 41‬ربیعالثانی ‪ ،9841‬با‬ ‫تسلط سیدمرتضی بر بوشهر در بازار رخ داد و بر‬ ‫تجار عمده بوشهر شامل حاج عبدالرسول‪ ،‬حاج‬ ‫ناامنی سابق جادهها افزوده شد‪ ،‬مهمترین انگیزه‬ ‫سیدمحمدرضا کازرونی و حاج میرزا غالمحسین‬ ‫تجار برای تغییر موضع و مخالفت با وی بود‪ .‬جاده‬ ‫کازرونی دیدار نمود و هر ند از محتوای مذاکرات‬ ‫شیراز ر بوشهر کامال ناامن شده و میتوان گفت‬ ‫آنها اطالع دقیقی در دست نیست‪ ،‬ولی از آنجا که‬ ‫مسدود بود‪ .‬ضعف ح ومت محلی و دولت‬ ‫بالفاصله بعد از این جلسه تجار یادشده روانه انجمن‬ ‫مرکزی به راهزنان نان جسارت بخشیده بود که‬ ‫شده و نامهای خطاب به سیدمرتضی تهیه کردند که‬ ‫عبور از جاده با خطر از دست دادن مال و حتی‬ ‫در آن از وی خواسته شده بود تفنگچیهای خود را‬ ‫جان مساوی بود و در‬ ‫نین شرایطی تمایل‬ ‫از بوشهر خارج کند‪ ،‬تردیدی نیست که دریابیگی‬ ‫بازرگانان برای بازگرداندن ن م به شهر و جادهها‬ ‫در اتخاذ این تصمیم مؤثر بوده است (مشروطیت‬ ‫قابل انت ار مینمود‪ .‬بررسی آمار و حجم تجارت‬ ‫جنوب ایران‪ .)913 :9833 ،‬یک هفته بعد‪ ،‬در ادامه این‬ ‫بندر بوشهر در ‪9841-9843‬ق نیز مؤید این‬ ‫تحوالت‪ ،‬دریابیگی از تهران درخواست اعزام نیرو‬ ‫نارضایتی است‪ .‬حجم تجارت بوشهر در این بازه‬ ‫کرد و به تشویق وی سه نفر از تجار عمده بوشهر‬ ‫زمانی در کل به ‪843‬هزار پوند کاهش یافت که‬ ‫به کنسول انگلستان مراجعه کردند و از او خواستند‬ ‫‪431‬هزار پوند آن مربوط به واردات و ‪33‬هزار پوند‬ ‫در پشتیبانی از درخواست دریابیگی‪ ،‬تلگرافی به‬ ‫آن مربوط به صادرات بود (سعیدینیا‪.)988 :9831 ،‬‬ ‫تهران ارسال کند (همان‪ .)931 :‬یک هفته پس از این‬ ‫پس از مدت کوتاهی که کاروانهای تجاری‬ ‫اقدام‪ ،‬انجمن والیتی تلگرافی به وزارت خارجه‬ ‫حرکت خود در مسیر بوشهر به شیراز را از‬ ‫ارسال نمود که در آن ضمن ش ایت از اقدامات‬ ‫سرگرفتند‪ ،‬بار دیگر اختالفات صولتالدوله‬ ‫سیدمرتضی و ناامنی شهر‪ ،‬خواهان کسب ت لیف‬ ‫قشقایی با خاندان قوام موجب مسدود نمودن جاده‬ ‫پژوهشنامة تاریخهای محلی ایران‪ ،‬سال نهم‪ ،‬شمارة دوم‪ ،‬پیاپی ‪ ،01‬بهار و تابستان ‪0011‬‬ ‫‪000‬‬ ‫شد (مشروطیت جنوب ایران‪ .)499 :9833 ،‬یک بار‬ ‫تعطیلی تجارت شده بود‪ ،‬پایان دهد (رنجبر‪:9831 ،‬‬ ‫دیگر بازرگانان بوشهر بایستی زیان را متحمل‬ ‫‪ .)923‬دولت انگلستان که هیچ فرصتی را برای‬ ‫میشدند و در ضعف ح ومت مرکزی به قدرت‪-‬‬ ‫افزایش حضور و نفوذ در جنوب ایران از دست‬ ‫های محلی امید میبستند‪ .‬در محرم ‪9843‬‬ ‫نمیداد و این سیاست را نوعی توازن با روسیه در‬ ‫صولتالدوله‪ ،‬ایلخان قشقایی‪ ،‬حاضر شد به شرط‬ ‫ار وب قرارداد ‪ 9111‬به شمار میآورد‪ ،‬در‪91‬‬ ‫تغییر مسیر تجاری به راه جره ر فیروزآباد امنیت آن‬ ‫شوال ‪92 /9843‬اکتبر ‪ ،9191‬با استفاده از نارضایتی‬ ‫را برعهده بگیرد؛ ولی ون حاکم فارس حاضر به‬ ‫عمومی و به بهانه عدم امنیت طرق و شوارع‪،‬‬ ‫نین تعهدی نبود‪ ،‬بازرگانان از بیم از‬ ‫اولتیماتومی به دولت ایران داد مبنی بر این ه‬ ‫دست دادن سرمایه خود‪ ،‬کاروانهای تجاری را‬ ‫نانچه ظرف مدت سه ماه ن م و امنیت به جادهها‬ ‫حرکت نمیدادند (کتاب آبی‪ .)311 /2 :9831 ،‬در‬ ‫برنگردد‪ ،‬دولت بریتانیا خود این وظیفه را برعهده‬ ‫همین بحبوحه آخوند خراسانی که از رفتار‬ ‫خواهدگرفت و برای این من ور «قوه امنیهای مرکب‬ ‫دریابیگی با سیدمرتضی اهرمی ناخرسند بود‪،‬‬ ‫از ‪ 9111‬الی ‪ 9411‬نفر در تحت فرمان یک عده از‬ ‫سپردن‬ ‫نخست با ارسال تلگراف به دریابیگی خواهان پس‬ ‫دادن اموال غارت شده و تعمیر منزل سیدمرتضی‬ ‫اهرمی که در جریان درگیری قبلی تخریب شده‬ ‫بود‪ ،‬گردید (رنجبر‪ )918 :9831 ،‬و پس از مدتی از‬ ‫رئیسالتجار بوشهر خواست که با هم اری سایر‬ ‫تجار مقدمات برکناری دریابیگی را فراهم کند‬ ‫(مشروطیت جنوب ایران‪ .)441 :9833 ،‬این درخواست‬ ‫هر ند میزان تأثیرگذاری بازرگانان بوشهر را نشان‬ ‫میداد‪ ،‬ولی در عین حال حاکی از تنگنای سختی بود‬ ‫که آنها در آن بایستی بین روابط خوب با روحانیت و‬ ‫مقتضیات اقتصادی ی ی را انتخاب میکردند‪.‬‬ ‫در این دوره‪ ،‬عدم امنیت تنها به جادههای‬ ‫خارج از شهر اختصاص نداشت وشهرها هم ناامن‬ ‫بودند‪ .‬روزنامه حبلالمتین در گزارشی از اوضاع آن‬ ‫زمان کازرون‪ ،‬این ناامنی را بهخوبی توصیف کرده‬ ‫است (حبل المتین‪ 41 ،‬صفر ‪ :9841‬ص‪ .)92‬کسبه و‬ ‫تجار فارس نیز در همین زمان‪ ،‬ضمن تحصن در‬ ‫انجمن ایالتی فارس‪ ،‬از دولت مرکزی خواستند به‬ ‫هرج و مرج و ناامنی مسیرهای تجاری که موجب‬ ‫صاحبمنصبان انگلیس از قشون هند برای حفظ‬ ‫راههای من ور در محل تش یل» خواهد داد (کتاب آبی‪،‬‬ ‫‪ .)123 /2 :9831‬ولی برخالف انت ار‪ ،‬این اولتیماتوم‬ ‫با واکنش شدید مردم ایران روبهرو شد که در این‬ ‫میان بازرگانان بوشهر نقش ویژهای داشتند‪.‬‬ ‫تلگرافی از علما و تجار بوشهر به متنفذان فارس‬ ‫ارسال شد و از ایشان خواست «در رفع اغتشات و‬ ‫استقرار هیئت طرق و شوارع قیام» کنند (ترکمان‪:9811 ،‬‬ ‫‪ .)421‬ظاهراً میرزاعلی کازرونی در تهیه و ارسال‬ ‫این تلگراف نقش مهمی داشته و مبت رآن بوده‬ ‫است (مشروطیت جنوب ایران‪.)422-428 :9833 ،‬‬ ‫این موضعگیری نشان داد که هر ند بازرگانان‬ ‫بوشهر از ناامنیها آسیب دیده بودند ولی با نفوذ‬ ‫خارجی هم مخالف بودند‪ .‬آنها میخواستند امنیت‬ ‫با ائتالف نیروهای داخلی حاصل شود‪ .‬رخدادهای‬ ‫بعدی جنبش جنوب ایران نشان داد که آنها در‬ ‫تحلیل خود به خطا نرفته بودند؛ زیرا تفرقه بین‬ ‫خوانین و سایر مخالفان انگلیس در جنوب ایران‬ ‫ی ی از مهمترین اسباب ناکامی جنبش بود‪ .‬با‬ ‫حسین هژبریان؛ سیدصاحب برزین‪ :‬جایگاه و کارکرد بازرگانان بوشهر در جنبش جنوب ایران ‪001‬‬ ‫اینحال دقت در آمار صادرات و واردات گمرک‬ ‫میرسد‪ ،‬منطق اقتصادی است؛ زیرا تحریم کاالهای‬ ‫بوشهر حاکی از روند نزولی حجم تجارت این‬ ‫انگلیسی در آن شرایط که بازرگانان عمده‪ ،‬حجم‬ ‫بندر بود که بخشی از آن به کشف نفت در‬ ‫زیادی کاالی انگلیسی خریده بودند‪ ،‬ضرر هنگفتی‬ ‫خوزستان و تغییر راهبرد تجاری انگلستان و بخشی‬ ‫به ایشان وارد میکرد‪.‬‬ ‫دیگر به تداوم ناامنی در منطقه جنوب و کاهش‬ ‫مجموعه رخدادهایی که پس از اولتیماتوم‬ ‫مبادالت تجاری مربوط بود (سعیدینیا‪.)982 :9831 ،‬‬ ‫دولت انگلستان به ایران اتفاق افتاد‪ ،‬تاحدودی‬ ‫دقت در پیامهایی که بین تجار شیراز و بوشهر‬ ‫دولت ایران را به ت اپو انداخت تا برای امنیت‬ ‫مبادله میشد نشان میدهد که در تابستان ‪9841‬ق‪،‬‬ ‫جادهها‪ ،‬مخصوصاً جاده شیراز ر بوشهر اقدامی‬ ‫همچنان ناامنی بر جادهها ح مفرما بود و بازرگانان‬ ‫انجام دهد‪ .‬این اقدام در قالب تش یل ژاندارمری‬ ‫ترجیح میدادند از ارسال مالالتجاره خودداری‬ ‫بروز یافت‪ .‬افسران سوئدی به ریاست یالمارسون‬ ‫کنند (مشروطیت جنوب ایران‪.)414 :9833 ،‬‬ ‫در تابستان ‪9841‬ق‪9199 /‬م وارد ایران شدند و‬ ‫ندی بعد دولت بریتانیا برای حفظ امنیت‬ ‫تش یالت ژاندارمری را پی ریختند‪ .‬اقداماتی که‬ ‫کنسولگری خود تعدادی مستحفظ وارد شیراز نمود‬ ‫ژاندارمری نوپا برای ایجاد امنیت در جاده شیراز ر‬ ‫که واکنش مجدد اهالی جنوب ایران را در‬ ‫بوشهر انجام داد‪ ،‬باعث بروز درگیری با ناصردیوان‬ ‫پی داشت‪ .‬در ذیحجه ‪9841‬میرزا ابراهیم مجتهد‬ ‫کازرونی شد و پس از‬ ‫ند نوبت درگیری‪،‬‬ ‫هرگونه معامله و معاشرت با انگلیسیها را تحریم‬ ‫درنهایت ژاندارمری غالب و ناصردیوان از شهر‬ ‫کرد‪ .‬این تحریم از لحاظ تأمین آذوقه و انجام امور‬ ‫خارج شد‪ .‬ژاندارمها به انتقام ش ست در درگیری‬ ‫جاری مش الت زیادی برای انگلیسیها به‬ ‫قبلی‪ ،‬بازار و برخی از خانههای کازرون را غارت‬ ‫وجودآورد (کتاب آبی‪ .)9244 /3 :9831 ،‬به ن ر‬ ‫کردند‪ .‬حتی برخی از بازرگانان به اتهام حمایت از‬ ‫میرسد این تحریم بیشتر در شیراز مؤثر واقع شد‪،‬‬ ‫ناصردیوان در معرض خطر اعدام قرار گرفتند که‬ ‫زیرا بازرگانان بوشهر که این اقدام را اشتباه‬ ‫کلنل مریل (‪ )Merrill‬ر از افسران خارجی‬ ‫میدانستند‪ ،‬نین استدالل کردند‪:‬‬ ‫ژاندارمری ر به زحمت آنها را نجات داد (جنگ‬ ‫آنها برای خرید کاالهای انگلیسی سفارشات‬ ‫زیادی داده و وجوه آن را نقدا پرداخت کرده ولذا‬ ‫نمیتوانند کاالهای انگلیسی را تحریم کنند‬ ‫(مشروطیت جنوب ایران‪.)434 :9833 ،‬‬ ‫سرانجام تصمیم گرفته شد روحانیون به شیراز‬ ‫تلگراف زده و برای مدتی معین موضوع تحریم‬ ‫کاالهای انگلیسی را به تعلیق درآورند تا تجار‬ ‫بتوانند کاالهایشان را از گمرک ترخیص کنند‬ ‫(همان) ‪ .‬تنها دلیلی که برای نین موضعی به ذهن‬ ‫جهانی در جنوب ایران‪.)91 :9818 ،‬‬ ‫اوضاع کازرون «تأسفانگیز» گزارت میشد و‬ ‫ند تن از علمای نجف خواهان جبران‬ ‫خسارتهای وارده به بازرگانان شدند (مطهریزاده‪،‬‬ ‫‪ :9838‬اسناد شماره ‪ .)44 -93‬از سوی دیگر بازرگانان‬ ‫معتبر بوشهر برای جمعآوری اعانه و کمک به‬ ‫غارتشدگان اعالم آمادگی کردند (حبلالمتین‪،‬‬ ‫جمادیاالولی ‪ .)41 :9841‬طرفین درگیری برخورد را‬ ‫بهصورتهای گوناگون بیان کردهاند‪ .‬مابرلی‪ ،‬مورخ‬ ‫‪001‬‬ ‫پژوهشنامة تاریخهای محلی ایران‪ ،‬سال نهم‪ ،‬شمارة دوم‪ ،‬پیاپی ‪ ،01‬بهار و تابستان ‪0011‬‬ ‫انگلیسی‪ ،‬ناصردیوان را فردی ن مگریز میدانست‬ ‫در همین زمان در ایالت فارس‪ ،‬و بهویژه شیراز‪ ،‬نیز‬ ‫که به همین دلیل با ژاندارمری درگیر شد (مابرلی‪،‬‬ ‫برآیند رخدادها مقابله با سیاستهای انگلستان در‬ ‫‪ .)233 :9831‬مخبرالسلطنه‪ ،‬حاکم فارس‪ ،‬ژاندارمها‬ ‫جنوب ایران بود‪ .‬در همین ایام‪ ،‬ورود واسموس به‬ ‫را مقصر قلمداد میکرد و معتقد بود آنها درگیری‬ ‫جنوب ایران به عنوان کنسول آلمان در شیراز‪،‬‬ ‫را راه انداختند تا بازار و خانهها را غارت کنند‬ ‫برسرعت تحوالت مذکور افزود‪ .‬وی با زیرکی از‬ ‫(هدایت‪ .)431 :9822 ،‬سایر منابع نیز با جهتگیری‬ ‫دامهای متعددی که انگلیسیها بر سر راهش پهن‬ ‫مشابهی به این رویداد پرداختهاند ولی فارغ از‬ ‫کرده بودند‪ ،‬گریخت و خود را به شیراز رسانید‪ .‬در‬ ‫این ه ه کسی را مقصر این رویداد بدانیم‪ ،‬زیان‬ ‫موفقیت واسموس عوامل متعددی نقش داشت‪.‬‬ ‫وارده بر بازرگانان و کسبه ان ارناپذیر است‪.‬‬ ‫نخست مهارت وی در برانگیختن احساسات‬ ‫هر ند ظاهراً ژاندارمها برای تأمین امنیت راهها‬ ‫ضدانگلیسی خوانین و افراد متنفذ بود‪ .‬سیاستهای‬ ‫و سالمت کاروانهای تجاری وارد فارس شده‬ ‫نامقبول انگلستان و موضعگیری روحانیون علیه ایشان‬ ‫بودند ولی ون درآن مقطع حقوقبگیر انگلستان‬ ‫نیز به واسموس کمک شایانی کرد‪ .‬پس از ورود او به‬ ‫بودند و حافظ منافع ایشان محسوب میشدند‪ ،‬در‬ ‫شیراز و استقبال گسترده از وی‪ ،‬انگلیسیها که خطر‬ ‫بین مردم و بازرگانان وجهه خوبی نداشتند‪ .‬البته‬ ‫را جدی میدیدند‪ ،‬دست به کار شدند و‬ ‫این نقش بعدها دگرگون شد‪ .‬تحلیل فلوریدا‬ ‫دکترلیستمان‪ ،‬کنسول آلمان در بوشهر و نماینده‬ ‫سفیری این حالت را بهتر توضیح میدهد‪:‬‬ ‫شرکت ون هاوس‪ ،‬را به جرم جاسوسی دستگیر‬ ‫کازرونیها دست انگلستان را پشت ماجرا‬ ‫میدیدند و نفرت و ترسشان از ژاندارمها و هم از‬ ‫پلیس جنوب که پس از ژاندارمری تأسیس شد‪،‬‬ ‫بهجا بوده است (سفیری‪)3-81 :9832 ،‬‬ ‫وی عنصر اعتراض را علیه قدرت مرکزی و‬ ‫دولتهای بزرگ‪ ،‬در ناآرامیها مشاهده کرده و‬ ‫همین عنصر را عامل همدردی آنها با آلمانها در‬ ‫آغاز جنگ جهانی میداند (همان‪.)23-1 :‬‬ ‫در بوشهر‪ ،‬مقارن با شروع جنگ جهانی اول‪،‬‬ ‫بدبینی شدیدی نسبت به اهداف انگلیسیها ایجاد‬ ‫شده بود‪ .‬سالها حضور مستقیم و غیرمستقیم‬ ‫انگلستان در جنوب ایران و بوشهر و دخالت در‬ ‫رخدادهای گوناگون که پس از قرارداد ‪ 9111‬با‬ ‫افزایش شمار نیروهای ن امی توأم شده بود‪ ،‬زمینه‬ ‫مناسبی برای اقدام علیه نیروهای انگلیسی فراهم کرد‪.‬‬ ‫کردند‪ .‬این اقدام خشم اهالی بوشهر را برانگیخت‬ ‫(هدایت‪ .)411 :9822،‬انگلیسیها نسبت به فعالیتهای‬ ‫افسران سوئدی ژاندارمری نیز اظهار بدگمانی‬ ‫میکردند و حتی مدعی بودند آنها اسلحه و فشنگ را‬ ‫به نام ژاندارمری وارد کرده و محرمانه به آلمانیها‬ ‫میدهند‪ .‬هر ند این ادعا ندان پذیرفتنی نبود‪ ،‬ولی‬ ‫رویدادهای بعدی نشان داد که رابطه افسران‬ ‫ژاندارمری با آلمانیها بسیار بهتر از انگلیسیها است‪.‬‬ ‫اطالعاتی که از فعالیت بازرگانان بوشهر در‬ ‫بحبوحه آغاز جنگ جهانی در دست داریم‪،‬‬ ‫ح ایت از تالتهای فردی و پراکنده دارد و از‬ ‫یک اقدام هماهنگ و جمعی اطالعی موجود‬ ‫نیست‪ .‬مانند ‪ jm‬رخدادهای گذشته میرزاعلی‬ ‫کازرونی ی ی از افراد فعال در این تالتهای‬ ‫انفرادی بود‪ .‬وی پس از آن ه از اقدام مؤثر‬ ‫حسین هژبریان؛ سیدصاحب برزین‪ :‬جایگاه و کارکرد بازرگانان بوشهر در جنبش جنوب ایران ‪001‬‬ ‫مرکزنشینان در مقابل تجاوزات انگلستان ناامید شد‬ ‫مسجد جامع بوشهر تجمع کردند و علیه انگلستان‬ ‫با ارسال تلگرافی به تهران اعالم کرد مجاهدین‬ ‫و بوشهر شعار دادند ( یک‪ .)13-12 :9814 ،‬بدیهی‬ ‫جنوب تصمیم گرفتهاند بدون امید به کمک مرکز‬ ‫است در نین فضایی تجار که عموما اعتقادات‬ ‫از خاک وطن در مقابل دشمن دفاع کنند (رکنزاده‬ ‫مذهبی استوار و روابط خوبی با روحانیت داشتند‬ ‫آدمیت‪ .)31 :9821 ،‬به ن ر میرسد وی در ارتباط‬ ‫با این تمایل عمومی همراه شدند‪ .‬با اینحال تبعات‬ ‫میان مجاهدین تنگستانی و کازرونی هم نقش‬ ‫ناامنی مسیرهای تجاری کماکان آنها را با مش ل‬ ‫داشته است‪.‬‬ ‫مواجه و نا ار میکرد برای جلب حمایت به‬ ‫موضوع دیگری که در برانگیختن خشم عمومی‬ ‫صولتالدوله متوسل شوند (همان‪.)918 :‬‬ ‫علیه انگلیسیها مؤثر واقع شد‪ ،‬دستگیری حاجعلی‬ ‫در طی ماههای نخست سال ‪9888‬ق جو ضد‬ ‫تنگستانی‪ ،‬کدخدای ریشهر ر از توابع بوشهر ر بود‪.‬‬ ‫انگلیسی در بوشهر در حال تشدید بود‪ .‬بسیاری از‬ ‫وی با موقرالدوله‪ ،‬حاکم بوشهر و بنادر‪،‬‬ ‫مغازههای بازار بسته و گهگاه تجمعاتی علیه‬ ‫درگیریهای متعددی داشت و موقرالدوله با کمک‬ ‫انگلستان برگزار میشد‪ ،‬تجارت کامال با رکود‬ ‫قوای ن امی انگلستان‪ ،‬ضمن به توپ بستن و‬ ‫مواجه بود و بی اری افزایش داشت (همان‪،911 :‬‬ ‫غارت خانه و اموالش‪ ،‬ند تن را کشته و خود وی‬ ‫‪ .)941‬عالوه بر بوشهر در شهرهای پس رانهای‬ ‫را دستگیر کر د‪ .‬این اقدام تردیدی برای مبارزه با‬ ‫مانند کازرون که به تجارت با بوشهر مت ی بودند‬ ‫انگلیسیها باقی نگذاشت (فرامرزی‪)48 :9811 ،‬؛ زیرا‬ ‫نیز رکود شدید حاکم بود و موجب نارضایتی‬ ‫محمدحسین‬ ‫کسبه و تجار شده بود (حبلالمتین‪ ،‬شعبان ‪:9888‬‬ ‫برازجانی و سید مرتضی اهرمی و سیدعبدالحسین‬ ‫ص‪ .)41‬بدینترتیب بازرگانان بوشهر بار دیگر‬ ‫مجتهد الری در اعتراض به رفتارهای قوای‬ ‫بایستی بین منافع اقتصادی و عالئق مذهبی دست‬ ‫انگلیسی اعالن جهاد دادند‪ .‬در این میان شی‬ ‫به انتخاب میزدند‪ .‬جلسه حاج محمدرضا‬ ‫محمدحسین برازجانی طی نامهای به سرپرسی‬ ‫کازرونی با ناصردیوان و واسموس نشان از این‬ ‫کاکس‪ ،‬کنسول انگلستان در بوشهر نسبت به‬ ‫انتخاب دشوار داشت‪ .‬نایب کنسول بریتانیا در‬ ‫مداخالت بریتانیا در جنوب ایران اعتراض کرد که‬ ‫بوشهر این رفتار را با این تهدید پاس میداد‪« :‬حاج‬ ‫میرزاعلی کازرونی با اپ و انتشار نامه سرپرسی‬ ‫[محمد]رضا گویا در اندیشة سرمایه کالنش در بوشهر‬ ‫ند تن از علمای متنفذ مانند شی‬ ‫کاکس و پاس‬ ‫شی محمدحسین در بوشهر و‬ ‫جراید شیراز نقش مهمی در گسترت نارضایتی‬ ‫نسبت به انگلیسیها و آغاز جنبش جنوب بازی‬ ‫کرد (همان‪ .)42 :‬در همین زمان انتشار خبر صدور‬ ‫فتوای جهاد در عثمانی و عراق هیجان زیادی در‬ ‫ایران برانگیخت‪ .‬در بوشهر بازار بسته شده بود و‬ ‫مردم در انت ار تعیین ت لیف بودند‪ .‬اهالی شهر در‬ ‫نیست» (همان‪ .)983 :‬با توجه به جایگاه و نفوذ حاج‬ ‫محمدرضا کازرونی میتوان موضع وی را به عموم‬ ‫بازرگانان بوشهر تعمیم داد‪.‬‬ ‫سرانجام پس از ندماه زمینه ینی واسموس و‬ ‫دیدارهای خوانین جنوب از جمله زایر خضرخان‬ ‫اهرمی‪ ،‬رئیسعلی دلواری‪ ،‬شی حسینخان‬ ‫اه‪-‬‬ ‫کوتاهی و غضنفرالسلطنه برازجانی که با اقدامات‬ ‫‪001‬‬ ‫پژوهشنامة تاریخهای محلی ایران‪ ،‬سال نهم‪ ،‬شمارة دوم‪ ،‬پیاپی ‪ ،01‬بهار و تابستان ‪0011‬‬ ‫تحریکآمیز انگلیسیها برای حمله مصمم شده‬ ‫مخالفان بود؛ ولی میرزاعلی کازرونی دشمن شماره‬ ‫بودند‪ ،‬نخستین برخورد پیش آمد‪ .‬در ‪ 81‬شعبان‬ ‫یک انگلیسیها موفق شد قبل از دستگیری به‬ ‫‪94 /9888‬ژانویه ‪ 9193‬قوای انگلیسی که از حمله‬ ‫برازجان بگریزد (فرامرزی‪ .)41 :9811 ،‬تعدادی از‬ ‫قریبالوقوع خوانین جنوب آگاه شده بودند‪ ،‬برای‬ ‫کسانی که بازداشت شدند از کسبه و بازرگانان‬ ‫بررسی موضوع به محل تجمع تنگستانیها نزدیک‬ ‫بودند‪ .‬اهالی کازرون که نمیتوانستند در مقابل‬ ‫شدند و در حملهای غافلگیرانه پنج کشته که دوتن‬ ‫نین اقدامی ساکت بنشینند با ارسال تلگراف به‬ ‫از آنها افسر بودند بر جای گذاشتند (مابرلی‪:9831 ،‬‬ ‫مرکز‪ ،‬اعتراض خود را نشان دادند (یاحسینی‪:9813 ،‬‬ ‫‪ .)943‬در تلگرافهایی که بین مارلینگ‪ ،‬سفیر‬ ‫‪ .)931 ،923‬درگیریهای طرفین بر تجارت تأثیر‬ ‫انگلستان در ایران و ح ومت هند بریتانیا رد و بدل‬ ‫نامطلوبی نهاد‪ .‬هر ند داخل شهر بوشهر به نسبت‬ ‫گردید‪ ،‬قرار شد با تهدید‪ ،‬دولت ایران را وادار به‬ ‫آرام بود‪ ،‬ولی مسیرهای تجاری ناامن و تجارت‬ ‫پذیرت هار خواسته نمایند‪:‬‬ ‫تقریباً متوقف بود (حبلالمتین‪ 93 ،‬شوال ‪ :9888‬ص ‪.)3-3‬‬ ‫تنبیه خانهایی که در حمله به بوشهر دست‬ ‫داشتهاند؛ پرداخت خونبهای تلفات وارده؛ خلع‬ ‫سالح؛ بازداشت و اسارت یا اخراج عمال آلمان‬ ‫در ایران و احضار والی فارس (همان‪.)941 :‬‬ ‫ی ی دیگر از توصیههای ح ومت هند تصرف‬ ‫بوشهر و گمرکخانه و ضبط عایدات آن و همچنین‬ ‫جلوگیری از عبور مالالتجاره به داخل ایران بود‬ ‫(همان‪ .)941 :‬عملی شدن توصیه اخیر میتوانست‬ ‫واکنش بازرگانان را برانگیزد ولی گزارشی از نوع‬ ‫واکنش آنان نسبت به این تحوالت در دست نیست‪.‬‬ ‫در طول ماه رمضان طرفین از درگیری پرهیز‬ ‫میکردند ولی انگلیسیها بهتدریج با رسیدن قوای‬ ‫کم ی و ند کشتی جنگی طرح اشغال بوشهر را‬ ‫عملی کردند‪ .‬این عملیات که در ‪ 43‬رمضان ‪/9888‬‬ ‫‪ 3‬اوت ‪ 9193‬صورت پذیرفت بازتاب وسیعی در‬ ‫کشور داشت‪ .‬انگلیسیها پس از تصرف گمرک و‬ ‫سایر ادارات‪ ،‬به ژاندارمری مستقر در بوشهر اعالم‬ ‫کردند که شهر را تخلیه کنند (اسناد جنگ جهانی اول‬ ‫در جنوب ایران‪ .)993 :9811 ،‬اقدام بعدی آنها‬ ‫جست و جوی‬ ‫خانه به خانه‬ ‫برای‬ ‫دستگیری‬ ‫قوای انگلیسی که حمالت رئیسعلی را‬ ‫فراموت ن رده بودند به دلوار نیز حمله و آنجا را‬ ‫با کشتی گلولهباران کردند (مابرلی‪.)924-983 :9831 ،‬‬ ‫درگیری تنگستانیها و نیروهای انگلیسی پس از‬ ‫حمله به دلوار نیز ادامه یافت و نیروهای مشترک‬ ‫رئیسعلی و شی حسین‬ ‫اهکوتاهی بار دیگر بر‬ ‫قوای دشمن حمله کردند که در نتیجه آن سیزده نفر‬ ‫از سربازان انگلیسی و هندی کشته شدند‪ .‬این حمله‬ ‫در شوال ‪ /9888‬اوت ‪ 9193‬رخ داد (همان‪.)928 :‬‬ ‫مبارزات تنگستانیها با پشتیبانی عاطفی عموم‬ ‫مردم ایران همراه بود ولی بار پشتیبانی اقتصادی آن‬ ‫را برخی عالقمندان به وطن بر دوت داشتند که در‬ ‫رأس آنها سیدمحمدرضا کازرونی قرار داشت‪ .‬وی‬ ‫با پرداخت هزینه خرید اسلحه از مسقط و تحویل‬ ‫آن به مجاهدین نقش مهمی در این مبارزات‬ ‫ایفاکرد و انگلیسیها علیرغم اطالع ضمنی از این‬ ‫اقدامات به دلیل نداشتن مدرک نمیتوانستند با وی‬ ‫برخورد آش اری داشته باشند (حمیدی‪.)4 :9813 ،‬‬ ‫ندی بعد رئیسعلیخان برای شبیخون زدن بر‬ ‫نیروهای انگلیسی عازم تنگک در حوالی بوشهر‬ ‫حسین هژبریان؛ سیدصاحب برزین‪ :‬جایگاه و کارکرد بازرگانان بوشهر در جنبش جنوب ایران ‪001‬‬ ‫گردید ولی در بحبوحه نبرد از پشت سر مورد‬ ‫در راستای اهداف مجاهدین عمل نماید (فرامرزی‪،‬‬ ‫اصابت گلوله واقع و کشته شد (مابرلی‪.)931 :9831 ،‬‬ ‫‪ .)24 :9811‬در ذیحجه ‪ 93 /9882‬اکتبر ‪ ،9193‬طی‬ ‫انگیزه قاتل که از افراد محلی بود‪ ،‬بهدرستی‬ ‫مراسمی رسمی‪ ،‬بوشهر با حضور ی ی از‬ ‫مشخص نیست ولی احتماال رقابتهای محلی در‬ ‫فرماندهان انگلیسی به دریابیگی تحویل داده شد و‬ ‫این سوء قصد بیتأثیر نبوده است‪ .‬درخاتمه مجلس‬ ‫پر م ایران جایگزین پر م بریتانیا شد‪.‬‬ ‫ختم رئیسعلی در شیراز‪ ،‬شی جعفر محالتی‪ ،‬از‬ ‫هر ند از مواضع بازرگانان بوشهر در این‬ ‫علمای این شهر اعالم کرد به قصد یاری رسانیدن‬ ‫حوادث اطالع دقیقی در دست نیست‪ ،‬ولی به ن ر‬ ‫به مجاهدین تنگستانی عازم بوشهر خواهد گردید‪.‬‬ ‫میرسد روابط بازرگانان بوشهر و انگلیسیها به‬ ‫تصمیم وی در شهرهای دیگر نیز بازتاب‬ ‫وخامت گراییده بود؛ زیرا نایب کنسول بریتانیا در این‬ ‫گستردهای داشت؛ در کازرون این خبر نان شور‬ ‫شهر علت عدم رغبت بازرگانان به فعالیت تجاری را‬ ‫و غوغایی به راه انداخت که نوجوانان نیز آماده‬ ‫بهصراحت «هراس از مصادرة اموال و کاال و سرمایه»‬ ‫جنگ شدند (روزنامه استخر‪ ،‬س‪ ،83‬ت ‪ .)9 :9391‬کمی‬ ‫آنها توسط قوای انگلستان ذکر میکند ( یک‪:9814 ،‬‬ ‫پس از این رویداد‪ ،‬جمعی از افسران ایرانی‬ ‫‪ .)931‬اکثر بازرگانان نسبت به توقف مسیر تجاری نیز‬ ‫ژاندارمری با کمک تعدادی از مخالفان سیاستهای‬ ‫نگران بودند‪ .‬تعدادی از بازرگانان مقیم شیراز به‬ ‫انگلستان گروهی به نام کمیته حاف ین استقالل‬ ‫هم اران خود در بوشهر خبر دادند که با تغییر مسیر‬ ‫ایران تش یل دادند و زمام امور شیراز را دردست‬ ‫کاروانها به شیف (منطقهای در حومه بوشهر) موافقند‪.‬‬ ‫گرفتند‪ .‬مهمترین اقدام گروه‪ ،‬دستگیری اعضای‬ ‫انگلیسیها مایل بودند مسیر تجاری را که از برازجان‬ ‫کنسولگری بریتانیا و تعدادی از خارجیان مقیم‬ ‫و احمدی به بوشهر میرسید به شبان اره تغییر دهند‬ ‫شیراز و اعزام آنها به عنوان اسیر به اهرم نزد‬ ‫تا ضمن بهرهمندی خوانین شبان اره و انگالی‪ ،‬که از‬ ‫مجاهدین تنگستانی بود (مابرلی‪ .)931 :9831 ،‬در این‬ ‫متحدین آنها محسوب میشدند‪ ،‬بر شی حسینخان‬ ‫زمان‪ ،‬در کازرون اعالمیهها و فتاوی جهاد پخش‬ ‫و زائرخضرخان که از مسیر سابق منتفع میشدند‪،‬‬ ‫میشد‪ ،‬عدهای برای کمک به تنگستانیها عازم‬ ‫فشار وارد آورند (فرامرزی‪ .)34 :9811 ،‬این‬ ‫بوشهر شدند و هنگام عبور اسرای خارجی از‬ ‫موضعگیریها نشاندهنده استفاده انگلیسیها از اهرم‪-‬‬ ‫کازرون‪ ،‬مردم با ابراز شادی‪ ،‬تنفر خود را از‬ ‫های تجاری و اقتصادی برای فشار آوردن بر خوانین‬ ‫اقدامات انگلستان در جنوب ایران نشان میدادند‬ ‫و تجار مخالف و باال بردن هزینه فعالیتهای سیاسی‬ ‫(مطهریزاده‪ .)38 :9838 ،‬از سوی دیگر حرکت شی‬ ‫ایشان بود‪ .‬سران جنبش جنوب با درک این شریط‬ ‫جعفر و مجاهدین همراهش در برازجان متوقف‬ ‫میکوشیدند در موارد معدودی که قدرت انهزنی‬ ‫گردید؛ زیرا با توافق میرزاعلی کازرونی‪،‬‬ ‫داشتند ر مانند زمانی که بر سر شرایط آزادی اسرای‬ ‫جعفر‪ ،‬قرار شد دریابیگی‪،‬‬ ‫خارجی با انگلیسیها مذاکره میکردند ر منافع تجار‬ ‫حاکم سابق بوشهر و بنادر‪ ،‬نامزد ح ومت بوشهر‬ ‫حامی خود را نیز لحاظ کنند‪ .‬ی ی از شروط سران‬ ‫شود‪ ،‬به این شرط که پس از تحویل گرفتن شهر‬ ‫جنبش برای آزادسازی اسرا‪ ،‬رفع توقیف از پولهای‬ ‫سیدمرتضی و شی‬ ‫‪011‬‬ ‫پژوهشنامة تاریخهای محلی ایران‪ ،‬سال نهم‪ ،‬شمارة دوم‪ ،‬پیاپی ‪ ،01‬بهار و تابستان ‪0011‬‬ ‫تجار بود ( یک‪.)931 :9814 ،‬‬ ‫بوشهر برای کمک به نین هدفی تالت زیادی‬ ‫کردند تا زمینه آزادسازی اسرای خارجی را فراهم‬ ‫‪ .8‬بازرگانان بوشهر و جنبش جنوب ایران (دورة دوم)‬ ‫بازرگانان بوشهر در تحوالت بعدی جنبش‬ ‫جنوب شامل تصرف شیراز و سرکوب افسران‬ ‫ژاندارمری مخالف انگلستان توسط ابراهیمخان‬ ‫قوام‪ ،‬شخصیتی که خود و پدرانش به روابط خوب‬ ‫با انگلیسیها مشهور بودند‪ ،‬متارکه انگلیسیها با‬ ‫شی حسینخان و زائرخضرخان در شوال ‪/9882‬‬ ‫اوت ‪9193‬؛ تش یل پلیس جنوب توسط انگلیسی‪-‬‬ ‫ها و خلع سالح پاسگاه پلیس جنوب توسط‬ ‫ناصردیوان کازرونی‪ ،‬موضعگیری خاصی نداشتند‪.‬‬ ‫نام بازرگانان سرشناس در اسناد مربوط به این‬ ‫رویدادها به شم نمیخورد و به ن ر میرسد با‬ ‫تداوم درگیریها در جنوب ایران و متوقف شدن‬ ‫تجارت در نتیجه ناامنی‪ ،‬آنها بهتدریج انگیزههای‬ ‫اولیه خود را از دست داده بودند‪ .‬ولی درعین حال‬ ‫میل نداشتند صریحاً با جریان مبارزه با انگلیس‬ ‫مخالفت نمایند؛ بنابراین ترجیح میدادند صبر پیشه‬ ‫کنند‪ ،‬به این امید که درگیریها خاتمه یابد‪ .‬روایتی‬ ‫که روزنامه حبلالمتین از گرفتن اعانه «به قوه‬ ‫جبریه» از کسبه و تجار و استفاده از آن برای «نهب‬ ‫کسبه خشت»‪ ،‬از توابع کازرون‪ ،‬به جای حمله به‬ ‫دشمن‪ ،‬به دست میدهد تاحدودی فاصله گرفتن‬ ‫مخالفان انگلستان از ی دیگر را در جنوب ایران‬ ‫نشان میدهد (حبلالمتین‪ 99 ،‬ربیعاالول ‪ :9882‬ص‪-91‬‬ ‫‪ .)93‬آرامش موقتی که در میانه سال ‪9882‬ق بر‬ ‫بوشهر و حوالی آن حاکم شد‪ ،‬اندکی از رکود‬ ‫تجاری کاست؛ با اینحال مسیرهای تجاری‬ ‫همچنان مسدود بود و برای بازگشایی آن بایستی‬ ‫طرفین کامال دست از مخاصمه میکشیدند‪ .‬تجار‬ ‫کنند‪ .‬واسطه انگلستان برای مذاکره با زائرخضرخان‬ ‫همین تجار بودند که به نزدیک شدن طرفین کمک‬ ‫شایانی کردند ( یک‪.)932 :9814 ،‬‬ ‫ولی این آرامش دیری نپایید‪ .‬انگلیسیها پس از‬ ‫آن که در سایر جبهههای جنگ تا حدودی از فشار‬ ‫آزاد شدند‪ ،‬در صدد تش یل یک نیروی ن امی در‬ ‫جنوب ایران برآمدند؛ امری که از ند سال پیش‬ ‫در جستجوی آن بودند ولی هر بار به دلیلی‬ ‫کامیاب نشده بودند‪ .‬سرپرسی سای س بدین من ور‬ ‫مأموریت یافت و با استفاده از سیاست تفرقه و‬ ‫ایجاد انفعال در میان مخالفان انگلیس‪ ،‬در انجام‬ ‫مأموریت خویش موفق گردید؛ درحالی که اگر‬ ‫همه خوانین و گروههای مخالف انگلستان‬ ‫بهصورت هماهنگ دست به اقدام میزدند‪ ،‬قطعاً‬ ‫به نین توفیقی دست نمییافت (گرکه‪-218 :9811 ،‬‬ ‫‪ .)213‬تأسیس پاسگاه پلیس جنوب در کازرون با‬ ‫واکنش قاطعانه ناصردیوان روبهرو شد؛ حمله‬ ‫غافگیرانه وی به این پاسگاه و پاسگاههای مشابه‬ ‫در حوالی کازرون غنایم متعددی شامل یک عراده‬ ‫توپ در اختیار ناصردیوان قرارداد و ارتباط شیراز‬ ‫و بوشهر را قطع نمود‪ .‬تالتهای اولیه پلیس‬ ‫جنوب برای سرکوب ناصردیوان ناکام ماند و حتی‬ ‫میان کتل و دشت ارژن (منطقهای بین کازرون و‬ ‫شیراز) نیز توسط وی تسخیر شد و نیروهای پلیس‬ ‫جنوب در پاسگاه دشت ارژن اسیر شدند (مابرلی‪،‬‬ ‫‪412 :9831‬؛ مطهریزاده‪ .)933 :9813 ،‬نین دستاورد‬ ‫بزرگی که قاعدتا باید بازرگانان را به شوق وامی‪-‬‬ ‫داشت‪ ،‬با س وت معنادار ایشان روبهرو گردید‪.‬‬ ‫شاید دلیل‬ ‫نین س وتی آن بود که اختالف‬ ‫حسین هژبریان؛ سیدصاحب برزین‪ :‬جایگاه و کارکرد بازرگانان بوشهر در جنبش جنوب ایران ‪010‬‬ ‫صولتالدوله با محمدعلیخان کش ولی ر که از‬ ‫آرامش دعوت کنند‪ .‬ظاهراً ح ومت بنادر و نایب‬ ‫سوی فرمانفرما‪ ،‬حاکم فارس‪ ،‬به ح ومت کازرون‬ ‫کنسول انگلستان در بنادر به حاج احمد قول داده‬ ‫منصوب شده بود ر موجب تجدید بحران در‬ ‫بودند در مقابل این اقدام از تجارت اصلی وی که‬ ‫مسیرهای تجاری و توقف فعالیت تجاری‬ ‫خرید و فروت قمات بود‪ ،‬حمایت خواهند کرد‬ ‫بازرگانان بوشهر شده بود ( یک‪ .)411 :9814 ،‬در‬ ‫( یک‪ .)493 :9814 ،‬نیمه دوم سال ‪9883‬ق با همین‬ ‫صفر ‪ 91 /9883‬دسامبر ‪ 9193‬ش ست تالت قوای‬ ‫تالتها ادامه یافت‪ .‬جاده بوشهر به شیراز در‬ ‫پلیس جنوب برای تصرف کازرون در گردنههای‬ ‫کازرون مسدود بود و طرفین در نوعی آتشبس‬ ‫صعبالعبور مشهور به کتل پیرزن و کتل دختر‪،‬‬ ‫غیررسمی به سر میبردند‪ .‬تجار در نین شرایطی‬ ‫انع اس وسیعی در جنوب ایران داشت‪ .‬بیانیهای‬ ‫تمایلی برای فعالیت کامل نداشتند و ترجیح‬ ‫به نام کازرون در شیراز منتشر میگردید که همه را‬ ‫میدادند در انت ار نتیجه نهایی منازعات بنشینند‬ ‫به مبارزه با انگلستان دعوت میکرد‪ .‬افسران‬ ‫(همان‪.)481 :‬‬ ‫ژاندارمری و اعضای حزب دم رات فارس در‬ ‫توزیع این بیانیه نقش داشتند (سفیری‪.)983 :9832 ،‬‬ ‫در اوایل سال ‪9883‬ق دستگیری ند تن از‬ ‫طایفه دره شوری ر از طوایف ایل قشقایی ر به‬ ‫اقدامات پلیس جنوب در سایر نواحی فارس‬ ‫اتهام سرقت‪ ،‬توسط یک گروهان پلیس جنوب‪ ،‬با‬ ‫هم واکنشهایی را برانگیخت که مهمترین آن‬ ‫واکنش کالنتر این طایفه روبهرو گردید و پس از‬ ‫درگیری قشقاییها با این نیروی ن امی بود‪.‬‬ ‫درگیری شدیدی که در خانزنیان (بیست مایلی‬ ‫همزمان با اوجگیری تنش بین پلیس جنوب و‬ ‫شیراز) رخ داد‪ ،‬پاسگاه منطقه تیموری (هشت مایلی‬ ‫مخالفان آن‪ ،‬سرپرسی سای س همه تالت خود را‬ ‫خان زنیان) توسط قشقاییها محاصره و تعدادی از‬ ‫به تسطیح جادهها‪ ،‬احداث خطوط تلگراف و‬ ‫افراد این پاسگاه اسیر شدند (سای س‪ ،‬بیتا (الف)‪:‬‬ ‫آموزت نیروهای پلیس جنوب معطوف کرد تا در‬ ‫‪ .)148‬صولتالدوله که در خانخبیص مستقر شده‬ ‫برخوردهای احتمالی از آن استفاده کند (همان‪.)481 :‬‬ ‫و با ح م جهاد علما قوت قلب پیدا کرده بود‪ ،‬پس‬ ‫در این زمان تسلط نسبی انگلستان بر بوشهر و‬ ‫از‬ ‫ند م اتبه با فرمانفرما‪ ،‬حاکم فارس و با‬ ‫حوالی آن به تجار اجازه میداد کاالهای خود را تا‬ ‫مقامات مرکز‪ ،‬تصمیم به جنگ با پلیس جنوب‬ ‫برازجان حمل کنند و پس از آن با پرداخت‬ ‫گرفت‪ .‬با شروع درگیری‪ ،‬ناصردیوان نیز با ‪211‬‬ ‫حقالعبور به صولتالدوله بار خود را به شیراز‬ ‫تفنگچی کازرونی به قوای قشقایی پیوست و در‬ ‫برسانند ( یک‪ .)498 :9814 ،‬ولی شرایط برای‬ ‫مرحله نخست‪ ،‬پاسگاه پلیس جنوب در خانزنیان‬ ‫بازگشت جریان تجارت به حالت عادی فراهم‬ ‫را خلع سالح کرد‪ .‬تالت نیروهای مشترک قشقایی‬ ‫نبود‪ .‬بنابراین برخی از بازرگانان بوشهری مانند‬ ‫کازرونی برای تصرف شیراز ر بهرغم محاصره آن ر‬ ‫حاج احمد کازرونی به تشویق دریابیگی بر آن‬ ‫ناکام ماند و پس از تلفات زیادی که توپخانه پلیس‬ ‫شدند که با استفاده از سابقه دوستی با شی‬ ‫جنوب به ایشان وارد کرد‪ ،‬مجبور به عقبنشینی‬ ‫حسینخان اهکوتاهی و صولتالدوله‪ ،‬آنها را به‬ ‫گردیدند (همان‪ .)113 :‬انتشار اخبار درگیریها‬ ‫‪011‬‬ ‫پژوهشنامة تاریخهای محلی ایران‪ ،‬سال نهم‪ ،‬شمارة دوم‪ ،‬پیاپی ‪ ،01‬بهار و تابستان ‪0011‬‬ ‫هیجان اندکی در بوشهر ایجاد نمود و برخی از‬ ‫جنوب نیز واکنشی نشان ندادند‪.‬‬ ‫مغازهها بسته شد ولی ناآرامی از این فراتر نرفت‬ ‫( یک‪ .)421 :9814 ،‬مقایسه نحوه واکنش تجار و‬ ‫کسبه بازار بوشهر به درگیری قوای قشقایی با‬ ‫انگلستان نسبت به‬ ‫ند سال پیش بهخوبی‬ ‫گویاست و ح ایت از خستگی آنها از تداوم رکود‬ ‫تجاری دارد‪ .‬همین مقایسه را میتوان در مورد‬ ‫پخش خبر تقویت قوای انگلستان در بوشهر با‬ ‫اشغال این شهر در سه سال پیش انجام داد که اولی‬ ‫به هیجان عمومی و مشارکت اکثر مردم از جمله‬ ‫بازرگانان در مخالفت با انگلستان انجامید و دومی‬ ‫تنها «هیاهوی کمرنگی» ایجاد نمود که نتیجه‬ ‫خاصی در پی نداشت (همان‪.)433 :‬‬ ‫در همین زمان انگلیسیها از سویی با کمک‬ ‫فرمانفرما در صدد جلب رضایت تهران برای عزل‬ ‫صولتالدوله از مقام ایلخانیگری قشقایی بودند و‬ ‫از سوی دیگر موفق شدند‬ ‫برادر ناتنی‬ ‫صولتالدوله را به هم اری با خود راضی نمایند‪.‬‬ ‫در نتیجه ایل قشقایی به دو دسته موافق و مخالف‬ ‫صولتالدوله تقسیم گردید‪ .‬پس از این اتفاقات‪،‬‬ ‫کازرونیها که اختالفاتی با قشقاییها پیدا کرده‬ ‫بودند‪ ،‬از ادامه نبرد دست کشیدند (مطهریزاده‪،‬‬ ‫‪ )933 :9813‬و انگلیسیها ضمن تعقیب صولت‪-‬‬ ‫الدوله در فیروزآباد به سوی کازرون نیز پیشروی‬ ‫کردند‪ .‬تنگستانیها در مقابل قوای تازهنفس‬ ‫انگلیسی کاری از پیش نبردند و هریک به گوشهای‬ ‫پناه بردند و جاده شیراز ر کازرون که سه سال‬ ‫مسدود شده بود‪ ،‬با تصرف میانکتل ر منطقهای بین‬ ‫شیراز و کازرون ر بازگردید (سای س‪ ،‬بیتا (الف)‪:‬‬ ‫‪ )133‬و بازرگانان بوشهر براساس روی رد جدید‬ ‫خود در مقابل این رخداد و این مرحله از جنبش‬ ‫‪ .9‬نتیجه‬ ‫بازرگانان بوشهر با توجه به موقعیت جغرافیایی‬ ‫این شهر در طول قرن نوزدهم توان اقتصادی زیادی‬ ‫کسب کردند و به یک گروه اجتماعی مؤثر تبدیل‬ ‫شدند‪ .‬آنها از ابتدای انقالب مشروطه با انگیزههای‬ ‫مختلف مذهبی‪ ،‬سیاسی و اقتصادی و با پشتوانه توان‬ ‫مالی خود به تأثیرگذاری بر رویدادهای سیاسی‬ ‫جنوب ایران و از جمله مقابله با نفوذ سیاسی و‬ ‫اقتصادی انگلستان عالقهمند شدند‪.‬‬ ‫نفوذ روزافزون انگلستان در جنوب ایران که از‬ ‫مدتها پیش آغاز شده بود‪ ،‬در اوایل قرن بیستم‬ ‫پای رقبای بینالمللی آن کشور را به این منطقه باز‬ ‫کرد‪ .‬این وقایع موجب قطببندی گروههای‬ ‫اجتماعی‪ ،‬خوانین‪ ،‬شخصیتهای متنفذ جنوب‬ ‫ایران و حتی مردم عادی به موافقان و مخالفان‬ ‫انگلستان گردید که بازرگانان بوشهر با انگیزههای‬ ‫متعدد‪ ،‬از جمله دفاع از منافع ملی‪ ،‬حفظ منافع‬ ‫گروهی و داشتن رابطه نزدیک با روحانیان ر که‬ ‫مخالف نفوذ اجنبی بودند ر به جمع مخالفان‬ ‫انگلستان پیوستند و در دورة اول جنبش جنوب تا‬ ‫جایی که ام ان داشت به آن کمک کردند‪ .‬ولی در‬ ‫پی طوالنی شدن درگیریها در جنوب ایران‪ ،‬که‬ ‫مسدود شدن مسیرهای تجاری و گسترت ناامنی را‬ ‫در پی داشت‪ ،‬بازرگانان بوشهر که ادامه این وضع‬ ‫را نامطلوب ارزیابی میکردند و از دستیابی به‬ ‫اهداف اولیه جنبش ناامید شده بودند‪ ،‬بهتدریج از‬ ‫فعالیت در جنبش جنوب کناره گرفتند و‬ ‫ون‬ ‫مخالفت آش ار با آن را خالف رویه سیاسی و‬ ‫اجتماعی خویش میدیدند‪ ،‬ترجیح دادند در قبال‬ ‫حسین هژبریان؛ سیدصاحب برزین‪ :‬جایگاه و کارکرد بازرگانان بوشهر در جنبش جنوب ایران ‪013‬‬ ‫حوادث دورة دوم آن س وت پیشه کنند‪.‬‬ ‫منابع‬ ‫آدمیت‪ ،‬فریدون؛ ناطق‪ ،‬هما (‪ .)9833‬اف ار اجتماعی و‬ ‫اقتصادی در آثار منتشر نشده دوران قاجار‪ .‬تهران‪ :‬آگاه‪.‬‬ ‫اخگر‪ ،‬احمد (‪ .)9833‬زندگی من در طول هفتاد سال‬ ‫تاری معاصر ایران‪ .‬تهران‪ :‬اخگر‪.‬‬ ‫اسناد جنگ جهانی اول در جنوب ایران (‪ .)9811‬به‬ ‫کوشش کاوه بیات‪ .‬قم‪ :‬همسایه و مرکز بوشهرشناسی‪.‬‬ ‫اوضاع اقتصادی ایران در آغاز قرن بیستم (‪.)9813‬‬ ‫ترجمة معصومه جمشیدی و دیگران‪ .‬تهران‪:‬‬ ‫مؤسسه مطالعات تاری معاصر ایران‪.‬‬ ‫ایران و جنگ جهانی اول‪ ،‬اسناد وزارت داخله (‪ .)9831‬به‬ ‫کوشش کاوه بیات‪ .‬تهران‪ :‬سازمان اسناد ملی ایران‪.‬‬ ‫برومند‪ ،‬صفورا (‪ .)9839‬سرکنسولگری بریتانیا در‬ ‫بوشهر‪ .‬تهران‪ :‬وزارت امور خارجه‪.‬‬ ‫پوالک‪ ،‬ادوارد (‪ .)9833‬سفرنامه پوالک‪ ،‬ایران و ایرانیان‪.‬‬ ‫ترجمة کی اووس جهانداری‪ .‬تهران‪ :‬خوارزمی‪.‬‬ ‫ترکمان‪ ،‬محمد (‪ .)9811‬اسنادی دربارة هجوم انگلیس و‬ ‫روس به ایران‪ .‬تهران‪ :‬دفتر مطالعات سیاسی و بینالمللی‪.‬‬ ‫جنگ جهانی در جنوب ایران (‪ .)9818‬ترجمة کاوه‬ ‫بیات‪ .‬بوشهر‪ :‬کنگره بزرگداشت هشتادمین سالگرد‬ ‫شهادت رئیسعلی دلواری‪.‬‬ ‫یک‪ ،‬هربرت (‪ .)9814‬گزارتهای مستر یک (از‬ ‫رویدادهای فارس و بوشهر در جنگ جهانی اول)‪.‬‬ ‫ترجمة افشین پرتو‪ .‬تهران‪ :‬همسو‪.‬‬ ‫حائری‪ ،‬عبدالهادی (‪ .)9832‬تشیع و مشروطیت در‬ ‫ایران‪ .‬اپ دوم‪ .‬تهران‪ :‬امیرکبیر‪.‬‬ ‫حسینی کازرونی‪ ،‬سیداحمد (‪ .)9832‬سید محمدرضا‬ ‫تاجر کازرونی‪ .‬تهران‪ :‬کازرونیه‪.‬‬ ‫حمیدی‪ ،‬سیدجعفر (‪ .)9813‬بوشهر در مطبوعات عصر‬ ‫قاجار‪ .‬تهران‪ :‬مؤسسه مطالعات تاری معاصر ایران‪.‬‬ ‫حقایقنگار خورموجی‪ ،‬میرزا جعفرخان (‪ .)9831‬نزهت‪-‬‬ ‫االخبار‪ ،‬تاری و جغرافیای فارس‪ .‬به کوشش سیدعلی‬ ‫آل داوود‪ .‬تهران‪ :‬وزارت فرهنگ و ارشاد اسالمی‪.‬‬ ‫دشتی‪ ،‬رضا (‪ .)9831‬تاری اقتصادی اجتماعی بوشهر با‬ ‫ت یه بر نقش تجار و تجارت‪ .‬تهران‪ :‬پازینه‪.‬‬ ‫رکنزاده آدمیت‪ ،‬محمدحسین (‪ .)9894‬دلیران‬ ‫تنگستانی‪ .‬تهران‪ :‬اقبال‪.‬‬ ‫رکنزاده آدمیت‪ ،‬محمدحسین (‪ .)9821‬فارس و جنگ‬ ‫بینالملل‪ .‬اپ سوم‪ .‬تهران‪ :‬اقبال‪.‬‬ ‫رنجبر‪ ،‬محمدعلی (‪ .)9831‬فارس از مشروطیت تا‬ ‫جنگ جهانی اول‪ .‬تهران‪ :‬سازمان اسناد و کتابخانه‬ ‫ملی جمهوری اسالمی ایران‪.‬‬ ‫روزنامه آیینه جنوب (‪ .)9813‬سال ششم‪ .‬شماره‪.423‬‬ ‫‪ 93‬دی‪.‬‬ ‫روزنامه استخر (‪ .)9889‬سال ‪ . 83‬شماره ‪ 3 .9391‬آذر‪.‬‬ ‫روزنامه حبلالمتین‪ ،‬سال ‪ ،91‬شماره ‪ 8‬و ‪93‬؛ سال ‪.93‬‬ ‫شماره ‪82‬؛ سال ‪ ،44‬شماره ‪83‬؛ سال ‪،48‬‬ ‫شمارههای ‪ 2‬و ‪ 1‬و ‪.43‬‬ ‫سای س‪ ،‬سرپرسی (بیتا‪ /‬الف)‪ .‬تاری‬ ‫ایران‪ .‬ترجمة‬ ‫محمدتقی فخر داعی گیالنی‪ .‬تهران‪ :‬علمی‪.‬‬ ‫سای س‪ ،‬کریستوفر (بیتا‪ /‬ب)‪ .‬واسموس یا لورنس‬ ‫آلمانی‪ .‬ترجمة حسین سعادت نوری‪ .‬تهران‪ :‬وحید‪.‬‬ ‫سعیدینیا‪ ،‬حبیباهلل (‪ .)9831‬گمرک بوشهر و نقش آن‬ ‫در تجارت خلیج فارس در دورة قاجار‪ .‬بوشهر‪:‬‬ ‫دانشگاه خلیج فارس‪.‬‬ ‫سعیدینیا‪ ،‬حبیباهلل (‪ .)9818‬معینالتجار بوشهری و‬ ‫احیای تجارت دریایی خلیج فارس در دوران قاجار‬ ‫و پهلوی‪ .‬بوشهر‪ :‬دانشگاه خلیج فارس‪.‬‬ ‫سفیری‪ ،‬فلوریدا (‪ .)9832‬پلیس جنوب ایران‪ .‬ترجمه‬ ‫منصوره اتحادیه و منصوره جعفری فشارکی‪ .‬تهران‪:‬‬ ‫تاری ایران‪.‬‬ ‫فرامرزی‪ ،‬احمد (‪ .)9811‬شی حسینخان اهکوتاهی‪.‬‬ ‫به کوشش سید قاسم یاحسینی‪ .‬تهران‪ :‬شیرازه‪.‬‬ ‫فسایی‪ ،‬میرزا حسن حسینی (‪ .)9831‬فارسنامه ناصری‪.‬‬ ‫‪010‬‬ ‫پژوهشنامة تاریخهای محلی ایران‪ ،‬سال نهم‪ ،‬شمارة دوم‪ ،‬پیاپی ‪ ،01‬بهار و تابستان ‪0011‬‬ ‫به کوشش منصور رستگار فسایی‪ .‬تهران‪ :‬امیرکبیر‪.‬‬ ‫فلور‪ ،‬ویلم؛ یاحسینی‪ ،‬سیدقاسم (‪ .)9831‬بوشهر‪،‬‬ ‫دروازه تجاری ایران در خلیج فارس‪ .‬ترجمة‬ ‫غالمعلی تمهید‪ .‬بوشهر‪ :‬شروع‪.‬‬ ‫کازرونی‪ ،‬محمدابراهیم (‪ .)9831‬تاری‬ ‫بنادر و جزایر‬ ‫خلیج [فارس] در زمان محمدشاه قاجار‪ 9931 ،‬تا‬ ‫‪ .9432‬به کوشش منو هر ستوده‪ .‬تهران‪ :‬جهانگیری‪.‬‬ ‫مشروطیت جنوب ایران به گزارت بالیوز بریتانیا در‬ ‫بوشهر (‪ .)9833‬ترجمة حسن زنگنه‪ .‬تهران‪:‬‬ ‫مؤسسه مطالعات تاری‬ ‫معاصر ایران و‬ ‫ایرانشناسی شعبه بوشهر‪.‬‬ ‫مطهریزاده‪ ،‬موسی (‪ .)9813‬جنبش ضداستعماری‬ ‫جنوب و آزادیخواهان کازرون‪ .‬تهران‪ :‬نشر قو‪.‬‬ ‫مطهریزاده‪ ،‬موسی (‪ .)9838‬ناصر دیوان کازرونی به‬ ‫کتاب آبی (‪ .)9831‬به کوشش احمد بشیری‪ .‬جلد ‪ 8‬و‬ ‫روایت اسناد‪ .‬تهران‪ :‬کازرونیه‪.‬‬ ‫کتاب نارنجی‪ .)9831( .‬به کوشش احمد بشیری‪ .‬جلد‬ ‫یک افسر و کارمند ارشد دولت‪ .‬بیجا [بینا]‪.‬‬ ‫‪ .3‬تهران‪ :‬نور‪.‬‬ ‫‪ .9‬اپ دوم‪.‬تهران‪ :‬نور‪.‬‬ ‫گرکه‪ ،‬اولری‬ ‫(‪.)9811‬پیش به سوی شرق‪ .‬ترجمة‬ ‫پرویز صدری‪ .‬تهران‪ .‬کتاب سیامک‪.‬‬ ‫لوریمر‪ ،‬ج‪ ،‬ج (‪ .)9811‬راهنمای خلیج فارس‪ ،‬تاری و‬ ‫جغرافیای استان بوشهر‪ .‬ترجمة سیدمحمدحسن‬ ‫نبوی‪ .‬شیراز‪ :‬نوید‪.‬‬ ‫مابرلی‪ ،‬فردریک جیمز (‪ .)9831‬عملیات در ایران‪.‬‬ ‫ترجمة کاوه بیات‪ .‬تهران‪ :‬رسا‪.‬‬ ‫مشایخی‪ ،‬عبدال ریم (‪« .)9833‬تحلیلی بر عمل رد‬ ‫مشروطهخواهان بوشهر»‪ .‬زمانه‪ .‬سال ششم‪ .‬شماره‬ ‫‪ .31‬ص ‪.34-23‬‬ ‫بنیاد‬ ‫ملکزاده هیربد‪ ،‬حسن (‪ .)9843‬سرگذشت حیرتانگیز‬ ‫وادال‪ ،‬ر (‪ .)9833‬خلیج فارس در عصر استعمار‪.‬‬ ‫ترجمة شفیع جوادی‪ .‬تهران‪ :‬سحاب کتاب‪.‬‬ ‫وقایع اتفاقیه‪ ،‬مجموعه گزارتهای خفیهنویسان‬ ‫انگلیس (‪ .)9834‬به کوشش سعیدی سیرجانی‪.‬‬ ‫تهران‪ :‬نوین‪.‬‬ ‫هدایت‪ ،‬مهدیقلی (‪ .)9822‬خاطرات و خطرات‪ .‬تهران‪ :‬زوار‪.‬‬ ‫یاحسینی‪ ،‬سیدقاسم (‪ .)9813‬رئیسعلی دلواری‪ .‬تهران‪:‬‬ ‫شیرازه‪.‬‬