Rzymskie prawo karne. Instytucje

rzymskie prawo karne instytucje maciej jońca rzymskie prawo karne instytucje Lublin 2021 Recenzja dr hab. Dagmara Skrzywanek-Jaworska prof. dr hab. Anna Tarwacka Korekta i redakcja językowa Ewa Letachowicz Projekt okładki Agata Pieńkowska Na okładce wykorzystano detal z Łuku Septymiusza Sewera w Rzymie (fot. © Maciej Jońca) Praca powstała w wyniku realizacji projektu badawczego o numerze 2016/21/B/HS5/01843 finansowanego ze środków Narodowego Centrum Nauki © Copyright by Maciej Jońca 2021 © Copyright by Werset, Lublin 2021 ISBN 978-83-67064-10-1 Wydawnictwo Werset ul. Radziszewskiego 8/216, 20-031 Lublin tel. 81 533 53 53 | 501 061 226 wydawnictwo@werset.pl www.werset.pl spis trEści Wstęp. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 rozdziAł i . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13 1.1. 1.2. 1.3. 1.4. 1.5. 1.6. Rzymskie prawo karne – narodziny pojęcia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Rzymskie prawo karne – próby periodyzacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Rzymskie przestępstwo – narodziny pojęcia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Rzymskie prawo karne częścią prawa publicznego? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Rzymskie prawo karne jako system? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Rzymskie prawo karne – charakterystyka źródeł . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . rozdziAł ii 2.1. 2.2. 2.3. 2.4. 2.5. 2.6. 2.7. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13 17 19 21 23 26 29 Rzymskie prawo karne – wybrane cechy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29 Kazuistyczny charakter rzymskich przepisów karnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30 Abstrakcyjny charakter rzymskich przepisów prawnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32 Stanowy charakter rzymskich przepisów karnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34 Humanitas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36 Nullum crimen sine lege . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39 Terytorialny zakres obowiązywania rzymskiego prawa karnego . . . . . . . . . . . 44 rozdziAł iii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47 3.1. Rzymskie przestępstwo – terminologia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47 3.2. Rzymskie przestępstwo – pojęcie i ewolucja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49 3.3. Rzymskie przestępstwo – podziały . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55 3.4. Sprawca i ofiara . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56 3.5. Zamiar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58 3.6. Przygotowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62 3.7. Usiłowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65 3.8. Dokonanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68 3.9. Podżeganie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69 3.10. Pomocnictwo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72 6 Spis treści . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77 Od odpowiedzialności za skazę do odpowiedzialności za winę . . . . . . . . . . . . Rzymska „teoria” winy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Dolus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Neglegentia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Casus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Problem domniemania niewinności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77 80 81 84 85 87 rozdziAł iv 4.1. 4.2. 4.3. 4.4. 4.5. 4.6. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89 Wiek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Płeć . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Poczytalność . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Przymus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.4.1. Przymus fizyczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.4.2. Przymus psychiczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.5. Błąd . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.5.1. Błąd co do faktu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.5.2. Błąd co do prawa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.6. Stan nietrzeźwości . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.7. Rozkaz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89 92 94 97 97 99 101 101 103 106 110 rozdziAł v 5.1. 5.2. 5.3. 5.4. rozdziAł vi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.1. Współudział w przestępstwie pospolitym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.2. Współudział w przestępstwie o charakterze politycznym . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.3. Działanie w zmowie nakierowanej na popełnienie przestępstwa pospolitego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.4. Udział w bandzie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . rozdziAł vii 7.1. 7.2. 7.3. 7.4. 7.5. 7.6. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Odpowiedzialność za przestępstwo popełnione przez krewnego . . . . . . . . . . Odpowiedzialność za przestępstwo popełnione przez niewolnika . . . . . . . . . Odpowiedzialność zbiorowa municypiów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Dziesiątkowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Odpowiedzialność niewolników za śmierć właściciela . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Odpowiedzialność członków grup religijnych nieautoryzowanych przez państwo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113 113 115 117 119 121 121 123 124 126 127 129 7 Spis treści rozdziAł viii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8.1. 8.2. 8.3. 8.4. 8.5. Obrona konieczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Pomoc trzecia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Stan wyższej konieczności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Samopomoc . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Zabicie osoby wyjętej spod prawa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8.5.1. Wyklęci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8.5.2. Obłożeni zakazem wody i ognia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8.5.3. Proskrybowani . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8.5.4. Wrogowie publiczni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8.6. Zabicie złodzieja schwytanego na gorącym uczynku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8.7. Zabicie cudzołożnika schwytanego na gorącym uczynku . . . . . . . . . . . . . . . . . 8.8. Zabicie gwałciciela . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8.9. Odpowiedzialność za śmierć lub zranienie podczas zawodów sportowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8.10. Odpowiedzialność za śmierć lub zranienie podczas walk na arenie . . . . . . . 131 131 135 136 138 142 142 143 144 145 147 149 153 156 158 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161 9.1. Od zemsty do kary kryminalnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9.2. Wymiar kary . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9.3. Rodzaje kar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9.3.1. Kary główne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9.3.2. Kary cielesne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9.3.3. Kary pieniężne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9.3.4. Kary na czci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9.4. Funkcje kary . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9.4.1. Funkcja ekspiacyjna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9.4.2. Funkcja retrybutywna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9.4.3. Funkcja prewencyjna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9.4.4. Funkcja poprawcza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161 165 169 169 171 173 174 175 175 177 181 183 rozdziAł ix . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 185 10.1. Przedawnienie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10.2. Darowanie kary . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10.3. Abolicja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10.4. Amnestia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10.5. Intercessio biskupa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 185 187 189 190 194 rozdziAł x 8 Spis treści Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 197 Wykaz cytowanych źródeł . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 197 Literatura przedmiotu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 206 wstĘp Od średniowiecza aż po schyłek XVIII wieku prawo rzymskie traktowane było jako surowiec, w oparciu o który tworzono nowe koncepcje. Krok po kroku na bazie dowolnie interpretowanych antycznych regulacji stopniowo udawało się nadawać prawu karnemu w Europie coraz bardziej cywilizowane oblicze. Opierając się na rzymskim materiale, średniowieczni juryści włoscy wykreowali definicję przestępstwa, wyizolowali pierwociny jego form stadialnych, a także stworzyli podwaliny fundamentalnych zasad procesowych. Kanonistom udało się tymczasem rozwinąć imponującą naukę na temat winy i jej wpływu na odpowiedzialność karną. Prawem rzymskim nadal posiłkowano się w Epoce Świateł. Wtedy to władcy aspirujący do miana oświeconych postawili ostatni krok w trwającym od wieków procesie włączania przepisów prawno-karnych w obręb prawa publicznego. Michał Patniakowski, który zbadał przepisy karne obecne w prawach statutowych miast włoskich, zauważa: „nie ma – można powiedzieć – problemu nadającego się do legislacyjnego ujęcia, który by w ten czy inny sposób nie został w statutach rozwiązany. Włoskie ustawodawstwo statutowe spełniło w dziedzinie prawa tę rolę, co Odrodzenie włoskie w dziedzinie sztuki europejskiej”1. Zaczerpnięte z prawa rzymskiego rozwiązania uwiecznione w statutach miast włoskich odcisnęły silne piętno na pierwszej nowożytnej kodyfikacji prawa karnego jaką była Constitutio Criminalis Carolina z roku 15322. Wszelako „Carolina nie przejęła prawa rzymsko-włoskiego w całości. Nastąpiło jedynie przejęcie myśli tego prawa”3. Nie mniejszy wpływ miało ius Romanum na rozwiązania przyjęte przez kanoniczne prawo karne. Pośrednie i bezpośrednie wpływy prawa rzymskiego na prawo karne Polski oraz Rzeczpospolitej Obojga Narodów znakomicie wychwycił Juliusz Makarewicz4. Z tego powodu w niniejszym 1. M. Patniakowski, Wina i kara. Elementy rzymskie i germańskie w prawie karnym statutów miast włoskich, Kraków 1939, s. 1. 2. S. Salmonowicz, Wizerunek kodeksu: Constitutio Criminalis Carolina (1532 r.), [w:] Studia z historii prawa (XV–XX wiek), Bydgoszcz 2010, s. 13. 3. M.L. Klementowski, Zmiany zasad odpowiedzialności karnej w prawie niemieckim do Constitutio Criminalis Carolina, Rejent 7.10 (1997), s. 38. 4. J. Makarewicz, Polskie prawo karne. Część ogólna (reprint z przedmową Adama Redzika), Warszawa 2017, s. 24–25. 10 Wstęp opracowaniu podjęto próbę naszkicowania głównych linii rozwojowych rzymskiej myśli karnistycznej, a także w sposób wybiórczy odniesiono się w przypisach do rozwiązań przyjętych w średniowieczu i epoce nowożytnej. Jak słusznie podkreśla Luigi Garofalo, „prowadzone od kilkudziesięciu lat badania nad rzymskim prawem karnym, a zwłaszcza nad prawem karnym publicznym, wydobywają na jaw albo przedstawiają w nowym świetle zagadnienia dotąd nieznane lub źle rozumiane”5. W nauce utrwalił się wygodny dla współczesnych dogmatyków stereotyp, że powstanie nowoczesnego prawa karnego datować należy na koniec XVIII wieku6. Problem jest jednak bardziej złożony. Euro-atlantyckie prawo karne nie narodziło się w oświeceniowej Europie ani w średniowiecznych Włoszech. Nie rozpoczyna się również w starożytnym Rzymie. Gdyby jednak nie myśl prawnicza Rzymian, nie byłoby nas tu, gdzie jesteśmy teraz7. Oddawane do rąk Czytelnika opracowanie ma charakter „hybrydowy”. Z jednej strony jego treść odnosi się bowiem do czasów starożytnych, a prezentowane tu wnioski wyprowadzone zostały z analizy źródeł antycznych. Z drugiej jednak częściowo przyjęto współczesną terminologię oraz nowoczesny sposób systematyzowania przekazywanych treści. Kazuistyczny oraz rozproszony materiał został poddany analizie pod kątem obecności w nim modeli myślenia, które można by odnieść do współczesnych kanonów dogmatyki prawa karnego oraz pierwocin obecnych zasad8. Jest to konieczne przede wszystkim z powodu tego, że terminologia, którą operują źródła antyczne, jest niespójna, a niekiedy wręcz jej znaczenie jest zamazane9. Naturalnie, posłużenie się w tytule pojęciem instytucji również ma charakter umowny i służy raczej podkreśleniu syntetycznego charakteru przygotowanej pracy, niż jego dogmatycznej zawartości. Traktowanie prawa rzymskiego jako tertium comparationis w badaniach nad tradycją i współczesnością prawa cywilnego od dawien dawna nikogo nie dziwi. Ba, pomijanie dorobku Rzymian słusznie budzi zdziwienie i może narazić 5. L. Garofalo, Pojęcia i żywotność rzymskiego prawa karnego, Zeszyty Prawnicze 3.1 (2003), s. 7. 6. Por. I. Mereu, Storia del diritto penale nel’500: studi e ricerche, Napoli 1964, s. 22; L. Gardocki, Prawo karne, Warszawa 2021, s. 31. 7. Por. ibidem, s. 33: „chociaż myśl prudentes była stale punktem odniesienia dla jurystów wieków średnich, nie zawsze byli oni w stanie pojąć jej prawdziwą istotę i należycie ją rozwinąć. To im jednak nie przeszkadzało, by myśl klasyczną uczynić podstawą swych rozważań”. 8. Podobnie: M. Patniakowski, op. cit., s. 5: „jeżeli pewne zasady ukryte w poszczególnych, bardzo kazuistycznych przepisach statutów zostaną wyjęte przed nawias, to układ taki zastosowany być musi jako bardziej zbliżony do dzisiejszego systemu jedynie dla jasności obrazu. Nie należy jednak zapominać, że takie postawienie kwestii bardzo często odbiega daleko od systemu myślenia kodyfikatorów średniowiecznych i że uczynione zostało ze względów metodycznych”. 9. Na ten sam problem zwracają w swoich badaniach uwagę: M. Patniakowski, op. cit., s. 26; J. Makarewicz, Polskie prawo karne, s. 5. Wstęp 11 autorów poważnych prac na zarzut niedołożenia należytej staranności. Polscy karniści, o ile odwołują się do historii, to jako moment początkowy badań zwykle obierają okres średniowiecza10. Zdają się przy tym ignorować fakt, że rozwiązaniom, które polski ustawodawca przejął z XIX i XX-wiecznych kodyfikacji prawa karnego, o wiele bliżej jest do prawa rzymskiego (w różnych jego wcieleniach), niż do norm nadawanych przez Piastów i Jagiellonów (które zresztą też niejednokrotnie oparte były na wzorcu antycznym). Trudno czynić im z tego zarzut, gdyż dotychczas na rynku polskim brakowało zwięzłej syntezy prawniczej myśli Rzymian. Monografia „Rzymskie prawo karne. Instytucje” po raz pierwszy wypełnia tę lukę. Byłoby dobrze, gdyby udało się dzięki niej otworzyć nowy rozdział zarówno w badaniach nad rzymskim prawem karnym, jak i nad drogami jego recepcji przez późniejsze porządki prawne. Studium niniejsze stanowi erudycyjny suplement do „Leksykonu rzymskiego prawa karnego” stworzonego we współpracy z prof. Markiem Kuryłowiczem (UMCS), ks. prof. Antonim Dębińskim (KUL) oraz dr Izabelą Leraczyk (KUL)11. Powstało ono w ramach realizacji grantu Nr 2016/21/B/HS5/01843 finansowanego przez Narodowe Centrum Nauki. Jest mi miło, że udało się je ogłosić na łamach wydawnictwa „Werset”. Jego dyrektorowi, panu Mirosławowi Pieńkowskiemu, składam wyrazy podziękowania za życzliwość i udaną współpracę. 10. Zob. np. System prawa karnego, t. II: Źródła prawa karnego, red. T. Bojarski, Warszawa 2011, s. 1–217. 11. Zob. Leksykon rzymskiego prawa karnego, red. M. Jońca, [w druku]. rozdziAł i 1.1. Rzymskie prawo karne – narodziny pojęcia Dzieło Theodora Mommsena Römisches Strafrecht z roku 1899 do dziś uchodzi za pomnikowe1. Koncepcja Contarda Ferriniego podobna była do Mommsenowskiej, o czym świadczy tytuł jego monografii: Diritto penale romano: esposizione storica e dottrinale2. Ogłoszono ją w roku 1902. W roku 1937 Giuseppino Ferruccio Falchi ogłosił studium Diritto penale romano (dottrine generali)3. Patrząc na tytuły tych prac, opromienionych sławą i autorytetem ich autorów, trudno oprzeć się wrażeniu, że Rzymianie mieli własne prawo karne. Niestety, pozory mylą. Owszem, społeczność starożytnych zdawała sobie sprawę z pewnych odrębności cechujących regulacje poświęcone przestępstwom i karom. W Kodeksie Teodozjusza większość ustaw związanych z tą materią zgromadzono w księdze dziewiątej. Zabieg ten powtórzył w swoim kodeksie Justynian. Cesarz ten, zgromadził dodatkowo rozważania jurystów rzymskich poświęcone kwestiom prawno-karnym i umieścił je w dwóch osobnych księgach Digestów: czterdziestej siódmej i czterdziestej ósmej. Osobnego „kodeksu” jednak nie opracowano4. Wspomniane części Digestów nazwano wprawdzie „księgami budzącymi grozę” (libri terribiles)5, ale w źródłach trudno znaleźć wyrażenia w rodzaju „prawo kryminalne” (ius criminale) 1. Th. Mommsen, Römisches Strafrecht, Berlin 1899. 2. C. Ferrini, Diritto penale romano: esposizione storica e dottrinale, Milano 1902. Synteza poglądów karnistycznych Ferriniego: P. Sadowski, Rzymskie prawo karne w ujęciu Contarda Ferriniego, Studia Prawnoustrojowe 7 (2007), s. 91–106. 3. G.F. Falchi, Diritto penale romano (dottrine generali), Padova 1937. 4. Akty legislacyjne poświęcone problematyce karnej zestawili pod kątem prowadzonych przez siebie badań dopiero uczeni współcześni. Por. M. Kuryłowicz, Ustawodawstwo rzymskie w sprawach karnych, Annales UMCS, Sec. G. Ius 35 (1988), s. 29–38; P. Kołodko, Ustawodawstwo rzymskie w sprawach karnych. Od ustawy XII tablic do dyktatury Sulii, Białystok 2012. 5. Zob. M. Kuryłowicz, Libri terribiles. Z historii rzymskiego prawa karnego, [w:] W kręgu teorii i praktyki prawa karnego. Księga poświęcona pamięci profesora Andrzeja Wąska, red. L. Leszczyński, E. Skrętowicz, Z. Hołda, Lublin 2005, s. 745–755; idem, Rzymskie ustawodawstwo karne w kodyfikacji justyniańskiej, [w:] Grundriss der Tschechoslowakischen Rechtsgeschichte. Ius romanum schola sapientiae – Pocta Petrovi Blahovi k 70. narodeninám, Trnava 2009, s. 251–263. 14 Rozdział I czy „prawo karne” (ius poenale). Zachowały się jedynie szczątkowe wzmianki na temat osobliwie rozumianego prawa publicznego (ius publicum)6. Ponieważ antyczny ustawodawca największą wagę przykładał do przepisów natury proceduralnej7, Kodeks Teodozjański, Kodeks Justyniański, a także justyniańskie „Instytucje” z upodobaniem posługiwały się raczej frazą „wszczynać proces karny” (criminaliter agere). Niekiedy umieszczano ją w wyraźnej opozycji do „wszczynać proces cywilny” (civiliter agere). Podobny zabieg można zaobserwować w Kodeksie Teodozjusza, gdzie powództwo (civilis actio) przeciwstawiono aktowi oskarżenia (criminalis actio). W wiekach późniejszych niewiele się zmieniło. Oparty w sporej mierze na rozwiązaniach rzymskich i posiadający w Europie nadzwyczajny zasięg traktat Jadocusa Daumhoudera zatytułowany został Practica rerum criminalium (kolejne wydania ukazały się jako: Praxis rerum criminalium8). Nie prawo materialne więc (pojęcia tego nie znali ani Rzymianie, ani ich bezpośredni następcy), ale proces odgrywał nadal rolę kluczową9. Na jego użytek pisano uczone traktaty oraz redagowano opinie prawne. Pierwsze skuteczne próby oddzielenia prawa materialnego od procesowego datuje się na schyłek wieku XVIII. Kolejne dekady utrwaliły ten podział, co miało fundamentalny wpływ zarówno na późniejszy rozwój ustawodawstwa karnego, jak i nauki prawa. 6. Por. D. 1.1.1.2: „Dwie są gałęzie tej dyscypliny [tj. prawa]: prawo publiczne i prawo prywatne. Prawo publiczne jest tym, które ma wzgląd na dobro państwa rzymskiego, prywatne na korzyść jednostek. Niektóre bowiem przepisy są korzystne w sferze publicznej, inne w prywatnej. Prawo publiczne stosuje się do obrzędów religijnych, kapłanów i urzędników” (Huius studii duae sunt positiones, publicum et privatum. Publicum ius est quod ad statum rei romanae spectat, privatum quod ad singulorum utilitatem: sunt enim quaedam publice utilia, quaedam privatim. Publicum ius in sacris, in sacerdotibus, in magistratibus constitit); ibidem, 2.14.38: „Prawo publiczne nie może być zmieniane umowami osób prywatnych” (Ius publicum privatorum pactis mutari non potest). Zob. również.: Isid. etym. 5.8.1: Ius publicum est in sacris et sacerdotibus, in magistratibus (Prawo publiczne stosuje się do obrzędów religijnych, kapłanów i urzędników). 7. Na temat sądownictwa karnego Rzymian: K. Amielańczyk, Cognitio extra ordinem w rzymskim prawie karnym publicznym, Studia Iuridica Lublinensia 24.3 (2016), s. 41–51; W. Litewski, Rzymski proces karny, Kraków 2003. Zob. również: A.H.M. Jones, The Criminal Courts of the Republic and Principate, Oxford 1972; A. Chmiel, Ustrój rzymskich organów jurysdykcyjnych w sprawach karnych, Studia Prawnoustrojowe 12 (2011), s. 49–55. 8. Por. Praxis rerum criminalium : Gründtliche und rechte Underweysung, welcher massen in Rechtfertigung peinlicher Sachen […] ordentlich zu handeln […] / Erstlich durch […] Josten Dammhouder […] Lateinisch beschriben ; jetzt aber […] in hoch teutsche Sprach […] verwandelt und an vielen Orten […] etwas kürtzer eyngezogen durch Michaelem Beuther, Franckfurt am Mayn 1591. 9. Schemat ten doskonale widoczny jest jeszcze w Constitutio Criminalis Carolina. Por. S. Salmonowicz, op. cit., s. 11. 1.1. Rzymskie prawo karne – narodziny pojęcia 15 Niemniej, od XVI wieku w uczonych dziełach incydentalnie zaczęły pojawiać się odniesienia do „prawa karnego Rzymian” oraz „rzymskiego prawa karnego”. Pewną popularność zyskało również wyrażenie „prawo kryminalne”, co następnie przeszczepiono na grunt nauk o starożytności. W roku 1822 Karl Friedrich Dieck zapragnął przyjrzeć się prawu karnemu Rzymian pod kątem historycznym10. Ogłoszony w roku 1844 traktat Wilhelma Reina zatytułowany został Das Criminalrecht der Römer von Romulus bis auf Justinianus11. Kilka lat później August Wilhelm Zumpt ograniczył swe rozważania do republiki rzymskiej w studium Das Criminalrecht der römischen Republik12. W roku 1912 James Leigh Strachan-Davidson wydał dwutomowe studium Problems of the Roman Criminal Law13. W roku 1934 Josef Lengle poszukiwał śladów prawa karnego w pismach rzymskich literackich14. Pojęciem rzymskiego prawa karnego operowali również Clémence Dupont oraz Carlo Gioffredi. Pierwszy odniósł je do polityki penalnej Konstantyna15. Drugiemu udało się w źródłach antycznych znaleźć „zasady” (principi)16. John Duncan Cloud ulokował rzymskie prawo karne na tle rzymskiej „konstytucji”17. Bernardo Santalucia18 oraz Carlo Venturini19 poświęcili mu serie studiów o charakterze punktowym. Praca Oliwii Robinson z roku 2001 nosi tytuł: The Criminal Law of Ancient Rome20. Katalog dotychczasowych 10. K.F. Dieck, Historische Versuche über das Criminalrecht der Römer, Halle 1822. 11. W. Rein, Das Criminalrecht der Römer von Romulus bis auf Justinianus, Leipzig 1844. „Prawu karnemu Rzymian” poświęciła swe dzieło również: G. Carnazza-Rametta, Studio sul diritto penale dei Romani, Roma 1972. 12. A.W. Zumpt, Das Criminalrecht der römischen Republik, Berlin 1869. Tym samym tropem podążył: R. Pesaresi, Studi sul processo penale romano in etá repubblicana, Napoli 2005. Powstały również monografie odnoszące się do rzymskiego prawa karnego w okresie cesarstwa. Por. H. Dohrmann, Anerkennung und Bekämpfung von Menschenopfern im römischen Strafrecht der Kaiserzeit, Frankfurt am Main 1995. 13. J.L. Strachan-Davidson, Problems of the Roman Criminal Law, Oxford 1912. 14. J. Lengle, Römisches Strafrecht bei Cicero und den Historiken, Lepizig 1934. 15. C. Dupont, Le droit criminel dans les constitutions de Constantin. Les peines, Lille 1955. 16. C. Gioffredi, I principi del diritto penale romano, Torino 1970. 17. D. Cloud, The Constitution and Public Criminal Law, [w:] Cambridge Ancient History, t. IX: The Last Age of the Roman Republic 146–43 BC, red. J.A. Crook, A. Lintott, E. Rawson, Cambridge 1994, s. 491–530. 18. Por. B. Santalucia, Studi di diritto penale romano, Roma 1994; idem, Altri studi di diritto penale romano, Padova 2009. 19. C. Venturini, Processo penale e societá nella Roma repubblicana, Pisa 2003; idem, Damnatio iudicum. Cinque saggi di diritto criminale romano, Pisa 2008. 20. O.F. Robinson, The Criminal Law of Ancient Rome, London 1995. Później uczona odeszła jednak od tej formuły. Jej kolejne studium poświęcone tej tematyce nosi tytuł: Penal Practice and Penal Policy in Ancient Rome (London 2007). 16 Rozdział I określeń wzbogacił się więc o pojęcie „rzymskie prawo kryminalne”21. Posługiwali się nim i posługują nadal również autorzy polscy22. Trudności w rekonstrukcji zwartego systemu grupującego normy o charakterze prawno-karnym, do którego można odnieść pojęcie „rzymskie prawo karne” (lub jakiś bliski mu znaczeniowo ekwiwalent), sprawiły, że niektórzy autorzy, uchodzący za specjalistów w tej materii, celowo go unikali. Skupili się raczej na analizie przestępstw i kar znanych starożytnym. I tak Emilio Costa zatytułował swe dzieło z roku 1921 Crimini e pene da Romolo a Giustiniano23. Ugo Brasiello oraz Vincenzo Giuffrè posłużyli się formułą represji karnej w prawie rzymskim24. Richard Bauman tymczasem pracę z roku 2002 nazwał Crime and Punishment in Ancient Rome25. Jill Harries zdecydowała się na tytuł Law and Crime in the Roman World26. Interesującym (a przy tym z metodologicznego punktu widzenia absolutnie uzasadnionym) zabiegiem jest pisanie nie o rzymskim prawie karnym, ale polityce karnej Rzymian. Ku rozwiązaniu temu skłonili się m.in. Erich S. Gruen27, Roberto Fiori28 oraz Antoni Dębiński29. Cristina Rosillo López badająca zjawisko korupcji w okresie schyłku republiki w ogóle nie umieszcza prawa karnego w centrum swoich poszukiwań. Choć obficie korzysta ze źródeł o charakterze jurydycznym, autorka ta deklaruje, że interesują ją jedynie aspekty polityczne i finansowe przekupstwa30. Podobnie Paweł Madejski w rozprawie „Pomiędzy 21. Możliwości tej nie wykorzystał jednak Jens Uwe Krause. Autor ten, mimo że ogłosił pracę o zaawansowanym stopniu dogmatycznej spójności, zatytułował ją niczym pitaval: Kriminalgeschichte der Antike (München 2004). 22. Por. np. K. Amielańczyk, Rzymskie prawo karne w reskryptach cesarza Hadriana, Lublin 2006; M. Jońca, Przestępstwo znieważenia grobu w rzymskim prawie karnym, Lublin 2013. 23. E. Costa, Crimini e pene da Romolo a Giustiniano, Bologna 1921. 24. U. Brasiello, La repressione penale in diritto romano, Napoli 1937; V. Giuffrè, La repressione criminale nell’esperienza romana, Napoli 1997. Powstały również zbliżone koncepcyjnie prace ograniczające się do epoki archaicznej. Por. J. Zlinszky, La répression criminelle dans la Rome archaïque: aspects judicaires, Revue internationale des droits de l’Antiquité 37 (1990), s. 463–475. 25. R.A. Bauman, Crime and Punishment in Ancient Rome, London 2002. 26. J. Harries, Law and Crime in the Roman World, Cambridge 2007. 27. E.S. Gruen, Roman Politics and the Criminal Courts 149–78 BC, Cambridge 1968. Ze studiów mniejszych odnoszących się do czasów republiki zob. np.: H.G. Gundel, Der Begriff Maiestas im politischen Denken der römischen Republik, Historia 12 (1963), s. 281–320; R.A. Hands, The Political Background of the „lex Acilia de repetundis”, Latomus 24 (1965), s. 225–237; A.N. Sherwin-White, The Lex repetundarum and the Political Ideas of Gaius Gracchus, Journal of Roman Studies 72 (1982), s. 18–31. 28. R. Fiori, Homo sacer. Dinamica politico constituzionale di una sanzione giuridico religiosa, Napoli 1996. 29. A. Dębiński, Polityka ustawodawcza cesarzy chrześcijańskich w sprawach religijnych, Lublin 2020. 30. C. Rosillo López, La corruption a la fin de la republique romaine (IIe-Ier s. av. J.-C.): Aspects politiques et financiers, Neuchâtel 2005. Podobnie wcześniej: L. Labruna, Corruzione e politica in Roma 1.2. Rzymskie prawo karne – próby periodyzacji 17 robur animi a ritus barbarus: zemsta w życiu społecznym republikańskiego Rzymu” nie zdecydował się na uczynienie z rzymskiego prawa karnego wątku o charakterze głównym ani nawet punktu odniesienia, chociaż wiele uwagi poświęcił idei odwetu w kulturze rzymskiej oraz rzymskim procesom karnym31. Na zbliżonego rodzaju unik zdecydowała się Judy E. Gaughan tytułując swoje opracowanie Murder was not a crime: homicide and power in the Roman Republic32. 1.2. Rzymskie prawo karne – próby periodyzacji Wysiłki rozmiłowanych w akademickiej estetyce przedstawicieli XIX-wiecznej szkoły historycznej sprawiły, że spośród zachowanych do czasów współczesnych źródeł starożytnych szczególne znaczenie przypisano dziełom prawników rzymskich, które powstawały od schyłku I wieku p.n.e. do połowy III wieku n.e. Zachwycono się ich stylistycznym pięknem oraz ścisłością. Dlatego uznano je za doskonałe – klasyczne. Krok ten sprawił, że okres, w którym rzeczone pisma powstawały, uznano za klasyczną epokę rozwoju prawa rzymskiego. To ona stała się punktem odniesienia dla pierwszej periodyzacji, która obecnie ma charakter kanoniczny na gruncie badań nad rzymskim prawem prywatnym: n n okres prawa archaicznego: od momentu założenia Rzymu do zakończenia podboju Italii i początku wojen punickich (753 p.n.e. – ok. 265/264 p.n.e.); okres prawa przedklasycznego: od wybuchu wojen punickich do upadku republiki (ok. 265/264 r. p.n.e. – 27 r. p.n.e.); repubblicana, [w:] Le droit romain et le monde contemporain. Mélanges à la mémoire de Henryk Kupiszewski, red. W. Wołodkiewicz, M. Zabłocka, Varsovie 1996, s. 147–172. 31. P. Madejski, Pomiędzy robur animi a ritus barbarus: zemsta w życiu społecznym republikańskiego Rzymu, Lublin 2018, s. 32–33: „po pierwsze, Rzymianie nie wyróżniali prawa karnego. Jurysprudencja niemal wcale się nim nie interesowała”. Omówienie tej znakomitej pracy: M. Jońca, Sweet Taste of Revenge! Marginal Notes to the Paweł Madejski’s Dissertation ‘Pomiędzy robur animi a ritus barbarus: zemsta w życiu społecznym republikańskiego Rzymu’, Publishing house of the Maria Curie-Skłodowska University, Lublin 2018, pp. 299, Res Historica 48 (2019), s. 319–329. W identycznym tonie: L. Garofalo, op. cit., s. 17: „uważna analiza skłania bowiem do wniosku, że »rzymska jurysprudencja nie przyznała autonomii prawu karnemu«. Co prawda juryści zajmowali się chętnie zagadnieniami prawno-karnymi, do których zaliczali niekiedy delicta, ale nie dostrzegali potrzeby »wyodrębnienia prawa karnego z rzymskiego ius«”. 32. J.E. Gaughan, Murder was not a crime: homicide and power in the Roman Republic, Austin 2010. 18 Rozdział I n n okres prawa klasycznego: od początku pryncypatu do wygaśnięcia dynastii Sewerów (27 r. p.n.e. – 235 r. n.e.); okres prawa poklasycznego: od wygaśnięcia dynastii Sewerów do śmierci cesarza Justyniana (235 r. n.e. – 565 r. n.e.). Oparcie się na powyższym schemacie, choć przynoszące doskonałe efekty w badaniach nad rzymskim prawem prywatnym, nie przynosi jednak analogicznych efektów w badaniach nad prawem karnym33. Piętrzące się trudności dostrzeżono już u schyłku XIX wieku34. W nawiązaniu do ówczesnej maniery, która widziała w prawie karnym ważną część prawa publicznego, rozwój prawa karnego Rzymian połączono wtedy z następującymi etapami rozwoju państwowości rzymskiej: n n n okres królewski (753 r. p.n.e. – 509 r. p.n.e.); okres republiki (509 r. p.n.e. – 27 r. p.n.e.); okres cesarstwa (27 r. p.n.e. – 476 r. n.e.). Kolejne propozycje ustalenia chronologii rozwoju rzymskiego prawa karnego podjęto w oparciu o schemat powyższy, a punktem odniesienia o charakterze uzupełniającym stały się lata wydania niektórych ustaw karnych. Nie uznano ich wprawdzie za klasyczne, ale przypisano im przełomowy charakter. Tego rodzaju podział rozwoju rzymskiego prawa karnego prezentuje się następująco35: n n n okres archaiczny: od założenia Rzymu do uchwalenia lex Calpurnia de repetundiis (753 r. p.n.e. – 149 r. p.n.e.); okres późnej republiki: od uchwalenia lex Calpurnia de repetundis do zakończenia wojen domowych (149 r. p.n.e. – 27 r. p.n.e.); okres pryncypatu: od zakończenia wojen domowych do objęcia władzy przez Dioklecjana (27 r. p.n.e. – 284 r. n.e.); 33. Spotyka się wszelako w literaturze odwołania również do tego schematu. Por. A. Lebirge, Quelques aspects de la responsibilité pénale en droit romain classique, Paris 1967; U. Zilletti, In tema di „servitus poenae” (note di diritto penale tardo-classico), Studia et Documenta Historiae et Iuris 34 (1968), s. 32–109; G. MacCormack, Criminal Liability for Fire in Early and Classical Law, Index 3 (1972), s. 382–396. 34. Owszem, jeszcze we współczesnej literaturze przedmiotu zdarzają się „debaty” nad tym, który okres rozwoju rzymskiego prawa karnego należałoby uznać za „klasyczny”. Mają one jednak walor jedynie akademicki i to w niepochlebnym znaczeniu tego słowa. 35. Zob. W. Mossakowski, Problematyka periodyzacji rzymskiego prawa karnego, Acta Universitatis Nicolai Copernici, Nauki Humanistyczno-Społeczne, Prawo 34 (1994), s. 3–14. 1.3. Rzymskie przestępstwo – narodziny pojęcia n 19 okres dominatu: od objęcia władzy przez Dioklecjana do śmierci Justyniana (284 r. n.e. – 565 r. n.e.). Przyjąwszy za podstawę podziału rozwój ustawodawstwa Rzymian w sprawach karnych udało się zbudować inny schemat chronologiczny, którego autorem jest Krzysztof Amielańczyk36: n n n n okres archaicznego prawa karnego: od ustaw królewskich i ustawy XII tablic do objęcia władzy przez Sullę (okres ustawodawstwa epizodycznego); okres rozwoju ustawodawstwa w sprawach karnych od Sulli do Augusta (okres ustawodawstwa systemowego); okres twórczej interpretacji ustaw karnych przez senat, cesarzy i jurysprudencję klasyczną; okres kodyfikowania rzymskich ustaw karnych w ramach dzieł kodyfikacji prawa (od Teodozjusza do Justyniana)37. 1.3. Rzymskie przestępstwo – narodziny pojęcia Rzymianom nigdy nie udało się wypracować dogmatycznej spójności, jaka cechuje współczesne porządki prawne. Z problemem tym borykali się juryści i ustawodawcy jeszcze w XVIII wieku. Względy natury utylitarnej kazały wprawdzie XIX-wiecznej szkole historycznej oddzielić przestępstwa ścigane przez państwo (crimina) od czynów niedozwolonych rozpatrywanych na drodze postępowania prywatnego (delicta), ale klasyfikację tę z trudem da się przyłożyć do realiów antycznych. W Rzymie przepisy „cywilne” i „karne” przenikały się wzajemnie. Wyrokowały w oparciu o nie te same organy. Nikomu to nie przeszkadzało, jako że na gruncie regulacji prywatno-prawnych pierwiastek represyjny był zawsze bardzo mocno odczuwalny. Stąd obecność tam takich pojęć, 36. K. Amielańczyk, Z historii ustawodawstwa rzymskiego w sprawach karnych. Próba periodyzacji, Acta UWr, Prawo 305 (2008), s. 11–24. 37. Klasyfikacja powyższa, a przede wszystkim kryterium jej dokonania, do pewnego stopnia zgadza się z metodą, którą przyjął już Izydor z Sewilli. Autor ten nie znał wprawdzie kryterium „klasyczności”, ale również nad mądrość jurysprudencji stawiał autorytet ustawodawcy. Uczony biskup skupił się więc na kompleksowych kodyfikacjach prawa rzymskiego bądź ich próbach. W tę wizję rozwoju ius Romanum bez trudu da się wpisać poszczególne etapy rozwoju rzymskiego prawa karnego. Por. Isid. etym. 5.1.3–7. 20 Rozdział I jak „skargi penalne” (actiones poenales) czy „skargi dyszące zemstą” (actiones vindictam spirantes)38. Emilio Albertario jako jeden z wielu twierdzi: „delictum w źródłach prawa klasycznego oznacza czyn niedozwolony karany przez ius civile karą prywatną; jest to innymi słowy akt niedozwolony stanowiący źródło zobowiązania, a u zarania dziejów jedyne źródło zobowiązania. Crimen oznacza czyn niedozwolony karany przez karę publiczną. Dlatego dla Rzymian nie ma sensu […] mówienie o crimen publicum, jak nie ma sensu mówienie o delictum privatum”39. Twierdzenie to kapitalnie obrazuje popularny zabieg projekcji współczesnych wyobrażeń i współczesnej siatki pojęć w zamierzchłą przeszłość. Rzymianie, o czym więcej zostanie powiedziane niżej, opisywali przestępstwo przy pomocy wielu zróżnicowanych rzeczowników. Należały do nich: crimen, delictum, culpa, flagitium, peccatum, maleficium, reatus40. Zdarzało się (zwłaszcza w późnoantycznym ustawodawstwie), że wykorzystywano pojęcia silnie nacechowane emocjonalnie, co sprawia, że obecnie jedynie kontekst ich użycia pozwala się zorientować, iż chodzi o czyn zabroniony. Należą do nich m.in.: bezczelność (audacia), szaleństwo (furor), krnąbrność (pertinacia), upór (obstinatio), wiarołomność (perfidia), bezbożność (impietas), plugastwo (improbitas) itp. Jurysta Jawolenus przeszedł do historii jako autor stwierdzenia: „wszelka definicja w prawie obywatelskim jest niebezpieczna; niewiele bowiem jest takich, których by nie można obalić”41. Deklarowana przez Rzymian niechęć do tworzenia definicji zaowocowała również tym, że łacina prawników epoki klasycznej, a w jeszcze większym stopniu późnoantycznych ustaw, żyła czasownikiem. Wiele czynów zabronionych (a także sankcji za nie) ujmowano więc w sposób opisowy. Sytuacja nie uległa zmianie w wiekach późniejszych, choć pewien porządek próbowali wytworzyć na tym polu autorzy kościelni. To oni doprowadzili do znaczeniowej monopolizacji rzeczownika peccatum (grzech). Przez wieki powtarzali za świętym Augustynem, że „przestępstwem jest ciężki grzech zasłu38. Zob. E. Żak, Actiones vindictam spirantes, [w:] Contra leges et bonos mores: przestępstwa obyczajowe w starożytnej Grecji i Rzymie, red. H. Kowalski, M. Kuryłowicz Lublin 2005, s. 389–400; M. Jońca, s.v. poena, [w:] Leksykon tradycji rzymskiego prawa prywatnego, red. A. Dębiński, M. Jońca, Warszawa 2016, s. 291–292. 39. E. Albertario, Delictum e crimen nel diritto romano – classico e nella legislazione guistinianea, Milano 1924, s. 9. Identycznie: L. Garofalo, op. cit., s. 14. 40. P. Sadowski, Rzymskie prawo karne, s. 101. Zob. też: M. Reichenbacher, De vocum quae sunt scelus, flagitium, facinus apud priscos scriptores usu, Jena 1913. 41. D. 50.17.202: Omnis definitio in iure civili periculosa est: parum est enim, ut non subverti posset. 1.4. Rzymskie prawo karne częścią prawa publicznego? 21 gujący ze wszech miar na oskarżenie i karę”42. Był to jednak mały kamyczek na drodze do stworzenia terminologii spójnej i jasnej. W piątym rozdziale „Etymologii” Izydora z Sewilli, gdzie w zwięzły sposób zebrano najpotrzebniejsze informacje związane z prawem i sprawiedliwością, czyn zabroniony nadal oddawano przez synonimiczne wyrażenia: crimen, facinus, flagitium oraz peccatum43. Wzorem prawników antycznych również ich następcy zamiennie posługiwali się synonimami. Vincentius Carocius, Albertus Gandinus44, Joannes Zufus oraz Prosper Farinaccius konsekwentnie odnosili do przestępstwa m.in. termin delictum. Niezależnie od tego ten ostatni (uznawany za sobie współczesnych i potomnych za „ojca nauki o przestępstwie”) jedno ze swych pomnikowych dzieł nazwał Tractatus de maleficiis. Postawienie na dwóch przeciwstawnych biegunach przestępstwa i czynu niedozwolonego (por. ang. crime – tort, niem. Verbrechen – Delikt; wł. crimine – delitto) oraz odseparowanie ich od siebie przez ściśle określoną terminologię stanowi wykwit epoki nowoczesnej. 1.4. Rzymskie prawo karne częścią prawa publicznego? Juliusz Makarewicz zauważa: „prawo karne jest jak gdyby fotografią ustroju politycznego i stosunków społecznych, panujących w danej chwili w danym społeczeństwie. Jest to po prostu dokładny negatyw fotograficzny odbijający rzeczywistość (w odmiennym tylko układzie światłocienia)”45. Współczesne ustroje polityczne i stosunki społeczne podkreślają nierozerwalny związek prawa publicznego i prawa karnego (to ostatnie ma być częścią pierwszego). Ma to naturalnie swoje odbicie w przepisach prawa karnego. 42. Aug. in Ioh. Evang. 124.9: Crimen autem est peccatum grave, accusatione et damnatione dignissimum. Przykład ten znakomicie obrazuje tendencję do poszukiwania źródeł dobra i zła (ergo genezy i formuły przestępstwa) w jakiejś idei ponadludzkiej i niezmiennej. Ojcowie Kościoła oraz średniowieczni juryści chętnie utożsamiali przestępstwo z grzechem. Czyn niemoralny ex definitione był jednocześnie przestępstwem i na odwrót. Zob. też: J. Makarewicz, Wstęp, s. 61: „pewną rolę odegrały tu religie, tworząc pojęcia sumienia i grzechu. Powstał więc doskonały system skierowany ku wnętrzu i uwzględniający dobrą wolę. Prawo pozostało wprawdzie w tyle, nie nadążyło za etyką […], za to nauka o moralności osiągnęła doskonałą klarowność pojęć”. Definicja Augustyna odegrała ważną rolę w procesie wykształcania się koncepcji przestępstwa kanonicznego: Ł. Burchard, Kształtowanie się pojęcia przestępstwa w systemie prawa kanonicznego, Łódzkie Studia Teologiczne 23.2 (2014), s. 46. 43. Isid. etym. 5.26.1; 5.26.2; 5.26.3. 44. Synteza poglądów tego uczonego: H. Kantorowicz, Albertus Gandinus und das Strafrecht der Scholastik, t. I–II, Berlin 1926. 45. J. Makarewicz, Prawo karne i prawa obywatela, Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny 16.2 (1936), s. 112. 22 Rozdział I Tymczasem źródła rzymskie dobitnie pokazują, że przynajmniej do IV wieku n.e. reakcja na przytłaczającą większość przestępstw miała miejsce w sferze prywatnej, co pokazał rodak Theodora Mommsena – Wolfgang Kunkel w znakomitej rozprawie Untersuchungen zur Entwicklung des römischen Kriminalverfahrens in vorsullanischer Zeit z roku 196246. Czyny takie jak zabójstwo, kradzież czy uszkodzenie ciała spotykały się z prywatną reakcją poszkodowanego lub jego bliskich (krwawa zemsta, talion)47. Kiedy zaś państwu udało się ograniczyć do minimum zakres prywatnych działań, były one na wniosek ścigane przed sądami48. Jeżeli zabrakło oskarżyciela, co do zasady nikt nie przejmował się popełnionym przestępstwem godzącym w dobro jednostki, a sprawca pozostawał bezkarny. Jeszcze w ustawie Dioklecjana i Maksymiana z roku 284 n.e. podkreślono: „nikogo wbrew woli nie zmusza się do wniesienia pozwu lub aktu oskarżenia”49. Działania o charakterze policyjnym (chłosta, uwięzienie), które miały przynieść efekt karcąco-poprawczy, podejmowano zaś co do zasady jedynie wobec przedstawicieli niższych warstw społecznych (niewolnicy, cudzoziemcy, biedacy)50. Wyjaśnienie tego osobliwego stanu rzeczy jest proste. Starożytni Rzymianie nie widzieli w państwie tworu abstrakcyjnego, ale utożsamiali je ze wspólnotą obywateli (populus)51. Reakcji publicznej o charakterze represyjnym poddawa46. W. Kunkel, Untersuchungen zur Entwicklung des römischen Kriminalverfahrens in vorsullanischer Zeit, München 1962. Zob. również: J. Ermann, Strafprozeß, öffentliches Interesse und private Strafverfolgung, Köln-Weimar-Wien 2000. 47. Zob. A. Völkl, Die Verfolgung der Körperverletzung im frühen römischen Recht. Studien zum Verhältnis von Totungsverbrechen und Injuriensdelikt, Wien-Köln-Graz 1984; R. Wittmann, Die Körperverletzung an Freien im klassischen römischen Recht, München 1972. 48. Proces ten stara się prześledzić – L. Labruna, Vim fieri veto. Alle radici di una ideologia, Napoli 1971. 49. C.J. 3.7.1: Invitus agere vel accusare nemo cogitur. 50. Por. M. Kuryłowicz, Tresviri capitales oraz edylowie kurulni jako magistratury policyjne, Annales UMCS, Sec. G. Ius 40 (1993), s. 71–79; M. Jońca, Causam tamquam susceptam et tam manifestam relinquit. Problemy interpretacyjne związane z Cic. pro Cluent. 13, 38–39, [w:] Salus rei publice suprema lex. Ochrona interesów państwa w prawie karnym starożytnej Grecji i Rzymu, red. A. Dębiński, H. Kowalski, M. Kuryłowicz, Lublin 2007, s. 57–71. W okresie republiki silny pozostawał etos cielesnej nietykalności obywatela rzymskiego. Wydaje się jednak, że już u jej schyłku praktyka podążyła własną drogą. W okresie cesarskim prawo do „dyscyplinowania” społecznych dołów przy pomocy biczy i kijów uchodziło za oczywistą prerogatywę władzy. Na temat metod utrzymywania porządku publicznego: W. Nippel, Public Order in Ancient Rome, Cambridge 1995. 51. Por. J. Makarewicz, Wstęp, s. 145: „w grupach społecznych na najniższych szczeblach rozwoju cywilizacyjnego nie istnienie pojęcie całości ani idealnej osoby prawnej. Ich świadomość nie jest jeszcze wystarczająco dojrzała i zdolna do tworzenia uogólnień oraz operowania ideami zamiast konkretnymi, rzeczywistymi sytuacjami. Dla członka grupy taka społeczność stanowi sumę jednostek. Nie zna on niczego, co mogłoby szkodzić całości, istnieją tylko fakty i czyny, które zagrażają wszystkim”. 1.5. Rzymskie prawo karne jako system? 23 no więc zwłaszcza te czyny, które zagrażały tak właśnie rozumianej wspólnocie. „Połączone w jakimś stowarzyszeniu jednostki – zauważa J. Makarewicz – dążą do osiągnięcia jednego lub więcej celów. Wszystko co tym celom służy, wydaje im się pożyteczne, a to, co stoi im na przeszkodzie, uchodzi za szkodliwe”52. Z tego powodu państwo interesowało się zwłaszcza przestępstwami o charakterze politycznym oraz sakralnym53. Obie te grupy bowiem w największym stopniu narażały na niebezpieczeństwo populus. Starożytnym obca była Hobbesowska wizja państwa jako Lewiatana, który sprawuje kontrolę nad wszelkimi przejawami życia społecznego. To austriacki prawnik Hans Kelsen dzięki ogłoszeniu w roku 1911 serii szkiców zatytułowanych „Podstawowe zagadnienia nauki prawa państwowego” przyzwyczaił nas do widzenia państwa jako emanacji porządku odwołującego się do przemocy (Zwangsordnung) i posiadającej monopol na jej stosowanie54. Rzymianie wierzyli, że sprawy w pierwszej kolejności należy brać we własne ręce. Państwo im w tym nie przeszkadzało, o ile narzucona odgórnie miara nie została przekroczona. Samopomoc, której efektem mógł być (i często bywał!) rozlew krwi, stanowiła stały element ich społecznego pejzażu. 1.5. Rzymskie prawo karne jako system? Średniowieczni i nowożytni wielbiciele prawa rzymskiego, a za nimi ich młodsi naśladowcy (m.in. wspomniani już wyżej Theodor Mommsen oraz Contardo Ferrini), chcieli widzieć w antycznych rzymskich przepisach odnoszących się do przestępstw i kar taki sam system55, jaki w regulacjach o charakterze 52. J. Makarewicz, Wstęp, s. 78. 53. Por. W. Rein, op. cit., s. 24: „państwowe prawo karne mogło wykształcić się z dwóch źródeł: albo z zasad o charakterze teokratycznym albo z zemsty”. Tym samym należałoby uznać, że antyczne ius Romanum opierało się na dwóch pierwiastkach: boskim (pobożność) oraz ludzkim (zemsta). Zob. też: P. Madejski, op. cit., s. 33. 54. H. Kelsen, Hauptprobleme der Staatsrechtslehre, Tübingen 1911. 55. Znakomicie obrazuje to próba odnalezienia „systemu prawa karnego” już w przepisach ustawy XII tablic. Por. M. Voigt, Die XII Tafeln Geschichte und System des Zivil- und Kriminalerchtes wie Prozesses der XII Tafeln nebst deren Fragmenten, t. I: Geschichte und Allgemeine Juristische Lehrbegriffe der XII Tafeln nebst deren Fragmenten; t. II: Das Zivil-und Kriminalrecht der XII Tafeln, Leipzig 1883. W podejściu tego rodzaju nie ma nic złego, o ile autor jest świadomy nadużycia, którego się dopuszcza „dla dobra” czytelnika. Por. M. Patniakowski, op. cit., s. 5. 24 Rozdział I prywatno-prywatnym ujrzeli pandektyści56. W starożytnym Rzymie systemu takiego jednak nie było57. Wymyślono go znacznie później, w diametralnie różnych warunkach społeczno-ekonomicznych i na użytek zupełnie innych odbiorców (głównie czytelników naukowych rozpraw)58. Trudności w zrozumieniu tego, czym było, a czym nie było rzymskie ius criminale, multiplikuje fakt, że w czasach antycznych poza prawem karnym „państwowym” istniały uznawane przez państwo autonomiczne prawa karne, którymi rządziły się określone społeczności. Należały do tej grupy regulacje aplikowane przez rody (zwłaszcza zwyczaje dotyczące krwawej zemsty i talionu), a następnie rodziny (złożony system sądowniczych prerogatyw patres familiarum wobec osób im podległych). Własne przepisy wydawały na swój użytek państwa sprzymierzone, kolonie oraz obdarzone autonomią gminy państw-miast greckich (poleis, civitates, municipia, coloniae). Sądownictwo karne nad westalskimi dziewicami sprawował najwyższy kapłan (ponfifex maximus). Kolegium pontyfików było właściwe nie tylko do diagnozowania, ale również do orzekania w sprawach ciężkich wykroczeń natury religijnej59. Od IV wieku n.e. wewnętrzne reguły odnoszące się do dyscypliny chrześcijańskiej wiary coraz bardziej przypominać zaczęły przepisy karne sensu stricto, a w ramy sądowniczej władzy biskupów (episcopalis audientia) weszło również prawo do wymierzania 56. Wzorem cywilistów próbowano również wyprowadzać genezę współczesnych instytucji bezpośrednio z antycznych regulacji rzymskich. Por. E. Landsberg, Iniuria und Beleidigung: eine Untersuchung über die heutige Anwendbarkeit der Actio Iniuriarum aestimatoria, Bonn 1886. Równie chętnie utożsamiano współczesne sobie katalogi dóbr chronionych przez prawo karne z tymi, które ochraniał ustawodawca antyczny. Zob. np. R. Leonhard R., Der Schutz der Ehre im alten Rom: Rede gehalten am 15. Oktober 1902 bei dem Antritte des Rektorats an der Universität Breslau Marcus, Breslau 1902; A. Marchi, Il risarcimento del danno morale secondo il diritto romano, Bullettino dell’Istituto di Diritto Romano 16 (1904), s. 282–89; R. Martini, Sul risarcimento del „danno morale” in diritto romano II (Ripensamenti), Rivista di diritto romano 8 (2008), s. 1–5. 57. C. Gioffredi, op. cit., s. 26; L. Garofalo, op. cit., s. 16. 58. Zob. P. Madejski, op. cit., s. 9–10: „tak samo jak języki klasyczne, prawo rzymskie zostało zawłaszczone przez ideologie, nacjonalizmy, wreszcie last but not least uniwersytety, które od XIX wieku służyły przede wszystkim interesom swoich państw. Wraz z tymi procesami zaczął wytwarzać się mit o roli tegoż prawa”. 59. Rzymskie kolegium pontyfików zawsze operowało w przestrzeni, w której prawo dopiero należało „znaleźć”. W przypadku kapłanów odnajdowano je przez zadawanie pytań bogom oraz interpretowaniu otrzymywanych od nich odpowiedzi i znaków. Por. J. Makarewicz, Wstęp, s. 98: „istnieje tendencja, by temu, kto prawo »znajduje«, przyznać także władzę prawodawczą”. W okresie archaicznym, kiedy jedynym źródłem prawa pozostawał zwyczaj, kapłani rzymscy byli de facto jedynym prawodawcą i zarazem interpretatorem praw. 1.5. Rzymskie prawo karne jako system? 25 kar za pospolite przestępstwa60. W akceptowanym przez władze publiczne zakresie własne sądownictwo karne sprawowali Żydzi. Jurysdykcję o charakterze karno-dyscyplinarnym miały nad swoimi członkami władze legalnie działających stowarzyszeń religijnych, rzemieślniczych i pogrzebowych61. Elementów karnistycznych bez wątpienia można doszukać się również w uprawnieniach właściciela wobec niewolników. Kolejną trudność kreuje przywiązanie Rzymian do tradycji. Postawa ta poskutkowała nabraniem przez prawo rzymskie chwalonej przez późniejsze pokolenia elastyczności. Wpłynęła jednakowoż również na notoryczną nieobecność w antycznych ustawach klauzul derogacyjnych. Wiele przepisów wychodziło z użycia nie na skutek interwencji ustawodawcy, ale ich nieużywania (desuetudo). Ustawa XII tablic uchwalona w V wieku p.n.e. formalnie cieszyła się mocą obowiązującą jeszcze w czasach Justyniana, którego rządy przypadły na VI wiek n.e. Zdarzało się, że sytuacja ta generowała chaos i poczucie niepewności prawa. Chociaż jurysta Modestyn zauważał: „zarządzenia cesarskie wydane później mają większą wartość od tych wydanych wcześniej”, a Paulus pisał: „wiele wskazuje na to, że ustawy późniejsze odnoszą się do wcześniejszych, o ile nie są z nimi sprzeczne”, to już w okresie dojrzałego pryncypatu treść ustaw ginęła lub była przekazywana potomnym w zniekształconej wersji. Dodajmy, że większość tych aktów legislacyjnych miała charakter reaktywny. Wydawano je w odpowiedzi na określony przypadek, który niekiedy w swej istocie bywał błahy. W czasach dominatu ta sama materia (np. wymiar kary za zabójstwa, fałszerstwa, paranie się sztukami magicznymi, wyznawanie herezji itd.) wielokrotnie była regulowana ustawowo w tak krótkim czasie, że pojawia się pytanie o to, czy na dłuższą metę ktoś te przepisy w ogóle egzekwował. W Kodeksie Teodozjusza opracowanym w V wieku n.e. zestawiono część tego olbrzymiego materiału. Nawet cesarscy kodyfikatorzy (upoważnieni do dokonywania zmian, skrótów oraz ujednolicających poprawek) nie zdołali nadać mu formuły ścisłej, spójnej i konsekwentnej. Nie udało się to również komisjom działającym z polecenia Justyniana w VI wieku n.e. 60. Por. J. Makarewicz, Wstęp, s. 119: „Kościół chrześcijański był w swych początkach stowarzyszeniem niezależnym od państwa. Posiadał od samego początku własne kary, wśród których najważniejszą rolę odgrywała ekskomunika (excommunicatio)”. 61. W jednej z korporacyjnych inskrypcji czytamy na temat przepadku wszystkich wpłaconych dotychczas składek za powodu nieuregulowania na rzecz towarzystwa bieżących zobowiązań. Z tego powodu dłużnikowi odmówiono również korporacyjnego pochówku (eius ratio funeris non habebitur). Zob. CIL 14.2112. 26 Rozdział I 1.6. Rzymskie prawo karne – charakterystyka źródeł Przez wieki rzymskie prawo karne składało się ze zwyczajów, ustaw oraz sądowych precedensów. Poszczególne elementy tego zbioru pochodziły z różnych epok, a nierzadko odnosiły się do zawężonej grupy odbiorców lub miały zakres obowiązywania ograniczony terytorialnie. Próby skodyfikowania wyłącznie przepisów karnych, które można było zamknąć w jakimś antycznym odpowiedniku kodeksu karnego lub kodeksu postępowania karnego (na użytek starożytnych musiałby to być kodeks karny i postępowania karnego – jedna kompilacja62), nie podjęto nigdy63. W czasach archaicznych jedynym źródłem prawa był zwyczaj64. W ustawie XII tablic, której uchwalenie uchodzi za moment przełomu w rozwoju prawa rzymskiego65, spisano najważniejsze zwyczaje rządzące obrotem prawnym wśród Rzymian w V wieku p.n.e. Znajdowały się w niej również prymitywne przepisy o charakterze karnym66, wśród których wyróżnia się zakaz wypowiadania zaklęć (dosłownie: intonowania magicznych pieśni)67. Zwyczaj jako źródło prawa uznawały również ustawy późniejsze wydawane wyłącznie w sprawach karnych. 62. Zjawisko to starał się przeanalizować B. Santalucia w nadzwyczaj zwięzłej syntezie. Por. B. Santalucia, Diritto e processo penale nell’antica Roma, Milano 1989. 63. Próbę kodyfikacji całego swego prawa podejmowali Rzymianie kilkukrotnie. Ostatnią spektakularną próbą uporządkowania potężnego materiału była wielka kompilacja cesarza Justyniana przeprowadzona w VI wieku n.e. Niemniej, nawet komisji justyniańskiej nie udało się jednak w pełni osiągnąć zamierzonego celu. 64. Por. J. Makarewicz, Wstęp, s. 98: „czym jest jednak właściwie prawo zwyczajowe? Jest to przepis prawny opierający się na powtarzającym stosowaniu. Przejawia się ono w consuetudo. Prawo zwyczajowe opiera się na precedensach”. 65. W opracowaniach poświęconych ewolucji rzymskiego prawa prywatnego akcentowany jest fakt, że moment uchwalenia ustawy XII tablic stanowi punkt przełomowy w procesie „pozytywizacji” prawa rzymskiego. Od jej przyjęcia zwyczaj (ius non scriptum) zaczął stopniowo ustępować pola prawu spisanemu (ius scriptum). Z punktu widzenia rozwoju prawa karnego przyjęcie ustawy XII tablic ma znaczenie równie doniosłe. Uznać je bowiem można za pierwszy tryumf publicznego prawa karnego nad prawem karnym rodowym oraz początek długiego procesu wyprowadzania spraw karnych spod jurysdykcji klanów oraz rodowych trybunałów. 66. Zob. O. Diliberto, Il “diritto penale” nelle XII Tavole: profili palingenetici, Index 37 (2009), s. 9–24. Niemniej pisanie, że regulacje ustawy XII tablic stworzyły podstawę pod jakieś odrębne w swej istocie „procesy karne” wydaje się przesadzone. Por. B. Santalucia, Il processo penale nelle XII Tavole, [w:] Societá e diritto nell’ epoca decemvirale. Atti del convegno di diritto romano Copanello 3–7 giugno 1984, red. L. Gaeta, Napoli 1988, s. 235–265. 67. Tab. 8.1. Zob. też: F. Beckmann, Zauberei und Recht in Roms Frühzeit. Ein Beitrag zur Geschichte und Interpretation des Zwölftafelrechtes, Osnabrück 1923. 1.6. Rzymskie prawo karne – charakterystyka źródeł 27 Podkreślić należy, że większość ustaw wydanych przez Rzymian w sprawach karnych miała charakter reaktywny. Do zjawisk uznanych za społecznie niebezpieczne ustawodawca odnosił się często impulsywnie i w sposób punktowy. Rzadko szukano rozwiązań systemowych. W tych warunkach praktyka sądowa samoistnie zapełniała luki, które pozostawił ustawodawca. Zgromadzenia ludowe oraz trybunały przysięgłych działały w oparciu o pewien luźny szablon proceduralny narzucony przez ustawy. Ale już namiestnicy prowincji, a w okresie cesarskim władca oraz dostojnicy z jego dworu, mieli niemal pełną swobodę w orzekaniu. W reskryptach cesarskich często podkreślano, by przez orzeczenia o nowatorskim charakterze tworzyć pro futuro określone zasady postępowania68. Zwłaszcza wyroki sądu imperialnego obradującego pod przewodnictwem cesarza wyznaczały standardy i pełniły rolę drogowskazu, którym kierowały się trybunały niższych instancji. Wynikiem m.in. orzeczniczej działalności sądów było wykształcenie się serii nowych przestępstw znanych jako crimina extraordinaria69. Cechą łączącą poszczególne źródła prawa karnego był ich konserwatyzm oraz zadziwiająca odporność na obce wpływy. Dotyczy to zarówno oddziaływania regionalnych zwyczajów, wzorców państw ościennych oraz doktryn filozoficzno-religijnych. Procesy absorpcji naturalnie zachodziły, ale miały one charakter symboliczny. Powoływanie się zaś w przepisach i wyrokach na obce porządki prawne (np. regulacje Ateńczyków) czy też doktryny religijne (np. doktrynę chrześcijańską) były rzadkie i miały charakter stylistycznych ozdobników70. 68. Dlatego w źródłach można znaleźć przykłady społecznego niepokoju okazywanego wobec orzeczeń, które mogłyby się okazać szkodliwymi społecznie precedensami. Podczas procesu Werginii lud rzymski drżał o przyszły los swoich żon i córek (Liv. 3.44.1). W procesie Roscjusza z Amerii Cyceron przypomniał sędziom, że los niesłusznie skazanego może przypaść w przyszłości każdemu z nich (Cic. pro Rosc. Am. 49.153). 69. Zob. W. Mossakowski, Pojęcie crimina extraordinaria według D. 47,11, [w:] Salus rei publicae suprema lex. Ochrona interesów państwa w prawie karnym starożytnej Grecji i Rzymu, red. A. Dębiński, H. Kowalski, M. Kuryłowicz, Lublin 2007, s. 155–174. 70. Wydaje się, że dzięki działalności pretora peregrynów oraz ius gentium więcej z obcych wzorców skorzystało rzymskie prawo prywatne. Por. np. R.A. Bauman, The Interface of Greek and Roman Law, Revue internationale des droits de l’antiquite 42 (1996), s. 39–62. rozdziAł ii 2.1. Rzymskie prawo karne – wybrane cechy Biorąc pod uwagę poczynione wyżej zastrzeżenia, a także posiłkując się współczesną siatką pojęć, rzymskiemu ius criminale należałoby przypisać następujący charakter: n nie było ono ani państwowe, ani publiczne, gdyż Rzymianie w odmienny sposób pojmowali ideę państwa. Państwem była dla nich wspólnota obywateli (populus), zjednoczonych i podejmujących działania dla dobra wspólnego. Rzymskie prawo karne nie odnosiło się więc do relacji człowiek-państwo, ale do relacji człowiek-bóstwo (pierwotnie) i człowiek-wspólnota (wtórnie); n idea respektowania przyrodzonej godności człowieka oraz wynikająca z niej zasada humanitaryzmu była rzymskiej doktrynie nieznana, choć zbliżone wątki pojawiały się incydentalnie w filozoficznych rozprawach filozofów stoickich. Obecny na kartach niektórych ustaw rzeczownik humanitas miał najczęściej charakter retorycznego ornamentu; n rzymskie przepisy karne nie zawsze miały charakter stanowiony. Jeszcze w dobie kodyfikowania prawa przez Justyniana Wielkiego (VI w. n.e.) ważnym źródłem prawa pozostawał zwyczaj; n nie można stwierdzić, że rzymskie prawo karne miało charakter konstytutywny i autonomiczny. Rzymianie nigdy nie wyznaczyli czytelnej granicy pomiędzy prawem publicznym i prywatnym, a także między przestępstwami i deliktami; n rzymskie prawo karne miało za to charakter wartościujący oraz imperatywny. Bez wątpienia wartościowało ono, a następnie wskazywało dobra, które należało objąć ochroną; 30 Rozdział II n rzymskie prawo karne miało charakter sankcjonujący. Naruszenie normy ściągało na sprawcę sankcję karną; n rzymskie prawo karne nie miało charakteru w pełni subsydiarnego. Idea odwoływania się do przepisów penalnych jedynie w ostateczności (ultima ratio) nie wybrzmiewa w tekstach antycznych jurystów oraz ustawodawców, choć tego rodzaju ujęcie można spotkać w pismach starożytnych filozofów i retorów. Pewne jej elementy można również dostrzec w retorycznych „pogróżkach”, jakimi przesycone są późnoantyczne ustawy chrześcijańskich cesarzy; n rzymskie prawo karne nie było prawem granic. Uchwalane w okresie republiki ustawy, których treść uzupełniano i rozwijano następnie na drodze twórczej wykładni jurystów, określały zakres wolności działania człowieka. Z czasem obok nich pojawiły się jednak również tzw. „przestępstwa nadzwyczajne”, których karanie zlecano sędziom ad hoc. Dopuszczano analogie1. Niezależnie od powyższego istniał rozbudowany system represji administracyjnej, która również miewała charakter uznaniowy, spontaniczny i doraźny2. 2.2. Kazuistyczny charakter rzymskich przepisów karnych Jakkolwiek nauka prawa zawdzięcza Rzymianom wykształcenie typowo jurydycznej terminologii prawnej i aparatury pojęciowej, prawu rzymskiemu nigdy nie udało się odejść od swego kazuistycznego charakteru. Większość zachowa1. Por. Makarewicz, Wstęp, s. 98: „Doświadczenie sądowe uczy, że to, co nazywamy precedensami, to przeważnie tylko przypadki podobne, ponieważ mnogość zjawisk życia nie pozwala na zaistnienie dwóch identycznych przypadków prawnych. W prawie pisanym, dobrze skodyfikowanym, czynność sędziego jawi się jako subsumpcja szczegółów pod zasady. W prawie zwyczajowym nie ma jednak zasad, istnieją precedensy i zwyczaje o charakterze faktycznym, wskutek czego musimy – nawet przy bardzo rozwiniętym prawie zwyczajowym – przyznać sędziemu funkcję twórczą”. 2. W odniesieniu do rzymskich realiów słynna opinia Franza von Liszta, zgodnie z którą prawo karne to „Magna Charta Libertatis przestępcy” nie znajduje zastosowania. Z tego m.in. powodu wiele głośnych rzymskich procesów karnych przebiegało w sposób nieoczekiwany i zaskakujący mimo stosunkowo jasno wytyczonych ram proceduralnych. Wybrane historie opisali: D. Liebs, Vor den Richtern Roms. Berühmte Prozesse der Antike, München 2007; M. Jońca, Głośne rzymskie procesy karne, Wrocław 2009. 2.2. Kazuistyczny charakter rzymskich przepisów karnych 31 nych do czasów współczesnych przepisów karnych nie zostało sformułowanych w sposób ogólny i abstrakcyjny. Pojęcie i treść poszczególnych czynów zabronionych ujęto w postaci narracji odwołującej się do jakiejś konkretnej sytuacji z życia. Karze podlegały więc nie tyle konkretne czyny, ile postawy, które ustawodawca (a za nim interpretujący jego postanowienia przedstawiciele jurysprudencji) uznał za niebezpieczne. Przyznać wszakże trzeba, że kunszt zaprezentowany przez prawników rzymskich w dyskusjach nad przestępstwami i karami, nadal potrafi zachwycać. Kazusy były przez nich wykorzystywane jako tworzywo pozwalające na podejmowanie rozumowania problemowego oraz znajdowanie oryginalnych rozwiązań. Swój cel osiągali nie tylko na drodze analizy wypadków prawdziwych, ale również omawianiu historii zasłyszanych. W razie potrzeby (nawiązując do najlepszych retorycznych wzorców) uciekano się nawet do tworzenia opowieści fikcyjnych3. Wszystko, aby jak najlepiej naszkicować tło zdiagnozowanego problemu oraz czytelnie przedstawić możliwe jego rozwiązania. Praktyczny wymiar rozważań prawników rzymskich przejawiał się zwłaszcza w tym, że na normy, które współczesna doktryna lokuje w sferze prawa materialnego, spoglądali przez pryzmat procesu, a nie na odwrót. Zarówno w ustawach, jak i piśmiennictwie prawniczym unikano ujmowania problemów w sposób ogólny i abstrakcyjny. Wszystko w duchu zasady sformułowanej przez jurystę Modestyna: „Wszelka definicja w prawie obywatelskim jest niebezpieczna. Niewiele bowiem jest takich, których nie można by obalić”4. Formuła ta, choć bezdenna w swojej pojemności, nie tłumaczy jednak wszystkiego. „Tam, gdzie brak umiejętności lub odwagi, by ustanowić regułę, sięga się po kazuistykę lub kary arbitralne” z przekąsem zauważa Juliusz Makarewicz5. 3. Por. P. Madejski, op. cit., s. 72: „kultura rzymska ceniła sobie exempla i to nie tylko jako wzory do wykorzystania w mowach. Podejmowanie działań agresywnych w szczególny sposób wymagało odwoływania się do uzasadnień wyższego rzędu. Niekoniecznie musiały być one czerpane z ustalonego zbioru: kodeksu honorowego Rzymianie nie opracowali. Nawet w ogóle nie musiały być artykułowane, mogły przejawiać się w działaniu. Stopień akceptacji i skuteczności poszczególnych uzasadnień mógł opierać się na ich umocowaniu w ogólnie dostępnych, powielanych i recypowanych opowieściach, exempla, obrazach. Przykładem takich mediów są mity, bajki, ajtiony, przysłowia, sztuki teatralne, ale też refleksja filozoficzna, chociaż można założyć, że ograniczona była pod względem funkcjonowania społecznego do elity”. Nie mniejszy wpływ na kształtowanie kultury i wrażliwości prawnej Rzymian miały dzieła o charakterze retorycznym oraz filozoficznym. Por. P. Kubiak, Kilka uwag, s. 5, 13; H. Kupiszewski, Humanitas a prawo rzymskie, Prawo Kanoniczne 20.1–2 (1977), s. 280. O subsydiarnym wykorzystywaniu w rozważaniach poświęconych przestępstwom i karom tekstów poetyckich – P. Kubiak, Czyn Patroklosa a rzymskie prawo karne – czyli o przestępstwach popełnionych w afekcie w antycznym Rzymie, Studia Prawnicze KUL 1 (2014), s. 61–83. 4. D. 50.17.102: Omnis definitio in iure civili periculosa est: parum est enim, ut non subverti possit. 5. J. Makarewicz, Wstęp, s. 456. 32 Rozdział II Z pewnością nie brakowało w okresie cesarskim prawników posiadających solidne wykształcenie filozoficzne oraz obdarzonych zdolnością do syntetycznego myślenia. Tworzenie norm o charakterze ogólnym napotykało jednak na nadzwyczajne trudności w państwie, gdzie „władca nie podlega prawom”6, a to co mu „się podoba” ma walor ustawy7. 2.3. Abstrakcyjny charakter rzymskich przepisów prawnych Mimo manifestowanej niechęci do tworzenia formuł ogólnych udało się Rzymianom uściślić pewne pojęcia, choć twierdzenie o stworzeniu przez nich definicji bez wątpienia byłoby nadużyciem8. Zdarzało się, że przy okazji omawiania sytuacji o charakterze kazuistycznym juryści antyczni mimowolnie redagowali formuły o zadziwiająco wysokim stopniu wyabstrahowania. „Złotymi myślami” lubili się popisywać również cesarze w reskryptach i dekretach. Choć do rangi drogowskazu podniosło je dopiero chrześcijańskie średniowiecze, kiedy nad prawem rzymskim rozbłysła aureola i uznano je na uniwersytetach za „rozum wcielony” (ratio scripta)9, to wielki wpływ na sposób rozumowania prawniczego miały one już w starożytności. Koncepcje zamknięte w wielu z nich wykazują zbieżność z ujęciami współczesnymi. Część z nich „wyizolowano” zresztą już w późnej starożytności. Digesta Justyniana zamyka pięćdziesiąty rozdział zatytułowany „O znaczeniu słów” (De verborum significatione)10. W odniesieniu do poszczególnych przestępstw udało się Rzymianom m.in. określić to, czym jest kradzież, o której Paulus pisze: „Kradzież to bezprawny zabór cudzej rzeczy dla osiągnięcia korzyści bądź z samej rzeczy, bądź z jej uży- 6. D. 1.3.31: Princeps legibus solutus. 7. Por. D. 1.4.1 pr.: Quod principi placuit, legis habet vigorem. 8. Inaczej: A. Carcaterra, Le definizioni dei giuristi romani, Napoli 1966; R. Martini, Le definizioni dei giuristi romani, Milano 1966. 9. Wybrane fragmenty z antycznych pism „wyjmowano” wówczas i często analizowano w oderwaniu od ich pierwotnego (kazuistycznego) kontekstu. W ten sposób udało się „wykuć” definicje oraz „sformułować” wiele popularnych do dzisiaj zasad i paremii prawniczych. Materiał jest ogromny. Za przykład niech posłuży kilka fraz, które z czasem nabyły uniwersalnego znaczenia; np.: Extinguitur crimen mortalitate (Wraz ze śmiercią wygasa przestępstwo; wg D. 48.4.11). 10. D. 50. 2.3. Abstrakcyjny charakter rzymskich przepisów prawnych 33 wania, bądź z posiadania”11. W sprawie do fałszerstwa ten sam autor zauważa: „sfałszowane jest to, co w rzeczywistości nie istnieje, a utrzymuje się, że istnieje”12. Uwagi rzymskich jurystów bez wątpienia przyczyniły się do rozwoju nauki na temat form stadialnych przestępstwa i odpowiedzialności za nie. Powołując się na decyzję cesarza Hadriana jurysta Marcjan podkreśla: „Kto zabija człowieka, jeśli dokonał tego bez zamiaru zabójstwa, może być uwolniony. Tego zaś, kto nie zabija człowieka, ale rani, działając z zamiarem zabójstwa, należy skazać za zabójstwo”13. Źródła antyczne obfitują w wiele wyjaśnień, którym dziś należałoby nadać miano definicji ustawowych. Tortury stosowane podczas śledztwa i procesu Ulpian rozumie jako „ból zadawany ciału w celu wydobycia prawdy”14. Aby zapewnić bezkarność tym, którzy na terytorium rzymskim zabijali bądź grabili wrogów, należało dokładnie określić, kim w sensie prawnym ci wrogowie są. W ujęciu Pomponiusza: „wrogami są ci, którzy publicznie wypowiedzieli nam wojnę lub my im, pozostali to pospolici łupieżcy i rozbójnicy”15. Na potrzeby uściślenia przesłanek odpowiedzialności za cudzołóstwo, w ustawie julijskiej o karaniu cudzołożników (lex Iulia de adulteris coërcendis) po raz pierwszy sformułowano definicję prostytutki: „za sprzedającą się publicznie uważamy nie tylko tę, która prostytuuje się w domu schadzek, ale także i tę, która (jak to się często dzieje) w knajpach, zajazdach i innych miejscach nikomu nie odmawia”16. W incydentalnych oraz formułowanych ad casum opiniach jurystów rzymskich da się również zauważyć pewne tendencje do subiektywizacji oraz indywidualizacji odpowiedzialności karnej. Posłużyły one następnie prawnikom średniowiecznym do zbudowania imponującej nauki na temat teorii winy, jej rodzajów oraz wpływu na zakres odpowiedzialności karnej. 11. D. 47.2.1.3: Furtum est contrectatio rei fraudulosa lucri faciendi gratia vel ipsius rei vel etiam usus eius possessionisve, quod lege naturali prohibitum est admittere. Zob. też: D. Ibbetson, The Danger of Definition: contrectatio and appropriation, [w:] The Roman Law Tradition, red. A.D.E. Lewis, D. Ibbetson, Cambridge 1994, s. 1994, s. 54–72. 12. Coll. 8.6.1: Falsum est quidquid in veritate non est, sed pro vero adseveratur. 13. D. 48.8.1.3: Qui hominem occidit, si non occidendi animo hoc admisit, absolvi posse, et qui hominem non occidit, sed vulneravit, ut occidat, pro homicida damnandum. 14. D. 47.10.15.41: „Quaestionem” intellegere debemus tormenta et corporis dolorem ad eruendam veritatem. Poglądy Ulpiana na prawo i proces karny zebrał: A. Nogrady, Römisches Strafrecht nach Ulpian. Buch 7 bis 9 De officio proconsulis, Berlin 2006. 15. D. 50.16.118: „Hostes” hi sunt, qui nobis aut quibus nos publice bellum decrevimus: ceteri „latrones” aut „praedones” sunt. Dalsze uwagi na ten temat: I. Leraczyk, Ius belli et pacis w republikańskim Rzymie, Lublin 2018, s. 74-75. 16. D. 23.2.43 pr.: Palam quaestum facere dicemus non tantum eam, quae in lupanario se prostituit, verum etiam si qua (ut adsolet) in taberna cauponia vel qua alia pudori suo non parcit. Na temat prawnego statusu przedstawicielek tej profesji: A. Sokala, Meretrix i jej pozycja w prawie rzymskim, Toruń 1998. 34 Rozdział II 2.4. Stanowy charakter rzymskich przepisów karnych Status miał wpływ na zakres odpowiedzialności karnej u Rzymian od czasów najdawniejszych. Inaczej traktowano podczas procesów karnych obywateli i obcych, inaczej wolnych i niewolników. Niezależnie od tego na specjalne przywileje mogli liczyć senatorowie oraz radni miejscy, a także ich krewni i potomstwo. Kar hańbiących i okrutnych nie można było wymierzać żołnierzom i weteranom. Opierano się przy tym zarówno na prawie stanowionym, jak i na utrwalonym zwyczaju. Zmiany przyniosła pierwsza połowa II wieku n.e. W czasach panowania cesarza Hadriana nastąpiła powszechna instytucjonalizacja „podwójnych standardów” w stosowaniu represji karnej17. Zakres odpowiedzialności za popełnione przestępstwo ustawowo uzależniono wówczas od tego, do jakiej klasy społecznej należał sprawca. Hadrian wydał szereg aktów prawodawczych, w których wprost nakazano traktować w uprzywilejowany sposób ludzi należących do grupy „najdostojniejszych” (honestiores), czym najskuteczniej zabezpieczono ich szczególny status. Zakazano skazywania honestiores na kwalifikowane rodzaje kary śmierci takie jak ukrzyżowanie, spalenie czy rzucenie bestiom na pożarcie. Na żadnym etapie postępowania karnego nie można ich było również torturować. W sytuacji analogicznej ludzi określanych jako „niewiele znaczący” (humiliores) traktowano z całą bezwzględnością zarówno podczas śledztwa, procesu i postępowania wykonawczego. Około roku 212 n.e. cesarz Karakalla nadał wszystkim wolnym mieszkańcom imperium rzymskiego obywatelstwo, przez co na gruncie prawa karnego dotychczasowe podziały na wolnych i niewolników oraz obywateli i cudzoziemców jeszcze bardziej straciły na znaczeniu. Dychotomia honestiores-humiliores utrwaliła się ostatecznie. „Legalnej” definicji grup społecznych opisywanych jako honestiores i humiliores nie stworzono. Zestawienie zachowanych ustaw pozwala wszakże zaliczyć do grupy pierwszej: wysokich rangą dygnitarzy (illustres) i senatorów (clarissi- 17. Proces ten prześledzili i opisali: P. Garnsey, Social Status and Legal Privilege in the Roman Empire, Oxford 1970; D. Grodzynski, Tortures mortelles et catégories sociales, [w:] Du châtiment dans la cité. Supplices corporels et peine de mort dans le monde antique. Table ronde de Rome (9–11 novembre 1982), Rome 1984, s. 361–403; R. Rillinger, Humiliores-honestiores. Zu einer sozialen Dichotomie im Strafrecht der römischen Kaiserzeit, München 1988; J.J. Aubert, Double Standard In Roman Criminal Law? The Death Penalty and Social Structure in Late Republican and Early Imperial Rome, [w:] Speculum Iuris. Roman Law as a Reflection of Social and Economic Life In Antiquity, red. J.J. Aubert, B. Sirks, Michigan 2002, s. 94–133. 2.4. Stanowy charakter rzymskich przepisów karnych 35 mi), urzędników z klasy ekwickiej (perfectissimi, eminentissimi i egregii), żołnierzy i weteranów oraz radnych miejskich (we wskazanych ustawą przypadkach na specjalne traktowanie liczyć mogło również ich potomstwo). W drugiej znajdowali się ludzie, których w żaden sposób nie chroniły urodzenie, zajmowane stanowisko czy też indywidualnie przyznane przywileje. Do grona humiliores zaliczano nie tylko przedstawicieli biedoty i społecznego marginesu, ale również ludzi dobrze sytuowanych materialnie, lecz pozbawionych znaczenia i wpływów. Od pierwszej połowy II wieku n.e. w ustawodawstwie karnym oraz w jurydycznych komentarzach sankcje karne wymieniane były w parach. W zależności od społecznej pozycji oskarżonego za ten sam czyn mogła grozić mu na przykład kara śmierci lub deportacja, deportacja lub zsyłka do kopalni, roboty publiczne lub relegacja itd. Typowymi sankcjami, na jakie skazywano honestiores, były: niekwalifikowany rodzaj kary śmierci (najczęściej ścięcie), deportacja i relegacja. Chętnie stwarzano im również możliwość uniknięcia aresztu przez danie poręczyciela i wpłatę kaucji. Od obawy przed poniesieniem kary cielesnej uwalniało ich uiszczenie grzywny. W miarę fiskalizacji życia publicznego coraz większą uwagę zaczęto zwracać na różne rodzaje kar majątkowych polegających na konfiskacie całego (bądź części) mienia skazańca. Z racji pozycji społecznej oraz posiadanych zasobów przepisy wydawane w tej materii odnosiły się w pierwszej kolejności do przedstawicieli honestiores. W tym samym czasie humiliores skazywano na kwalifikowane rodzaje kary śmierci (powieszenie na krzyżu, rzucenie bestiom na pożarcie, spalenie żywcem), zsyłkę do kopalni i roboty publiczne. Podczas śledztwa i procesu poddawano ich okrutnym torturom. Ich obecność na rozprawie zabezpieczano przez użycie środka zabezpieczającego w postaci aresztu. Chętnie skazywano ich na wykonywane publicznie, bolesne i upokarzające kary cielesne (chłosta). W ustawach karnych wydawanych w wiekach IV i V n.e. utrzymano schemat kierowania odrębnego przekazu do dwóch kategorii ludzi: „lepszych” i „gorszych”. Zachowano tym samym model nierównego traktowania oskarżonych w procesach karnych. Pojawiła się wszelako pewna nowość. Kto dopuścił się przestępstwa budzącego szczególną odrazę ustawodawcy (np. zdrada stanu, magia, fałszowanie pieniądza itd.) nie mógł liczyć na gwarancje, jakie dotychczas dawała mu przynależność do klasy honestiores. 36 Rozdział II 2.5. Humanitas Zasada humanitaryzmu ogniskuje się wokół poszanowania przyrodzonej godności osoby ludzkiej18. Dlatego orzeczone kary, środki karne i środki zabezpieczające należy wykonywać w sposób „ludzki”. Współcześnie zakazane jest stosowanie tortur oraz szykan praz poniżającego traktowania i karania. Kara tymczasem winna kreować dolegliwość jedynie w wymiarze koniecznym do osiągnięcia jej celów. W tym kontekście niekiedy przywołuje się wypowiedź rzymskiego jurysty Hermogeniana: „Wszelkie prawa ustanowiono z myślą o ludziach”19. W drodze interpretacji średniowieczni juryści wywiedli, że ostatecznym celem prawa winno być dobro człowieka (kojarzone wówczas ze zbawieniem duszy). Oddają je znane brokardy: „końcem ustawy Chrystus” (finis legis Christus) oraz „zbawienie dusz najwyższym prawem” (salus animarum suprema lex). Z czasem dobro ludzkie utożsamiać zaczęto z oszczędzaniem człowiekowi okrutnego traktowania i niepotrzebnych cierpień. Wiele uwagi poświęcili idei humanitaryzmu myśliciele epoki Oświecenia, którzy wypowiedzieli w swych pismach wojnę torturom, bestialskim sposobom wykonywania kary śmierci oraz arbitralności sądów w zakresie prowadzenia śledztw i wymierzania kar. Rzeczownik „humanitaryzm” zbudowany został w oparciu o łacińskie pojęcia humanus oraz humanitas. Humanus znaczy tyle, co „ludzki”, z czego wynika również: „umiarkowany”, „słuszny”, uczciwy”, „spokojny”, „cywilizowany”. Autor „Retoryki do Herenniusza” zaleca, by wszystkich ludzi (również wrogów) traktować w sposób właściwy człowiekowi – z życzliwością i łaskawie20. Humanitas to oryginalna formuła wykształcona na gruncie kultury rzymskiej, nie mająca swego odpowiednika w języku greckim, jakkolwiek nawiązuje ona do kliku greckich wartości, spośród których na czoło wysuwają się: filantropia21 oraz paideia22. Zarówno humanus jak humanitas odnosiły się do relacji o charak18. Obecnie por. art. 3 KK; art. 4 KKW; art. 12 § 1 KKS. Zob. również art. 40 Konst.; art. 3 EKPCz. Zob. też: L. Gardocki, op. cit., s. 12–13. 19. D. 1.5.2: hominum causa omne ius constitutum sit. Jest to fragment szerszej wypowiedzi poświęconej statusowi osoby w prawie prywatnym, który został wyjęty z kontekstu i rychło zyskał uniwersalne znaczenie. 20. Por. Rhet. ad Herenn. 4.12: O crudeles cogitationes! O derelictos homines ab humanitate! Zob. też: ibidem, 2.50. Na temat treści prawniczych uwiecznionych w starożytnych traktatach retorycznych oraz mowach: F. Lanfranchi, Il diritto nei retori romani, Milano 1938. 21. Jednym z eksponowanych znaczeń tego pojęcia jest życzliwość i łaska okazywana przez osoby wysoko postawione (zwłaszcza władców) ludziom od nich zależnym. 22. Ogłada, wykształcenie, dobre wychowanie. 2.5. Humanitas 37 terze wertykalnym: bogowie-ludzie, władca-poddani, sąd-oskarżony23, urzędnik-obywatel itd. Humanitas stanowiła cnotę, która winna zdobić wszystkich obdarzonych jakąkolwiek władzą24. W rzymskich realiach trudno wszakże mówić o istnieniu zasady humanitaryzmu, choć uznaniem cieszyła się mająca silne oparcie w filozofii postawa cesarza, urzędnika lub sędziego, objawiająca się w wyrozumiałości, życzliwości oraz zdrowym rozsądku okazywanym wobec podejrzanych, oskarżonych i skazanych. „Obowiązkiem sprawiedliwości jest nie wyrządzanie ludziom krzywdy” podkreślał Cyceron25. Przejawem życzliwości wobec oskarżonych przedstawicieli społecznej elity było w okresie republiki umożliwianie im udania się na dobrowolne wygnanie przed wydaniem wyroku skazującego26. Nie każdy mógł jednak liczyć na godziwe traktowanie, gdyż idee takie, jak równość wszystkich wobec prawa czy też pewność prawa były antycznym społeczeństwom obce. O ile więc pisma jurystów okresu cesarskiego oraz imperialne konstytucje podkreślały obowiązek humanitarnego traktowania przedstawicieli wyższych warstw społecznych („znakomici”, „prześwietni”, „dobrze urodzeni” – honestiores), o tyle już fakultatywna życzliwość okazywana reprezentantom plebsu oraz niewolnikom zyskiwała poklask wyłącznie jako indywidualna cecha charakteru przedstawiciela władzy27. Postulat równego traktowania oskarżonych oraz tego, by karać za czyny a nie za to, kim są ich sprawcy pojawił się jednak w pismach Ojców Kościoła w okresie późnoantycznym. Św. Augustyn pisał: „dwa są bowiem pojęcia: człowiek i przestępca. Człowieka stworzył Bóg, przestępcą stał się sam”28. 23. Cyceron niejednokrotnie odwoływał się do humanitas sędziów, pragnąc zyskać ich życzliwość i skłonić ich do przestawianych przez siebie argumentów. Por. Cic. in Verr. 2.5.11; pro Cluent. 10.29; 35.95. 24. Humanitas okazał Marcellus oszczędzając mieszkańców Syrakuz zdobytych przez Rzymian w roku 211 p.n.e. (Cic. in Verr. 2.4.120), Pompejusz Wielki podczas toczonych kampanii na Wschodzie (Cic. de leg. Manil. 13.36; 14.42) oraz konsul z roku 62 p.n.e. Murena (Cic. pro Mur. 1.9.27). 25. Cic. de off. 1.99.6: Iustitiae partes sunt non violare homines. 26. Zob. M. Jońca, Exilium jako przejaw humanitas w rzymskim prawie karnym okresu republiki, [w:] Humanitas grecka i rzymska, red. R. Popowski, Lublin 2005, s. 191–203. 27. Niekiedy wszakże konsekwentna linia orzecznicza władców wpływała na zmiany w prawie. Konstytucje Antoninusa Piusa (D. 1.6.1.2) zakazujące znęcania się nad niewolnikami (zakaz miał wymiar ogólny, zatem obejmował również przypadki prowadzonych wewnątrz domów „śledztw”, w których podejrzanymi byli niewolnicy), uzupełnione o serię przychylnych niewolnikom rozstrzygnięć Marka Aureliusza (D. 48.18.1.27), zdecydowanie poprawiły prawno-karną sytuację tej grupy społecznej. Zob. też: F. Longchamps de Berier, Dwie konstytucje Antonina Piusa zakazujące srożenia się nad niewolnikami, [w:] Crimina et mores. Prawo karne i obyczaje w starożytnym Rzymie, red. M. Kuryłowicz, Lublin 2001, s. 89–99. 28. Aug. serm. 13.8: duo enim nomina sunt, homo et peccator. Hominem Deus fecit, peccatorem se ipse homo fecit. 38 Rozdział II W pismach rzymskich prawników odwoływanie się do idei humanitas w kontekście rozważań poświęconych przestępstwom i karom nie jest częste29. Okazjonalnie zdarza się, że w ich rozważaniach jest ona przywoływana jako ratio decidendi. Cesarz Antoninus Pius orzekł, że w zależności od wagi przestępstwa będącego przedmiotem rozprawy karnej należy karać tych, którzy przedstawiają jako dowody dokumenty pozbawione wiarygodności. „Marek Aureliusz wszakże wraz ze swym ubóstwionym bratem w duchu swego humanitaryzmu złagodził ten przepis w taki sposób, że jeżeli (co się często zdarza) dokumenty zostały dostarczone na skutek błędu, należy darować karę tym, którzy je przedstawili”30. W retoryce późnoantycznych ustaw humanitas pojawia się z jednej strony jako przymiot władców okazujących poddanym wrodzoną dobrotliwość i życzliwość, z drugiej zaś jako uniwersalna wartość etyczna31. Przejawem cesarskiej humanitas bywały ogłaszane regularnie amnestie. Mocą Konstytucji Honoriusza, wydanej w roku 400 n.e. w związku z czterechsetną rocznicą Bożego Narodzenia, uwolniono wszystkich deportowanych i relegowanych z wyjątkiem tych, którzy nie podporządkowali się wyrokom sądów i nie udali się na miejsce wygnania. „Niegodny bowiem humanitarnego traktowania jest ten, kto po skazaniu ponownie łamie prawo” zaznaczono w uzasadnieniu32. Z biegiem czasu obok coraz częstszych odwołań do idei humanitas w ustawach oraz pismach jurystów rzymskich, sankcje karne za poszczególne przestępstwa ulegały konsekwentnemu zaostrzaniu33. Ustawodawca rzymski, nigdy nie utracił wiary w odwetową i odstraszającą funkcję kary, dlatego też w konstytucjach cesarzy chrześcijańskich można znaleźć wszystkie znane od wieków okrutne sposoby wykonania kary śmierci za wyjątkiem ukrzyżowania. Konstan29. Wydaje się, że idea humanitas o wiele większy wpływ miała na rozwój stosunków prywatno-prawnych. Uwaga ta odnosi się zwłaszcza do zauważalnego w okresie cesarskim procesu „dowartościowywania” niewolników przez wybiórcze uznawanie wybranych aspektów ich osobowości. Por. D. 22.1.28.1; 50.16.207; 50.17.32. 30. D. 48.10.31: Sed divus Marcus cum fratre suo pro sua humanitate hanc rem temperavit, ut, si (quod plerumque evenit) per errorem huiusmodi instrumenta proferantur, ignoscatur eis, qui tale quicquam protulerint. 31. Zob. R.M. Honig, Humanitas und Rhetorik in Spätrömischen Kaisergesetzen (Studien zur Gesinnungsgrundlage des Dominats), Göttingen 1960. 32. CTh. 9.38.10: Indignus est enim humanitate, qui post damnationem commisit in legem. Przejaw humanitaryzmu przejawiający się w zabieganiu o lepsze warunki dla osadzonych w więzieniach widzi: H. Niemax, Antike Humanität im Kampfe mit römischen Gefängniselend, Neubrandenburg 1932. Zob. też: J. Grzywaczewski, Duszpasterska opieka nad więźniami w starożytności chrześcijańskiej, Vox Patrum 16 (1996), s. 249–258. 33. L. Garofalo, op. cit., s. 27. Zob. też: P. Garnsey, Why Roman Law Became Harsher, Natural Law Forum 13 (1968), s. 141–162. 39 2.6. Nullum crimen sine lege tyn, pierwszy chrześcijański władca, usunął je z katalogu sankcji powodowany motywami natury religijnej34. W miejsce ukrzyżowania wprowadził jednak powieszenie na widłach. Reszta pozostała. W Kodeksie Justyniana bez trudu można znaleźć nakazy topienia w worze morderców krewnych35 czy też palenia żywcem niewolników biorących udział w uprowadzeniu lub gwałcie kobiety36. 2.6. Nullum crimen sine lege Zasada nullum crimen sine lege uchodzi za najważniejszą spośród zasad odnoszących się do współczesnego prawa karnego37. Za twórcę jej szaty semantycznej uchodzi XIX-wieczny niemiecki prawnik Anselm von Feuerbach, a pojawia się ona w jego rozprawie Lehrbuch des gemeinen in Deutschland gültigen peinlichen Rechts38. W rozbudowanej wersji spotyka się ją również w formie nullum crimen, nulla poena sine lege poenali anteriori. Waga i doniosłość omawianej regulacji sprawiły, że zbudowano na jej fundamencie szereg norm o charakterze bardziej szczegółowym. Do najważniejszych należą: n n n n n przepis karny musi zostać zapisany w ustawie (nullum crimen sine lege scripta); przepis karny musi być ścisły i precyzyjny (nullum crimen sine lege certa); stosowanie analogii na niekorzyść oskarżonego jest niedopuszczalne; przepis karny nie działa wstecz (nullum crimen sine lege praevia; lex retro non agit); kara za przestępstwo musi być zapisana w ustawie (nulla poena sine lege). Ponieważ wiele ze wskazanych wyżej postulatów zostało sformułowane po łacinie, nie zabrakło uczonych, chcących widzieć bezpośredni związek pomiędzy 34. Aur. Vict. caes. 41.4; Sozom. hist. eccl. 1.8. 35. C.J. 9.17.1. 36. C.J. 9.13.1.4. Brutalny charakter justyniańskich regulacji karnych zauważa: O. Robinson, Some Thoughts on Justinian’s Summary of Criminal Law, Bullettino dell’Istituto di Diritto Romano 33–34 (1991–1992), s. 89–104. 37. L. Gardocki, op. cit., s. 14. 38. Por. A. von. Feuerbach, Lehrbuch des gemeinen in Deutschland gültigen peinlichen Rechts, Giessen 1840, s. 41. 40 Rozdział II prawem rzymskim, a zasadą legalizmu39. Do spopularyzowania tego poglądu i jego utrwalenia w piśmiennictwie fachowym przyczynili się (o ironio!) zwłaszcza uczeni niemieccy reformujący rodzimy system prawa karnego w dobie narodowego socjalizmu40. Prawdą jest, że ślady głębokiego przeświadczenia, iż nie wolno karać nikogo za czyn, który w chwili popełnienia nie był ustawowo zabroniony, bez trudu można odnaleźć w myśli autorów starożytnych. „Kara tylko wtedy może zostać wymierzona, gdy została przewidziana za popełnienie danego czynu w ustawie, bądź wynika z innego źródła prawa” zauważa Ulpian41. To jednak za mało, by uznać Rzymian za twórców lub nawet prekursorów zasady legalizmu. Wyżej zwrócono już uwagę, że w antycznym Rzymie przepisy prawa „materialnego” zazwyczaj stanowiły wypadkową regulacji procesowych, a nie na odwrót. Z tego punktu widzenia warto wyróżnić trzy okresy: n n n dominacji procesu przed zgromadzeniami ludowymi; dominacji procesu przed sądami przysięgłych dominacji procesu urzędniczego. Zgromadzenia ludowe znały niektóre formy przestępstw i posłuszne były ustawom w zakresie orzekanych za nie kar. Działo się tak na przykład w przypadku procesów o zdradę stanu (maiestas), zdzierstwa (repetundae) czy przekupstwa wyborcze (ambitus). Zgromadzenia wyrokowały jednak również w odniesieniu do czynów nieuregulowanych ustawowo i w sposób arbitralny 39. W istocie pierwocin zasady można dopatrywać się m.in. w źródłach średniowiecznego prawa kanonicznego. Jedna z reguł Damazego brzmi: „uważa się za dozwolone to, co nie jest zakazane” (Reg. Can. 102: Intellegitur concessum, quod non est prohibitum). 40. Przeciwstawiono wówczas „zdrowe odczucie narodowe” oraz „sumienie sędziego” ukształtowane przez odwołania do „geniuszu führera” rzekomo rzymskiej zasadzie nullum crimen sine lege, która w szyderczej interpretacji nazistów miała służyć przestępcom jako wytrych („Magna Charta kryminalistów”). Nawiązywali w tym do opinii przedstawiciela szkoły socjologicznej Franza von Liszta, który chciał w niej widzieć raczej tarczę i środek ochrony bezpieczeństwa prawnego w państwie. Hitlerowcy odcinali się od tradycji prawa rzymskiego. Tymczasem w sferze prawa karnego robili dokładnie to samo, co przed wiekami Rzymianie. Por. C. Ferrini, Diritto penale romano, s. 40; V. Giuffrè, op. cit., s. 74. Zauważył to: J. Makarewicz, Prawo karne i prawa obywatela, s. 115–116. Pisał o tym jeszcze: A. Przybyła, Zasada legalności w kościelnym prawie karnym, Prawo Kanoniczne, 14.1–2 (1971), s. 231: „niektórzy autorzy, zwłaszcza zwolennicy niemieckiego socjalizmu narodowego, twierdzą, że zasada legalności w prawie karnym wywodzi się z prawa rzymskiego. Jednak nie wszystkie zasady prawne, mimo że wyrażane w formułach łacińskich, pochodzą od Rzymian”. 41. D. 50.16.131: Poena non irrogatur, nisi quae quaque lege vel quo alio iure specialiter huic delicto imposita est. 2.6. Nullum crimen sine lege 41 nakładały za nie kary42. Stworzenie stałych trybunałów przysięgłych sprawiło, że wiele czynów zabronionych zostało zdefiniowanych po raz pierwszy lub zredefiniowanych. W odniesieniu do kar trybunały były związane przepisami ustawy. W czasach Augusta pojawił się proces urzędniczy, który szybko zmarginalizował, a następnie wyparł sądownictwo trybunałów. Urzędnicy dokonywali swobodnej interpretacji ustaw, a także orzekali w sprawach przestępstw „nowych”, które rozpoznawali samorzutnie „poza porządkiem”. Do tego dodać należy, że formuła represji karnej stosowana na prowincjach uległa w czasach cesarskich pewnej standaryzacji i okrzepła. Reakcje przedstawicieli rzymskiej władzy na popełniane tam przestępstwa niejednokrotnie przybierała formę działań o charakterze administracyjno-policyjnym. Tymczasem „wszędzie tam, gdzie prawo karne zbliża się do prawa administracyjnego i podporządkowuje się mu, musi rezygnować ze sztywnego aksjomatu nullum crimen sine lege”43. W czasach antycznych nie stworzono spójnej doktryny pozwalającej uwolnić od odpowiedzialności sprawcę czynu, który nie naruszał konkretnej ustawowej regulacji. Przyczyny tego stanu rzeczy były różnorakie. Nie tylko w czasach archaicznych, ale i w okresie stosunkowo dobrze rozwiniętego ustawodawstwa w sprawach karnych, odpowiedzialność karna sprawcy mogła opierać się na prawie zwyczajowym44. Na zwyczaju opierały się prawno-karne kompetencje najwyższego kapłana (pontifex maximus) w sprawach występków westalek, kolegium pontyfików w sprawach czynów zakłócających pokój między ludźmi i bogami (pax deorum) czy władza pana domu nad podległymi mu członkami rodziny (patria potestas). Doniosłą rolę w kształtowaniu polityki orzeczniczej w sprawach karnych odgrywały również precedensy sądowe (zwłaszcza wyroki ferowane przez trybunał cesarski)45. 42. Por. J. Makarewicz, Wstęp, s. 100: „w starożytnym Rzymie, gdzie po epoce królów cała karna jurysdykcja przypadła w udziale zgromadzeniu ludowemu, nie można jej było związać żadnym przepisem, wyroki dotyczyły więc bardziej osoby i usposobienia oskarżonego, niż czynu, który stanowił treść oskarżenia”. Zob. też: L. Garofalo, op. cit., s. 18: „w epoce pryncypatu postępowaniem w sprawach karnych rządziły zasady niemożliwe wręcz do pogodzenia z zasadą praworządności i nie retroaktywności ustawy karnej”. 43. J. Makarewicz, Wstęp, s. 105. Na temat pojęcia „prawa administracyjno-karnego” we współczesnej literaturze przedmiotu: L. Gardocki, op. cit., s. 3. 44. W ustawie z 407 roku n.e. wymierzonej przeciw heretykom cesarze odmówili im wszelkich praw podmiotowych wynikających zarówno z ustaw, jak i prawa zwyczajowego. Por. CTh. 16.5.40 pr.: Huic itaque hominum generi nihil ex moribus, nihil ex legibus sit commune cum ceteris. 45. Na temat dowodowej wartości prejudykatów w procesie rzymskim: H. Siber, Praeiudicia als Beweismittel, [w:] Festschrift für Leopold Wenger zu seinem 70. Geburtstag dargebracht von Freunden, Fachgenossen und Schülern, t. 1, München 1944, s. 46–82. 42 Rozdział II Piszący w okresie dojrzałego pryncypatu Korneliusz Tacyt wsławił się uwagą: „im gorszy stan państwa, tym liczniejsze ustawy”46. Wyłączywszy późnorepublikański „pakiet” ustaw karnych Korneliusza Sulli, uzupełniony następnie przez Cezara i Augusta, kazuistyczny charakter rzymskiego prawa karnego przejawiał się między innymi w tym, że akty legislacyjne wydawane przez rzymskich cesarzy stanowiły najczęściej twórcze interpretacje republikańskich ustaw. Imperialne egzegezy tworzono ad hoc w odpowiedzi na konkretną sytuację, z jaką władca zetknął się osobiście lub też zgłoszona mu ona została przez urzędników bądź obywateli47. Korespondencja cesarza Trajana z namiestnikiem Bitynii i Pontu Pliniuszem Młodszym pokazuje, że już na początku II wieku n.e. kancelaria cesarska nie panowała nad ogromem legislacyjnego materiału (rzeczywistego lub wyimaginowanego), na który obywatele powoływali się przed sądami48. Wiara w to, że każdą społeczną bolączkę (w tym rosnącą przestępczość) da się uleczyć przy pomocy taśmowo produkowanych ustaw, najjaskrawsze uzewnętrznienie znajduje w Kodeksie Teodozjusza. Zebrane tam konstytucje cesarskie odnoszące się do czasokresu 412–438 n.e. z założenia powinny dopełniać się wzajemnie i doprecyzowywać. Tymczasem notorycznie zdarza się, że poprawiają one swoje „błędy” lub wręcz sobie zaprzeczają49. Ich język zaś nie jest chwiejny, jest z punktu widzenia dogmatycznej spójności kompletnie chaotyczny50. Co się zaś tyczy orzecznictwa, to zwłaszcza w okresie cesarstwa praktyki polegające na stosowaniu analogii zarówno odnośnie do uznawania czynów za karalne ad hoc (praktyka częsta w wypadku crimina extraordinaria), jak i wymierzania kar ustawowo przypisanych innym przestępstwom miały charakter powszechny51. Na przestrzeni wieków wielką popularność zdobyła opinia jurysty Paulusa, zgodnie z którą „nie wymierza się kary, która nie została ustanowiona w usta46. Tac. ann. 3.26–27: corruptissima republica plurimae leges. 47. Szczegółów związanych z przyczynami, jakie legły za wydaniem większości z tych ustaw, nie znamy. Kompilatorzy teodozjańscy i justyniańscy nie uznali ich za ważne i nie zachowali w opracowywanych przez siebie kompilacjach. 48. Por. Plin. epist. 10. 49. Zob. P. Chuvin, Ostatni poganie, Warszawa 2008, s. 90. 50. Nie można więc odnieść do czasów późnoantycznych postulatu takiego formułowania ustawowego opisu przestępstwa, by był on jasny i zrozumiały dla odbiorcy (nullum crimen sine lege certa). Por. L. Gardocki, op. cit., s. 16. 51. Na pocieszenie warto wszakże podkreślić, że zjawisko to nie było typowe tylko i wyłącznie dla antycznego Rzymu. Por. M.L. Klementowski, op. cit., s. 41: „zasada analogii utrzymała się w prawie karnym monarchii absolutnej aż do XVIII wieku, kiedy to pod wpływem szkoły humanitarnej (przede wszystkim Cesare Beccarii i innych) dokonała się zasadnicza zmiana – przyjęcie dewizy nullum crimen sine lege”. 2.6. Nullum crimen sine lege 43 wie lub jakimś innym prawem dla konkretnego przestępstwa”52. W dużej mierze w oparciu o nią udało się nowożytnym uczonym stworzyć chwytliwą formułę nulla poena sine lege. W antycznym Rzymie w istocie niektóre pradawne kary, jakkolwiek początkowo wymierzane jedynie na mocy prawa zwyczajowego, znajdowały następnie swoją legitymizację na kartach ustaw. Uchwalona w V wieku p.n.e. ustawa XII tablic53 wymienia wśród sankcji m.in.: strącenie ze Skały Tarpejskiej za składanie fałszywych zeznań54, złożenie w ofierze Cererze za nocne niszczenie plonów55, spalenie żywcem za podpalenie56 oraz wyklęcie patrona za nielojalność wobec klienta57. Odnosząc się z do treści ustawy pompejańskiej przeciw ojcobójcom z roku 55 p.n.e., jurysta Modestyn rozpoczyna swój wywód od stwierdzenia: „kara dla ojcobójców w taki sposób została ustanowiona przez obyczaj przodków…”58. Cytowany wyżej Ulpian podkreśla jednak, że podstawą wymierzenia kary poza ustawą mogło być także „inne źródło prawa” (alium ius)59. W procesie kognicyjnym, ponieważ całe postępowanie prowadzono poza porządkiem, sędzia miał prawo wymierzyć sankcję dotąd niestosowaną a nawet nieznaną (poena extraordinaria)60. Reasumując, po raz pierwszy jasno i spójnie sformułowana idea zakazu karania kogokolwiek za przestępstwo, o ile czyn nie został wcześniej zakazany w ustawie, a także zakaz swobodnego ferowania kar, pojawiła się w piśmiennictwie karnistów epoki nowożytnej61. Na ich między innymi podstawie Beccaria 52. D. 50.16.131.1: poena non irrogatur, nisi quae quaque lege vel quo alio iure specialiter huic delicto imposita est. 53. Por. J. Makarewicz, Wstęp, s. 97: „znamienne, że tam, gdzie obok norm zwyczajowych pojawiają się tzw. ustawy, odgrywają one podrzędną rolę. W powszechnej opinii raz na zawsze powinny zostać jednak zapisane kary, które trzeba zapłacić, aby uniknąć prywatnej zemsty. […] Wszystkie te prawa zawierają jedynie regulacje zemsty rodowej i przepisy administracyjne. W tych »kodeksach karnych« brakuje tego, co stanowi istotę prawa karnego: treści czynów karalnych i dotyczących ich zasad karnych, wyliczenia przypadków, w których winna nastąpić reakcja społeczna i jej formy. Pozostawiono to prawu zwyczajowemu”. 54. Tab. 8.23. Por. Gell. 20.1.53: si non illa ex XII tab, de testimoniis falsis poena abolevisset et si nunc quoque ut antea qui falsum testimonium dixisse convictus esset, e saxo Tarpeio deiceretur. 55. Tab. 8.9. Por. Plin. nat. hist. 18.3: Frugem quidem aratro quaesitam noctu pavisse ac secuisse puberi XII tablus capital erat, suspensumque Cereri necari iubebant…, impubem praetoris arbitratu verberari noxiamve duplionemve decerni. 56. Tab. 8.20. Por. D. 47.9.9: Qui aedes acervumve frumenti iuxta domum positum combusserit, vinctus verberatus igni necari iubetur, si modo sciens prudensque id commiserit; si vero casu,id est neglegentia, aut noxiam sarcire iubetur, aut, si minus idoneus sit, levius castigatur. 57. Tab. 8.21. 58. D. 48.9.9 pr.: Poena parricidi more maiorum haec instituta est… 59. D. 50.16.131. 60. Zob. też: M. Patniakowski, op. cit., s. 110; 121. 61. A. Przybyła, op. cit., s. 233. K. Bukowska-Gorgoni, Zur Geschichte des Satzes „nullum crimen sine lege”, Archivum Iuridicum Crasoviense 8 (1975), s. 33–54. 44 Rozdział II zgłosił szereg wątpliwości pod adresem współczesnych mu praktyk, a Feuerbach oddał po łacinie istotę zasady legalizmu62. Rzymianie nie mieli z tym zbyt wiele wspólnego. 2.7. Terytorialny zakres obowiązywania rzymskiego prawa karnego Regulacje Rzymian odnoszące się do przestępstw i kar obowiązywały na ziemiach będących częścią składową ich państwa. W okresie republiki posługiwano się pojęciem „rzymskiej ziemi” (ager Romanus), a w okresie cesarstwa operowano frazą „świat” (orbis)63. Świat rozumiano przy tym jako terytoria poddane Rzymianom, na których obowiązywało ich prawo. Wydawane w okresie republiki ustawy karne obowiązywały w mieście Rzymie oraz w promieniu stu mil od stolicy. Na obszarach pozostałych jurysdykcję w sprawach karnych wykonywali konsulowie (Italia) oraz namiestnicy (prowincje). Wybrane prowincjonalne municypia rządziły się własnymi przepisami, ale nie miały one prawa sądzić i skazywać obywateli rzymskich. Namiestnicy sprawowali jurysdykcję na powierzonych sobie terytoriach, ale w stanach wyższej konieczności mogli podejmować interwencje na ziemiach ościennych. W roku 144 p.n.e. prokonsul Macedonii opuścił swą prowincję, by uśmierzyć bunt w „przygranicznym” mieście. Przywódcy rebelii zostali osądzeni i straceni64. W okresie cesarskim doszło do unifikacji procedur. „Znamienna cecha rzymskiego pojmowania władzy – podkreśla Paul Veyne – to stosowanie przez zarządcę prowincji lojalnego prawa i rzymskich procedur, nic nie znaczących same przez się, ale pokazujących, kto tu rządzi”65. Rzymianie chętnie pozosta62. W jego studium poświęconym karom wymierzanym na terenie Niemiec znalazły się trzy formuły: nulla poena sine lege, nulla poena sine crimine, nullum crimen sine poena legali. Zob. A. Feuerbach, Lehrbuch des gemeinen in Deutschland gültigen peinlichen Rechts, Giessen 1840, s. 41. 63. Bombastyczne frazy spopularyzowała propaganda państwowa czasów augustowskich. Zob. M. Jońca, Laudatio Turiae – funebris oratio uxori dedicata. Pochwała Turii – mowa pogrzebowa ku czci żony, Poznań 2011, s. 75–81. W tym duchu ewangelista Łukasz wspomina edykt cesarza Augusta, który rozkazał przeprowadzić spis ludności na „całej ziemi” w czasie, kiedy wielkorządcą Syrii był Kwiryniusz (Luc. 2.1–2). W jednej z mów późnoantyczny retor Libaniusz wspomina o „całej ziemi, jaką rządzi prawo Rzymian” (Lib. orat. 17.1). 64. Por. SIG 684. 65. P. Veyne, Kim był imperator rzymski, [w:] Imperium grecko-rzymskie, Warszawa 2008, s. 196, przyp. 122. 2.7. Terytorialny zakres obowiązywania rzymskiego prawa karnego 45 wiali obcym ludom zamieszkującym imperium swobodę w stosunkach prywatno-prawnych66, ale kontrola namiestników prowincji nad ściganiem i karaniem przestępców była całkowita67. Niektóre rozwiązania przyjmowane początkowo tylko na określonym terytorium z czasem rozpowszechniły się na całe państwo. Popełnienie przestępstwa na cudzym terytorium co do zasady nie ściągało odpowiedzialności karnej na sprawcę, który znalazł się następnie na terytorium rzymskim. W wyjątkowych sytuacjach wydawali Rzymianie jednak nawet własnych obywateli ludom ościennym w ramach ekstradycji. W okresie republiki kolegium fecjałów czuwało nad wydawaniem obcym państwom Rzymian, którzy naruszyli warunki przymierzy bądź samowolnie zaciągnęli zobowiązania, których realizacji państwo odmawiało. Wydawano również tych, którzy naruszyli nietykalność ambasadorów68. Ze szczególną nieustępliwością domagano się zaś od sąsiadów przekazywania w ręce organów rzymskich sprawców przestępstw o charakterze politycznym. Odmowa ekstradycji mogła posłużyć nawet jako casus belli69. W stosunku do piratów stosowali Rzymianie zasadę represji wszechświatowej70. Opierano się przy tym na zwyczaju oraz przyjęciu, że działania korsarzy naruszają interes społeczności ogólnoludzkiej. Cyceron pisał: „pirat bowiem nie mieści się w definicji zdrajcy, ale wspólnego wroga wszystkich”71. 66. W odniesieniu do prowincji wschodnich na gruncie prywatnym zjawisko to znakomicie uchwycił: L. Mitteis, Reichsrecht und Volksrecht in den östlichen Provinzen des römischen Kaiserreichs, Leipzig 1891. 67. Analizując źródła niejednokrotnie można odnieść wrażenie, iż rzymskie procedury karne aplikowane na prowincjach wobec „tubylców” miały charakter administracyjny, a nie procesowy. Najczytelniejszym tego przykładem jest sumaryczne postępowanie, jakiemu Poncjusz Piłat poddał Chrystusa. Zob. M. Jońca, Głośne rzymskie, s. 184–210. „Procesowe” aspekty tego postępowania poddaje analizie: P. Święcicka, Proces Jezusa w świetle prawa rzymskiego. Studium prawno-historyczne, Warszawa 2012. 68. Por. Cic. pro Caec. 34.98; Liv. 38.42.7; Val. Max. 6.6.3. Zob. również: I. Leraczyk, The consequences of violating the immunity of Carthaginian envoys in the light of Liv. 38.42.7 and Val. Max. 6.6.3, Review of European and Comparative Law 32.1 (2018), s. 19-40. 69. Por. Liv. 7.16.2. 70. Zob.: A. Tarwacka, Stosowanie rzymskich ustaw karnych wobec piratów, Zeszyty Prawnicze 8.2 (2008), s. 91–120; eadem, Romans and pirates: Legal Perspective, Warszawa 2009. 71. Cic. de off. 3.29.107: nam pirata non est ex perduellium numero definitus, sed communis hostis omnium. Zob. też: D. 49.15.24. Na temat genezy tej zasady: C. Schmitt, Nomos ziemi w prawie międzynarodowym ius publicum Europaeum, Warszawa 2019, s. 9–10. rozdziAł iii 3.1. Rzymskie przestępstwo – terminologia Jednym z efektów badań Theodora Mommsena nad rzymskim prawem karnym, zwieńczonych ogłoszeniem monumentalnej monografii Römisches Strafrecht, stało się stworzenie katalogu łacińskiej terminologii „prawniczej”. Zbudowano go w większości, opierając się na wyrażeniach zaczerpniętych z antycznych źródeł, które starożytni odnosili do przestępstw i kar1. „Na opisanie przestępstwa – podkreśla niemiecki uczony – abstrahując od pojęć obcych, językowi prawnemu (należą do nich wyrażenia o zabarwieniu sakralnym lub etycznym jak scelus, nefas, probrum, flagitium, peccatum, maleficium, facinus…), z uwagi na techniczną wartość oraz jednocześnie ogólne wykorzystanie, można brać pod uwagę jedynie dwa określenia: crimen i delictum”2. Ujęcie powyższe uczyniło z rzymskich źródeł materiał przystępny oraz nadający się do badań przy użyciu metodologii właściwej dla XIX i XX-wiecznych dogmatyków prawa. Romanistów uwolniło tymczasem od konieczności znalezienia odpowiedzi na dziesiątki pytań związanych z prawniczym dyskursem Rzymian. Za każdym razem, kiedy w antycznych tekstach pojawiały się wyrażenia inne niż crimen i delictum, można było uznać, że ich autorzy operują łaciną „nieprawniczą”. To samo wyjaśnienie sprawdzało się tam, gdzie operowano „terminami technicznymi” w sposób „niewłaściwy”. Pogląd Mommsena szybko zyskał powszechną akceptację. Emilio Albertario powiela go w słowach: „Jest sprawą znaną, że na oznaczenie czynu zabronionego, również w źródłach prawniczych, wykorzystywano różnorodną i obfitą terminologię: crimen, delictum, maleficium, peccatum, flagitium, facinus, scelus. Wiadomo też skądinąd, że delictum i crimen były wykorzystywane jako termini technici”3. 1. Zbliżonym osiągnięciem w odniesieniu do prawa „klasycznego” na większą skalę może poszczycić się Gerhard von Beseler, któremu udało się wyizolować ze źródeł prawniczych „czystą” łacinę prawników rzymskich. Na tej podstawie diagnozował badane materiały pod kątem tego, czy zostały „zanieczyszczone” późniejszymi interpolacjami. Por. G. von Beseler, Beiträge zur Kritik der römischen Rechtsquellen, t. I–IV, Tübingen-Leipzig 1910–1920. 2. Th. Mommsen, op. cit., s. 9. 3. E. Albertario, op. cit., s. 9. 48 Rozdział III Do zaprezentowanej wyżej koncepcji, mimo niewątpliwego komfortu, jaki stwarza jej bezkrytyczne przyjęcie, należy podchodzić z dużą ostrożnością. Początki regulacji odnoszących się u Rzymian do przestępstw i kar sięgają czasów archaicznych, kiedy prawo było ściśle związane z religią4. W warstwie terminologicznej nigdy nie udało im się pozbyć specyficznego osadu odsyłającego do pradawnych rytów zakorzenionych w prawie pontyfikalnym. Poszczególne pojęcia wypracowane w czasach archaicznych przez kapłańskie kolegium zostały na przestrzeni wieków jedynie częściowo „zsekularyzowane” w procesie prawotwórczej działalności jurysprudencji świeckiej. Jedynie częściowo zeskrobano z nich ich pierwotny magiczno-sakralny nalot. Zjawisko to doskonale ilustruje terminologia odnosząca się do czynów naruszających sakralny ład oraz godzących w bezpieczeństwo państwa i rodziny5. Do zachowań godzących w sferę sacrum zaliczyć należy: świętokradztwo (sacrilegium), bluźnierstwo (blasphemia), ojcobójstwo (parricidium), znieważenie grobu (violatio sepulchri), kazirodztwo (incestum). Interes państwa naruszały różnorakie działania kwalifikowane jako zdrada stanu (perduellio, proditio, maiestas). Obok nich sytuują się przestępstwa naruszające utrwalony przez prawa i zwyczaje porządek obyczajowy, jak: cudzołóstwo (adulterium), nierząd (stuprum), stręczycielstwo (lenocinium) i obcowanie z nieletnimi chłopcami (stuprum cum masculo). Do każdego z wyżej wymienionych czynów zabronionych, poza tak ulubionymi przez Mommsena rzeczownikami crimen i delictum, powszechnie odnoszono również takie określenia, jak: culpa, flagitium, peccatum, maleficium, nefas, reatus, scelus. Wszystkie one miały zabarwienie sakralne6 i określony ładunek emocjonalny. Rację ma Juliusz Makarewicz, kiedy podkreśla: „teorie prawa karnego starożytnej Grecji i Rzymu widziały w przestępstwie przekroczenie woli boskiej objawiającej się w prawie”7. 4. Charakter ówczesnego porządku prawnego Rzymian trafnie oddaje sformułowanie „święte prawo rzymskie”. Por. P. Voci, Diritto sacro romano in età araica, SDHI 19 (1953), s. 38–103. 5. Rodzicobójstwo określano jako: „nieprawdopodobny występek” (incredibile scelus; Sen. de clem. 1.23.1; Quint. inst. or. 7.2.31), „najgroźniejsza zbrodnia” (asperrimum crimen; Inst. 4.18.6), „największy grzech” (summum nefas; Ps.Quint. decl. min. 377). Jego sprawca był zaś „podobny do wynaturzonego bytu i potwora” niż do człowieka (prodigii ac portenti similis; Cic. pro Rosc. Am. 38). 6. O tych oraz innych terminach, których geneza sięga archaicznych norm sakralnych: K. Latte, Religiöse Begriffe im frührömischen Recht, Zeitschrift der Savigny-Stiftung für Rechtsgeschichte. Romanistische Abteilung 67 (1950), s. 47–62. 7. J. Makarewicz, Wstęp do filozofii prawa karnego, Lublin 2009, s. 42. Nie jest to zresztą zjawisko typowe wyłącznie dla realiów grecko-rzymskich. Por. ibidem: „Tomasz z Akwinu i Ojcowie Kościoła utożsamiali przestępstwo z grzechem, podobnie Grotius, częściowo Stahl. Wieland widzi w przestępstwie zło, które przeciwstawia się siłom przyrody”. 3.1. Rzymskie przestępstwo – pojęcie i ewolucja 49 Na odrębny wywód zasługuje język prawodawcy późnoantycznego. Frazeologia poklasycznych ustaw zdominowana została przez retoryczną ornamentykę8. Zgodnie z postulatami, które stawiał już Kwintylian, autorzy aktów prawodawczych w IV i V wieku n.e. definitywnie odeszli do przekazu zwięzłego i jasnego na rzecz wypowiedzi ozdobnych oraz przepełnionych ceremonialnością. Konsekwencją tego stało się zastępowanie powszechnie przyjętej terminologii (i tak już, jak wskazano wyżej, niespójnej) synonimami oraz opisem. 3.2. Rzymskie przestępstwo – pojęcie i ewolucja Rzymianie nie stworzyli jednolitej definicji przestępstwa. Współczesna jego konstrukcja zgodnie z którą, że jest to czyn zabroniony przez ustawę o stopniu szkodliwości większym, niż znikomy, jedynie w części korespondowała z realiami antycznymi. Działo się tak m.in. dlatego, że starożytni nie znali kanonicznej obecnie zasady lex retro non agit, lubowali się w stosowaniu analogii, a w okresie cesarskim eksponowali patrymonialny charakter przepisów karnych wydawanych ad hoc przez cesarzy. W okresie archaicznym wszystkie niemal działania naruszające dobra jednostki ścigano na drodze prywatnej. Początkowo reagował ród, którego członek doznał jakiegoś uszczerbku. Wszczynał on wojnę odwetową z klanem, do którego należał sprawca (krwawa zemsta). Z czasem udało się ograniczyć rozmiary reakcji prywatnej do odpowiedzenia na doznaną krzywdę wyrządzeniem krzywdy adekwatnej (talion). Na tym etapie rozwoju dopuszczono również osiągnięcie porozumienia przez wypłacenie pieniężnej kompozycji (płacił sprawca lub ktoś występujący w jego imieniu). Równolegle pojawiły się pierwsze próby przypisania do tych zjawisk określonych pojęć. Chociaż w okresie królestwa i republiki czasownik delinquere odnoszono do wszelkich wypadków naruszenia porządku prawnego, jakie niosły za sobą karę, to w najściślejszy sposób wiązano je właśnie z powstaniem uszczerbku, który dało się wycenić (noxa). Przestępstwa tego rodzaju określano mianem delicta. Do grupy tej długo należały czyny takie jak zabójstwo (homicidium), kradzież (furtum) czy uszkodzenie ciała 8. Zob. M. Stachura, Wrogowie porządku rzymskiego. Studium zjawiska agresji językowej w Kodeksie Teodozjusza, Nowelach Postteodozjanskich i Konstytucjach Sirmondiańskich, Kraków 2010. 50 Rozdział III (iniuria). Inicjatywa wszczęcia procesu należała wyłącznie do poszkodowanych lub ich krewnych. Jeżeli poniechano tego kroku, sprawca pozostawał bezkarny9. Obok wyżej wymienionych postawić należy czyny, których skutki niosły w powszechnym przekonaniu zagrożenie dla państwa rozumianego jako wspólnota obywateli (populus Romanus). Do grupy tej należały zwłaszcza działania narażające na szwank wewnętrzne lub zewnętrzne bezpieczeństwo kraju oraz naruszające sakralny ład pomiędzy ludźmi i bogami (pax deorum)10. Wśród najbardziej reprezentatywnych można wskazać: spiskowanie z wrogiem, zdradę stanu11 oraz różne formy świętokradztwa. Ogólne nazwy do nich odnoszone (m.in.: flagitium, maleficium, nefas, peccatum, scelus) miały wyraźne konotacje sakralne. Choć biorą one swój początek w pradawnych archaicznych formułach stworzonych przez kolegium pontyfików, z czasem zostały częściowo zsekularyzowane w procesie prawotwórczej działalność jurysprudencji świeckiej. W okresie republiki i cesarstwa określano przy ich użyciu również przestępstwa pospolite, które wszelako ustawodawca uznał za szczególnie niebezpieczne dla publicznego porządku (np. cudzołóstwa, fałszerstwa). Okres republikański zaowocował uchwaleniem szeregu ustaw karnych, w których podjęto próbę określenia pojemności przestępstw zarówno politycznych jak i pospolitych12. Podjęto tam próby ich zdefiniowania, a także obwarowania 9. W literaturze przedmiotu poświęconej regulacjom prywatno-prawnym delicta privata przedstawia się jako czyny niedozwolone powodujące szkodę kreującą powstanie zobowiązania i uprawniające poszkodowanego do podjęcia kroków zmierzających do jej naprawienia na drodze procesu cywilnego. U źródeł tych regulacji stała wszakże ta sama chęć wywarcia odwetu na sprawcy szkody, która motywowała oskarżycieli w procesie karnym. Rzymianie byli tego świadomi, skoro Gaius wśród wnoszonych w procesie cywilnym powództw penalnych wymienił również skargi dyszące zemstą (actiones vindictam spirantes). 10. Por. P. Madejski, op. cit., s. 149: „czyni to z bogów nie obywateli Rzymu, jak chcą niektórzy, lecz odrębną wspólnotę, działającą według reguł zbliżonych do ius fetiale”. Na temat pax deorum – ibidem, s. 149–152. 11. Jak w przypadku wielu innych instytucji, których geneza zginęła w pomroce dziejów, narodziny państwowego ścigania przestępstwa perduellio tłumaczą Rzymianie odwołując się do legendy. Zob. Liv. 1.26. Opis procesu Horacjusza wraz z odesłaniem do źródeł: M. Jońca, Głośne rzymskie, s. 11–27. 12. Jako ratio legum wskazać tu należy nie tyle interes społeczny, ile doraźny interes władzy. Por. J. Makarewicz, Wstęp, s. 58: „w początkach cywilizacji król (wódz) rozstrzygał według swej wiedzy i sumienia o tym, co jest prawem (niejednokrotnie podając ducha bożego za właściwe źródło swych osądów przenikniętych subiektywnymi przekonaniami). Po upadku absolutystycznego samowładztwa następuje zazwyczaj oligarchia (arystokracja), która – jak długo prawa nie są zapisane (nie powołując się przy tym na boską inspirację) – decyduje o tym, co jest dobre i co złe oraz ustanawia nowe zasady w drodze prejudykatów. Te obowiązujące ogół zasady stanowiły oczywiście tylko odbicie subiektywnych poglądów małej grupy ustawodawców, a przy kodyfikacji pewną rolę odgrywały jej interesy”. 3.1. Rzymskie przestępstwo – pojęcie i ewolucja 51 określonymi sankcjami. Początkowo orzekały w tych sprawach zgromadzenia ludowe. Z czasem stworzono odrębne trybunały przysięgłych (quaestiones perpetuae). Każdy z nich właściwy był tylko do orzekania w sprawach konkretnego przestępstwa wskazanego w ustawie. W literaturze popularność zdobył wówczas rzeczownik crimen, którego przydawka odsyłała do konkretnego czynu. Pisano zatem o crimen maiestatis, crimen repetrundarum, crimen parricidii, crimen homicidii, crimen vis, crimen falsi itd13. O ile więc na podstawie analizy fragmentów ustaw oraz komentarzy jurystów już w okresie republikańskim można było dosyć ściśle wytyczyć zakres znaczeniowy takich pojęć jak maiestas (zdrada stanu), repetundae (urzędnicze zdzierstwa), parricidium (morderstwo krewnych), homicidium (morderstwo), falsum (fałszerstwo), vis publica (przemoc publiczna), vis privata (przemoc prywatna) itd., to nadal brakowało ogólnej formuły pozwalającej zrozumieć, czym jest samo crimen rozumiane jako przestępstwo w sensie ogólnym. Dzięki republikańskiemu ustawodawstwu karnemu pojęcie to po pierwsze uległo rozpowszechnieniu, a nadto zaczęło być ściśle kojarzone z czynami zabronionymi, do których wprost odniósł się ustawodawca14. Warto dodać, że miał termin ten silne konotacje procesowe. Wyrażenia w rodzaju crimen intendere, crimen obicere, crimen probare, crimine postulare, crimine accusare, crimine teneri, crimine damnari, crimini respondere, crimen audire, in crimen subscribere wiązały się z odpowiedzialnością karną w procesie15. Nigdy w czasach rzymskich nie stało się crimen terminem technicznym opisującym przestępstwo w ogólności, ani nie objęło ono znaczeniowym monopolem wszystkich czynów zabronionych pod groźbą kary16. W okresie cesarskim doszło do intensyfikacji procesu polegającego na monopolizowaniu przez państwo kontroli nad ściganiem i karaniem przestępstw. Do grona czynów zabronionych sądzonych przez trybunały publiczne zaliczono nawet cudzołóstwo. Konsekwentnie ograniczano przy tym różnorakie formy 13. Zjawisko to zaobserwować można również w ustawach późnoantycznych stanowiących erudycyjny suplement do aktów prawnych ogłoszonych w okresie republiki i wczesnego pryncypatu. Por. CTh. 9.5.1.1: crimen maiestatis; CTh. 3.7.2.4: crimen adulterium; CTh. 6.29.9.3: crimen sacrilegii; CTh. 9.10.3.3: crimen violentiae. 14. Nie miało znaczenia, czy były one ścigane przez państwo (np. zdrada stanu, zdzierstwa, przemoc publiczna) czy też z inicjatywy poszkodowanych (pozostałe). 15. W jednej z ustaw Konstantyna crimen oznacza akt oskarżenia. Por. CTh. 9.1.3. 16. Obok tego nadal istniały przestępstwa ścigane w oparciu o regulacje sakralne (np. wykroczenia seksualne westalek) i zwyczaj (np. cudzołóstwa). Niezależnie od tego w trybie administracyjno-policyjnym niżsi urzędnicy karali w stolicy przestępstwa popełniane przez niewolników. Analogiczne uprawnienia namiestnicy prowincji egzekwowali wobec cudzoziemców (tzn. osób nieposiadających obywatelstwa rzymskiego) zamieszkujących podległe im terytoria. 52 Rozdział III samopomocy. Wykształcenie się pod rządami cesarzy nowej formy procesu karnego (cognitio extraordinaria) doprowadziło do powstania katalogu przestępstw nowych. Aby odróżnić je od tych dotychczas znanych i uregulowanych ustawowo (crimina legitima, crimina publica), nadano im miano „nadzwyczajnych” (crimina extraordinaria). Powstały one przez interpretacyjne rozszerzenie stanów faktycznych przewidzianych w ustawach, a także przez objęcie penalizacją czynów niedozwolonych, które dotychczas rozpatrywano w procesie cywilnym. Za przyczyną prawotwórczej działalności cesarzy i namiestników prowincji wiele czynów uznano za przestępstwa w postępowaniach o charakterze doraźnym i w sposób zupełnie uznaniowy. Jak zauważa Juliusz Makarewicz w odniesieniu do mentalności prawnej i wrażliwości ludów starożytnych: „granica pomiędzy czynem niemoralnym i przestępstwem jest – jeśli przestępstwo nie jest z góry określone – bardzo cienka. Tylko po charakterze reakcji rozpoznamy istotę szkodliwego powszechnie postępowania, które stało się przestępstwem”17. W przypadku czynów określanych jako crimina extraordinaria niejednokrotnie zdarzało się, że to wymierzana ad hoc sankcja tworzyła precedens, który kształtował następnie praktykę orzeczniczą oraz prowokował jurystów do zajęcia stanowiska18. Podstawą wymierzenia kary bywał wtedy jedynie etyczny sprzeciw manifestowany przez sędziego19 lub (i) społeczne oburzenie wywołane czynem stanowiącym przedmiot postępo- 17. J. Makarewicz, Wstęp, s. 85. 18. Na drobniejsze występki obyczajowe, naruszenia porządku publicznego oraz akty obywatelskiej nierzetelności w okresie republiki w identyczny sposób reagował cenzor. Nigdy nie stworzono sztywnego katalogu czynów, których popełnienie ex iure bądź ex lege ściągało na sprawcę notę cenzorską (środek ten nosił wszelkie cechy sankcji karnej). Cenzor działał spontanicznie, a te z jego interwencji, które spotkały się z życzliwą oceną współobywateli, służyły następnie jako wzór dla jego następców na urzędzie. Cenzorzy odwoływali się nie do prawa pisanego, ale do „dobrych obyczajów” (boni mores), które częściowo można identyfikować ze świadomością prawną obywatelskiej społeczności Rzymian. Por. J. Makarewicz, Wstęp, s. 104: „materiał jest zbyt kruchy dla regularnego prawodawstwa. Trzeba w nim uwzględnić lokalne, często zmienne interesy, a im bardziej elastycznie posługujemy się prawem w odniesieniu do ewentualnego naruszenia nakazów i zakazów, tym lepiej. Jest to właściwie bardziej domena administracji niż prawa karnego, a administracja nie kultywuje ociężałości i biurokratycznego pedantyzmu. Należy więc pozostawić urzędom wolną rękę. Pierwszym warunkiem jest energiczna interwencja, szybkie ukaranie, które nie ma nic wspólnego ze sztuczną interpretacją prawa, przewidującego precyzyjnie wszystkie możliwe okoliczności”. Wnikliwe studia poświęciła rzymskiej cenzurze: A. Tarwacka, Prawne aspekty urzędu cenzora w starożytnym Rzymie, Warszawa 2012; eadem, Cenzor w sypialni. Urzędnicza kontrola moralności w życiu rodzinnym Rzymian okresu republiki, Warszawa 2021. 19. Wydaje się, że na tej zasadzie mogły być w czasach sporadycznie karane na przykład zachowania, które ze współczesnego punktu widzenia wyczerpują znamiona usiłowania nieudolnego. Por. J. Makarewicz, Wstęp, s. 456. 3.1. Rzymskie przestępstwo – pojęcie i ewolucja 53 wania20. Do tego, czym jest przestępstwo, odnosili się Rzymianie pod rządami cesarzy w sposób intuicyjny, a ich wiedzę w tym zakresie na bieżąco aktualizowała wykładnia cesarskiej kancelarii21. Kiedy Makrobiusz pisał, że „dobre prawa rodzą się ze złych obyczajów”22, miał na myśli właśnie impulsywne reagowanie sędziów i ustawodawcy na zjawiska nowe i budzące odrazę społeczeństwa. Na szczególną uwagę zasługuje ujęcie czynu karalnego autorstwa jurysty Klaudiusza Saturnina. W dziele zatytułowanym „O karach wymierzanych cywilom” (De poenis paganorum) napisał on: „Karom podlegają czyny (jak kradzieże i zabójstwa), słowa (jak obelgi i celowe wprowadzanie w błąd), pisma (jak fałszerstwa dokumentów i paszkwile), współdziałanie (jak udział w spisku lub bandzie) i jest rodzajem przestępstwa udzielanie komuś rad”23. Jest to wypowiedź wyjątkowa, jako że Saturninus na podstawie wielkiego kazuistycznego materiału zebranego zarówno w ustawach, jak i późniejszych rozstrzygnięciach cesarzy, stworzył abstrakcyjną syntezę „znamion” przestępstwa24. Wartościowa jest również opinia Marcjana, który nauczał, że „przestępstwo popełnia się umyślnie, w afekcie lub przez przypadek”25. 20. Zob. E. Levy E., Gesetz und Richter im kaiserlichen Strafrecht, [w:] Gesammelte Schriften, t. II, Köln-Graz 1963, s. 433–509. W okresie cesarskim niektóre wysokie urzędy obsadzane były przez nieźle lub wręcz znakomicie wykwalifikowanych prawników. Wydaje się jednak, że w literaturze przedmiotu ich wpływ na kształtowanie polityki karnej (zwłaszcza na prowincjach), bywa odrobinę przeceniany. Por. K. Amielańczyk, Udział jurystów klasycznych w administracji rzymskiego wymiaru sprawiedliwości: upadek czy wzrost znaczenia rzymskiej jurysprudencji?, Gdańskie Studia Prawnicze 28 (2012), s. 25–38. Swoboda odnośnie do wymierzanych kar oraz prawo do wymierzenia kary za czyn karą nie zagrożony w statucie typowe były również dla średniowiecznego prawa miast włoskich: M. Patniakowski, op. cit., s. 113. 21. Rutynowany urzędnik oraz doświadczony prawnik Pliniusz Młodszy w następujący sposób rozpoczął jedno ze swoich pism do Trajana: „powinnością moją, Panie, jest zwracać się do Ciebie ze wszystkimi rozterkami, bo któż może rozwiać moje wątpliwości albo mnie oświecić. Nikt nie zrobi tego lepiej niż Ty” (Plin. ep.10.96: Sollemne est mihi, domine, omnia, de quibus dubito, ad te referre. Quis enim potest melius vel cunctationem meam regere vel ignorantiam instruere?). 22. Macr. sat. 3.17.10: Leges bonae ex malis moribus procreantur. 23. D. 48.19.16 pr.: Aut facta puniuntur, ut furta caedesque, aut dicta, ut convicia et infidae advocationes, aut scripta, ut falsa et famosi libelli, aut consilia, ut coniurationes et latronum conscientia quosque alios suadendo iuvisse sceleris est instar. Zob. G. Sposito, „Quattuor genera… septem modis”: le circostanze del reato in D. 48,19,16, (Claudius Saturninus „De poenis paganorum”), Studia et Documenta Historiae et Iuris 65 (1999), s. 95–116; L. Garofalo, op. cit., s. 28; K. Amielańczyk, Teoretyczny model przestępstwa prawa publicznego (crimen publicum) autorstwa Claudiusa Saturninusa (D. 48,19,16) a współczesna nauka o przestępstwie karnym, Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio G. Ius 66.1 (2019), s. 19–33. Na temat rozwiniętej nauki na temat znamion przestępstwa można mówić w odniesieniu do XX wieku. Por. E. Beling, Die Lehre vom Tatbestand, Tübingen 1930. 24. Zob. L. Garofalo, op. cit., s. 29: „skłonność Saturninusa do systematyzacji jest oczywista”. Niemniej już twierdzenie, jakoby jurysta ten podejmował próby stworzenia „ogólnej teorii prawa karnego” ma charakter jedynie życzeniowy. Tak: C. Cascione, Verberalissime, Index 25 (1997), s. 480. 25. D. 48.19.11.2: Delinquitur aut proposito aut impetu aut casu. 54 Rozdział III W ustawach późnoantycznych zaczęto podkreślać rolę władcy jako namiestnika Boga na ziemi26. Wegecjusz widział w nim Boże narzędzie27. Forma i treść przepisów karnych uległy sakralizacji28. Skoro władca był Bożym pomazańcem, a państwo stanowiło rodzaj dominium oddanego mu w zarząd przez niebiosa, czyny naruszające jego najszerzej rozumiany interes postrzegano (i niejednokrotnie tak właśnie kwalifikowano w wydawanych ówcześnie ustawach) nie tylko jako zdradę stanu, ale również jako świętokradztwo. Legitymujące się archaicznym rodowodem i wciąż mające sakralne konotacje pojęcia (m.in. nefas, piaculum, peccatum, profanatio, sacrilegium) zaczęto odnosić nie tylko do działań przejawiających się w bezpośrednim bądź pośrednim znieważeniu panującego kultu29, ale również do licznych przestępstw pospolitych, które władcy uznali za niebezpieczne społecznie i naruszające ich majestat. Przestępstwo znowu ściśle powiązano z ideą grzechu, a ideę grzechu z przestępstwem30. Do tego doszło umiłowanie przez autorów ustaw retorycznych ornamentów, którymi przesycono akty legislacyjne cesarzy chrześcijańskich. Czynniki te sprawiły, że o ile dotychczas terminologia była nieostra, to w ustawach z IV i V wieku n.e. nie ma nawet cienia tej spójności, która niekiedy cechowała źródła wcześniejsze31. Na podstawie badań o charakterze porównawczym, którym poddano również liczne źródła starożytne Juliusz Makarewicz, doszedł do wniosku, że również dla starożytnych „przestępstwem jest czyn popełniony przez członka danej 26. Zob. P. Veyne, Początki, s. 139. 27. Veget. 2.5. Zob. też: F. Kolb, Ideał późnoantycznego władcy. Ideologia i autoprezentacja, Poznań 2008, s. 65: „Cesarz jest nie tylko sługą Bożym, lecz także jego namiestnikiem na ziemi, nauczycielem gatunku ludzkiego, nowym Mojżeszem jak Chrystus, wybawicielem chrześcijańskiego ludu, który wiedzie swoich poddanych ku Logosowi, Słowu Bożemu, a czyniąc z nich poddanych królestwa niebieskiego, prowadzi ich do zbawienia”. 28. Por. F. Kolb, op. cit., s. 145: „Codex Iustinianus daje świadectwo nie tylko przekonaniu cesarza Justyniana, że to Bóg oddał mu we władanie Cesarstwo Rzymskie, że rządzi nim z Jego woli, ale także jego roszczeniom do sprawowania kontroli nad Kościołem i religią”. 29. Posługiwano się również terminologią tradycyjną jak delictum i crimen. Por. np. CTh. 16.5.6. W ustawach poklasycznych pojęcia te wykorzystywane były jako synonimy. Por. CTh. 2.1.3.3; 7.8.19.4; 9.3.6.8. 30. Por. J. Makarewicz, Wstęp, s. 73: „o tym, co u pewnych ludów uchodzi za dobre i cnotliwe, najpewniej mówi wiara w nagrodę na tamtym świecie. Ponieważ nagroda i kara odpowiada naiwnym wyobrażeniom o szczęśliwości, więc rodzaj przyszłego wynagrodzenia jest jednoznaczną miarą oceny ludzkich czynów na ziemi”. 31. W odniesieniu do przestępstw, czynów niedozwolonych rozpatrywanych w procesie cywilnym, wykroczeń ściganych w trybie administracyjno-policyjnym a także zachowań nagannych moralnie, ustawy zebrane w Kodeksie Teodozjusza operują różnoraką terminologią. Do najpopularniejszych pojęć należą: crimen (194 wzmianek), facinus (40 wzmianek), flagitium (15 wzmianek), scelus (58 wzmianek). Zob. również: P. del Prete, „Facinus” ed il suo significativo nel diritto penale romano, Annali del Università di Macerata 11 (1937), s. 106–114. 3.3. Rzymskie przestępstwo - podziały 55 grupy społecznej, który pozostali członkowie grupy uznają za szkodliwy dla grupy lub który ujawnia taki stopień antyspołecznego nastawienia sprawcy, że członkowie grupy reagują przeciwko sprawcy publicznie, zewnętrznie, wspólnie starając się ograniczyć jedno z jego dóbr”32. Ta znakomicie skrojona definicja nie ma jednak nic wspólnego z poglądami manifestowanymi przez antyczne źródła rzymskie. Myśl prawnicza starożytnych nigdy nie osiągnęła takiego etapu rozwoju, by móc operować na zbliżonym poziomie ogólności i abstrakcji. 3.3. Rzymskie przestępstwo – podziały W przeciwieństwie do prawa prywatnego, na gruncie którego udało się zbudować przejrzystą siatkę podziałów czynów niedozwolonych (delicta), w prawie karnym Rzymian trudno poszukiwać zbliżonej przejrzystości koncepcyjnej. Najważniejszym dla starożytnych kryterium kwalifikacji przestępstwa było zagrożenie karą. Procesy karne, w których oskarżonemu zagrażała kara śmierci, określano jako iudicia capitalia, res capitales, causae capitales33. Stąd zaczerpnięto nazwę: „przestępstwa główne” (crimina capitalia)34. Pozostałe czyny kwalifikowano jako „nie główne” (crimina non capitalia) bądź lżejsze (crimina leviora). Uchwalony w okresie późnej republiki pakiet ustaw karnych przyczynił się do wykształcenia grupy czynów zabronionych znanych jako „przestępstwa ustawowe” (crimina legitima). Poszczególne ustawy definiowały ich istotę, a także powoływały specjalne trybunały przysięgłych, które miały zajmować się ich sądzeniem. System ten utrzymał się do końca II wieku n.e. „Prawo karne rzymskie w epoce cesarstwa – wyjaśnia M. Patniakowski – oparte było na ustawach, leges, które stwarzały normy ścisłe, podawały oznaczone dokładnie sankcje i skutki karne. Stosowanie tego prawa przy pomocy procedury quaestiones stanowiło normalną, zwykłą praktykę sądową ordo iudiciorum”35. Konkurencją dla crimina legitima stały się w okresie cesarstwa przestępstwa, których karanie upowszechniło się w oparciu o praktykę orzeczniczą sądu cesarskiego oraz sądownictwo namiestników prowincji. Ponieważ wyroki wydawane na początku w tych sprawach miały charakter precedensowy (sędzia nie miał 32. J. Makarewicz, Wstęp, s. 92. 33. Głowa (caput) decydowała o tożsamości osoby i jego prawnym statusie, a jej utratę identyfikowano z karą śmierci. Zob. D. 1.2.2.23; 48.1.9; C.J. 9.22.1; Fest. 247 L. 34. Por. D. 21.1.23.2. 35. M. Patniakowski, op. cit., s. 118. 56 Rozdział III oparcia w ustawie; orzekał w sposób spontaniczny i reaktywny), prowadzone postępowania uznano za „nadzwyczajne” (cognitio extra ordinem). M. Patniakowski następująco tłumaczy przyjęte nazewnictwo: „wszystko, co pozostawało poza ordo iudiciorum, nazywało się cognitio extra ordinem. Rozwinęła się ona z karzącej władzy porządkowej (coërcitio) urzędników, zwłaszcza prowincjonalnych, a obejmowała wszystkie te wypadki, które nie dały się objąć lub nie były przewidziane przez leges”36. Sporej grupie czynów, które objęto penalizacją w taki sposób, nadano miano „przestępstw nadzwyczajnych” (crimina extraordinaria). Grupowanie przestępstw według kryteriów pozwalających skojarzyć rzymskie źródła z podziałami współczesnymi (przyporządkowanie przestępstwa do grupy czynów naruszających konkretne dobro chronione prawem) jest efektem XIX-wiecznego akademizmu i nie koresponduje z myślą rzymską37. 3.4. Sprawca i ofiara Rzymska terminologia karnistyczna nigdy nie osiągnęła takiego stopnia doskonałości, by w sposób abstrakcyjny zdefiniować sprawcę przestępstwa (podmiot czynny) oraz jego ofiarę (podmiot bierny). Nie mieli natomiast Rzymianie wątpliwości, że podmiotem czynnym przestępstwa może być jedynie człowiek lub zbiorowość ludzka. Nie przypisywano winy, ani nie karano zwierząt oraz przedmiotów nieożywionych38. W odniesieniu do konkretnych przypadków czasowniki agere (działać, czynić), facere (czynić, dokonywać) oraz augere (ważyć się, ośmielić się) przeciwstawiano wyrażeniu patior (cierpieć, znosić, doznawać). Jak zauważa Paweł Madejski: „w starożytności opozycją wobec czasownika agere nie był czasownik reagere, a czasownik pati, cierpieć, znosić. Akcja – reakcja zrobi karierę dopiero 36. Ibidem, s. 119. 37. Zob. P. Sadowski, Rzymskie prawo karne, s. 99: „Ferrini krytykował podział przestępstw zaproponowany przez Reina na przestępstwa przeciw jednostkom i przeciwko państwu, przeciwko religii i moralności. Uważał, że taki podział jest niedoskonały i nie odzwierciedla idei rzymskich, które klasyfikowały przestępstwa na publiczne, prywatne i nadzwyczajne”. Por. W. Rein, op. cit., s. XVI–XXI. Klasyfikację tę rozbudowuje: Th. Mommsen, op. cit., s. XVI–XXI. Bezpieczniej jest wszelako nie wchodzić na ten grząski grunt. Tak: L. Garofalo, op. cit., s. 15. 38. Na temat odmiennych rozwiązań znanych w prawie ateńskim: M. Jońca, Ateńskie procesy o zabójstwa w V i IV wieku p.n.e., [w:] Współczesna romanistyka prawnicza w Polsce, red. A. Dębiński, M. Wójcik, Lublin 2004, s. 129–130. 3.4. Sprawca i ofiara 57 w czasach nowożytnych, w antyku jej odpowiednikiem jest więc czysto asymetryczne actio – passio”39. W opisach konkretnych działań przestępnych chętnie posługiwano się również czasownikami comittere, facere oraz perpetrare (popełniać). W odniesieniu do sprawcy korzystano z cechujących się dużym stopniem ogólności wyrażeń w rodzaju: is qui fecit (ten, kto uczynił), qui (ten, który), si quis (jeżeli ktoś), quisquis (ktokolwiek), quicumque (ktokolwiek). Posługiwanie się tymi anonimowymi formułami zawężało jednocześnie odpowiedzialność do sprawcy czynu. Prawo rzymskie znało przepisy nakładające odpowiedzialność za cudzy czyn, ale miały one charakter wyjątkowy. Zasadą była indywidualizacja odpowiedzialności karnej. W sferze semantycznej najchętniej indywidualizowano sprawcę pod kątem przestępstwa, którego się dopuścił. W źródłach często więc spotkać można określenia w rodzaju: proditor (zdrajca), homicida (morderca), parricida (krewnobójca), sacrilega (świętokradca), fur (złodziej), adulter (cudzołożnik), leno (stręczyciel) itd. W przypadku czynów, które współczesna doktryna nazywa przestępstwami indywidualnymi40, źródła podkreślają, że dopuścić się ich mógł np. żołnierz (miles)41, urzędnik (magistratus), lekarz (medicus) a także kobieta (mulier)42. Częste operowanie czasownikiem patior pozwala na założenie, że w rozumieniu Rzymian za pokrzywdzonego można było uznać tego, kto musiał coś przecierpieć, coś znieść, doświadczyć jakiejś krzywdy i bezprawia. W odniesieniu do przestępstw, które zakończyły się śmiercią człowieka, nie operowano terminologią odsyłającą do idei ofiary43. Formułą wykorzystującą czasownik patior posługiwano się m.in. w odniesieniu do: przemocy44, kradzieży45 oraz plądrowania wraków46. Z upodobaniem eksponowano różnorakie formy doznania 39. P. Madejski, op. cit., s. 43. Zob. również: J. Starobinski, Action et Réaction. Vie et aventures d’un couple, Paris 1999, s. 17–19. 40. W średniowieczu grupie tej nadano miano delicta propria. 41. D. 49.16.2 pr. Zob. też: C. Ferrini, Diritto penale romano, s. 51; V. Giuffrè, op. cit., s. 130; 141. 42. Do grupy przestępstw „kobiecych” należały: spędzenie płodu (por. PS 5.23.14; D. 48.19.38.5; 48.19.39), podmiana dziecka (PS 2.24.9) oraz złamanie ślubów czystości przez Westalkę. 43. Polszczyzna przejęła tę manierę z języka teologicznego. W wymiarze eschatologicznym Chrystus został ofiarowany jako nasza pascha, umarł i zmartwychwstał, po czym wróci na końcu czasów, by przeprowadzić sąd nad ludzkością. Wiara w to, że życie ludzkie nie kończy się wraz ze śmiercią, przez wieki pozwalała i nadal pozwala oswoić traumę związaną z morderstwami, śmiertelnymi pobiciami, zakończonymi śmiercią pacjenta błędami lekarzy itd. Skojarzenie na płaszczyźnie leksykalnej ofiary życia z ofiarą Chrystusa otwiera drogę do dostrzeżenia mistycznego sensu w wydarzeniach z istoty swej tragicznych i nieodwracalnych w skutkach. 44. PS 5.1a.6; D. 47.8.2.1. 45. D. 47.2.27.1. 46. D. 47.9.7. 58 Rozdział III „cierpień” w wyniku zniewagi (iniuria)47. Zauważyć przy tym trzeba, że w szerszym znaczeniu rzeczownik iniuria oznaczał wszelkie naruszenia porządku prawnego48. Z powodu braku zasady równości wszystkich wobec prawa i w warunkach znacznej dywersyfikacji społecznej nie każdy mógł zostać uznany przez prawo za ofiarę przestępstwa. Najważniejsza linia podziału oddzielała naturalnie wolnych od niewolników49. Przez długi czas czyny wymierzone przeciw cudzym niewolnikom ściągały na sprawcę odpowiedzialność cywilną za szkodę. Dla oceny skutków przestępstwa ważne były również: obywatelstwo ofiary, jej reputacja, wykonywany zawód oraz płeć. Przez ten pryzmat szacowano wartość naruszonego dobra prawnego50. 3.5. Zamiar Na opisanie zamiaru rozumianego jako nastawienie psychiczne sprawcy polegające na tym, iż chce on przestępstwo popełnić lub przewidując możliwość jego popełnienia na to się godzi, stosowali Rzymianie różnorakie określenia. W źródłach występują takie pojęcia jak animus, consilium, dolus, dolus malus, mens itd. Zamiar, który nie został uzewnętrzniony (co oznacza, że sprawca nie przeszedł od fazy planowania do etapu przygotowania), co do zasady pozostawał 47 D. 47.10.5.6; 47.10.7 pr.; 47.10.7.2; 47.10.7.4; 47.10.7.5; 47.10.11.1; 47.10.11.7; 47.10.13.4; 47.10.15.43; 47.10.17.4; 47.10.17.11; 47.10.17.15; 47.10.30 pr.; 48.5.39.9; C.J.9.2.8. 48. Por. Ł. Pikuła, s.v. iniuria, [w:] Leksykon tradycji rzymskiego prawa prywatnego, red. A. Dębiński, M. Jońca, Warszawa 2016, s. 184: „trudności ze znalezieniem dla rzymskiej iniuria polskiego ekwiwalentu słownego wynikają z faktu, że antyczne pojęcie obejmuje swoim zasięgiem nie tylko zniewagę (por. art. 216 KK) czy naruszenie dóbr osobistych (por. art. 26 KC), ale również działania wymierzone przeciw nietykalności cielesnej (por. art. 217 KK) oraz życiu i zdrowiu (por. art. 155–156 KK)”. Zob. też: Coll. 2.5.1: „Mianem iniuria ogólnie określa się wszelkie działania sprzeczne z prawem” (Generaliter dicitur iniuria omne, quod non iure fit); D. 47.10.1 pr.: „Iniuria mówi się od tego, że jest dokonywana niezgodnie z prawem. Wszystko bowiem, co nie dzieje się zgodnie z prawem, dokonuje się jako iniuria. To w sensie ogólnym. W sensie szczegółowym na zniewagę mówi się iniuria” (Iniuria ex eo dicta est, quod non iure fiat: omne enim, quod non iure fit, iniuria fieri dicitur. Hoc generaliter. Specialiter autem iniuria dicitur contumelia); Isid. etym. 5.26.10: „Iniuria jest niesprawiedliwością. Stąd u komediopisarzy: »Jesteś iniuria!«, to znaczy kimś, kto waży się łamać porządek prawny” (Iniuria est iniustitia. Hinc est apud Comicos: “Iniuria’s”; qui audet aliquid contra ordinem iuris). 49. D. 1.5.3. 50. Por. M. Jońca, Głośne rzymskie, s. 59. 3.5. Zamiar 59 bezkarny51. Ogólną zasadę w tej materii sformułował jurysta Ulpian: „nikogo nie karze się za myśli”52. Zbliżony pogląd Paulus wygłosił w odniesieniu do kradzieży: „sama myśl o kradzieży nikogo nie czyni złodziejem”53. Od modelu powyższego odstępowano incydentalnie. Działo się tak zwłaszcza w wypadku podejrzeń o zdradę stanu. Ponieważ przynajmniej od końca republiki karano również za nieprawomyślne wypowiedzi54. Wśród zarzutów, jakie postawiono schwytanym w Rzymie zwolennikom Katyliny, znalazły się niezrealizowane zamiary wzniecenia w stolicy serii pożarów, które miały wywołać chaos i ułatwić spiskowcom dokonanie przewrotu55. W okresie cesarskim nawet myślenie o złożeniu panującego z tronu mogło mieć tragiczne skutki, jako że Rzymianie nie znali pojęcia opozycji politycznej56, a w sprawach, które kojarzyli z bezpieczeństwem państwa, nie czynili rozróżnień między czynami i słowami57. Kto miał w czymkolwiek inne zdanie niż panujący, stawał się wrogiem z punktu widzenia racji stanu. Stosowano wówczas domniemanie złego zamiaru58. Tajna policja posługiwała się nawet prowokatorami. Wysyłano na ulice żołnierzy odzianych po cywilnemu59. Szpiegowanie oraz testowanie lojalności obywateli 51. Podobnie w prawach statutowych miast włoskich: M. Patniakowski, op. cit., s. 83. 52. D. 48.19.18. W odniesieniu do przestępstw (ale nie grzechów!) na podobnym stanowisku stanęła średniowieczna teologia moralna, której przedstawiciele sformułowali zasadę: „Zamiar ukryty w myśli nie wywołuje żadnych skutków” (Intentio in mente retenta nihil operatur). Choć przestępczą myśl kwalifikowano jako „grzech woli” (peccatum voluntatis), kanoniści uwalniali od odpowiedzialności tego, kto jedynie na myśli poprzestał. Osąd myśli należało pozostawić Bogu. Zob. S. Kuttner, Kanonistische schuldlehre von Gratian bis auf die Dekretalen Gregors IX, Città del Vaticano 1935, s. 89. Również glosatorzy uważali, że nuda cogitatio nie ściąga odpowiedzialności karnej. Zob. W. Engelmann, Die Schuldlehre der Postglossatoren und ihre Fortentwicklung: eine historisch dogmatische Darstellung der kriminellen Schuldlehre der italienischen Juristen des Mittelalters seit Accursius, Leipzig 1895, s. 92. Na gruncie doktryny anglosaskiej popularność zyskała tymczasem brokarda: „Przestępstwa dokonane różnią się od zamiarów” (Maleficia propositis distinguuntur). W wiekach średnich i epoce nowożytnej popularnością cieszyła się również reguła umieszczona w Dekrecie Gracjana: „ustawa spogląda na zdarzenie, nie na zamiar” (Factum lex, non sententiam notat; C. 24 q. 1 c. 9). Wyparła ją w XIX wieku tożsama treściowo formuła: „Nie ma przestępstwa bez działania” (Nullum crimen sine actione). 53. D. 47.2.1.1. Zob. też: C. Gioffredi, op. cit., s. 98. 54. Por. Cic. ad fam. 3.11.2; in Verr. 4.41. Por. J. Makarewicz, Wstęp, s. 445: „szczególnie uprzywilejowaną pozycję miała tu zdrada stanu. […] Gdy u Rzymian podano, że consilium jest karane, traktowano je jako dokonane przestępstwo (tak jak dictum i scriptum mogły także zostać uznane za przestępstwo)”. 55. Sall. Cat. 43. 56. Th. Mommsen, op. cit., s. 542. 57. Ibidem, s. 583. 58. W wiekach średnich i w epoce nowożytnej schemat powyższy aplikowano również w sprawach przestępstw religijnych. Ukuto wówczas paremię: „Zły zamiar może być dowiedziony przez domniemanie” (Dolus per coniecturas probari potest). 59. Epict. 4.13.5. 60 Rozdział III powierzano również prostytutkom60. W sposób dorozumiany chęć obalenia istniejącego porządku przypisywano nawet tym, którzy stawiali cesarzom horoskopy lub wypytywali wróżbiarzy o datę ich śmierci. W skrajnych przypadkach karano za sny61. Modestyn postulował, by w śledztwach o charakterze politycznym brać pod uwagę wcześniejsze przemyślenia62. Manifestowanie nadmiernej swobody myślowej postrzegano jako zagrożenie dla istniejącego porządku. Było ono jednym z głównych (o ile nie głównym) powodem regularnego wydalania ze stolicy imperium filozofów. Wierzono, że ludzie o zdeprawowanych umysłach z większą łatwością dopuszczają się łamania prawa. Dlatego zarówno filozofom, jak i ich uczniom chętnie przypisywano skłonność do uczestnictwa antypaństwowych spiskach, a także zarzucano skłonność do popełniania przestępstw pospolitych. Doszło do tego, że w czasach Domicjana usunięto filozofów z Rzymu w ramach działań o charakterze prewencyjnym. Relegowano ich z miasta tylko i wyłącznie w związku z wyznawanym światopoglądem63. Wątek przestępczych myśli obecny był również w rozważaniach poświęconych ojcobójstwom. W społecznym odczuciu dojrzali mężczyźni pozostający pod władzą ojcowską byli wręcz opętani obsesyjnymi wizjami śmierci ojców. Zgon ich familijnych zwierzchników miał im przynieść tak upragnioną wolność w wymiarze zarówno prawnym, jak i ekonomicznym. W sprawach tych reagowano więc na sygnały nawet najdrobniejsze, mogące implikować zły zamiar potencjalnego sprawcy. Zjawisko to trafnie obrazuje fragment jednej z mów Kwintyliana: „Żyjący wystawnie człowiek został oskarżony o parricidium, gdyż powiedział ojcu: nie będziesz mnie więcej strofował. […] Nie jest on winny parricidium z powodu wypowiedzenia tych słów, ale dlatego, że planował zabójstwo kiedy je wymawiał”64. W innej mowie napisano, że do wymierzenia kary za ojcobójstwo „wystarczy udowodnienie istnienia zamiaru ojcobójstwa”65. Niejaki Lucjusz Gelliusz oskarżył syna przed domowym trybunałem o planowanie ojcobójstwa, mimo że młody człowiek nie został schwytany ani na przygotowaniu, ani na gorącym uczynku66. W ustawach późnoantycznych podjęto szereg prób wyrugowania z życia publicznego zjawiska wszechobecnej korupcji. W roku 397 n.e. cesarze Arkadiusz i Honoriusz, odnosząc się do regulacji zawartych w mającej republikański rodowód lex Iulia de ambitu, napisali: „nie ma bowiem różnicy między prze60. Plin. nat. hist. 30.15. 61. Por. Tac. ann. 11.4; Amm. Marc. 15.3.5. 62. D. 48.4.7.3. 63. Gell. 15.11.4: parricidii reo luxurioso quo dixerit patri: non apmlius me obiurgabis. […] nec hic [paricida est] quia sic erat locutus occidit, sed quia erat occisurus sic locutus est. 64. Quint. inst. or. 5.10.47. 65. Ps.Quint. decl. min. 281. 66. Val. Max. 5.9.1. Rozprawa zakończyła się uniewinnieniem młodego człowieka. 3.5. Zamiar 61 kupstwem urzędnika zamierzonym i dokonanym, skoro prawa na równi każą przestępstwo dokonane oraz zamiar jego dokonania”67. W ustawie skierowanej przeciw manichejczykom cesarz Justynian powrócił do modelu wnioskowania o zamiarze na podstawie wypowiadanych słów. Władca nakazał karać śmiercią konwertytów na wiarę ortodoksyjną, którzy utrzymywaliby kontakt lub nawet podjęli rozmowę z manichejczykiem. Zachowanie to uznano za zamiar powrotu do wyznawanej wcześniej herezji68. Sporo uwagi poświęcano karalnym zamiarom w literaturze nieprawniczej. Seneka Młodszy podkreślał: „wszelkie zbrodnie zostają dokonane nawet przed popełnieniem czynu, jeżeli wystarcza zbrodniczej intencji”69. W innym miejscu pouczał zaś: „kto ma zamiar wyrządzić krzywdę, już ją wyrządza”70. Apulejusz z Madaury obrazowo wyjaśniał tymczasem, że ręka może wprawdzie pozostać „czysta” (tj. czyn nie został dokonany), ale karać należy „zbrodniczy umysł”71. Zgodnie z Chrystusową nauką na płaszczyźnie teologii moralnej za cudzołożnika uznano każdego, kto pożądliwie spoglądał na kobietę72. Dało to podwaliny do rozwinięcia nauki na temat występków naruszających dyscyplinę wiary. Munucjusz Feliks, wykazując wyższość regulacji chrześcijańskich nad prawem rzymskim, podkreślał: „wy karzecie przestępstwa dokonane. Dla nas i myśl może być grzechem”73. Trutulian wtórował mu w słowach: „należy unikać nie tylko działań, ale i przestępstw woli”74. Laktancjusz uczulał: „poza tym należy się wystrzegać nie tylko cudzołóstw, ale i myśli, aby nikt nie spoglądał na kobietę i jej w duchu nie pożądał, gdyż w duchu czyni ją wtedy cudzołożnicą i wtedy też, kiedy wyobraża ją sobie jako obiekt pożądania”75. Augustyn z całym przekonaniem dowodził: „Zamyśliłeś uśmiercić człowieka i mówisz, że tylko w sercu? W ustach twych pobrzmiewa planowane morderstwo. Człowiek do dziś żyje, 67. CTh. 9.26.1: Neque aliud inter coeptum ambitum atque perfectum esse arbitretur, cum pari sorte leges scelus quam sceleris puniant voluntatem. Na temat przestępstw urzędniczych w okresie późnego antyku: K. Noethlichs, Beamtentum und Dienstvergehen: Zur Staatsverwaltung in der Spätantike, Wiesbaden 1981. 68. Zob. C.J. 1.5.16 pr. 69. Sen. de const. 2.7.4: Omnia scelera etiam ante effectum operis, quantum culpae satis est, perfecta sunt. 70. Sen. de ir. 1.3.1: Iniuriam qui facturus est, iam facit. 71. Apul. flor. 20: in maleficiis etiam cogitata scelera, non perfecta adhuc vindicantur, cruenta mente, pura manu. 72. Matt. 5.28. Zbliżony pogląd wyraził Seneka Starszy, ale jedynie w odniesieniu do westalskich dziewic. Jego zdaniem nieczysta jest nawet ta westalka, która nie dopuściła się nierządu, ale go pragnie. Por. Sen. contr. 6.8. 73. Min. Fel. Oct. 35.6: Vos scelera admissa punitis, apud nos et cogitare peccare est. 74. Tert. de poen. 3: non facti solum, verum et voluntatis delicta vitanda. 75. Lact. div. inst. 6.23.5: Praeterea non tantum adulterium esse vitandum, sed etiam cogitationem; ne quis aspiciat alienam, et animo concupiscat: adulteram enim fieri mentem, si vel imaginem voluptatis sibi ipsa depinxerit. 62 Rozdział III a ciebie ukażą jak zabójcę”76. U św. Hieronima znalazło się podobne przemyślenie: „ktokolwiek nienawidzi, to mimo że nie przebił nikogo mieczem, w duchu jest jednak zabójcą”77. Myślenie powyższego rodzaju kategoriami nie przyjęło się na gruncie prawa państwowego. Wszystkie te i im podobne wywody o charakterze moralizatorskim nie stały się nigdy podstawą do sformułowania ogólnych zasad prawnych pozwalających na poddanie penalizacji karnej przestępczego zamiaru pozostającego w oderwaniu od przygotowania, usiłowania i dokonania przestępstwa. Refleksja nad źródłami antycznymi umożliwiła natomiast sformułowanie przez Petrarkę popularnej w środowisku prawniczym zasady pozwalającej wnioskować o istnieniu zamiaru na podstawie wypowiadanych słów: Iudex animi sermo78. Przyczyniła się również do stopniowego zwycięstwa w średniowieczu zasady subiektywizacji odpowiedzialności za popełnione przestępstwo, zgodnie z którą podstawą odpowiedzialności karnej jest zamiar, a nie skutek zewnętrzny. 3.6. Przygotowanie Prawo rzymskie nie znało przygotowania jako odrębnej formy stadialnej popełnienia przestępstwa. Za ogólną wytyczną w tej materii można uznać stwierdzenie Cycerona uwiecznione w mowie wygłoszonej w obronie Milona: „ponieważ nic nie zrobiono, nie powinno być kary, ustawy bowiem karzą skutek, a nie ludzkie zamiary”79. Ten sposób myślenia aplikowano w odniesieniu do większości przestępstw pospolitych (zwłaszcza tych zagrożonych niewielkimi karami). Do pozostałych wypadków, w których podjęto czynności mające stworzyć warunki do przedsięwzięcia czynu zmierzającego bezpośrednio do dokonania czynu zabronionego, odnoszono się w sposób kazuistyczny i karano je jako odrębne 76. Aug. enarr. in ps. 125.7: Decrevisti occidere hominem; dixisti in corde, sonuit de ore tuo interiore homicidium: adhuc vivit homo, et tu homicida puniris. 77. Hier. ep.13.1: Quicumque odit, etiam si gladio necdum percusserit, animo tamen homicida est. 78. Opinia ta zbieżna jest w treści z popularną na gruncie doktryny anglosaskiej brokardą: „słowa powinny odpowiadać zamiarowi” (verba intentioni debent inservire). 79. Cic. pro. Mil. 7.19: Nisi vero quia perfecta res non est, non fuit punienda; proinde quasi exitus rerum, non hominum consilia legibus vindicentur. Na temat innych penalnych refleksji Arpinaty zob.: M. Dyjakowska, Uwagi Marka Tulliusza Cycerona o karze śmierci, [w:] Kara śmierci w starożytnym Rzymie, red. H. Kowalski, M. Kuryłowicz, Lublin 1996, s. 59–66. 3.6. Przygotowanie 63 przestępstwa (crimen sui generis, delictum sui generis). Nie traktowano ich jako początku przestępstwa głównego. Szczególną wrażliwość wykazywał rzymski ustawodawca wobec działań o zabarwieniu politycznym. W roku 63 p.n.e. w ramach przygotowań do przewrotu zwolennicy Katyliny gromadzili broń, usiłowali wzniecić niepokoje w Italii, a także nawiązali kontakt z galijskim plemieniem Allobrogów. Do obalenia istniejącego porządku nie doszło, a uczestników sprzysiężenia osądzono, skazano i uduszono w więzieniu80. Oskarżając Katylinę po raz pierwszy Cyceron wykrzykiwał: „Dokąd będziesz, Katylino, nadużywał naszej cierpliwości? Jak długo jeszcze będzie nas zwodzić twe szaleństwo? […] O czasy, o obyczaje! Senat to wie, konsul widzi, a jednak ten osobnik żyje. Żyje? A jakże, przychodzi do senatu, staje się uczestnikiem publicznej debaty, przygląda się i szykuje śmierć każdemu z nas”81. W okresie cesarskim wchodzenie w porozumienia lub dołączanie do spisków mających na celu obalenie panującego karano z całą surowością. Postawę władzy trafnie streszczono w ustawie Arkadiusza i Honoriusza z roku 397 n.e.: „jeżeli ktoś wszedłby w przestępcze porozumienie z żołnierzami, cywilami lub nawet barbarzyńcami lub też od takiej grupy odebrał przysięgę lub sam ją złożył i zamierzał pozbawić życia szlachetnych dostojników wchodzących w skład naszej rady przybocznej i konsystorium, a także senatorów, którzy również są częścią naszego dworu lub wreszcie kogoś, kto pozostaje w naszej służbie, winien być stracony mieczem jako winny zdrady stanu a jego dobra skonfiskowane na rzecz skarbu państwa. W prawach zechciano bowiem, by z jednakową surowością karać chęć popełnienia przestępstwa i jego dokonanie”82. W lex Cornelia de sicariis et veneficiis z roku 81 p.n.e. przewidziano kary nie tylko dla trucicieli i uzbrojonych gangsterów, ale również dla tych, którzy podjęli starania, by osiągnąć swój cel83. Jurysta Marcjanus, wyjaśniając znaczenie terminu 80. Sall. Cat. 55; Plut. Cic. 22. 81. Cic. in Cat. 1.1.1–2: Quo usque tandem abutere, Catilina, patientia nostra? […] O tempora, o mores! Senatus haec intellegit. Consul videt; hic tamen vivit. Vivit? immo vero etiam in senatum venit, fit publici Consilii particeps, notat et designat oculis ad caedem unum quemque nostrum. Na temat spisku i procesu katylinarczyków: M. Jońca, Głośne rzymskie, s. 119–142. 82. CTh. 9.14.3 pr.: quisquis cum militibus vel privatis, barbaris etiam scelestam inierit factionem aut factionis ipsius susceperit sacramenta vel dederit, de nece etiam virorum illustrium, qui consiliis et consistorio nostro intersunt, senatorum etiam, nam et ipsi pars corporis nostri sunt, cuiuslibet postremo qui nobis militat cogitarit, eadem enim severitate voluntatem sceleris qua effectum puniri iura voluerunt: ipse quidem utpote maiestatis reus gladio feriatur bonis eius omnibus fisco nostro addictis. 83. Wnikliwe studium poświęcone tej ustawie: K. Amielańczyk, Lex Cornelia de sicariis et veneficis. Ustawa Korneliusza Sulli przeciwko nożownikom i trucicielom, Lublin 2011. 64 Rozdział III venenum, tłumaczył, iż jest to m.in. środek przygotowany po to, by zabić (quod ad occidendum paratum est)84. W wielu źródłach odnotowano tymczasem, że karze za trucicielstwo podlegał nie tylko ten, kto podjął próbę uśmiercenia człowieka, ale również ten, kto: „śmiertelną truciznę miałby, sprzedałby lub przygotowałby”85. W tej samej ustawie nakazano karać jako potencjalnych zabójców wszystkich, którzy bez wymaganych zezwoleń pojawiali się uzbrojeni w przestrzeni publicznej86. Twórcza interpretacja jej przepisów pozwoliła w okresie cesarskim pociągać do odpowiedzialności tych, którzy gromadzili zbrojne bandy mające następnie przystąpić do grabieży i rozbojów87. Jako formę przygotowania do popełnienia przestępstwa lex Cornelia de falsis traktowała przyjęcie przez świadka pieniędzy za złożenie w przyszłości fałszywych zeznań przed sądem. Człowieka takiego można było ukarać za fałszerstwo zanim doszło do rozprawy, w której miał skłamać88. W analogiczny sposób obchodzono się z tymi, którzy przyjęli korzyść majątkową za milczenie bądź wycofanie zeznań89. Według lex Pompeia de parricidiis z roku 55 p.n.e. za ojcobójstwo odpowiadał ten, kto nabywał truciznę, by następnie podać ją ojcu90. Motyw syna pozyskującego śmiercionośną miksturę, który następnie zostawał schwytany z nią, poddany przesłuchaniu i oskarżony przed sądem, należał do popularnych retorycznych toposów91. Lex Iulia de vi publica objęła penalizacją gromadzenie i posiadanie broni, która następnie miała (lub mogła) być użyta w antypaństwowych wystąpieniach92. Żołnierzy, którzy zawiązywali porozumienie w celu popełnienia przestępstwa, poza karą przewidzianą za złamanie prawa czekało haniebne usunięcie z armii93. 84. D. 48.8.3.2. 85. Coll. 1.2.1: qui venenum hominis necandi causa habuerit vendiderit paraverit. Zob. też.: Cic. pro Cluent. 54.148; D. 48.8.1.1; 48.8.3.1. 86. Coll. 1.3.1; D. 48.6.3.1; 48.6.10 pr. Zob. też: Cic. pro. Mil. 4.11. Źródła te omawiane są zwykle w opracowaniach poświęconych usiłowaniu. Analogiczne rozwiązania w przedrozbiorowym prawie polskim wskazuje: J. Makarewicz, Polskie prawo karne, s. 55. 87. D. 47.8.2.2. 88. D. 48.10.1.1. 89. D. 48.10.1.2. 90. D. 49.9.1. Studium poświęcone temu przestępstwu: M. Jońca, Parricidium w prawie rzymskim, Lublin 2008. 91. Sen. contr. 7.3; Ps.-Quint. decl. mai. 17. 92. D. 48.6.1. 93. D. 49.16.3.21. 65 3.7. Usiłowanie 3.7. Usiłowanie Rzymianie nie znali usiłowania jako formy stadialnej popełnienia przestępstwa94, chociaż niekiedy udawało im się „poprawnie” ze współczesnego punktu widzenia operować takimi pojęciami jak conatus czy temptatio95. Juliusz Makarewicz zauważa: „Rzymianie zasadniczo uznawali bezkarność usiłowania przestępstwa, co się później zmieniło. Pierwotnie w Rzymie nie karano niedokończonego przestępstwa. Przy prywatnych przestępstwach nie można było karać za usiłowanie, ponieważ bez obiektywnego, naruszającego prawo skutku kara nie była możliwa (bez szkody nie ma bowiem odszkodowania), a wśród przestępstw nie znajdujemy w źródłach nawet najmniejszego karalnego śladu usiłowania przestępstwa”96. Wydaje się, że nie tyle do zamiaru, ile do usiłowania odnieść należy wytyczną sformułowaną przez cesarza Hadriana. W sprawie oskarżonego, który ciężko ranił człowieka, cesarz orzekł: „w wypadku tego rodzaju przestępstw bierze się pod uwagę zamiar nie skutek”97. Ten sam władca radził, by wnioski odnośnie do potencjalnego zamiaru sprawcy wyprowadzać z okoliczności zdarzenia. Jurysta 94. Th. Mommsen, op. cit., s. 95. Identycznie w przedrozbiorowym prawie polskim: J. Makarewicz, Polskie prawo karne, s. 55. Zob. też jeszcze: M. Patniakowski, op. cit., s. 82: „średniowieczne pojęcia o usiłowaniu odbiegają daleko od nowoczesnych poglądów na ten problem prawa karnego. Nauka o usiłowaniu, zwłaszcza o tzw. usiłowaniu udolnym i nieudolnym, czy też wreszcie o usiłowaniu względnie i bezwzględnie nieudolnym jest nauką stosunkowo młodą, pochodzi bowiem z początków w. XIX”. Odrobinę wcześniej narodziny usiłowania datuje: H.P. Glöckner, Cogitationis poenam nemo patitur: (D. 48.19.18): zu den Anfängen einer Versuchslehre in der Jurisprudenz der Glossatoren, Frankfurt am Main 1989. Nie brakuje wszelako opinii odmiennych. Franz von Liszt dowodzi, że w kazuistyczny sposób karali Rzymianie nie tylko usiłowanie, ale również usiłowanie nieudolne. Powołuje się przy tym na pisma Neracjusza, Pomponiusza, Ulpiana i Paulusa. Por. F. von Liszt, Lehrbuch des deutschen Strafrechts, Berlin-Leipzig 1888, s. 198. Niezależnie od tego „rzymskie” usiłowanie doczekało się monografii. Por. H. Seeger, Versuch der Verbrechen nach römischem Recht, Tübingen 1879; U. Brasiello, Tentativo nel diritto romano, Torini 1971; J.C. Genin, La rèpression des actes de tentative en droit Romain, Lyon 1968. Z mniejszych studiów zob. również: E. Costa E., I conato criminoso nel diritto Romano, BIDR 31 (1921), s. 20–28; C. Ferrini, Il tentativo nelle leggi e nella giurisprudenza romana, [w:] Opere, t. V, Milano 1930, s. 51–72; A. Stankiewicz, Usiłowanie zabójstwa w prawie rzymskim, Prawo Kanoniczne 20.3–4 (1977), s. 293–307. 95. Por. M. Patniakowski, op. cit., s. 84: „prawo rzymskie, mimo że tak wielką wagę przykładało do subiektywnej strony przestępstwa, właściwie też nie znało pojęcia usiłowania i wskutek tego brak w prawie rzymskim technicznej nazwy na usiłowanie”. Odmiennie i błędnie: L. Garofalo, op. cit., s. 29–30. Pojednawczo: P. Sadowski, Rzymskie prawo karne, s. 97. 96. J. Makarewicz, Wstęp, s. 444. 97. D. 48.8.14: in maleficiis voluntas spectatur, non exitus. 66 Rozdział III Marcjan w komentarzu do tych wytycznych odnotował: „w związku z tym należy przyjąć, że jeżeli ktoś dobył miecza i kogoś nim ugodził, to na pewno działał z zamiarem zabójstwa, ale jeżeli podczas sprzeczki uderzył kluczem lub garnkiem, jakkolwiek zaatakował żelazem, to nie działał w zamiarze zabójstwa”98. W okresie republiki z całą bezwzględnością karano wszelkie próby obalenia ustroju, a w okresie cesarskim naruszenia cesarskiego majestatu. Zwolenników Katyliny pojmanych w Rzymie skazano w trybie przyspieszonym, a następnie uduszono w więzieniu za przygotowywanie zamachu stanu99. W trakcie procesu szok wśród zgromadzonych wywołała wieść, że jeden z oskarżonych pilotował nieudaną próbę wzniecenia powstania niewolników w Apulii100. W okresie pryncypatu i dominatu uzasadnianie represji o charakterze politycznym, jakim poddawano przedstawicieli społecznej elity oraz członków otoczenia cesarzy, zarzutami usiłowania dokonania przewrotu, należało do urzędniczej rutyny. W identyczny sposób traktowano próby dokonania ojcobójstwa, co pozwala dostrzec wyraźną analogię w roztoczeniu zbliżonej ochrony prawnej nad głową państwa oraz głową rodziny. Śmiałków, którzy podnieśli rękę przeciw ojcom, ale z jakiegokolwiek powodu nie udało im się doprowadzić zbrodniczego planu do końca, karano tak, jak za czyn dokonany. Jurysta Marcjan zauważa: „Lex Pompeia de parricidiis stanowi, że jeśli ktoś zabije ojca […] podlega karze z lex Cornelia de sicariis […] oprócz tego tej samej karze podlega ten, kto kupuje truciznę, by podać ją ojcu, nawet jeśli nie jest w stanie tego zrobić”101. W opisanym przypadku nie mogło być wątpliwości, że sprawca przedsięwziął czynności, które uzewnętrzniały jego zamiar. Wyjątkowo niemile postrzegali Rzymianie próby deprawowania młodych chłopców z dobrych domów. Trybun legionowy Gajusz Skantiniusz Kapitolinus, który składał seksualne propozycje jednemu ze swoich podkomendnych, został oskarżony i skazany przez zgromadzenie ludowe właśnie za usiłowanie uwiedzenia102. 98. D. 48.8.1.3: ex re constituendum hoc: nam si gladium strinxerit et in eo percusserit, indubitate occidendi animo id eum admisisse: sed si clavi percussit aut cuccuma in rixa, quamvis ferro percusserit, tamen non occidendi animo. 99. Sall. Cat. 55. 100. Cic. in Cat. 3.14; 4.4; Sall. Cat. 50.1; Dio Cass. 37.35. 101. D. 48.9.1: Lege Pompeia de parricidiis cavetur, ut, si quis patrem […] occiderit […] ut poena ea teneatur quae est legis corneliae de sicariis […] praeterea qui emit veneum, ut patri daret, quamvis non potuerit dare. 102. Val. Max. 6.1.7. 3.7. Usiłowanie 67 W innych (nielicznych zresztą) przepisach ustawodawcy i juryści w sposób kazuistyczny odnosili się do zachowań nakierowanych na osiągnięcie zabronionego celu. Traktowali je nie jako formę stadialną tego samego czynu, ale odrębne przestępstwa (crimen sui generis, delictum sui generis). Na przykład działania zmierzające do naruszenia integralności seksualnej ofiary ściągały na sprawców odpowiedzialność za uszkodzenie ciała (tu: iniuria) nawet jeżeli nie doszło do stosunku seksualnego, który można by ukarać jako cudzołóstwo (adulterium) lub nierząd (stuprum). Zachowanie to uznano za autonomiczne „przestępstwo nastawania na cześć” (crimen adtemptate pudicitiae)103. Późnoantyczne ustawy w specyficzny sposób operując fikcjami prawnymi zaczęły przypisywać usiłowanie popełnienia przestępstw sprawcom wskazanych działań i surowo ich za nie karać104. Cesarz Jowian rozkazał tracić tych, którzy nie tylko próbowali zgwałcić, ale nawet podejmowali próby nakłonienia do małżeństwa wdów i poświęconych Bogu dziewic105. Dezerterzy, którzy dobywali broni podczas próby ich pojmania, mieli być sądzeni jako ci, którzy usiłują wywołać rebelię106. Tymczasem jako zabójców należało traktować niewolników, którzy usiłowali stawiać zbrojny opór podczas prób wyprowadzenia ich ze świątyni, w której szukali azylu107. Do praktyki prawnej z początków V wieku n.e. odwołuje się św. Augustyn w słowach: „kiedyż to przestępstwo wychodzi z ust? Kiedy odkryta zostanie chęć popełnienia przestępstwa. Postanowiłeś coś zrobić, powiedziałeś i zrobiłeś. Jeżeli nie dokonałeś kradzieży gdzieś poza domem i może nie udało się zabrać mienia temu, kogo postanowiłeś okraść, to on niczego nie stracił, a ty i tak zostaniesz skazany za kradzież”108. 103. Por. D. 47.10.1.2; 47.10.9.4; 47.10.10. 104. Odwrotnie w prawie średniowiecznym, gdzie na wymiar kary za usiłowanie miał wpływ fakt zaistnienia skutku lub stopień, w jakim przestępcy udało się zrealizować swe zamierzenia. Zob. J. Makarewicz, Wstęp, s. 447. 105. CTh. 9.25.2. 106. CTh. 7.18.11 pr. 107. CTh. 9.45.5. 108. Aug. enarr. in ps. 125.7: Quando enim facinus ex ore procedit? Quando voluntas faciendi decernitur. Decrevisti facere; dixisti, fecisti. Si furtum non feceris foris; forsitan ille non meruit perdere, cui disponebas auferre: et ille nihil perdidit, et tu de furto damnaberis. 68 Rozdział III 3.8. Dokonanie Antyczny ustawodawca w większości swoich regulacji odnosił się do czynów dokonanych, które wywoływały zauważalną zmianę w świecie zewnętrznym109. Oceniano je oraz karano pod kątem wywołanego skutku110. Na gruncie terminologicznym zjawisko to można zauważyć w tendencji do uzupełniania nazw własnych przestępstw przydawką factum (dokonane). Pisano więc m.in. o: furtum factum; iniuria facta; impetus factus; incendium factum; sacrilegium factum itd. W czasach najdawniejszych do społecznej wyobraźni najbardziej przemawiały zmiany w świecie zewnętrznym wywołanym przez czyn zabroniony. Dopiero z czasem penalizacją objęto również takie działania uznane za antyspołeczne, których efektem nie była taka zmiana. Uznano je za przestępstwa sui generis111. Za zdradę stanu odpowiadał każdy, kto uczynił „cokolwiek” (factum), co ograniczałoby terytorialne zdobycze Rzymu112. Szacując skalę odpowiedzialności podżegaczy i pomocników porywaczy, Labeon uznał, że winę ponosi nie tylko ten, kto w jakikolwiek sposób spowodował (perfecit) nieobecność na miejscu ludzi z eskorty porywanego (porywanej). Ustawy cesarzy chrześcijańskich podkreślały, że za apostatów należało uznać tych, którzy już odstąpili od religii chrześcijańskiej113. Karanie zamiaru na równi ze skutkiem następowało w indywidualnie wskazanych przypadkach i miało charakter kazuistyczny114. Contardo Ferrini wyraził pogląd, że w antycznym prawie rzymskim do zaistnienia przestępstwa konieczny był czyn, który mógł przyjąć postać działania bądź zaniechania115. Rzymianie nie wypracowali jednak tego rodzaju podziału. W źródłach incydentalnie zwraca się uwagę na karalność niepodjęcia działania, na bazie których w późniejszych wiekach udało się zbudować teorie bardziej 109. Th. Mommsen, op. cit., s. 95; 97. 110. Przy czym w przypadku przestępstw naruszających sakralny ład za ich skutek uważano karząco-ostrzegawczą reakcję bóstw. Zob. też: M. Patniakowski, op. cit., s. 84: „kwestia dokonania, skonsumowania przestępstwa czy też nie, była rozpatrywana raczej jako okoliczność łagodząca lub obciążająca przy wymiarze kary”. 111. Wyizolowanie tej grupy umożliwiło podjęcie prac nad opracowaniem koncepcji przestępstwa formalnego oraz usiłowania. 112. D. 48.4.4. 113. CTh. 16.7.1. 114. Incydentalnie różnicowano również karę, opierając się na tym, czy skutek działania przestępczego wystąpił. Zob. np. D. 47.11.1.2; 48.19.38.12. 115. C. Ferrini, Diritto penale romano, s. 52. 69 3.9. Podżeganie ogólne. Syna, który był świadomy zamiarów brata i nie przeszkodził w zamachu na życie ojca, jaki ten szykował, czekała relegacja116. Mężowi, który tak zaniedbał chorą żonę, że skończyło się to jej śmiercią, Antoninus Pius nakazał odebrać spadek po niej117. Najsłynniejszą i zarazem najmocniej nacechowaną emocjonalnie opinię przypisuje się juryście Paulusowi: „wydaje się, że zabija nie tylko ten, kto zadusza dziecko lecz także ten, kto porzuca i ten, kto odmawia pożywienia oraz ten, kto wystawia je w publicznym miejscu, powodowany litością, której sam nie ma”118. Niemniej już kogoś, kto wiedział o planowanym przestępstwie, ale nie był w stanie niczemu zapobiec, prawo uwalniało od winy119. 3.9. Podżeganie Doktryna rzymskiego prawa karnego nie wykształciła dogmatycznej konstrukcji podżegania, chociaż wiele zachowań opisanych w antycznych źródłach realizowało jego znamiona. Działania, które dziś objęłoby swoim zakresem pojęcie podżegania, Rzymianie określali m.in. jako consilium, persuasio oraz sollicitatio. O karalności nakłaniania kogoś do popełnienia przestępstwa decydował rodzaj czynu zabronionego oraz uznaniowo oceniany stopień jego społecznej szkodliwości. Problem ten nie był przez starożytnych marginalizowany. W definicji sformułowanej przez Klaudiusza Saturnina znalazła się wyraźna aluzja do działań, które współcześnie kwalifikowane są jako podżeganie120. Z pism Paulusa wynika tymczasem, że prawidłowo sporządzony akt oskarżenia poza sprawcą głównym powinien wymieniać również ewentualnych podżegaczy i pomocników121. Z całą bezwzględnością karano wszelkie próby nakłaniania do popełniania przestępstw politycznych oraz takich, które stanowiły poważne zagrożenie dla porządku publicznego. Podżegacze ponosili wówczas solidarną odpowiedzialność ze sprawcami. Zwolenników Katyliny skazano na śmierć m.in. za próby 116. D. 48.9.2. 117. PS 2.24.10; D. 34.9.3. 118. D. 25.3.4: Necare videtur non tantum is qui partum praefocat, sed et is qui abicit et qui alimonia denegat et is qui publicis locis misericordiae causa exponit, quam ipse non habet. 119. D. 50.17.50. 120. D. 48.19.16 pr. 121. Por. D. 48.2.3.3. 70 Rozdział III pozyskiwania do spisku niewolników122. Sam zaś Katylina, którego zwolenników uduszono w więzieniu, wcześniej zagrzewał ich do działania słowami: „trzeba tylko rozpocząć, reszta przyjdzie sama”123. W okresie cesarskim wszechstronną ochronę życia i zdrowia panującego oraz jego rodziny utożsamiono z racją stanu. Śmiercią karano nie tylko ludzi, którzy zachęcali do tworzenia spisków lub poszukiwali śmiałków gotowych targnąć się na ich życie, ale nawet stawiali horoskopy pozwalające szacować stopień powodzenia planowanego przedsięwzięcia. Zwoływanie tłumów, które podburzano następnie do wystąpienia przeciw władzy, kwalifikowano jako zdradę stanu124. Taką samą odpowiedzialność ponosili ci, którzy z jakiegokolwiek powodu siali ferment wśród żołnierzy125. W „Sentencjach Paulusa” napisano: „prowodyrów powstań i tumultów oraz podżegaczy ludu w zależności od pozycji społecznej wiesza się na krzyżu, rzuca bestiom na pożarcie lub deportuje na wyspę”126. Jeżeli w tle inscenizowanych z premedytacją zamieszek leżały powody natury ekonomicznej lub personalnej podburzający tłum odpowiadali za przemoc publiczną (vis publica)127. Jeżeli zamieszki miały charakter chuligańskich ekscesów, ich prowodyrów karano w postępowaniu doraźnym128. W ustawach cesarzy chrześcijańskich zakaz podżegania tłumów do tumultów uznano za oczywisty129. W przypadku przestępstw pospolitych o odpowiedzialności za podżeganie rozstrzygano kazuistycznie. Za każdym razem jednak, kiedy dopuszczano odpowiedzialność podżegacza, dzielił on winę ze sprawcą i ponosił z nim taką samą karę. Podobnie karano podżegaczy w przypadku uszkodzenia ciała lub zniewagi130, kradzieży131, nakłania do udziału w spisku nakierowanym na porwanie wolnego człowieka132. 122. Por. Cic. in Cat. 3.5. 123. Sall. Cat. 21. 124. D. 48.4.1.1. 125. D. 48.4.1.1. Zob. też: D. 48.4.1; 49.16.3. 126. PS 5.22.1: Auctores seditionis et tumultus vel concitatores populi pro qualitate dignitatis aut in crucem tolluntur aut bestiis obiciuntur aut in insulam deportantur. 127. D. 48.6.3 pr. 128. D. 47.9.4.1. 129. CTh. 9.33.1; C.J. 9.30.1; 9.30.2. 130. D. 47.10.11.6. 131. D. 47.2.50.3. 132. D. 47.10.15.18; 48.15.6.2. 3.9. Podżeganie 71 W trosce o porządek społeczny prawo chroniło takie wartości, jak dobra reputacja rodziny oraz integralność seksualna poszczególnych jej członków. Dlatego ustawa julijska o karaniu cudzołożników (lex Iulia de adulteriis coërcendis) karała nie tylko cudzołóstwo i nierząd, ale również zachęcanie do nich133. Zdecydowanej reakcji mogli się spodziewać podrywacze zaczepiający obce kobiety mający przy tym świadomość, że są one zamężne134. Chłostą i śmiercią prawo karało wszelkie próby nakłaniania młodych chłopców z dobrych domów do wchodzenia jako strona pasywna w relacje o charakterze homoseksualnym135. Piastunki odpowiedzialne za panny na wydaniu, które deprawowały ich romantycznymi opowieściami i zachęcały do ucieczki z porywaczem, Konstantyn nakazał uśmiercać przez wlanie im do gardła ciekłego ołowiu136. Kto namawiał niewolnika do ucieczki mógł zostać pociągnięty do odpowiedzialności za porwanie (plagium)137. Stopniowe demoralizowanie cudzego niewolnika nie niosło większego ryzyka. Mogło co najwyżej skończyć się procesem cywilnym o jego „popsucie” (servi corruptio) przez złe rady138. Odpowiedzialność karną ściągało natomiast nakłanianie niewolnika do fałszowania dokumentów139. W późnoantycznym ustawodawstwie wiele uwagi poświęcono zabronionym próbom przeciągnięcia prawowiernych chrześcijan na stronę któregoś z nieakceptowanych publicznie kultów. Za nakłanianie do odejścia od Kościoła przewidziano nawet karę śmierci140. Obok tego powtórzono zakazy nakłaniania do wniesienia fałszywego oskarżenia141, wyrządzenia zniewagi142 oraz skłaniania maga, by komuś zaszkodził143. 133. D. 48.5.13; C.J. 9.9.18.1. 134. D. 47.11.1 pr. 135. D. 47.11.1.2. 136. CTh. 9.24.1.1. 137. Co ciekawe, osoba taka nie odpowiadała za kradzież, o ile niewolnik nie zabrał niczego z domu swego właściciela. Por. D. 47.2.36.2. 138. Por. D. 47.2.52.24; C.J. 9.20.2. Co do zasady bowiem zła rada (malum consilium) udzielona niewolnikowi nie ściągała odpowiedzialności karnej. D. 47.2.36 pr.; 47.2.36.3. 139. D. 47.2.52.23. 140. Zob. np. CTh. 16.5.18;16.7.3; Nov. Theod. 3.4; 3.5; C.J. 1.7.5. 141. CTh. 9.5.1 pr. 142. PS 5.4.20. 143. Th. 9.16.11. 72 Rozdział III 3.10. Pomocnictwo Rzymskie prawo karne nakładało odpowiedzialność karną na tych, którzy radą i pomocą pomagali komuś w popełnieniu przestępstwa144. W źródłach pisano o nich, że działali ope et consilio145. Udzielenie rady znalazło się wśród form popełnienia przestępstwa w definicji Klaudiusza Saturninusa146. Postulowano także, by akt oskarżenia poza sprawcą przestępstwa wymieniał również jego pomocników147. Jednym z podstawowych obowiązków namiestników prowincji było oczyszczanie zarządzanych terytoriów ze „złych ludzi”. Na szczycie listy poszukiwanych przez nich złoczyńców znajdowali się nie tylko rozbójnicy, porywacze ludzi, złodzieje, ale również ich pomocnicy148. Niemniej, pogłębionych refleksji o charakterze ogólnym i abstrakcyjnym jurysprudencja rzymska nie podjęła. Co więcej, w odniesieniu do wielu kazuistycznie ujętych sytuacji trudno jednoznacznie stwierdzić, czy juryści i autorzy ustaw odnosili się do pomocnictwa czy też współudziału149. Nie wytyczono również klarownej granicy pomiędzy pomocnictwem i podżeganiem. Wspólnicy sprawców przestępstw o charakterze politycznym lub zagrażających bezpieczeństwu publicznemu ponosili równą z nimi odpowiedzialność150. Wszelkie śledztwa w tego rodzaju sprawach prowadzono pod kątem ujawnienia siatki wspólników i pomocników podejrzanego151. Jeżeli za sprawą czyjejś rady w obce ręce dostała się część rzymskiego terytorium, jej autora karano za zdra144. W okresie republiki z całą bezwzględnością karano m.in. pomocników sprawców przestępstw religijnych. Zob. Asc. in Mil. 32. Por. M. Jońca, Głośne rzymskie, s. 51. 145. W odniesieniu do samego pomocnictwa posługiwano się tymczasem m.in. rzeczownikami consilium, ministerium, opus. 146. D. 48.19.16 pr. Wątek pomocnictwa pojawia się również w spopularyzowanym w średniowieczu rytmicznym katalogu ustawiającym kierunek śledztwa: „Kto, co, gdzie, z czyją pomocą, dlaczego, w jaki sposób, kiedy?” (Quis, quid, ubi, quibus auxiliis, cur, quomodo, quando). 147. D. 48.2.3.3. 148. D. 1.18.13 pr.; C.J. 9.12.10.2. 149. Nie wydaje się, by podział tego rodzaju miał dla nich większe znaczenie. 150. Tendencja ta osłabła w okresie późnoantycznym, kiedy notorycznie zdarzało się, że zarówno tron, jak i wyższe stanowiska w administracji wojskowej i cywilnej obejmowano przy poparciu wojska. Było to zjawisko tak powszechne, że niemożliwe okazywało się za każdym razem ukaranie zarówno organizatora przewrotu, jak i jego pomocników. Por. np. Nov. Theod. 15.2. Pewne uogólnienie przyniosły w średniowieczu rozwiązania przyjęte przez statuty miast włoskich: M. Patniakowski, op. cit., s. 76: „przeważa zasada karania ich [tj. pomocników – M.J.] na równi ze sprawcą głównym. Na oznaczenie pomocy używają statuty nazw: auxilium, consilium, favor, opera itp. Wyrażenia te obejmują wszystkie formy pomocy słownej i czynnej”. 151. PS 5.29.2; D. 48.3.6.1; por. jednak CTh. 9.1.19.1; C.J. 9.2.17.1. 3.10. Pomocnictwo 73 dę stanu152. W sprawach związanych ze zdrowiem i życiem cesarza oraz jego bliskich konsekwencje dotykały nie tylko tych, którzy w jakikolwiek sposób wspierali zamachowców153, ale za formę pomocnictwa uważano nawet zatajenie wiedzy o spisku154. Surowe kary czekały również na tych, którzy ukrywali dezerterów155. Późnoantyczny ustawodawca wykazywał wielką wrażliwość na punkcie przestępstw pomniejszających wpływy skarbu państwa. W ustawie z roku 415 n.e. ogłoszono: „namiestnicy prowincji, którzy w czasie swego urzędowania przywłaszczyliby sobie publiczne środki, winni są naruszenia ustawy julijskiej o sprzeniewierzeniach i nakazujemy wykonać na nich karę śmierci. Tę samą karę solidarnie ponieść mają ci, którzy świadczą im przy tym pomoc lub świadomie ukrywają zrabowane dobra”156. Identycznie karano niewolników wiedzących o szachrajstwach swych panów157 oraz właścicieli ziemskich świadomych tego, że na ich gruntach dokonuje się fałszowanie monety158. Co się tyczy przestępstw pospolitych, to ze względu na specyfikę czynu wiele miejsca poświęcono kwestii pomocnictwa w odniesieniu do prawnych konsekwencji kradzieży. Poeta Juwenalis patetycznie deklarował: „nikt przy mojej pomocy nie będzie złodziejem”159. Praktyczny kontekst podobnych wypowiedzi był jasny. W ujęciu Ulpiana: „pomoc świadczy ten, kto czynnie pomaga i okazuje wsparcie w trakcie kradzieży rzeczy”160. Wobec pomocników stosowano domniemanie złej wiary i przypisywano im działanie z premedytacją161. Karę pomocnikowi można było jednak wymierzyć dopiero wówczas, kiedy złodziej doprowadził swój plan do końca i rzecz została skradziona162. Wtedy dopiero dzielił odpowiedzialność ze sprawcą głównym163. Wykładnia rzymskich 152. D. 48.4.10. 153. Zdarzało się, że zarzuty tego rodzaju fabrykowano. Zob. Dio Cass. 55.10.15–16. Por. Sen. de brev. vit. 4.6. 154. Por. D. 40.9.15 pr.; CTh. 9.5.1 pr.; 9.35.2 pr.; 9.38.6; C.J. 9.8.3.1; 9.41.16.1. 155. Por. CTh. 7.13.21; 7.18.4. Lżej karano tych, którzy przyjmowali u siebie zbiegów i osoby wyjęte spod prawa na danym terytorium. Por. D. 48.19.4; 48.22.11. 156. C.J. 9.28.1: Iudices, qui tempore administrationis publicas pecunias subtraxerunt, lege Iulia peculatus obnoxii sunt et capitali animadversioni eos subdi iubemus: his nihilo minus, qui ministerium eis ad hoc adhibuerunt vel qui subtracta ab his scientes susceperunt, eadem poena percellendis. 157. D. 48.18.1.20. 158. CTh. 9.21.2.4. 159. Iuv. 3.46: Me nemo ministro fur erit. 160. D. 47.2.50.3: Consilium autem dare videtur, qui persuadet et impellit atque instruit consilio ad furtum faciendum: opem fert, qui ministerium atque adiutorium ad subripiendas res praebet. 161. D. 47.2.50.2. 162. D. 47.2.52.19. 163. D. 47.2.52 pr.; 47.2.52.21; 47.5.1 pr. 74 Rozdział III jurystów oraz praktyka orzecznicza cesarzy i namiestników uznały za formy pomocnictwa m.in. wywoływanie zamieszania umożliwiającego kradzież164 oraz świadome użyczanie narzędzi służących do sforsowania zabezpieczeń165. Jurysta Marcianus opisuje formę pomocnictwa złodziejom, którą ze współczesnej perspektywy należałoby nazwać poplecznictwem: „najgorszy rodzaj pomocników, to ci, którzy ich ukrywają, bo bez nich nikt nie mógłby długo pozostawać nieuchwytny. Dlatego zaleca się, by karać ich na równi z rozbójnikami. Takie samo traktowanie należy się tym, którzy mogąc zatrzymać rozbójników wypuszczają ich przekupieni pieniędzmi lub częścią zrabowanych łupów”166. Co się tyczy innych przestępstw, to za formę pomocnictwa uważano zatajenie wiedzy o paraniu się przez kogoś czarną magią167, planowanym ojcobójstwie168 oraz morderstwie169. Wtajemniczonych karano tak samo jak sprawców170. Porywanie i sprzedawanie w niewolę ludzi wolnych godziło w utrwalony porządek społeczny, przeto na równi ze sprawcami karano wszelkie formy pomocnictwa w tym procederze171. Za stręczycielstwo odpowiadali nie tylko aranżerzy intymnych spotkań, ale również wszyscy, którzy udostępniali swe domy na schadzki172 oraz pomagali zacierać ślady niedozwolonych zbliżeń173. Wyjątkowy charakter ma na powyższym tle ustawa Konstantyna poświęcona porywaczom kobiet174. Nakazano w niej surowo karać porywaczy oraz porwaną, o ile wykazano, że współpracowała z porywającym ją mężczyzną. Najokrutniejsza jednak kaźń, o wiele surowsza, dotknąć miała działającą z nimi w zmowie piastunkę dziewczyny. „A ponieważ – zarządził cesarz – czujność rodziców często jest wodzona na manowce przez bajeczki i plugawe zachęty, w pierwszej kolejności niech więc na te opiekunki, których usługi udało się zdeprawować 164. D. 47.2.50.1. 165. D. 47.2.55.4. 166. D. 47.16.1 pr.: Pessimum genus est receptatorum, sine quibus nemo latere diu potest: et praecipitur, ut perinde puniantur atque latrones. In pari causa habendi sunt, qui, cum adprehendere latrones possent, pecunia accepta vel subreptorum parte dimiserunt. 167. PS 5.23.17; CTh. 9.35.2 pr. 168. Por. Tac. ann. 13.21; Suet. Ner. 33.1; D. 48.9.2. 169. Por. PS 5.23.1; D. 48.8.3 pr. 170. PS 5.23.17; D. 48.9.6; CTh. 9.14.3.6; C.J. 9.8.5.6 171. D. 48.15.6.2. 172. D. 48.5.9 pr. 173. D. 48.5.15 pr.; 48.5.33.1. 174. Zob. J. Evans Grubbs, Abduction Marriage in Antiquity: A Law of Constantine (CTh IX. 24. 1) and Its Social Context, Journal of Roman Studies 79 (1989), s. 59–83; R. Haase, Justinian I und der Frauenraub (raptus), Zeitschrift der Savigny-Stiftung für Rechtsgeschichte. Romanistische Abteilung 111 (1994), s. 458–470. 3.10. Pomocnictwo 75 a mowę kupić, spadnie taka kara, że do ust i gardła, z których wychodziły przestępcze zachęty, zostanie wlany ciekły ołów i tak zostaną zamknięte”175. W ustawodawstwie cesarzy chrześcijańskich eksponowano zakaz udzielania pomocy wyjętym spod prawa członkom niektórych grup religijnych. Karano udzielanie schronienia heretykom176, a także przechowywanie ich świętych ksiąg177. Regulacje ustawodawcy oraz rozważania prawników dopełniła w tym czasie teologiczna refleksja Ojców Kościoła. Św. Augustyn uznał, że taką samą odpowiedzialność za kradzież należy przypisać tym, którzy w dowolny sposób pomagali złodziejowi. Szczególnie zaś godne potępienia było dawanie im alibi oraz składanie przed sądem fałszywych przysiąg, które pozwalały przestępcom uniknąć odpowiedzialności178. Bazyli Wielki uznał za pomocników złodziei wszystkich przełożonych Kościoła, którzy przyjęliby jakieś dobra pochodzące z kradzieży179. 175. CTh. 9.24.1.1: Et quoniam parentum saepe custodiae nutricum fabulis et pravis suasionibus deluduntur, his primum, quarum detestabile ministerium fuisse arguitur redemptique discursus, poena immineat, ut eis meatus oris et faucium, qui nefaria hortamenta protulerit, liquentis plumbi ingestione claudatur. 176. Por. Nov. Val. 18.3. 177. Por. CTh. 16.5.34. 178. Aug. de mend. 12.19. 179. Bas. Caes. enarr. in Isai. 1.50. Zakaz przyjmowania ofiar od złodziei pojawiał się także w kościelnym ustawodawstwie. Por. Const. Apost. 3.8.2; 4.6.4–5. rozdziAł iv 4.1. Od odpowiedzialności za skazę do odpowiedzialności za winę W okresie archaicznym społeczność Rzymian jako źródło odpowiedzialności karnej postrzegała złamanie prawa manifestujące się w zauważalnej zmianie w świecie zewnętrznym. W odniesieniu do czynów, których popełnienie mogło doprowadzić do zachwiania sakralnego ładu między ludźmi i siłami pozaziemskimi, zaistniały skutek utożsamiano jednocześnie ze skazą, jaka spadała na całą wspólnotę w związku z czynem jednego z jej członków1. Kształt prawa karnego Rzymian pod rządami królów oraz u zarania republiki trafnie obrazuje uwaga Juliusza Makarewicza: „nie zna ono skomplikowanych niuansów opracowanego naukowo prawa karnego na naszym poziomie cywilizacyjnym. Nie ma tam rozróżnienia pomiędzy usiłowaniem i dokonaniem czynu, sprawstwem i współudziałem, osądza się po prostu aspołeczne nastawienie sprawcy. Kara następuje wtedy, kiedy to nastawienie zostaje potwierdzone i ujawnione przez czyn. Oczywiście nie obowiązuje zasada legalizmu. Reakcja przeciw czynom szkodliwym społecznie następuje zgodnie z zasadą oportunizmu”2. Dalej zaś równie słusznie wywodzi ten sam autor: „na niskim poziomie cywilizacyjnym nie odróżniano pojęcia winy od pojęcia przyczyny, nie stosowano takiego rozróżnienia. Z tego powodu szczególną uwagę kierowano ku rezultatowi, ku intencji woli. Niedbalstwo karano tak jak zły zamiar. Im większa była szkoda dla wspólnego dobra, tym mniej chętnie prowadzono takie rozróżnienie. Siła powszechnego gniewu i niezadowolenia była zbyt wielka, by naturalny 1. Por. J. Makarewicz, Wstęp, s. 386: „Sakralny system karania nie wpłynął na zmianę tego poglądu. Cały teokratyczny światopogląd opierał się pierwotnie na kategorycznym obiektywizmie, hołdowało mu prawodawstwo oparte na tabu”. Bardzo podobnie w społecznościach greckich. Proces przechodzenia Greków od „kultury wstydu” do „kultury winy” omawia: E. Dodds, Grecy i irracjonalność, Kraków 2014, s. 31–57. 2. J. Makarewicz, Wstęp, s. 122. 78 Rozdział IV instynkt łagodzić spokojnym rozważaniem subiektywnej winy”3. W tych warunkach „co nie było niewinnością, stawało się winą”4. Rozróżnienie na czyn umyślny i nieumyślny wprowadzono w odniesieniu do zabójstwa już w okresie archaicznym5. U gramatyka Festusa zachowała się wzmianka na temat powoływanego przez króla organu zwanego „kwestorami od zabójstw”: „Parricidi quaestores wzięli swą nazwę od tego, że był to urząd, który miał w zwyczaju rozpatrywanie najcięższych przestępstw. Mówiono bowiem, że parricida to nie ten, który zabił ojca, ale jakiegokolwiek człowieka wolnego. Ustawa Numy Pompiliusza nałożyła to ograniczenie w następujących słowach: »jeśli ktoś zabija z premedytacją człowieka wolnego niechaj będzie paricidas«”6. Kwestorzy badali sprawę pod kątem ustalenia zamiaru sprawcy. Jeżeli ustalili, że działał umyślnie (dolo sciens) dopuszczali wywarcie na nim odwetu. Odtąd umyślne zabójstwa karano nie tylko w obrębie rodziny i rodu, ale również poza nimi. Wzorowano się przy tym na rozwiązaniach aplikowanych u siebie przez klany7. Regulacja ta, choć sama w sobie nieskomplikowana, stanowi milowy krok na drodze rozwoju rzymskiego prawa karnego. Pozwoliła bowiem z jednej strony ograniczyć skalę odwetu prywatnego, a z drugiej zapoczątkowała proces oddzielania prawa karnego od norm natury religijnej (sekularyzacja). O winie decydować miało bowiem w tym przypadku nie zgromadzenie rodowej starszyzny, ani kolegium kapłańskie tylko organ publiczny8. Przepis aplikowany wobec sprawców zabójstw nieumyślnych odnotował inny późnoantyczny gramatyk – Serwiusz. W komentarzu do „Eklogi” Wergiliusza napisał: „w ustawie Numy postanowiono, że jeśli ktoś nieumyślnie zabiłby człowieka, sprawca na zgromadzeniu powinien przekazać agnatom zabitego barana”9. Regulację tę powtórzyła ustawie XII tablic: „jeśli broń bardziej ucieknie z ręki niż zostanie wyrzucona, przekazuje się barana”10. „Uciekający” oręż 3. Ibidem. 4. P. Madejski, op. cit., s. 29. 5. Stosunkowo wcześnie udało się to również Ateńczykom. Por. M. Jońca, Ateńskie procesy, s. 118. Dalszy materiał porównawczy: J. Makarewicz, Wstęp, s. 384. 6. Fest. 247 L: Parrici(di) qaestores apellabantur, qui solebant creari causam rerum capitalium quaerendarum. Nam parricida non utique is, qui parentem occidisset, dicebatur, sed qualemcumque hominem indemnatum. Ita finisse indicat lex Numae Pompili regis his composita verbis: „si qui hominem liberum dolo sciens morti duit, paricidas esto”. 7. Por. Makarewicz, Wstęp, s. 388: „w prawie rodowym (które jest samoistne) znana była różnica między dolus, culpa i casus”. 8. Zob. ibidem, s. 394. 9. Serv. in Verg. Ecl. 4.43: …in Numae legibus cautum est, ut, si quis imprudens occidisset hominem, pro capite occissi agnatis eius in contione offeret arietem. 10. Tab. 8.24: si telum manu fugit magis quam iecit, aries subicitur. 4.1. Od odpowiedzialności za skazę do odpowiedzialności za winę 79 unaoczniający animistyczne wierzenia starożytnych11 będzie przywoływany w kontekście zabójstw nieumyślnych w piśmiennictwie wczesnochrześcijańskim i średniowiecznym. Fraza si telum manu fugit stanie się wręcz idiomem odsyłającym do tej sytuacji12. „Niemniej w pismach jurystów czy w konstytucjach cesarskich nie zachował się żaden fragment, który powtarzałby archaiczną formułę: telum manu fugit. Milczy na jej temat Kodeks Teodozjusza i cała potężna kodyfikacja justyniańska”13. Motyw umyślności i nieumyślności ustawa XII tablic włączyła również do rozważań poświęconych podpaleniu14. Rewolucyjne rozwiązania przyjęte w ustawie XII tablic upoważniają jednak do nie tyle do wniosku, że Rzymianie świadomie odróżnili czyn umyślny od nieumyślnego, ile, że „rzymskie leges XII tabularum znają różnicę między karą i pokutą sakralną (piaculum, expiatio) ponieważ w zależności od zaistniałej lub niezaistniałej winy karzą sprawcę za określone czyny lub kieruje go na piaculum”15. W większości spraw karnych zarówno pojęcie winy jak i jej stopniowanie długo nie odgrywało takiej roli, jak w procesie cywilnym. W okresie republiki i cesarstwa utrzymano standard, zgodnie z którym sprawca ponosił odpowiedzialność zwłaszcza za skutek swego działania. Nastawienie psychiczne sprawcy badano w odniesieniu do konkretnie nazwanych czynów. W imperialnych ustawach podkreślano, że władzy zależy na tym, by represja karna nie dotknęła niewinnego (nawet niewolnika!)16. Trajan odpisał Juliuszowi Frontonowi, że nikogo nie powinno się skazywać na podstawie podejrzeń i dlatego lepiej wypuścić winnego, niż skazać niewinnego17. Z tego powodu zbadanie zamiaru sprawcy należało do pierwszych czynności, jakie wykonywano w procesie karnym18. 11. Por. J. Makarewicz, Wstęp, s. 383: „dziecko bije stół, o który uderzyło się, biegnąc. Perski król Kserkses kazał wychłostać łańcuchami morskie fale, które zniszczyły jego flotę”. 12. Zob. M. Jońca, „Telum manu fugit” jako ustawowa przenośnia nieumyślnego zabójstwa w średniowiecznym prawie kanonicznym. Uwagi na marginesie ewolucji teorii winy w prawie karnym, [w:] Prawo karne i polityka w państwie rzymskim, red. K. Amielańczyk, A. Dębiński, D. Słapek, Lublin 2015, s. 71–85. 13. M. Jońca, Si telum, s. 75. 14. D. 47.9.9. Podobnie w średniowiecznym prawie statutowym: M. Patniakowski, op. cit., s. 15. 15. J. Makarewicz, Wstęp, s. 392. 16. D. 48.19.19; C.J. 9.2.12; 9.39.2.1. 17. D. 48.19.5 pr. 18. D. 48.16.1.3. Zob. też: C. Gioffredi, op. cit., s. 95. 80 Rozdział IV 4.2. Rzymska „teoria” winy Spójnej teorii winy19 nie udało się Rzymianom stworzyć20. Theodor Mommsen był tego najwyraźniej świadom, skoro w swoim obszernym dziele zagadnieniu winy poświęcił uwagę w sposób niemalże symboliczny. Co ciekawe, rozdziałowi dedykowanemu subiektywnej odpowiedzialności za czyn, nadał tytuł „wola” (der Wille), co w oczywisty sposób nawiązuje do popularnych w jego czasach teorii woli aplikowanych na gruncie prawa prywatnego21. Luigi Garofalo zachwala, że: „dorobek jurysprudencji istotny jest także w odniesieniu do elementu subiektywnego czy też psychologicznego czynu, dziś określanego terminem woli sprawczej. Do tego dorobku należy oddzielenie winy umyślnej od jej postaci nieumyślnej oraz zdarzenia przypadkowego, jak również wypracowanie figury przestępstwa mimowolnego”22. Autor ten doszedł do rzeczonych wniosków bazując na życzeniowym wnioskowaniu notorycznie prezentowanym w pracach jego rodaków. Wszyscy oni oparli się w swoich badaniach nad rozproszonym kazuistycznym materiale odnoszącym się zarówno do przestępstw, jak i czynów niedozwolonych i na tej podstawie wysnuli bombastyczne wnioski o charakterze ogólnym23. Tymczasem Rzymianie w kwestii winy nie byli konsekwentni ani pod względem dogmatycznym ani terminologicznym24. Zgodnie z tak ulubioną przez nich kazuistyczną manierą rozważania jej poświęcone punktowo „doklejali” do konkretnych kazusów, odnośnie do których należało znaleźć jakieś rozwią19. Por. np.: L. Gardocki, op. cit., s. 10. 20. Zamiast kolorować rzeczywistość „w prawdzie” staje również: M. Patniakowski, op. cit., s. 17: „nie ma w statutach przepisów ogólnych o winie, zwłaszcza o winie umyślnej. Technika kodyfikacyjna tak wysoko nie stoi. Statuty pojęcia winy nie definiują, a tylko podają rozmaite wymogi konieczne do jej zaistnienia. Problem winy nie został przez statuty rozwiązany, przynajmniej w sposób jednolity. W każdym razie wina umyślna odcina się wyraźnie, zwłaszcza w późniejszych statutach, od winy nieumyślnej. Poglądy prawa rzymskiego na winę nieumyślną zwyciężają w statutach”. 21. Th. Mommsen, op.cit., s. 85–94. 22. L. Garofalo, op. cit., s. 23–24. 23. Podobny błąd metodyczny popełniają m.in.: Z. Papierkowski, Wina kombinowana. Odpowiedzialność karna za niezamierzony skutek umyślnego działania przestępczego, Prawo Kanoniczne 8.3–4 (1965), s. 107; M.A. Myrcha, Problem winy w karnym ustawodawstwie kanonicznym (ciąg dalszy), Prawo Kanoniczne 15.1–2 (1972), s. 73–118. Autorzy ci wpadli w tę samą pułapkę, z której nie mogli wyswobodzić się również starożytni. Por. J. Makarewicz, Wstęp, s. 397: „czynnikiem hamującym rozwój winy był jej pierwotnie dwojaki charakter. Miała ona jak Janus dwa oblicza: inne dla prawa karnego, inne dla cywilnego. Człowiek pierwotny widział obydwa oblicza, ale tylko jedną głowę”. 24. Zwłaszcza podczas lektury późnoantycznych ustaw należy więc zwracać uwagę na ich treść oraz kontekst, a nie na zastosowaną terminologię. Por. M. Jońca, O „prawniczych” znaczeniach terminu culpa w Kodeksie Teodozjusza, Vox Patrum 62 (2014) s. 169–184. 81 4.3. Dolus zanie ad hoc. Podobnie uwagi cesarzy, w których współczesny czytelnik chętnie zobaczyłby ogólne i abstrakcyjne odwołanie do elementu subiektywnego przestępstwa, miały najczęściej charakter zachęt, przestróg bądź złotych myśli o charakterze moralizatorskim. Trudno jednak zaprzeczyć, że kiedy zestawi się rozproszone teksty ustaw oraz pisma prawników antycznych (co w sposób kompleksowy zrobili już justyniańscy kompilatorzy), współczesnemu odbiorcy ukazuje się przed oczyma zadziwiający obraz. Oto bowiem jest w stanie wyłuskać z nich i ułożyć według porządku długą listę zagadnień, wokół których po dziś dzień ogniskują się debaty dogmatyków prawa karnego. Zamykając niniejszy akapit, warto może jeszcze zauważyć, że problem zawinienia zajmował mocno filozofów i retorów. „Jeśli chcemy być sprawiedliwymi sędziami wszystkich spraw, bądźmy świadomi przede wszystkim tego, że żaden z nas nie jest bez winy” zauważał Seneka Młodszy25. Wypróbowaną strategią oskarżonych było tymczasem oczyszczanie się z winy przez powoływanie się na okoliczności natury obiektywnej. „Sprawcy przenoszą na okoliczności własną winę” kwitował Sallustiusz26. 4.3. Dolus Wszędzie tam, gdzie prawo karne zwracało uwagę na nastawienie sprawcy, odpowiedzialność karną ponosił ten, kto działał w złym zamiarze. „Przestępstwo popełnia się tam, gdzie występuje wola złamania prawa” podkreślał cesarz Karakalla27. Poza określeniem dolus malus źródła operują również pojęciami animus, scientia, voluntas. W odniesieniu do konkretnych czynów pisano o zamiarze zabójstwa (animus occidendi, consilium occidendi, voluntas occidendi)28, zamiarze kradzieży (animus furandi, animus furti faciendi, consilium furandi)29, zamiarze wyrządzenia zniewagi (animus iniuriae faciendae; iniuriae faciendae 25. Sen. de ir. 2.28.1: Si volumus aequi rerum omnium iudices esse, hoc primum nobis persuadeamus neminem nostrum esse sine culpa. 26. Sall. Iug. 1: Suam quisque culpam auctores ad negotia transferunt. 27. C.J. 9.16.1.1: Crimen enim contrahitur, si et voluntas nocendi intercedat. Na temat dolus w średniowiecznym prawie kanonicznym: K. Burczak, Sacrilegium w „Dekrecie” Gracjana, Lublin 2010, s. 296–309. 28. PS 5.23.3; D. 48.8.1.3; CTh. 9.7.4.1. 29. Zob. np.: D. 47.2.57.3; 47.2.43.11; 47.2.78. 82 Rozdział IV causa)30, zamiarze znieważenia grobu (animus sepulchri violandi)31 itd. Zdarzało się, że zamiar kojarzono z pobudką. Pisano wtedy o zamiarze wzbogacenia się (animus lucrandi)32 lub zamiarze ukrycia skradzionej rzeczy (animus celandi)33. Przestępstwo popełnione z premedytacją określano jako dokonane proposito, consilio, consulto, data opera, prudens, sciens, sciens prudensque. Akcentowano odpowiedzialność sprawcy działającego „świadomie i w złym zamiarze” (sciens dolo malo)34. Dostrzegano też, że pewne czynności mogły zostać podjęte z zamiarem złamania prawa. Wyjaśnienie przyczyn działania sprawcy należało do priorytetów śledztwa35. Podejmowane czynności mogły prowadzić do wniosku, że za popełnionym przestępstwem mogły stać m.in.: chęć uśmiercenia człowieka36, chęć pozyskania głosów37 chęć zdobycia łupów, chęć wyrządzenia komuś krzywdy38, chęć urządzenia zasadzki39, chęć dopuszczenia się nierządu40, chęć nękania41, chęć obrażenia42, chęć zniesławienia43, chęć zszargania opinii44 itd. Odrębne grupy sprawców tworzyli ci, którzy łamali prawo na skutek niedbalstwa (neglegentia) lub przez przypadek. Złego zamiaru nie wyłączało działanie w afekcie (affectus) ani pod wpływem impulsu (impetus). W okresie cesarskim okoliczności te mogły jednak przyczynić się do złagodzenia kary45. Nie mogło być mowy o premedytacji, jeżeli sprawca działał pod przymusem46 lub wykonywał rozkaz47. Uważano, że woli nie mają dzieci48 oraz osoby psychicznie chore49. W wypadku znieważenia grobu napisano, że małoletni nie jest w stanie powziąć 30. 31. 32. 33. 34. 35. 36. 37. 38. 39. 40. 41. 42. 43. 44. 45. 46. 47. 48. 49. D. 47.8.4.13; 47.8.4.14; 48.8.3.3; 47.10.26. D. 47.12.3.1. D. 47.2.44.1. D. 47.2.48.3. Inst. 4.2.1; D. 23.2.44 pr.; 27.6.7 pr; 27.6.7.1; 29.5.3.18. C.J. 9.41.3. PS 5.23.1; D. 47.10.7.1; 48.8.1 pr.; 48.8.1.1; 48.8.3 pr.; 48.8.3.1; 48.8.3.2; C.J. 9.16.6. PS 5.30a. D. 47.10.13.1. CTh. 9.44.1. D. 48.5.30.6. D. 47.10.13.3. D. 47.10.13.4; D. 47.10.15.33. D. 47.10.15.11; 47.10.15.25; 47.10.15.32; 47.10.37 pr.; 48.5.15.1; C.J. 9.35.10. C.J. 9.35.3. D. 48.5. 39.8; 48.8.1.5. D. 4.2.1; 40.12.16.1. D. 47.10.17.7; 50.17.4; 50.17.167.1; 50.17.169 pr. D. 21.1.23.2; 40.5.55.1; 48.10.22. Gai. 3.106; D. 1.18.14; 48.4.7.3; 48.8.12; 48.9.2.2. 4.3. Dolus 83 złego zamiaru50. Jego odpowiedzialność za kradzież uzależniano od tego, czy rozumie, co uczynił51. Winy nie przypisywano również komuś, kto nie był w stanie zapobiec przestępstwu, o którego przygotowaniach wiedział52. W wielu ustawach oraz ich późniejszych interpretacjach konsekwencje premedytacji powiązano określonymi przypadkami złamania prawa53. Lex Iulia de maiestate zakazywała podstępnego ubiegania się o urzędy i stanowiska, poświadczania nieprawdy oraz fałszowania urzędowej dokumentacji54. Działających w złym zamiarze fałszerzy karano również w oparciu o lex Cornelia de falsis55. Lex Pompeia przewidziała kary dla wszystkich świadomie kredytujących ojcobójstwa56, a lex Iulia de peculatu dla defraudantów publicznych środków57. W oparciu o lex Fabia de plagiariis ścigano tych, którzy świadomie handlowali wolnymi ludźmi58, a także dokonywali innych czynności z ich udziałem59. Paserzy i spekulanci odpowiadać mieli za stellionatus60 oraz furtum61. Za cudzołóstwo karano właścicieli nieruchomości, którzy wiedząc o tym zawczasu udostępniali swoje lokale na schadzki62. Jeżeli ktoś obracał elementami grobu lub przedmiotami poświęconymi kultowi zmarłych (res religiosae) ponosił odpowiedzialność karną, o ile znał ich pochodzenie63. Przypadkowa ucieczka więźnia nie ściągała większych kłopotów na eskortujących go żołnierzy. Jeżeli jednak strażnik celowo umożliwił mu oddalenie się miał stracić życie64. Co do zasady uprzednio powzięty zamiar wiązano ze skutkiem w postaci zmiany w świecie zewnętrznym. Zdarzało się jednak, że odpowiedzialność karną przypisywano za sam zamiar. Zasada ta dotyczyła w pierwszej kolejności 50. D. 47.12.3.1. 51. D. 47.2.23. 52. D. 50.17.50. 53. Manierę tę utrzymano w średniowieczu. W ówczesnych traktatach kwestia zawinienia była indywidualnie omawiana przy okazji poszczególnych przestępstw. Por. K. Burczak, op. cit., Lublin 2010, s. 295–364. 54. D. 48.4.3; D. 48.4.2. 55. D. 48.10.9.3. 56. D. 48.9.7. 57. D. 48.13.1; C.J. 9.28.1. 58. D. 48.15.1; C.J. 9.20.15. 59. D. 48.15.4. Zob. też: D. 48.15.3; 48.15.6.2; pr.; C.J. 9.20.12. 60. C.J. 9.34.2. 61. D. 47.2.55.4; C.J. 9.12.9. Por. J. Makarewicz, Wstęp, s. 357: „pasera można było oskarżyć przy pomocy actio furti tak jak złodzieja, receptator latronum czy też peculatus byli karani tak jak oni – nie ma mowy o delictum sui generis”. 62. D. 48.5.9 pr. 63. C.J. 9.19.1. 64. D. 48.3.12 pr. 84 Rozdział IV przestępstw politycznych65, ale nie tylko66. Aplikowano ją w przypadku m.in. zabójstw67, ojcobójstw68, działań w łupieżczych bandach69, uwiedzeń70. Z trudnych do ustalenia powodów za sam zamiar karano nawet kuchennych złodziejaszków71. W miarę możliwości rzymskie prawo karne stało na stanowisku indywidualizacji winy i związanej z nią odpowiedzialności karnej. W „Sentencjach Paulusa” postawę tę manifestuje następujący przepis: „jeżeli człowiek zostanie uderzony podczas bijatyki i umrze, należy ustalić jakie ciosy zadawali poszczególni uczestnicy zdarzenia”72. 4.4. Neglegentia W rzymskim prawie karnym zaistnienie po stronie sprawcy neglentia (rozumianej jako niedbalstwo i lekkomyślność) wyłączało możliwość przypisania mu winy, ale nie wyłączało jego odpowiedzialności za działanie skutkowe73. Można określić ją jako stopień zawinienia lokujący się między złym zamiarem i przypadkiem74. Mąż, który przez skandaliczną opieszałość doprowadził do śmierci chorej żony nie odpowiadał karnie, ale pozbawiony został prawa do dziedziczenia po niej75. Udowodnienie sprawcy niedbalstwa rzutowało na wymiar kary76. W prawie cesarskim sprawca, któremu miast złego zamiaru przypisywano niedbalstwo, mógł liczyć na łagodniejszy wymiar kary. Źródła pozycjonują w tym obszarze czyny popełnione w sposób impulsywny oraz w stanie upojenia alkoholowego. 65. Zob. np. CTh. 9.14.3. 66. Por. Cic. pro Mil. 19; Sen. de benef. 5.14; Coll. 1.7.1; 48.10.1 pr.; CTh. 9.26.1. 67. D. 48.8.1 pr.; 48.8.1.3; 48.8.7. 68. D. 48.9.1; 48.9.7. 69. D. 47.8.2.2. 70. D. 47.11.1 pr.; 47.11.1.2. 71. D. 47.11.7. 72. PS 5.23.4: Quod si in rixa percussus homo perierit, quoniam ictus quoque ipsos contra unumquemque contemplari oportet. Analogicznie: D. 48.8.17. 73. Synonimem tego pojęcia był rzeczownik culpa. Por. M. Patniakowski, op. cit., s. 16–17: „Culpa, najogólniej biorąc polega na nieprzewidywaniu tego, co ktoś bardziej ostrożny mógłby przewidzieć”. Na gruncie średniowiecznego prawa kanonicznego bardzo podobnie: K. Burczak, op. cit., s. 357. 74. Por. D. 48.19.11.2. 75. D. 34.9.3. 76. CTh. 9.21.4 pr. 85 4.5. Casus Jako synonim pojęcia neglegentia traktowano niekiedy określenie imperitia, co również oznaczało brak należytej uwagi, zaniechanie, niefrasobliwość, ale też niedołożenie należytej staranności wynikającej ze sztuki. Ponieważ wiele czynów stanowiących pierwotnie czyny niedozwolone zostało w okresie cesarskim objętych penalizacją, na uwagę zasługuje passus z justyniańskich „Instytucji”: „Poza tym, jeśli lekarz, który przeprowadził operację na twoim niewolniku, zaniedbał potem troski i przez to niewolnik zmarł, odpowiada karnie”77. W wojskowym prawie karnym niedołożenie należytej staranności podczas pełnienia służby stanowiło złamanie zasady dyscypliny wojskowej. Winnych nadmiernych zaniedbań (nimiae neglegentiae) poddawano chłoście i przenoszono do gorszej służby78. Kiedy jednak dało się im przypisać premedytację, postępowanie kończyło się zwykle wydaniem wyroku śmierci. Najpóźniej w prawie justyniańskim wprowadzono stopniowanie niedbalstwa na ciężkie (magna neglegentia, lata neglegentia – „niezrozumienie tego, co rozumieją wszyscy”)79 oraz lekkie (levis neglegentia). Skandaliczną niefrasobliwość zrównano ze złym zamiarem80. 4.5. Casus Jako casus określali Rzymianie przypadek81. Na gruncie prawa karnego kojarzono go w pierwszej kolejności z nieszczęśliwym wypadkiem i zdarzeniem losowym. W źródłach kładziono nacisk na ich incydentalność82, nieprzewidywalność oraz brak nad nimi ludzkiej kontroli83. Juryści antyczni zwracali również uwagę na 77. Inst. 4.3.6: Praeterea si medicus, qui servum tuum secuit, dereliquerit curationem atque ob id mortuus fuerit servus, culpae reus est. Wcześniej w grę wchodziła jedynie odpowiedzialność cywilna za wyrządzoną szkodę na cudzym majątku. Por. D. 9.2.7.8. Zob. też: T. Tadajczyk, Status społeczno-prawny i odpowiedzialność lekarza w prawie rzymskim, Łódź 2014, s. 104, 106. 78. D. 48.3.12 pr.; 48.3.14.2. 79. Por. D. 50.16.213.2. 80. D. 50.16.226. W średniowieczu glosatorzy i postglosatorzy odeszli od tego ujęcia. To w ich pismach pojawiła się odnosząca się do prawa karnego paremia: culpa lata dolo non aequiperatur. Zob. W. Engelmann, op. cit., s. 230. 81. Incydentalnie ustawodawca posługiwał się synonimicznym wyrażeniem ignorantia. Por. CTh. 9.34.9. 82. D. 1.3.4. 83. D. 40.5.38.1. 86 Rozdział IV powstałe w ich wyniku szkody majątkowe84. Casus maior stawiano w opozycji do źródeł szkody zawinionej85. „W najdawniejszych czasach wszystko, co nie było dokonane dolo (naszym właściwie zdaniem prudentia) uznawano za casus i określano jako imprudentia” zauważa Wilhelm Rein86. Zakres znaczeniowy tego pojęcia był jednak szerszy. Jak wyjaśnia Michał Patniakowski: „rozróżnia prawo rzymskie przestępstwa umyślne (dolus) i nieumyślne (casus). Pod nazwę casus podciąga każde działanie nieumyślne, a więc wszystkie te wypadki, gdzie brak dolus. Casus obejmuje zatem tak czysty »przypadek«, który pozostaje bezkarny, jak również wypadki karalnej nieumyślności”87. Co do zasady zaistnienie casus nie stanowiło źródeł odpowiedzialności karnej88. W ustawie XII tablic postanowiono, że jeżeli oręż bardziej wypadał z ręki, niż został wyrzucony i śmierć poniósł człowiek, sprawca winien przekazać rodzinie ofiary barana89. W tej samej ustawie znalazł się przepis nakazujący przypadkowym podpalaczom jedynie naprawienie szkody, chociaż gdyby działali z premedytacją należało ich wychłostać i wrzucić w ogień90. O karaniu oraz doborze sankcji karnej za przestępstwa „przypadkowe” rozstrzygano w sposób kazuistyczny. Jurysta Marcianus przedstawia następujący przykład przypadkowego zabójstwa: „kiedy podczas polowania ktoś cisnął orężem w dziką bestię i zabił człowieka”91. Na wieść o śmierci, do której doprowadziła gwałtowna wymiana zdań, jaka przerodziła się następnie w bójkę, Hadrian uznał, że doszło do tego „raczej przypadkowo” i kazał wymierzyć sprawcy łagodniejszą karę92. Podobnie orzekli Dioklecjan i Maksymian, którzy uznali, że zamiar zabójstwa nie towarzyszył sprawcy, który uśmiercił człowieka kopniakiem93. Antonin Karakalla dopuszczał sytuacje, w których winą za zaistnienie skutku przestępczego należało winić „zły los” (fatum). W opinii cesarza nie należało 84. D. 2.13.6.9. 85. D. 13.6.18 pr. 86. W. Rein, op. cit., s. 154. 87. Zob. dalej: M. Patniakowski, op. cit., s. 16: „w tym ostatnim przypadku chodzi o casus z poprzedzającą culpa (culpa praecedens), a od stopnia tej culpa zależy karalność czynu. Cywilistyczne bowiem pojęcia prawa rzymskiego o różnych rodzajach i stopniach culpa odbiły się na prawie karnym”. 88. Por. J. Makarewicz, Wstęp, s. 411: „na tym poziomie cywilizacyjnym obowiązywał następujący podział przestępczej woli: czyn był przypadkowy lub nieprzypadkowy. Przypadkowy był wtedy, kiedy sprawcy nie można było absolutnie niczego zarzucić”. 89. Tab. 8.24; Cic. top. 64. 90. D. 47.9.9. 91. D. 48.19.11.2: cum in venando telum in feram missum hominem interfecit. 92. D. 48.8.1.3. 93. C.J. 9.16.4 4.6. Problem domniemania niewinności 87 wówczas wymierzać kary94. Na tej zasadzie nie szukano winnych przypadkowego pożaru, jeżeli jego wybuch nie nastąpił na skutek czyjejś niedbałości (neglegentia) lub rozwydrzenia (luxuria)95. Na wyrozumiałość zwierzchników mogli liczyć również konwojenci, którym przez przypadek uciekł więzień96. Bezwzględną odpowiedzialność za skutek w oderwaniu od winy aplikowało ius Romanum rzadko. Jeżeli w willi znajdowali się niewolnicy, których zadaniem było ochranianie kosztowności, to kiedy doszło do kradzieży ponosili oni odpowiedzialność solidarną z włamywaczami bez względu na to, czy rzeczywiście uczestniczyli w rabunku97. 4.6. Problem domniemania niewinności Choć rzymskie prawo prywatne chętnie operowało fikcjami i domniemaniami, w przepisach karnych nigdy nie wykształcono konstrukcji, która mogłaby kształtem korespondować ze współczesną zasadą domniemania niewinności98. Zwłaszcza w procesach politycznych odgórnie przypisywano winę podejrzanemu oraz zakładano, że działał w zmowie. Nie mniej rozpowszechniony był aksjomat, by nie karać niewinnych, który miał charakter zarówno etyczny, jak i prawny99. Cesarz Trajan przeszedł do historii jako ten, który zdecydował, że lepiej jest uwolnić winnego, niż skazać niewinnego100. Dioklecjan napominał sędziów, by nie ulegali presji społecznej. „Nie należy słuchać próżnych głosów tłumu” podkreślał101. Według Konstantyna: „za niewinnego uchodzi ten, kogo nikt nie oskarża, choć nie brakuje mu wrogów”102. Szczególną delikatność zalecano okazywać wobec oskarżeń kierowanych wobec senatorów103. 94. C.J. 9.16.1.1. Zob. też: D. 48.5.33 pr; Nov. Val. 19.2. 95. D. 47.9.11. 96. D. 48.3.12 pr. 97. D. 1.15.3.2. 98. Współcześni uczeni widują wszelako w źródłach zjawiska, których Rzymianie nie byli świadomi. Zob. np.: E. Żak, Rzymskie korzenie zasady in dubio pro reo, Biuletyn Lubelskiego Towarzystwa Naukowego 34.1 (1993), s. 85–91; M. Mozgawa-Saj, Rzymskie korzenie zasady domniemania niewinności i prawa oskarżonego do obrony, Acta Iuridica Resoviensia 22 (2018), s. 104–113. Na temat genezy zasady in dubio pro reo: M. Jońca, Prawo rzymskie. Marginalia, Lublin 2015, s. 50–57. 99. D. 48.19.19; C.J. 9.2.12; 9.39.2.1. 100. D. 48.19.5 pr. 101. C.J. 9.47.12: Vanae voces populi non sunt audiendae. 102. CTh. 9.34.6: nam et innocens creditur, cui defuit accusator, cum non defuerit inimicus. 103. CTh. 9.2.1. Zob. też: CTh. 9.40.18; C.J. 9.47.22.1. 88 Rozdział IV Nie wolno jednak zapominać, że uwaga zarówno rzymskiego ustawodawcy, jak i jurysprudencji koncentrowała się wokół skutku. Jeżeli doszło do popełnienia czynu zabronionego domniemywano winę sprawcy, co było weryfikowane następnie podczas postępowania sądowego104. Do typowego schematu wnioskowania aplikowanego w sprawach karnych doskonale pasuje ewangeliczna wskazówka: „po owocach ich poznacie”105. W procesach o zdradę stanu odebranie sobie życia przez oskarżonego przed wydaniem wyroku automatycznie kwalifikowano jako przyznanie się do winy106. Jeżeli oskarżony zmarł podczas procesu, nawet post mortem można było przypisać mu „wrogie nastawienie do państwa lub cesarza” (hostilis animus adversus rem publicam vel principem) i skonfiskować majątek107. Byłym żołnierzom, którzy nie dysponowali dyplomami honorowego zwolnienia ze służby, ex lege imputowano, że zostali wydaleni z armii w niesławie108. Oby odrobinę osłodzić wizerunek prawa rzymskiego warto przywołać opinię Juliusza Makarewicza: „interesujące, że pozostałości tej koncepcji praesumptio doli pojawiały się jeszcze w XVIII i XIX w. w prawie karnym narodów cywilizowanych”109. 104. C.J. 9.16.1 pr. Podejrzanych, przeciw którym zgromadzono dowody w postępowaniu przygotowawczym, stawiano następnie przed sądami. Tam postępowanie przeprowadzano na nowo „jak gdyby badano kwestię ich uniewinnienia” (quasi re integra quaeratur; D. 48.3.6.1). Zob. też: J. Makarewicz, Wstęp, s. 415: „mówiono: »właściwie nie jest to karanie niewinnego – jeśli ktoś jest niewinny, to w ręku ma możliwość uwolnienia się od odpowiedzialności. Musi tylko dowieść swojej niewinności. My tylko domyślamy się jego winy, a jego obowiązkiem jest oczyszczenie się od zarzutów«. Praesumptio doli, grająca pierwsze skrzypce w odpowiedzialności zbiorowej, tu także jest decydująca”. 105. Matt. 7.16: A fructibus eorum cognoscetis eos. 106. D. 48.21.3 pr. 107. D. 48.4.11. 108. D. 49.16.13.3. 109. J. Makarewicz, Wstęp, s. 421. rozdziAł v 5.1. Wiek Autorzy antycznych przepisów karnych oraz ich komentatorzy często i chętnie posługiwali się pojęciami takimi jak dziecko (infans) czy niedojrzały (impuber). Jurysta Paulus pisał: „niemal we wszystkich sprawach karnych przychodzi się z pomocą wiekowi i wynikającemu z niedoświadczenia brakowi rozeznania”1. Nie stworzono jednak na użytek postępowań karnych klarownych podziałów na wzór tych, które obowiązywały i dobrze sprawdzały się w prawie prywatnym2. Kiedy ustawodawca poruszał problem odpowiedzialności karnej „dzieci” lub „niedojrzałych”, rzadko w sposób precyzyjny określał przy tym ich wiek. Odwoływał się raczej do samowiedzy odbiorców. Jako wzorzec do pewnego stopnia3 służył schemat przyjęty w prawie prywatnym, gdzie rozróżniano trzy zasadnicze kategorie wiekowe: n dzieci (infantes) do ukończenia 7. roku życia; n niedojrzali (impuberes; pupilli) od 7 do 14 lat4; n małoletni (minores) powyżej 14. roku do osiągnięcia 25 lat. 1. D. 50.17.108. Do wyjątków zaliczano postępowania, których przedmiotem była zdrada stanu. Wówczas podejrzanych i oskarżonych nie chroniły żadne przywileje. Skazana na okrutną śmierć za przewiny ojca córka Sejana do końca nie rozumiała, co się z nią dzieje i dlaczego przychodzi jej tak cierpieć. Por. Tac. ann. 5.9. Orzekający w sprawie chrześcijan Pliniusz uznał, że musi się upewnić, czy młody wiek oskarżonych można potraktować jako okoliczność łagodzącą – Plin. epist. 10.96. Podczas pacyfikacji zbuntowanej Antiochii w roku 387 n.e. szabrowników i podpalaczy ścinano mieczem, palono żywcem oraz rzucano bestiom w amfiteatrach. Nie oszczędzono dzieci – Lib. orat. 19.37. Zob. P. Szczur, Rewolta podatkowa w Antiochii (387) w świetle przekazów Libaniusza i Jana Chryzostoma. Retoryka i fakty historyczne, Roczniki Historii Kościoła 1 (2009), s. 49–75. 2. Podobnie w średniowiecznym włoskim prawie statutowym. Zob. M. Patniakowski, op. cit., s. 50: „jako dolną granicę wieku podają statuty 7 lub 10 lat, jako górną 10, 12, 15, 16, 18, 20 a nawet 25 lat”. 3. Zdarzało się bowiem i tak, że granice wiekowe wyznaczono indywidualnie do rodzaju popełnionego przestępstwa. 4. Granica powyższa obowiązywała mężczyzn. Kobiety uznawano za dojrzałe (ergo: zdolne do zawarcia małżeństwa) po skończeniu lat 12. Granica ta nie miała jednak, jak się zdaje, większego znaczenia na gruncie przepisów karnych. 90 Rozdział V Według Gajusa dziecko (infans) oraz niedojrzały (pupillus), ale będący jeszcze „prawie dzieckiem” (infanti proximus)5, mieli status zbliżony do osoby psychicznie chorej (furiosus). Zarówno bowiem oni, jak i chory, „nie posługiwali się rozumem” (nullum intellectum habent)6. Modestyn sformułował ogólny pogląd w odniesieniu do odpowiedzialności karnej za zabójstwo: „Jeżeli człowieka zabije dziecko bądź chory umysłowo, nie będą odpowiadać na podstawie ustawy kornelijskiej, jako że jednego chroni niewinność myśli, a drugiego usprawiedliwia nieszczęśliwy los”7. W przypadku niedojrzałych nie wypracowano jednolitego stanowiska. W odniesieniu do kradzieży i zniewagi juryści postulowali uprzednie badanie, czy sprawca rozumiał, że łamie prawo i był świadomy tego, z jakimi konsekwencjami wiązały się jego działania8. Służyło to ustaleniu, czy był on „zdolny do odpowiedzialności za kradzież” (doli capax)9 lub „zdolny do odpowiedzialności za zniewagę” (iniuriae capax)10. Odpowiedź twierdząca pozwalała na jego osądzenie i skazanie. W wypadku fałszerstwa z góry zakładano, że niedojrzałemu nie mógł towarzyszyć zły zamiar11. Nie przypisywano winy umyślnej niedojrzałym sprawcom znieważenia grobu12. Zbliżone rozwiązanie przyjmowano również wobec sprawców oszustw zagrożonych śmiercią. To właśnie niedojrzałość wyłączała możliwość skazania ich na karę główną13. 5. W rozprawach średniowiecznych i nowożytnych pisano o „zaawansowanym dzieciństwie” (infantia maior). 6. Gai. 1.107. 7. D. 48.8.12: Infans vel furiosus si hominem occiderint, lege Cornelia non tenentur, cum alterum innocentia consilii tuetur, alterum fati infelicitas excusat. 8. Por. Gai. 3.208. Por. J. Makarewicz, Polskie prawo karne, s. 83–84. 9. D. 47.2.23. Zob. też: Th. Mommsen, op. cit., s. 76. Na tej podstawie w średniowiecznym prawie statutowym miast włoskich dokonano pewnych uogólnień. Por. M. Patniakowski, op.cit., s. 53: „odpowiedzialność nieletnich zależna jest od tego, czy byli oni doli capaces, to jest czy w danym konkretnym wypadku można im przypisać winę ze względu na niedostateczny stopień ich rozwoju umysłowego. Takie ujęcie problemu wzorowane jest całkowicie na prawie rzymskim, a samo wyrażenie doli capax zaczerpnięte jest z Digestów. Oczywiście chodzi o impuberes, a nie o infantes”. Podobnie w średniowiecznym prawie kanonicznym przyjęto pełną nieodpowiedzialność dzieci do lat siedmiu (infantes). Zakres odpowiedzialności niedojrzałych uzależniono od zdolności do zrozumienia przez nich wagi podejmowanych działań (doli capacitas). Przyjęto więc ich odpowiedzialność warunkową. Zob. S. Kuttner, op. cit., s. 124–132. Constitutio Criminalis Carolina nakazywała rozstrzygać w sprawach nieletnich kazuistycznie za radą uczonych prawników. Por. S. Salmonowicz, op. cit., s. 15. Ci zaś opierali się na materiale rzymskim. 10. D. 9.2.5.2; 47.10.3.1. 11. D. 48.10.22 pr. 12. D. 47.12.3.1. 13. D. 21.1.23.2. 5.1. Wiek 91 Odnośnie do małoletnich przyjmowano pełną ich zdolność do ponoszenia zarówno odpowiedzialności deliktowej14, jak i karnej. Na gruncie relacji prywatno-prawnych osoby, które nie ukończyły jeszcze dwudziestu pięciu lat były chronione przez przepisy lex Laetoria. Nic nie wiadomo na temat tego, by zbliżone rozwiązania stosowane były w prawie karnym, choć niewykluczone, że oskarżeni próbowali odwoływać się do argumentu z analogii. W rozważaniach Papiniana poświęconych cudzołóstwu napisano: „jeżeli małoletni poniżej dwudziestu pięciu lat popełniłby cudzołóstwo, odpowiada na podstawie ustawy julijskiej, jako że zdolność do popełnienia tego przestępstwa osiąga się wraz z dojrzałością”15. W ustawie z roku 200 n.e. Septymiusz Sewer i Antonin Karakalla przypomnieli: „W sprawach karnych liczba lat u małoletnich sprawców nie działa na ich korzyść, jako że młodzieńcza lekkomyślność nie usprawiedliwia złego prowadzenia się przestępców”16. Podczas śledztwa i procesu nie wolno było przesłuchiwać na torturach osób, które nie skończyły 14 lat17. Jurysta Paulus postulował, by sędziowie brali pod uwagę wiek przy wyborze kary18. Co do zasady młody wiek działał jako okoliczność łagodząca i sędzia mógł okazać podsądnemu „miłosierdzie ze względu na wiek” (miseratio aetatis)19. Obok tego należało mieć jednak wzgląd również na jego dotychczasowe prowadzenie się. Fakt wcześniejszej karalności wykluczał możliwość okazania łagodności w związku z liczbą lat sprawcy. W ustawie z roku 293 n.e. Dioklecjan i Maksymian stwierdzili, że demoralizacja niweluje wszelkie korzyści, jakie sprawca mógłby odnieść powołując się na datę urodzenia (malitia supplet aetatem)20. 14. Por. D. 4.4.9.2. 15. D. 48.5.37: Si minor XXV annis adulterium commiserit, lege Iulia tenetur, quoniam tale crimen post pubertatem incipit. 16. C.J. 2.34.1: In criminibus quidem aetatis suffragio minores non iuvantur: etenim malorum mores infirmitas animi non excusat. 17. D. 48.18.10 pr. Władca miał jednak świadomość, że przywilej ten może być wykorzystywany przez zdemoralizowaną młodzież, dlatego przestrzegał, że poczucie bezpieczeństwa może skłaniać małoletnich do kłamania. Zob. D. 48.18.15.1. 18. D. 50.17.108. 19. D. 4.4.37.1. 20. C.J. 2.42.3 pr. 92 Rozdział V 5.2. Płeć Choć wiele rzymskich regulacji odnoszących się do odpowiedzialności karnej kobiet przesyconych było stereotypami ukształtowanymi przez stosunki społeczne oparte na zasadzie patriarchatu21, prawo co do zasady nie czyniło rozróżnienia między sprawcami przestępstw w oparciu o ich płeć. Kobiety traktowano na równi z mężczyznami zarówno w trakcie śledztwa, jak i podczas procesu. Na ich łagodniejsze traktowanie mógł wszakże rzutować topos nieznajomości przez nie prawa22, a także spopularyzowane na gruncie relacji prywatno-prawnych aksjomaty „lekkomyślności (levitas animi), „łatwowierności” (innocentia), „kruchości” (fragilitas sexus), „słabości płci” (infirmitas sexus)23, a nawet „seksualnego rozchwiania” (sexus mobilitas)24. Z tego powodu sędziów uczulano, by kary za przestępstwa wymierzali „mając na uwadze płeć sprawcy” (pro discretione sexus)25. Kobiety mogły liczyć taryfę ulgową w sprawach świętokradztw26, małżeństw kazirodczych zawartych pod wpływem błędu27 oraz fałszowania monety28. Szczególnym statusem cieszyły się kobiety brzemienne. „Odracza się wykonanie kary na kobiecie brzemiennej aż nie urodzi. Wiem również, że dopóki jest w ciąży, nie wolno jej przesłuchiwać na torturach” podkreślał jurysta Ulpian29. 21. Zob. K. Jerz, Prawne i obyczajowe aspekty usytuowania kobiety, [w:] Quid leges sine moribus? Studia nad prawem rzymskim dedykowane Profesorowi Markowi Kuryłowiczowi w 65. rocznicę urodzin oraz 40-lecie pracy naukowej, red. K. Amielańczyk, Lublin 2009, s. 197–207. Tradycyjnie przypisywano kobietom podatność na uleganie religijnym nowinkom i szkodliwym zabobonom. Oskarżano je o praktyki magiczne, a także o trucicielstwo (por. C.J. 9.16.8; 9.41.3). Stereotyp utrzymał się w średniowieczu. Statut Vasoldy z roku 1388 nakazał karać kobietę, „która rzuca przekleństwo na inną osobę i na klęczkach prosi Boga o jej śmierć lub o śmierć męża innej kobiety”. Zob. M. Patniakowski, op. cit., s. 43. 22. Reg. Ulp. 11.1; D. 22.6.9 pr.; CTh. 3.5.3. 23. Z tego powodu niejednokrotnie odmawiano kobietom prawa do samodzielnego wnoszenia aktów oskarżenia (por. D. 48.2.8; 48.16.1.10; CTh. 9.1.3). Prawo ograniczało również ich pole manewru, kiedy zostały oskarżone (por. C.J. 9.35.11). Stereotyp „słabości płci” przejęły następnie statuty miast włoskich. Por. G. Bohne, Zur Stellung der Frau im Prozess- und Strafrecht der italienischen Statuten, Leipzig 1926. 24. Por. CTh. 9.24.1 pr. 25. Zob. Th. Mommsen, op. cit., s. 1042. 26. D. 48.13.7. 27. D. 48.5.39.7. 28. CTh. 9.21.1. 29. D. 48.19.3: Praegnatis mulieris consumendae damnatae poena differtur quoad pariat. Ego quidem et ne quaestio de ea habeatur, scio observari, quamdiu praegnas est. W odniesieniu do praktyk późnoantycznych św. Jan Chryzostom zauważał, że jeżeli brzemienną kobietę skazywano na powieszenie, kara nie była wykonywana. Por. Ioh. Chrys. in epist. ad Eph. 15.3. 5.2. Płeć 93 Zasadą było jednak traktowanie równe. Przejawiała się ona m.in. w fakcie, że o ile skazaniu mężczyzn za najcięższe przestępstwa towarzyszyła niejednokrotnie konfiskata ich majątków, to w przypadku kobiet ten sam los spotykał ich posagi. „Posag kobiet bywa konfiskowany w przypadku skazania na podstawie pięciu ustaw: o zdradzie stanu, o przemocy publicznej, o morderstwie krewnych oraz trucicielach i skrytobójcach” odnotował Ulpian30. W ustawodawstwie późnoantycznym jeszcze bardziej „doceniono” kryminogenny potencjał kobiet. Regulacja Walentyniana, Walensa i Gracjana poświęcona dzieciobójstwu zredagowana została w taki sposób, by uwypuklić tożsamą odpowiedzialność mężczyzn i kobiet31. Cesarze chrześcijańscy nie szczędzili paniom również inwektyw i także w tym traktowali je na równi z mężczyznami. W późnym ustawodawstwie zachowano tymczasem przeświadczenie, że o ile przedstawicielki płci pięknej są zdolne do popełniania najgorszych zbrodni, to już pewne umysłowe bariery nie pozwalają im na dopuszczanie się czynów o charakterze bardziej wyrafinowanym – zwłaszcza malwersacji finansowych32. W rozstrzygnięciu jednej ze spraw spadkowych związanych z dziedziczeniem po osobie skazanej za udział w spisku Arkadiusz i Honoriusz napisali: „uważamy bowiem, że łagodniej należy orzekać wobec tych, które ze względu na słabość płci nie są w stanie zdobyć się na więcej”33. Cesarz Konstantyn następująco usankcjonował segregację płci w aresztach śledczych i więzieniach: „jakkolwiek w jednym więzieniu razem trzyma się pod kluczem przestępców obojga płci, niniejszą ustawą stanowimy, że jakkolwiek za to samo przestępstwo nakładać należy tę samą karę, w osobnych więzieniach rozkazuje się bezpiecznie przetrzymywać mężczyzn i kobiety”34. Prawo rzymskie znało przestępstwa, których mogła dopuścić się jedynie kobieta. Do grupy tej należały m.in.: spędzenie płodu35, podmiana dziecka36, złamanie ślubów czystości przez westalkę37 oraz nakłonienie podopiecznej do 30. D. 48.20.3: Quinque legibus damnatae mulieri dos publicatur: maiestatis, vis publicae, parricidii, venefici, de sicariis. 31. Por. CTh. 9.14.1: si quis necandi infantis piaculum aggressus aggressave sit, erit capitale istud malum. 32. Podobnie w prawach statutowych miast włoskich. Por. M. Patniakowski, op. cit., s. 43. 33. CTh. 9.14.3.2: Mitior enim circa eas debet esse sententia, quas pro infirmitate sexus minus ausuras esse confidimus. 34. CTh. 9.3.3: quoniam unum carceris conclave permixtos secum criminosos includit, hac lege sancimus, ut, etiamsi poenae qualitas permixtione iungenda est, sexum tamen disparem diversa claustrorum habere tutamina iubeatur. 35. PS 5.23.14; D. 48.19.38.5; 48.19.39. 36. PS 2.24.9. 37. Prawo zaskakująco wiele uwagi poświęciło również przestępstwom obyczajowym z udziałem kobiet. Zob. D. 48.5; CTh. 9.7; 9.9; C.J. 9.9; 9.11. 94 Rozdział V wejścia w porozumienie z porywaczem38. Rzymianie nie stworzyli odrębnego katalogu sankcji karnych dla kobiet, ale w przypadku omawianych przestępstw aplikowano sankcje, których nie wymierzano mężczyznom. Wskazać tu należy na zakopanie żywcem wiarołomnej westalki39 oraz wlanie ciekłego ołowiu opiekunce dziewczyny nielojalnej wobec jej rodziców40. Jakkolwiek cesarze chrześcijańscy surowo karali mężczyzn za cudzołóstwa, próby uwodzenia i deprawowania kobiet a także za czerpanie korzyści z nierządu, to już ich stosunek do kobiet, których sposobu prowadzenia się nie pochwalali, bywał pełen osobliwego rodzaju „wyrozumiałości”41. Cesarz Justyn dał w jednej ze swych ustaw szansę „upadłym” paniom na odzyskanie utraconej reputacji, o ile zdecydowałyby się zmienić sposób życia. Wszak popełniły błąd ze względu na imbecilitas sexus, a on w miłosierdziu chciał naśladować Boga42. 5.3. Poczytalność W prawie rzymskim okresu republiki choroby umysłowej (łac. alienatio mentis, amentia, dementia, furor, insania, vesania)43 nie postrzegano jako okoliczności wpływającej na zakres odpowiedzialności karnej44. Jakkolwiek w źródłach nieprawniczych z upodobaniem lżono sprawców najcięższych przestępstw przez przypisywanie im obłąkania45, była to jednak wyłącznie popularna figura retoryczna. Przed sądami odpowiadali oni wyłącznie za skutki swych działań. Zmiany najszybciej pojawiły się na gruncie prawa prywatnego, kiedy stan emocjonalny chorych umysłowo zestawiono z intelektem dzieci. Zabieg ten umożliwił uwolnienie obu grup od odpowiedzialności cywilnej za wyrządza38. CTh. 9.24.1.1. 39. Liv. 22.57.2; Plut. Num. 10. 40. CTh. 9.24.1.1. 41. Podobnie w odniesieniu do kradzieży św. Jan Chryzostom zauważa, że dla złodziei płci męskiej wymyślono „dziesiątki tysięcy kar”. Kobietom jednak wystarczało spoliczkowanie, jako że stosowanie wobec nich „przemocy” uchodziło za niegodne mężczyzny. Zob. Ioh. Chrys. in ep I ad Cor. 15.5. 42. C.J. 5.4.23 pr. 43. Uwagi terminologiczne: F.M. Havermans, Furiosus, demens, mente captus, Folia psychiatrica neurologica et neurochirurgica neerlandica 54 (1951), s. 124–129. 44. Obszernie na temat stosunku prawa rzymskiego do osób chorych psychicznie: E. Nardi, Squilibrio e deficienza mentale in diritto romano, Milano 1983; C. Lanza, Richerche su „furiosus” in diritto romano, Roma 1990. 45. Por. Cic. pro Rosc. Am. 22.62; 24.66; 24.68; pro Sull. 76. 5.3. Poczytalność 95 ne szkody46. Jurysta Gaius nauczał: „psychicznie chory nie może dokonywać czynności prawnych, gdyż nie rozumie, co czyni”47. Niemniej, jeszcze u schyłku republiki więcej interesowano się tym, czy testamenty po psychicznie chorych skazańcach zachowują ważność, niż tym, czy nie należałoby uwolnić ich od odpowiedzialności w związku ze stanem ducha, w jakim znajdowali się w chwili popełniania przestępstwa48. Przełomowy okazał się reskrypt wydany w drugiej połowie II wieku n.e. przez Marka Aureliusza i Kommodusa49. Cesarze w następujący sposób zwrócili się w nim do Skapuli Tertullusa: „Jeżeli jesteś zupełnie pewny, że Eliusz Pryskus znajduje się w takim stanie choroby umysłowej, że stale doznaje pomieszania zmysłów i nie ma przy tym podejrzenia tego rodzaju, że symulował obłęd, kiedy zabijał swą matkę, możesz darować mu karę, jako że jest on już dostatecznie ukarany przez swe szaleństwo. Powinien być jednak starannie strzeżony oraz, jeśli to uznasz za konieczne, skrępowany – bardziej w celu zapewnienia bezpieczeństwa jemu i jego najbliższym niż wymierzenia kary. Jeżeli jednak, jak to się często zdarza, ma on okresowe powroty świadomości, zbadaj dokładnie sprawę pod tym kątem, czy zbrodnia nie została popełniona w jednym z takich momentów, gdyż wtedy nie należy mu się łaska z powodu zaburzenia umysłu. Jeśli zaś coś takiego odkryjesz, skonsultuj to z nami, ażebyśmy mogli ocenić czy popełnił czyn w takiej właśnie chwili, kiedy mógł zrozumieć wagę swego działania, i czy należy go skazać na karę śmierci”50. Rozwiązanie przyjęte przez władców (niewątpliwie inspirowane filozofią stoicką) w krótkim czasie stało się modelowe. Modestyn i Ulpian chwalili jego mądrość51. Na bazie decyzji Marka Aureliusza i Kommodusa ten pierwszy sformułował ogólną zasadę: „jeżeli człowieka zabije dziecko bądź chory umysłowo, 46. Por. D. 9.2.5.2. 47. Gai. 3.106. 48. Por. Rhet. ad Herenn. 1.13.23. Zob. też: F. Zucotti, Il “furor” del patricida e il testamento di Malleolo, Labeo 37 (1991), s. 174–226. 49. Zob. J.E. Spruit, The Penal Conceptions of the Emperor Marcus Aurelius in Respect of Lunatics, [w:] Maior viginti quinque annis, Essays in commemoration of the sixth lustrum of the Institute for Legal History of the University of Utrecht, Assen 1979, s. 132–154. 50. D. 1.18.14: Si tibi liquido compertum est aelium priscum in eo furore esse, ut continua mentis alienatione omni intellectu careat, nec subest ulla suspicio matrem ab eo simulatione dementiae occisam: potes de modo poenae eius dissimulare, cum satis furore ipso puniatur. Et tamen diligentius custodiendus erit ac, si putabis, etiam vinculo coercendus, quoniam tam ad poenam quam ad tutelam eius et securitatem proximorum pertinebit. Si vero, ut plerumque adsolet, intervallis quibusdam sensu saniore, non forte eo momento scelus admiserit nec morbo eius danda est venia, diligenter explorabis et si quid tale compereris, consules nos, ut aestimemus, an per immanitatem facinoris, si, cum posset videri sentire, commiserit, supplicio adficiendus sit. 51. D. 1.18.13.1; 48.9.2.2. 96 Rozdział V nie będą odpowiadać na podstawie ustawy kornelijskiej, jako że jednego chroni niewinność myśli, a drugiego usprawiedliwia nieszczęśliwy los”52. Jej aplikowanie wobec sprawców przestępstw politycznych od początku napotykało na trudności. Opinia, by ich również nie pociągać do odpowiedzialności, choć uzasadniona i racjonalna, nigdy nie wyszła poza sferę postulatywną53. Marek Aureliusz i Kommodus postanowili w swym reskrypcie również, że psychicznie chorych sprawców przestępstw można było zostawiać w domach pod opieką krewnych, o ile byli oni w stanie zapewnić takie warunki, w których chorzy nie stwarzali zagrożenia dla siebie i otoczenia. Jeżeli chory wydostał się spod niej, a następnie popełnił przestępstwo, odpowiedzialność miała spaść na opiekunów, którzy nie dopełnili obowiązków54. W sytuacji, kiedy rodzina nie miała możliwości skutecznego zaopiekowania się chorym, należało umieścić go w więzieniu55. Decyzję w tej materii podejmował urzędnik rozpatrujący sprawę56. Odpowiedzialność karną mogli ponieść również ci, którzy świadomie posługiwali się osobą chorą w celu popełnienia przestępstwa. Kto dał takiej osobie miecz, a następnie doszło do zabójstwa, odpowiadał za spowodowanie śmierci (causa mortis)57. Nie postrzegano jako choroby psychicznej wybuchów gniewu, (ira, calor iracundiae)58, stanów chwilowego wzburzenia (affectus, impetus)59 oraz depresji (taedium vitae)60. Wskazane stany ducha mogły zostać wszakże potraktowane jako okoliczność łagodząca w procesie karnym61. W wymiarze metaforycznym przyrównywano do choroby umysłowej stany silnego napięcia emocjonalnego (np. zakochanie) oraz upojenia alkoholowego62. Standardy podniesiono dzięki przenikaniu do regulacji prawnych wartości głoszonych przez doktrynę chrześcijańską. Św. Hieronim szydził: „a nasze 52. D. 48.8.12. 53. D. 48.4.7.3. 54. Analogicznie w polskim prawie przedrozbiorowym: J. Makarewicz, Polskie prawo karne, s. 50, przyp. 1. 55. D. 1.18.14. Zbliżone rozwiązania: J. Makarewicz, Polskie prawo karne, s. 87. 56. Por. D. 48.3.1. 57. Zob. D. 9.2.7.6. Zob. też: Cic. de off. 3.95. 58. Por. D. 48.11.7.3; 48.19.16.2. 59. Por. D. 48.5.24.4. 60. Por. D. 28.3.6.7; 29.5.1.23; 48.21.3.4; 48.21.3.6; 48.21.3.6; 49.16.6.7. 61. Por. D. 48.5.39.8. Podobnie w średniowiecznym prawie statutowym. Por. M. Patniakowski, op. cit., s. 19: „stan wzburzenia umysłu ilustruje wyrażenie irato animo, które jednakże nie oznacza bynajmniej, że sprawca z powodu afektu ma być bezkarny. Wzburzenie umysłu powodować może jedynie zmniejszenie poczytalności, a zatem zmniejszenie winy i powinno pociągnąć za sobą złagodzenie kary”. 62. Zob. np. Rhet. ad Herenn. 2.16.24; Cic. de inv. 1.41. 97 5.4. Przymus grzechy wyznajemy przed Bogiem […] i mówimy: uległem pożądliwości ciała, wygrały we mnie instynkty młodzieńcze, takiego mnie Bóg stworzył…”63. Jan Chryzostom wyraźnie dostrzegał pułapki przyjęcia tego rodzaju rozumowania. Uznanie impulsu i związanego z nim braku opanowania własnych popędów za okoliczności łagodzące otwierało według niego drogę do zakwestionowania istoty grzechu (przestępstwa)64. Ojcowie Kościoła nie przyjmowali więc podobnego rodzaju wymówek. Ten sam Jan Chryzostom dowodził, że skoro Bóg ustanowił kary za grzechy, to również wyposażył naturę ludzką w wolną wolę, a przez to w zdolność do odróżnienia dobra i zła, co wiąże się z wzięciem odpowiedzialności za własne działania65. Ustawodawca chrześcijański bez wątpienia inspirował się tym nauczaniem, bezlitośnie poddając represji karnej m.in. porywaczy kobiet, cudzołożników, złodziei oraz niesubordynowanych członków własnego personelu. 5.4. Przymus 5.4.1. Przymus fizyczny Rzymskie prawo karne nie definiowało tego, czym jest przymus, ani tego, jakie powinien nosić cechy (np. gwałtowny charakter, niemożliwość podjęcia skutecznej obrony przez zaatakowanego), by sprawcę przestępstwa działającego pod jego presją dało się uwolnić od odpowiedzialności karnej bądź zredukować jej zakres. Konsekwencje powyższego stanu rzeczy odczuwały w okresie republiki zwłaszcza ofiary przemocy seksualnej. Zdarzało się bowiem, że przypisywano im popełnienie cudzołóstwa (adulterium) bądź dopuszczenie się nierządu (stuprum) w sytuacji, kiedy zbliżenie seksualne dokonało się całkowicie wbrew ich woli. W okresie cesarskim w związku z praktyką orzeczniczą namiestników prowincji wprowadzono na tym polu ważną modyfikację, której treść następująco streszcza jurysta Papinian: „w wyroku namiestnika prowincji napisano, że kobieta padła ofiarą zgwałcenia. Na zadane mi pytanie odpowiedziałem, że nie dopuściła się przestępstwa z ustawy julijskiej o karaniu cudzołóstw, chociaż 63. Hier. com. in Easai. 16.58.10: nostraque peccata referimus ad Deum […] et dicimus: corporis me superavit ardor, adolescientiae incentiva vincerunt, a Deo talis creatus sum. 64. Ioh. Chrys. Exp. in ps. 140.7; de proph. obsc. 2.8; in Ioh hom. 37.3. 65. Ioh. Chrys. In epist. ad Ephes. 2.3. 98 Rozdział V w trosce o ochronę dobrego imienia nie zgodziła się, by o doświadczonej przez nią krzywdzie natychmiast doniesiono mężowi”66. W identyczny sposób zdecydowali cesarze Dioklecjan i Maksymian w ustawie z roku 290 n.e.: „ustawy karzą plugawy bezwstyd tych kobiet, które dobrowolnie wydają własną cześć na żer cudzej żądzy, a nie tych, które zostały przymuszone do stosunku siłą i całkowicie wbrew woli, dlatego słusznie postanowiono, że zachowują one nieskalaną reputację, a ich małżeństwa pozostają ważne”67. W okresie poklasycznym wahaniom ulegał stosunek ustawodawców do kobiet padających ofiarą porwania (raptus puellae). Cesarz Konstantyn polecił, by dziewczyna współdziałająca ze sprawcą ponosiła równą z nim odpowiedzialność. Brak woli bycia uprowadzoną mógł być natomiast potraktowany jako okoliczność łagodząca. W ustawie napisano bowiem: „jeżeli podczas śledztwa odkryty zostanie fakt współpracy dziewicy z porywaczem, ma ona ponieść równą z nim karę, jako że bezkarności nie zapewnia się nawet tym, które zostają porwane wbrew własnej woli, choć mogłyby spokojnie doczekać w domu dnia swego zamążpójścia i kiedy przez zuchwałość porywacza drzwi zostają wyłamane, a one próbują krzykami wezwać na pomoc sąsiadów i bronić się wszelkimi sposobami. W tych jednak przypadkach nakładamy karę łagodniejszą i rozkazujemy jedynie, by zostały pozbawione praw do dziedziczenia po rodzicach”68. Współodpowiedzialność za udział w uprowadzeniu porywanych i gwałconych kobiet zniósł dopiero cesarz Justynian69. Ustawy cesarzy chrześcijańskich poddały penalizacji akty apostazji od wiary chrześcijańskiej, w czym mieściło się również odejście od Kościoła na rzecz przyjęcia obrządku żydowskiego (prozelityzm)70. Odpowiedzialności nie ponosili jednak chrześcijańscy niewolnicy, którzy zostali obrzezani z rozkazu ich żydowskich właścicieli. Serię zakazów wydanych w tej materii otwiera ustawa cesarza Konstantyna z roku 335 n.e., w której postanowiono: „jeżeli któryś z Żydów obrzezałby zakupionego niewolnika, który jest chrześcijaninem lub należy 66. D. 40.5.40 pr.: Vim passam mulierem sententia praesidis provinciae continebatur: in legem Iuliam de adulteriis non commisisse respondi, licet iniuriam suam protegendae pudicitiae causa confestim marito renuntiari prohibuit. 67. C.J. 9.9.20: Foedissimam earum nequitiam, quae pudorem suum alienis libidinibus prosternunt, non etiam earum, quae per vim stupro comprehensae sunt, inreprehensam voluntatem leges ulciscuntur, quando etiam inviolatae existimationis esse nec nuptiis earum aliis interdici merito placuit. 68. CTh. 9.24.1.2: Et si voluntatis assensio detegitur in virgine, eadem, qua raptor, severitate plectatur, quum neque his impunitas praestanda sit, quae rapiuntur invitae, quum et domi se usque ad coniunctionis diem servare potuerint et, si fores raptoris frangerentur audacia, vicinorum opem clamoribus quaerere seque omnibus tueri conatibus. Sed his poenam leviorem imponimus solamque eis parentum negari successionem praecipimus. 69. Zob. C.J. 9.13. 70. Zob. CTh. 16.7.3; 16.8.7; 16.8.19; Nov. Theod. 3.4; C.J. 1.7.1. 99 5.4. Przymus do jakiejkolwiek innej religii, niech nie zatrzymuje obrzezanego w niewoli, ale ten, który wycierpiał takie potraktowanie, niech zostanie obdarzony wolnością”71. Rozstrzygnięcie to zostało powtórzone w ustawach Konstancjusza72 oraz Teodozjusza II i Walentyniana III73. 5.4.2. Przymus psychiczny Na gruncie prawa prywatnego stosunkowo wcześnie (okres republiki) przyjęto, że ważność czynności prawnych dokonanych pod wpływem przymusu można było skutecznie podważyć74, a komuś, kto został przymuszony do działania groźbą, nie przypisywano złego zamiaru75. Do rozwiązań tych z czasem w coraz większym stopniu zaczęto nawiązywać w regulacjach poświęconych przestępstwom i karom76. Wywołany działaniem sprawcy przestępstwa skutek przestał mieć znaczenie kluczowe dla jego odpowiedzialności karnej. Działanie w stanie obawy wywołanej groźbą mogło być traktowane jako okoliczność łagodząca. Korumpowanie urzędników i sędziów orzekających w procesach było karane już w okresie republiki. Lex Calpurnia de rebus repetundis z roku 149 p.n.e. zrównała wymuszanie „darów” przez urzędników i namiestników prowincji ze sprzeniewierzeniem pieniędzy publicznych77. Nie podlegali jednak karom ci, którzy wręczali korzyść majątkową pod przymusem. W okresie cesarskim penalizacją objęto również wymuszenia, które następowały w wyniku posługiwania się nieprawdziwymi zarządzeniami organów urzędowych78 lub w związku z przypisaniem sobie nienależnych uprawnień79. Uleganie groźbom i szantażom nie podlegało penalizacji. Wolni od odpowiedzialności byli ci, którzy płacili, 71. CTh. 16.9.1: Si quis Iudaeorum Christianum mancipium vel cuiuslibet alterius sectae mercatus circumciderit, minime in servitute retineat circumcisum, sed libertatis privilegiis, qui hoc sustinuerit, potiatur. 72. CTh. 19.9.2. 73. CTh. 16.8.26; C.J. 1.9.16. Z drugiej strony penalizacji poddano przemocowe zachowania Żydów, którzy chcieliby ukarać współwyznawców porzucających obrządek żydowski lub siłowo oddziaływać na nich w nadziei zmuszenia ich do powrotu. Por. CTh. 16.8.1. 74. D. 4.2.1. 75. 40.12.16.1. 76. Rzymskie prawo karne nie stworzyło jednak autonomicznego przestępstwa groźby karalnej. 77. Zastąpiła ją lex Iulia repetundarum z roku 59 p.n.e., której postanowienia rozwinięto w okresie cesarstwa na drodze twórczej wykładni jurysprudencji rzymskiej. 78. D. 47.13.1. 79. PS 5.25.12. 100 Rozdział V gdyż zagrożono im wszczęciem procesu, wniesieniem bądź wycofaniem oskarżenia lub złożeniem fałszywych zeznań w sądzie80. Uchwalone w 10 roku n.e. Senatus consultum Silanianum przewidywało powinność stracenia wszystkich niewolników, którzy w chwili morderstwa popełnianego na ich panu znajdowali się w domu i nie pospieszyli mu z pomocą z narażeniem życia81. Surowe regulacje doczekały się wykładni łagodzącej odpowiedzialność sług. W sprawie niewolnicy, która została sterroryzowana przez sprawcę i nie udzieliła pomocy swej pani, cesarz Hadrian odpisał w reskrypcie, że wystarczyłoby, gdyby podniosła krzyk, gdyż w sytuacji zagrożenia własnego życia niewiele więcej mogła zrobić82. Regulacje powyższe rozciągnięto na inne stany faktyczne. W „Sentencjach Paulusa” odnotowano: „Kto będąc w strachu przed kimś i pod czyjąś silną presją skłamał do protokołu przed namiestnikiem prowincji, że jest niewolnikiem, może w przyszłości bronić swego prawdziwego statusu”83. Znamiennym jest, że źródło to nie wspomina nic o odpowiedzialności za złożenie fałszywego oświadczenia do protokołu i ewentualnej za to odpowiedzialności84. W ustawach cesarzy chrześcijańskich wiele uwagi poświęcono odpowiedzialności za nacisk wywierany w celu pozyskania nowych wyznawców przez religię nieakceptowaną przez państwo. W ustawie Teodozjusza II i Walentyniana III z roku 438 n.e. wyraźnie odróżniono przymus psychiczny i namowę. Napisano w niej: „tego, kto przez przymus lub namowę przeciągnąłby jakiegoś wolnego lub niewolnika od religii chrześcijańskiej do bezbożnej sekty, nakazujemy ukarać śmiercią”85. Z wielką niechęcią reagował chrześcijański ustawodawca na zmuszanie chrześcijan do przyjmowania wiary żydowskiej86. Niewolnicy, którzy poddali się presji pana, nie ponosili jednak odpowiedzialności karnej za apostazję. 80. D. 47.13.2. 81. Zob. PS 3.5; D. 29.5; C.J. 6.35. 82. D. 48.5.1.28. 83. PS 5.1.4: Qui metu et impressione alicuius terroris apud acta praesidis servum se esse mentitus est, postea statum suum defendenti non praeiudicat. 84. Por. D. 48.10.1.4. Zob. też.: D. 47.20.4. 85. C.J. 1.7.5: Eum, quicumque servum seu ingenuum, invitum vel suasione plectenda, ex cultu Christianae religionis in nefandam sectam ritumve traduxerit, cum dispendio fortunarum capite puniendum censemus. Zob. też.: Nov. Theod. 3.4. 86. Zob. m.in.: CTh. 6.8.19. 101 5.5. Błąd 5.5. Błąd 5.5.1. Błąd co do faktu Jako błąd co do faktu rozumieć należy niewłaściwe wyobrażenie o istniejącym stanie rzeczy. Prawo rzymskie nie czyniło dogmatycznego rozróżnienia pomiędzy brakiem świadomości (ignorantia) oraz świadomością mylną (error). Na płaszczyźnie leksykalnej error oraz ignorantia stanowiły synonimy. Do sytuacji niewiedzy bądź niedostatecznego rozeznania sprawcy, źródła rzymskie nawiązywały wielokrotnie87. W odniesieniu do przestępstw i kar nie zawsze pełne zastosowanie znajdowała sformułowana przez Paulusa zasada: „nieznajomość prawa szkodzi, a stanu faktycznego nie”88. Model ten nie sprawdzał się na przykład wówczas, kiedy sprawca kradzieży dokonał zaboru cudzej rzeczy nie posiadając wiedzy o tym, do kogo ona należy. „W niczym bowiem nie umniejsza rozmiaru kradzieży fakt, że się nie wie czyja jest rzecz” wyjaśniał Ulpian89. Podobny przypadek omawia retor Kwintylian, dla którego nie ulega wątpliwości, że zasługuje na karę ten, kto przez pomyłkę zabił nie tego człowieka, którego zamierzał uśmiercić90. Według ustawy kornelijskiej o skrytobójcach i trucicielach za morderstwo odpowiadać mieli nawet aptekarze, którzy w jak najlepszej wierze przekazali komuś śmiercionośną cykutę91. 87. Odróżnienie błędu co do faktu (error facti) od błędu co do prawa (error iuris, ignorantia iuris) pojawia się m.in. w pismach jurysty Ulpiana. Por. D. 5.3.25.6. Zob. też: L. Garofalo, op. cit., s. 25–26. Naukę na ten temat rozwinęli jednak dopiero postglosatorzy. Por. W. Engelmann, op. cit., s. 26. Zob. też: M. Patniakowski, op. cit., s. 27, przyp.: „i kanoniści usiłują sprecyzować tak ważne dla prawa kanonicznego pojęcie błędu, wprowadzić jakiś ład między wyrażeniami ignorare, nescire, errare. Rozróżniają tedy ignorantia vincibilis i invincibilis, a to w zależności od stopnia niedbalstwa, które błąd poprzedziło. Na zapatrywania kanonistów o błędzie wpłynęły też poglądy prawa rzymskiego. Kanoniści bardzo szczegółowo roztrząsają różne wypadki błędu prawnego, jak np. ignorantia iuris naturalis, ignorantia iuris civilis oraz błędu faktycznego, error facti”. Zob. też: S. Kuttner, op. cit., s. 133–184. 88. D. 22.6.9 pr.; por. C.J. 1.18.7. Zob. też. D. 3.2.11.4. Zob. też: C. Ferrini, Diritto penale romano, s. 69. 89. D. 47.2.43.4: nihil enim ad furtum minuendum facit, quod cuius sit ignoret. Kto jednak dokonywał rabunku cudzej rzeczy, pozostając w błędnym przekonaniu, że należy ona do niego, był wolny od odpowiedzialności. Zob. Inst. 4.2.1. Podkreślić wszakże trzeba, że co do zasady w sprawach kradzieży było prawo rzymskie bardzo restrykcyjne. Cudzej rzeczy nie można było zabierać bez wyraźnej zgody właściciela. Zob. D. 47.2.48.3 90. Quint. inst. or. 5.10.34. 91. D. 48.8.3.3. 102 Rozdział V Niemniej, już przechowywanie w dobrej wierze niewolnika nie niosło dla przechowawcy zagrożenia oskarżeniem o porwanie (plagium)92. Jeżeli ktoś, działając w zamiarze wyrządzenia zniewagi pomylił ojca z synem, bądź mężatkę z wdową, uwalniano go od odpowiedzialności, ponieważ zamiar sprawcy (affectus iniuriam facientis) skierowany był przeciw innemu adresatowi93. Wobec źle prowadzącej się kobiety, która błędnie uważała się za mężatkę, nie można było wytoczyć oskarżenia o cudzołóstwo94. Wolni od odpowiedzialności za kazirodztwo byli również bliscy krewni, którzy pobrali się „przez pomyłkę” (errore)95. Nieznajomość stanu faktycznego często uwalniała również od odpowiedzialności za przestępstwa natury procesowej. Kto podczas procesu w dobrej wierze posługiwał się przed sądem niezweryfikowanymi bądź nieautoryzowanymi dokumentami nie odpowiadał za fałszerstwo (falsum)96. Tymczasem oskarżyciela wnoszącego z pełnym przekonaniem akt oskarżenia przeciw osobie niewinnej nie można było następnie ścigać za fałszywe oskarżenie (calumnia)97. Jeżeli przestępstw dopuszczali się niewolnicy (źródła wymieniają m.in. udział w nielegalnych stowarzyszeniach98, fałszowanie monety99, porwania100 oraz ukrywanie rozbójników101) spory wpływ na zakres ich odpowiedzialności miał fakt, czy działali za wiedzą swoich panów. Jeżeli wykonywali polecenia, kara spadała również na ich właścicieli. Analogicznie rozstrzygano odnośnie do właścicieli nieruchomości, na których dopuszczano się łamania prawa (źródła wymieniają m.in.: fałszowanie monety102 oraz wznoszenie pogańskich świątyń103). W późnoantycznych ustawach zaczęto zwracać większą uwagę na przyczynę nieznajomości stanu faktycznego przez sprawców. Kary nałożono na tych, którzy nie byli wystarczająco dobrze zorientowani ze względu na swą niedbałość (incuria) oraz karygodną niefrasobliwość (neglegentia)104. Na szczególną wyrozumiałość (indulgentia specialis) mogły natomiast liczyć wdowy oraz pozostające pod opieką sieroty105. 92. D. 48.15.3 pr. 93. D. 47.10.18.4. 94. D. 48.5.14.4; zob. też: D. 48.5.44. 95. D. 48.5.39.1; 48.5.39.7. 96. D. 48.10.31; C.J. 9.22.20. 97. D. 48.16.1.3; por. C.J. 9.42.2 pr. 98. D. 47.22.3.2. 99. PS 5.12.12. 100. PS 5.30b.2. 101. CTh. 9.29.2. 102. CTh. 9.21.2.4. 103. CTh. 16.10.12. 104. CTh. 9.21.4 pr.; C.J. 9.24.1.4. 105. CTh. 9.21.4.1; C.J. 9.24.1.6. 103 5.5. Błąd Wyraźnie podkreślono natomiast, że prawne pojęcie błędu nie odnosi się do trwania przy błędnych doktrynach i wyznawania religii nieakceptowanych przez państwo. Na położenie oskarżonych nie mógł mieć wpływu nawet okazany w procesie żal. W ustawie z roku 391 n.e. Walentynian, Teodozjusz i Arkadiusz napisali: „upadłym bowiem jak i błądzącym przychodzi się z pomocą, ale potępieńcom, to znaczy tym, którzy zbezcześcili święty chrzest, nie przyda się skrucha, która zwykła pomagać w innego rodzaju sprawach karnych”106. 5.5.2. Błąd co do prawa W starożytności nie przyjmowano domniemania powszechnej znajomości prawa, chociaż podkreślano, że każdy winien znać przepisy, które go bezpośrednio dotyczą107. „Prawo obywatelskie zostało spisane dla czuwających” podkreślał Cerwidiusz Scewola108, przy czym za czuwających (vigilantes) uważano ludzi na bieżąco zorientowanych w aktualnym stanie prawnym i dbających o własne sprawy. Niektóre przepisy zobowiązany był znać każdy. W grupie tej mieściły się zwłaszcza nakazy i zakazy związane z zachowaniem sakralnego ładu oraz bezpieczeństwem państwa109. Doskonale wiedziano również, że nie wolno zabijać, podpalać, porywać ludzi, naruszać nietykalności osobistej, pomawiać, znieważać, itd. W mowie wygłoszonej przeciw Werresowi Cyceron podniósł, że istnieje pewna grupa czynów, których popełniania należy się wystrzegać ze względu na ius gentium. Zna je każdy, gdyż są „plugawe ze swej natury”110. 106. CTh. 16.7.4: Lapsis etenim et errantibus subvenitur, perditis vero, hoc est sanctum baptisma profanantibus, nullo remedio paenitentiae, quae solet aliis criminibus prodesse succurritur. 107. Por. H. Kupiszewski, Ignorantia iuris nocet, Prawo Kanoniczne, 25.1–2 (1982), s. 301–308. Nie sformułowano wówczas jeszcze postulatu, że prawo powinno być należycie ogłoszone. Inaczej: J. Makarewicz, Polskie prawo karne, s. 94: „stara fikcja prawa rzymskiego, że w razie należytego ogłoszenia ustawy wszyscy ją znają”. 108. D. 42.8.24: ius civile vigilantibus scriptum est. 109. Czyny naruszające relacje między ludźmi i bogami oraz stwarzające zagrożenie dla publicznego dobra od czasów najdawniejszych karano w oparciu o normy prawa zwyczajowego, regulacje sakralne, a następnie (na szerszą skalę zjawisko to rozwinęło się w okresie republikańskim) stopniowo uchwalane ustawy. Wiedza na temat tego, „co wolno, a co jest zakazane”, wynikała z powszechnego zwyczaju i była powszechna. W okresie republiki zwyczaj zaczęły powoli wypierać ustawy stopniowo uchwalane w sprawach karnych. Powoływanie się na nieznajomość prawa nadal stanowiło jednak popularną strategię procesową. Chrześcijanie, którzy wyparli się swej wiary przed Pliniuszem w nadziei okazania im łaski, dowodzili, że przeszłe ich zachowania wynikały m.in. z nieznajomości prawa (summa culpa vel error). Zob. Plin. epist. 10.96. 110. Cic. in Verr. 1.42: delicta ex iure gentium (natura turpia). 104 Rozdział V W okresie cesarskim także w przypadku wielu lżejszych przestępstw pospolitych nieznajomość prawa (łac. error iuris, ignorantia iuris) nie uwalniała sprawcy od odpowiedzialności. Mąż, który nie wnosił aktu oskarżenia przeciw niewiernej żonie, ściągał na siebie reputację stręczyciela i okrywał się niesławą. Nie przyjmowano jego tłumaczeń, że nie wiedział, co powinien uczynić111. Z równą surowością reagowano tam, gdzie zachodziło podejrzenie popełnienia przestępstwa na niekorzyść spadkodawcy i jego dziedziców. Kto spisywał cudzy testament, nie mógł zamieścić w nim żadnego zapisu dla siebie. Tych, którzy postępowali inaczej, a następnie usprawiedliwiali się nieznajomością prawa, cesarz Klaudiusz nakazał karać jako fałszerzy112 (zarządzenie to powtórzył, ale i częściowo złagodził następnie Aleksander Sewer)113. Brak orientacji w przepisach prawa mógł stanowić okoliczność łagodzącą jedynie w indywidualnie wskazanych przypadkach. Ogólny brak pojęcia o zagadnieniach prawnych (nie tylko nieznajomość bieżącego stanu prawnego) ex definitione przypisywano kobietom114, nieletnim, rolnikom115 oraz żołnierzom (zwłaszcza rekrutom). Przedstawiciele tych grup cechować się mieli prostodusznością, niewyrobieniem, a wręcz naiwnością (simplicitas). W odniesieniu do niewiasty, która „przez pomyłkę” (errore) wyszła za mąż za bliskiego krewnego Papinian orzekł, że można ją uwolnić od odpowiedzialności, po czym dodał: „uważamy, korzystna tu powinna być dla kobiety również nieznajomość prawa”116. W wypadku kazirodczych małżeństw kobiety (w przeciwieństwie do mężczyzn) często uwalniano od odpowiedzialności z powodów wyżej wskazanych117. W liście do pewnego żołnierza Aleksander Sewer napisał: „zapis niewolnika, który własnoręcznie umieściłeś w testamencie napisanym dla twego współtowarzysza broni, nie jest ważny, dlatego nie możesz domagać się jego realizacji. Uległszy jednak swej łagodności, odpuszczam ci karę z ustawy kornelijskiej [o fałszerstwach], jako że wierzę, iż dopuściłeś się tego czynu raczej przez 111. D. 48.5.30 pr.; C.J. 9.9.17.1. 112. D. 48.10.15 pr.; C.J. 9.23.3. Na odrębnych zasadach traktowano jednak w podobnych sytuacjach kobiety. Por. D. 48.10.15.5. 113. C.J. 9.23.3. Zob. zwłaszcza – C.J. 9.23.5. 114. Por. Reg. Ulp. 11.1; D. 22.6.9 pr.; CTh. 3.5.3. 115. Por. D. 29.5.3.21–22. 116. D. 48.5.39.1: putamus hic quoque mulieri iuris errorem prodesse debere. Jurysta Marcjan cytuje tymczasem reskrypt Marka Aureliusza i Lucjusza Werusa do niejakiej Flawii Tertulli, w którym wyrażają zgodę na utrzymanie jej kazirodczego małżeństwa z wujem, gdyż w chwili zawierania małżeństwa i długo potem była „nieświadoma stanu prawnego” (ignara iuris). Zob. D. 23.2.57a. 117. Por. Coll. 6.3.3; PS 2.6.15; Nov. Iust. 12.1. 5.5. Błąd 105 błąd, niż z powodu występnego charakteru”118. W przypadku rekrutów niektóre ich czyny spotykały się z pobłażliwością przełożonych w związku z niedostateczną znajomością przez młodych żołnierzy zasad dyscypliny wojskowej119. Ulgowe traktowanie sprawców przestępstw, które były zagrożone karą główną, dopuszczano incydentalnie. Za usunięcie bądź przesunięcie kamieni granicznych groziła śmierć120. Hadrian zdecydował jednak, by zaledwie chłostą karać tych, którzy nie zdawali sobie sprawy z tego, iż popełniają przestępstwo121. Zdarzało się, że z wyrozumiałością podchodzono do przypadków nieznajomości aktów prawa miejscowego stanowionych przez gminy miejskie. Scewola odnotował w swych pismach ciekawy przypadek: „w przepisach dotyczących funkcjonowania miasta postanowiono: »jeżeli któryś z radnych podejmowałby decyzje z pominięciem rady, niech zostanie z niej usunięty i zapłaci tysiąc drachm«. Powstało pytanie, czy należy karać również tego, kto nieświadomie sprzeciwił się tym przepisom. Odpowiedział, że tego rodzaju kary należy wymierzać jedynie sprawcom działającym świadomie”122. Nie akceptowano nieznajomości przepisów podatkowych, których łamanie mogło wiązać się z popełnieniem przestępstwa natury skarbowej. Jurysta Marcjan uczulał: „nawet gdyby ktoś twierdził, że nie znał prawa, ubóstwiony Hadrian zarządził, by ukarać go grzywną za niepłacenie podatku”123. Tendencja ta zaostrzyła się w okresie cesarstwa chrześcijańskiego, kiedy życie publiczne w państwie zdominowały biurokratyzacja i fiskalizacja. W ustawodawstwie późnoantycznym zaczęto podkreślać powinność znajomości przez społeczeństwo masowo produkowanych ustaw124. Ustawodawcy 118. C.J. 9.23.5: Quod adhibitus ad testamentum commilitonis scribendum iussu eius servum tibi adscripsisti, pro non scripto habetur et ideo id legatum petere non potes. Sed secutus tenorem indulgentiae meae poenam legis Corneliae tibi remitto, in quam credo te magis errore quam malitia incidisse. 119. Zob. np. D. 49.16.4.15. 120. Zob. R. Świrgoń-Skok, Crimen termini moti: ochrona znaków graficznych w prawie rzymskim, [w:] Salus rei publicae lex: ochrona interesów państwa w prawie karnym starożytnej Grecji i Rzymu, red. A. Dębiński, H. Kowalski, M. Kuryłowicz, Lublin 2007, s. 325–337. 121. Coll.13.3.1; D. 47.21.2. 122. D. 50.9.6: Municipii lege ita cautum erat: „ean tis ecw tou sunedriou dikasytai, tou te sunedriou eirgesvw kai prosapotinnutw draxmas xilias”. Quaesitum est, an poenam sustinere debeat, qui ignorans adversus decretum fecit. respondit et huiusmodi poenas adversus scientes paratas esse. 123. D. 39.4.16.5: Licet quis se ignorasse dicat, nihilo minus eum in poenam vectigalis incidere divus Hadrianus constituit. 124. Postulaty te formułowano w warunkach legislacyjnego chaosu i powszechnego braku zaufania społeczeństwa do organów państwowych. Wymóg powszechnej znajomości prawa utrwaliła doktryna średniowieczna. Por. J. Makarewicz, Wstęp, s. 416: „u postglosatorów ten pogląd jest teoretycznie jasno przedstawiony. Istnieje domniemanie znajomości prawa i złego zamiaru (dolus), gdy na podstawie poszlak powoływanie się na pomyłkę i niewiedzę wydaje się niewiarygodne”. Zob. też: W. Engelmann, op. cit., s. 43, 134. 106 Rozdział V pisali wręcz o obowiązku (officium), który spoczywał zarówno na osobach prywatnych125, jak i na personelu urzędniczym126. Na płaszczyźnie retorycznej przejawiało się to w wykorzystywaniu sformułowań w rodzaju: „niech wie” (noverit, sciat)127 oraz „niech wiedzą” (intellegant, noverint, sciant itp.)128. Zjawisko to dobrze obrazują wytyczne przesłane w roku 410 n.e. przez Honoriusza do wikariusza Afryki Herakliana w sprawie donatystów: „Całkowicie wymazawszy decyzję, którą wydarli z korzyścią dla swego heretyckiego zabobonu, niech wiedzą wszyscy nieprzyjaciele świętego prawa, że spadnie na nich konfiskata majątku i śmierć, jeżeli nadal będą próbowali gromadzić się w miejscach publicznych w celu bezczelnego popełniania przestępstw”129. W schyłkowym okresie istnienia państwa rzymskiego na Zachodzie adresat normy prawnej miał być „świadomy” (non ignarus), co go czeka za złamanie prawa130. W wypadku przestępstw religijnych znajomość odnośnych przepisów była bezwzględnie wymagana nawet wówczas, gdy ustanowiono je niedawno131. 5.6. Stan nietrzeźwości Chociaż Rzymianie mieli niejakie wyobrażenie o nałogach132 i zdawali sobie sprawę ze zgubnych skutków nadużywania alkoholu133, do sytuacji, w których 125. Por. CTh. 9.10.3 126. Por. C.J. 9.1.9; 9.2.1. 127. Zob. np. CTh. 9.1.11; 9.1.19 pr.; 9.5.1 pr.; 9.34.7; 9.40.16.1; 9.42.18; 9.45.1; 16.5.34; 16.8.19. 128. Zob. np. CTh. 9.17.6; 9.27.2; 9.27.4; 9.37.3; 9.40.3; 9.40.16 pr.; 9.42.14; 9.42.19; 16.5.6; 16.5.30; 16.5.57; Nov. Theod. 15.2. 129. CTh. 15.5.41: Oraculo penitus remoto, quo ad ritus suos haereticae superstitionis obrepserant, sciant omnes sanctae legis inimici plectendos se poena et proscriptionis et sanguinis, si ultra convenire per publicum execranda sceleris sui temeritate temptaverint. 130. Zob. np. CTh.9.10.3. 131. Por. CTh. 16.10.13. 132. W komentarzu do edyktu edylów kurulnych pojawił się wątek nałogów (vitia) niewolników. Wśród uzależnionych wymieniono hazardzistów (aleatores), pijaków (vinarii) oraz żarłoków (gulosi). Por. D. 21.1.4.2. Zdawano sobie sprawę również, że w nałóg można popaść z czasem. Por. D. 21.1.25.6. W ustawie z roku 331 n.e. cesarz Konstantyn zabronił kobiecie oddalenia męża, nawet jeżeli ów okazał się pijakiem, hazardzistą lub seksoholikiem (CTh. 3.16.1). Zob. J. Urbanik, Konstantyńskie ograniczenie rozwodów: wolność małżeństw przebita szpilką do włosów, Studia Iuridica 55 (2006), s. 255–268. 133. W mających archaiczny rodowód ustawach królewskich przewidziano słynne zakazy picia wina przez kobiety (Gell. 10.23.1–2). Zob. J. Zabłocki, Si mulier vinum bibit condemnatur, Prawo Kanoniczne, 32.1–2 (1989), s. 223–232. Niemile widziano nadużywających trunków niewolników, gdyż upodobanie to obniżało ich efektywność w pracy oraz wartość ekonomiczną na rynku. Przeradzające 5.6. Stan nietrzeźwości 107 przestępstwo popełniono w stanie upojenia, prawo rzymskie odnosiło się rzadko134. Jurysta Marcjan pisał, że sprawca działa w afekcie na przykład wówczas, kiedy „po pijanemu dochodzi do bijatyki lub walki orężnej”135. Stan jego upojenia traktowano wówczas jako okoliczność łagodzącą. Z drugiej wszakże strony, kiedy podczas śledztwa i procesu budowano moralny profil oskarżonego, potwierdzone fakty nadużywania przezeń alkoholu mogły przyczynić się do wydania wyroku skazującego i zaostrzenia kary136. Ekscesy o charakterze chuligańskim, o ile nie przeradzały się w zagrażające publicznemu porządkowi zamieszki, karane były w postępowaniu doraźnym przez organy posiadające kompetencje policyjne (coërcitio). Do historii przeszła sprawa edyla Aulusa Hostilusa Mancinusa, który w środku nocy próbował wedrzeć się do domu prostytutki Mainilii. Uderzony kamieniem i przegnany, chciał zwołać zgromadzenie ludowe, aby zajęło się jego „krzywdą”. Trybunowie plebejscy odmówili mu jednak. Argumentowano, że przychodząc prosto z libacji do obcego domu i próbując na siłę się do niego wedrzeć, naruszył powagę urzędu137. Co do zasady stan upojenia nie był brany pod uwagę wtedy, kiedy postępowanie dotyczyło przestępstwa o charakterze politycznym (zwłaszcza zdrady stanu). Mogło wręcz stanowić okoliczność zaostrzającą odpowiedzialność karną. Uczestnikom kultu Bachusa, których osądzono w roku 186 p.n.e., zarzucano m.in. zbiorowe pijaństwa, które z jednej strony miały cementować zażyłość między nimi, a z drugiej ułatwiać przełamywanie wszelkich barier i popełnianie się w orgie pijaństwa zarzucano czcicielom Bakchusa (por. Plaut. mil. glor. 857). Cyceron uczulał, że stan upojenia sprzyja popełnianiu czynów gwałtownych pod wpływem impulsu (por. Cic. de inv. 2.17). W katalogu inwektyw politycznych zarzuty nadużywania alkoholu pojawiały się często. W powszechnym przekonaniu nie mógł dobrze rządzić państwem ktoś, kto nie panował nad samym sobą. Ekscesy związane z nadużywaniem alkoholu doprowadziły do wygnania ukochanej córki Augusta – Julii (zob. np. Plin. nat. hist. 21.6.9). Rzymska ulica wyśmiewała również m.in. ostentacyjne pijaństwo cesarza Klaudiusza (Suet. Ner. 39.4). Chętnie podnoszono zarzut pijaństwa wobec przeciwników procesowych (por. Cic. pro Cael. 19.44; Quint. inst. or. 4.2.123–124) oraz niewygodnych świadków (Apul. apol. 57.2–6; 59.1–4). 134. W przepisach prawa prywatnego odwrotnie. Poza rozważaniami poświęconymi specyfikacji (wytworzenie wina z cudzych winogron; por. Gai. 2.79), rozważano nawet takie kwestie jak odpowiedzialność deliktowa za kradzież kogoś, kto ukradł cudze wino (por. D. 47.2.52.25), a nawet napił się odrobinę wina z cudzej beczki (por. D. 47.2.21.5). Sugestie, że Rzymianie pojmowali stan upojenia alkoholowego w sposób „afektywny” – P. Kubiak, Stan nietrzeźwości jako „afekt” w rzymskim prawie karnym?, Zeszyty Prawnicze 15.1 (2015), s. 33–52. 135. D. 48.19.11.2: cum per ebrietatem ad manus aut ad ferrum venitur. 136. W mowach obrończych Cyceron asekuracyjnie zwykł podnosić, że jego klienci nie miewali problemów z alkoholem. Por. Cic. pro Cael. 19.44. 137. Gell. 4.14. 108 Rozdział V przestępstw138. Seneka, opisując grozę „polowań na czarownice” rozpętanych pod rządami następcy Augusta, zauważył: „pod rządami cezara Tyberiusza całe społeczeństwo opanowane zostało manią oskarżania, która okazała się dla obywateli bardziej zgubna niż wojna domowa. Zgłaszano pijacki bełkot, lekkomyślność żartownisi. Nikt nie był bezpieczny”139. Za wyjątkową można uznać treść ustawy Teodozjusza, Arkadiusza i Honoriusza z roku 393 n.e., w której napisano: „jeżeli ktoś nieokrzesany i bezwstydny uwierzyłby, że obraża nasze imię niegodziwą i złorzeczącą obelgą, i rozochocony pijaństwem zbuntowałby się przeciw porządkowi naszych czasów, tego nie chcemy poddawać karze ani traktować go w sposób surowy czy okrutny, ponieważ jeżeli uczynił to przez lekkomyślność, godny jest pogardy, jeżeli przez chorobę umysłową, należy mu współczuć, a jeżeli żywił urazę, trzeba przebaczyć”140. Zaskakująco dużo uwagi poświęcono w źródłach pijaństwu żołnierzy141, którego skutkiem bywało naruszenie dyscypliny wojskowej. Żołnierze eskorty, którym uciekł więzień, mogli liczyć na lżejszą karę, jeżeli przyczyną ucieczki był fakt ich upicia się. Cesarz Hadrian nakazał poddawać ich chłoście i przenosić do gorszej służby. Gdyby jednak więzień uciekł, kiedy byli trzeźwi, musieli liczyć się nawet ze śmiercią142. Z równą łagodnością traktowano tych, którzy okaleczyli się podczas służby lub podjęli nieudaną próbę samobójczą. Ich również należało przenosić go gorszej służby. Za te same czyny dokonane na trzeźwo karnie 138. Liv. 39.8. Genezę kultu, jego istotę, a także represje, jakim poddano wyznawców Bachusa w Rzymie i Italii omawia: J.M. Pailler, Bacchanalia: la repression de 186 av. J-C. A Rome et en Italie, Rome 1988. Zob. też: Z. Żmidrygier-Konopka, Wystąpienie władz rzymskich przeciw bakchanaliomitalskim, Przegląd Historyczny 29 (1930–1931), s. 19–63. 139. Sen. de benef. 3.26.1: Sub Tib. Caesare fuit accusandi frequens et paene publica rabies, quae omni civili bello gravius togatam civitatem confecit; excipiebatur ebriorum sermo, simplicitas iocantium; nihil erat tutum. 140. CTh. 9.4.1: si quis modestiae nescius et pudoris ignarus improbo petulantique maledicto nomina nostra crediderit lacessenda ac temulentia turbulentus obtrectator temporum fuerit, eum poenae nolumus subiugari neque durum aliquid nec asperum sustinere, quoniam si id ex levitate processerit, contemnendum est, si ex insania, miseratione dignissimum, si ab iniuria, remittendum. Władcy polecili wszakże, by zgłaszać im wszystkie tego rodzaju przypadki, aby sami mogli zdecydować, jaki sposób postępowania przyjąć wobec podejrzanych. 141. Skłonność do nadużywania przypisywano żołnierzom stereotypowo. W literaturze im nieprzychylnej łącznie zarzucano im brutalność i upodobanie do pijaństwa. Zob. np. Amm. Marc. 22.4.6–8. Niektórzy cesarze naśladowali zwyczaje swych podkomendnych, aby zaskarbić sobie ich sympatię. Czynili tak m.in.: Witeliusz (Tac. hist. 1.62; 2.68; 2.95; 3.36; Suet. Vit. 10.3), Trajan (Dio Cass. 68.7.4; Aurel. Vict. De caes. 13.10) oraz Karakalla (Dio Cass. 78.17.4). Maksymian Trak wypijał rzekomo dwadzieścia siedem litrów wina dziennie (SHA Max. 4.1). 142. D. 48.3.12 pr. 5.6. Stan nietrzeźwości 109 wydalano z wojska143. Karano jednak nie tyle sam fakt spożywania alkoholu, ile jego negatywne konsekwencje144. W piśmiennictwie wczesnochrześcijańskim wszelkie formy nieopanowania popędów cielesnych spotykały się z gwałtowną krytyką i moralnym potępieniem145. Klemens Aleksandryjski zalecał współwyznawcom degustowanie wina na wzór Chrystusa podczas ostatniej wieczerzy, a nie upijanie się nim do nieprzytomności146. Utrzymano skojarzenie stanu upojenia z chorobą psychiczną. Św. Jan Chryzostom pisał: „pijaństwo jest dobrowolnie wybranym szaleństwem i porzuceniem rozumu”147. Biskup ten jest autorem studium zatytułowanego „Przeciw pijakom i o zmartwychwstaniu Pana naszego Jezusa Chrystusa” (Adversus ebriosos et de resurrectione Domini nostri Iesu Christi). Nadużywanie alkoholu odmalował w nim jako demona, z którym człowiek wiązał się z własnej woli148. Cezary z Arles widział w nadużywaniu alkoholu ciężki grzech (grave peccatum)149. Bezkompromisowa postawa autorytetów kościelnych nie sprawiła wszakże, że zasady odpowiedzialności za przestępstwo popełnione w stanie upojenia alkoholowego uległy zaostrzeniu150. 143. D. 49.16.6.7. 144. Trudno się dziwić. O winie, jako racji żywnościowej wydawanej żołnierzom, wspominają jeszcze ustawy późnoantyczne. Zob. CTh. 7.4.4; 7.4.25. Przykłady obniżenia gotowości bojowej oraz spadku dyscypliny wojskowej w związku z nadużywaniem wina – App. bell. civ. 2.10.64; Dio Cass. 67.5.6; Liv. 41.2.3; Plut. Sert. 3.4; Plyb. 14.4.9; Tac. ann. 4.48; idem, hist. 1.70. 145. Zob. np. Tert. apol. 39.6; Tert. de resur. carn. 1; Ioh. Chrys., Ad pop. Ant. hom. 1.5. 146. Clem. Alex. paed. 2.32.2. 147. Ioh. Chrys. adv. ebr. 1.5. 148. Postrzeganie nałogu jako dobrowolnie przywołanego demona (daemon voluntarius) długo utrzymywało się w doktrynie anglosaskiej. Jej przedstawiciele (jak Edward Coke oraz William Blackstone) nie uważali przeto stanu upojenia za okoliczność łagodzącą, ale obciążającą w myśl zasady: „pijaństwo rozpala i odsłania wszelkie przestępstwo” (omne crimen ebrietas et incendit et detegit). Chętnie odwoływano się również do mającej średniowieczną proweniencję maksymy: „kto popełnia przestępstwo po pijanemu, ponosi za nie odpowiedzialność na trzeźwo” (Qui peccat ebrius, luat sobrius; eg.: Decr. Grat. C. 1 q. 38 c. 10). 149. Caes. Arl. ser. 47, 4. 150. Por. J. Makarewicz, Polskie prawo karne, s. 89: „myśl jest więc jasna: alkoholizowanie jako takie nie jest dozwolonem, kto pije, musi odpowiadać za skutki, choćby powstały w czasie jego bezprzytomności (stara zasada Bernarda z Pawii: versanti in re illicita imputantur omnia, quae sequuntur ex delicto)”. 110 Rozdział V 5.7. Rozkaz Urzędnicy, żołnierze oraz inni funkcjonariusze publiczni działający w granicach prawa wolni byli od wszelkiej odpowiedzialności za szkody powstałe w związku z wykonywanymi przez nich obowiązkami. „Kto działa w ramach prawa państwowego – podkreślał Ulpian – tego nie uważa się za działającego w celu popełnienia przestępstwa. Nie stanowi bowiem złamania prawa jego wykonywanie”151. Zasadę tę odnoszono zwłaszcza do przypadków zastosowania środków o charakterze policyjnym w celu utrzymania publicznego porządku. Jurysta Paulus pisał: „działania podejmowane w interesie publicznym i zgodnie z dobrymi obyczajami, jakkolwiek mogą kogoś jakoś urazić, to jednak skoro urzędnik nie uczynił niczego z zamiarem wyrządzenia komuś krzywdy, ale dla zachowania majestatu rzeczpospolitej, nie podlegają ściganiu za zniewagę”152. Wolny od odpowiedzialności był również personel, którym się posłużył (liktorzy, pachołkowie, niewolnicy publiczni, żołnierze). Rozkaz wydany przez cesarza, kogoś z jego bliskiego otoczenia bądź namiestnika prowincji należało bezwzględnie wykonać153. Dyskusji nie podlegało naturalnie egzekwowanie wyroków sądowych. Św. Augustyn pouczał współwyznawców zasiadających na trybunałach i wykonujących wyroki śmierci: „jeżeli homicidium to zabójstwo człowieka, może ono niekiedy zostać popełnione w majestacie prawa. Bowiem i żołnierz zabijający wroga, i sędzia bądź jego podwładny zabijający przestępcę, i ten któremu wbrew woli a z powodu nieuwagi oręż ucieknie z ręki – nie wydaje mi się by popełniali grzech, kiedy zabijają człowieka. I nie zwykło się ich nazywać zabójcami. To samo napisano w Księdze Kapłańskiej: »Kiedy człowieka zabija się zgodnie z prawem, to prawo pozbawia go życia, nie ty«”154. To samo dotyczyło żołnierzy, na których odmowa wykonania rozkazu lub jego zlekceważenie mogło ściągnąć nawet odpowiedzialność za zdradę stanu. Jeżeli 151. D. 47.10.13.1: Is, qui iure publico utitur, non videtur iniuriae faciendae causa hoc facere: iuris enim executio non habet iniuriam. 152. D. 47.10.33: Quod rei publicae venerandae causa secundum bonos mores fit, etiamsi ad contumeliam alicuius pertinet, quia tamen non ea mente magistratus facit, ut iniuriam faciat, sed ad vindictam maiestatis publicae respiciat, actione iniuriarum non tenetur. 153. Z wyjątkiem najbliższych współpracowników oraz najbardziej gorliwych służalców konsekwencje nie spadały nawet na tych, którzy wykonywali rozkazy władców, których złożono z tronu lub uznano za tyranów i uzurpatorów już po ich śmierci. Por. CTh. 15.14.14. 154. Aug. de lib. arb. 1.4.25: Si homicidium est hominem occidere, potest accidere aliquando sine peccato. Nam et miles hostem, et iudex vel minister eius nocentem, et cui forte invito atque inprudenti telum manu fugit, non mihi videntur peccare, cum hominum occidunt. Sed nec etiam homicidae isti apellari solent. Item in questionibus Levitici: Cum homo iuste occiditur, lex eum occidit, non tu. J.Q. Whitman, The Origins of Reasonable Doubt: Theological Roots of the Criminal Trial, New Haven 2008, s. 39. 5.7. Rozkaz 111 wykonanie rozkazu w sposób oczywisty wiązało się z popełnieniem przestępstwa odpowiedzialność moralną (cesarz) lub prawną (pozostałe uprawnione podmioty) za jego wydanie brał rozkazodawca. Z zasady wykonawcom nie przypisywano winy. „Kto działa z rozkazu namiestnika prowincji, tego nie uważa się za działającego w złym zamiarze, bo posłuszeństwo jest jego obowiązkiem”155. Wspomniany już św. Augustyn określał żołnierza mianem „sługi prawa” (minister legis). Niewolników oraz osoby podległe władzy pana domu, które wykonywały jego polecenia, traktowano w sposób analogiczny. Ich czynów nie postrzegano jako efektów samodzielnie uzewnętrznionej woli156. Odpowiedzialność za nie spoczywała na wydającym polecenie157. Tak było m.in. w przypadku posługiwania się niewolnymi w celu prywatnej egzekucji roszczeń158. Zwłaszcza odpowiedzialność za szkody majątkowe ponosił ten, z którego rozkazu doszło do ich wyrządzenia159. Dyskusje podejmowano wtedy, kiedy w realizacji polecenia przekroczono pewną miarę. „Labeo twierdzi, że jeżeli ktoś przeprowadzał tortury z rozkazu pana, ale przesadził, należy pociągnąć go do odpowiedzialności”160. Nie zawsze wszelako mogli niewolnicy liczyć na wyrozumiałość prawa. W przypadku niektórych przestępstw niewolnego łamiącego prawo na rozkaz pana stawiano z nim w jednym rzędzie jako wspólnika. Za morderstwo odpowiadał solidarnie z nim na podstawie lex Cornelia de sicariis et veneficiis161, a kiedy wysyłano go na morze, by tam dokonywał rozbojów (piractwo), odpowiadał za przemoc162. Niewolnicy dopuszczający się na rozkaz właścicieli przemocy i plądrowania grobów ponosili karę, ale lżejszą163. Od udziału odróżniano w źródłach rzymskich zlecenie popełnienia przestępstwa (mandatum), na bazie którego w XIX wieku wyizolowano formę zjawiskową przestępstwa w postaci sprawstwa kierowniczego. Zrównanie odpowiedzialności zleceniodawcy (qui fieri fecerit) oraz sprawcy bezpośredniego (qui fecerit) nastąpiło jednak dopiero w średniowieczu. Rzymianie działanie zleceniodawcy lokowali i karali raczej jako formę podżegania lub pomocnictwa164. 155. D. 50.17.167.1: Qui iussu iudicis aliquid facit, non videtur dolo malo facere, qui parere necesse habet. 156. D. 50.17.3–4. Zob. też: G. Tilli, Dominus sciens e servus agens, Labeo 23 (1977), s. 16–41. 157. D. 47.10.17.7; CTh. 9.12.1. Analogicznie: J. Makarewicz, Polskie prawo karne, s. 93. 158. D. 48.8.3.4. 159. D. 50.17.169 pr. 160. D. 47.10.15.42: Sed et si iussu domini quis quaestionem habeat, modum tamen excesserit, teneri eum debere Labeo ait. 161. D. 47.10.17.7. 162. D. 44.7.20. 163. CTh. 9.17.1; 9.10.4 pr.; C.J. 9.12.8.1–2. 164. Podobnie w porządkach prawnych państw średniowiecznych: R. Taubenschalg, Prawo karne polskiego średniowiecza, Lwów 1934, s. 22; M. Patniakowski, op. cit., s. 75. rozdziAł vi 6.1. Współudział w przestępstwie pospolitym Typowe dla prawa rzymskiego było indywidualizowanie odpowiedzialności karnej. Ius Romanum nie stworzyło ogólnego pojęcia współudziału ani teorii ogólnych jego znamion1. Ten stan rzeczy aż do czasów cesarskich pozwalał utrzymywać absurdalną sytuację, że kobieta mogła zostać oskarżona i skazana za współudział w gwałcie, którego padła ofiarą2. „Rzymscy auctores, rei, conscii, socii, ministri, participes, fautores, itp. nie mają określonego charakteru” słusznie zauważa Juliusz Makarewicz3. W odniesieniu do wybranych przestępstw podejmowano rozważania korespondujące ze współczesnymi debatami poświęconymi współudziałowi. Rzymianie byli świadomi tego, że przestępcy często działali wspólnie i w zmowie4. Świadczą o tym wytyczne dla śledczych przesłuchujących podejrzanych na torturach. Jako jeden z pożądanych efektów takiego śledztwa wskazywano ujawnienie wspólników przestępstwa5 (szczególną wagę przywiązywano do tego 1. Intuicyjnie odnosili się tego zjawiska również średniowieczni kanoniści. Por. K. Burczak, op. cit., s. 328–329. 2. Por. D. 48.5.40 pr.; C.J. 9.9.20. 3. Na podstawie analizy rzymskiego materiału widać jednak, że antyczni borykali się z problemami, których nie udało się rozwiązać również w doktrynie współczesnej. Stąd odrobinę ahistoryczne próby „uporządkowania” sposobu myślenia Rzymian: J. Makarewicz, Wstęp, s. 357: „wszyscy uczestnicy nazywali się ogólnie consortes, participes, socii, także conscii. Prawo rzymskie nie stosowało jednej ogólnej, obejmującej wszystkie przypadki zasady karygodności sprawcy i innych współuczestniczących w przestępstwie. Jednak w większości przypadków dla działania sprawcy i współuczestników przyjmowano taki sam stopień karygodności. Obok auctora występuje pomocnik sprawcy, który działa przed, podczas lub też po popełnieniu przestępstwa. Kogoś takiego nazywano socius, particeps, conscius. Fautor, który nie zawsze był sprzymierzeńcem w dzisiejszym rozumieniu, wspierał przestępcę przeważnie po popełnieniu czynu”. Zob. też: W. Rein, op. cit., s. 183–202. 4. Źródła zbiera i omawia: G. Longo, La complicità nel diritto penale romano, Bullettino dell’Istituto di Diritto Romano 61 (1958), s. 101–207. 5. PS 5.14.1; CTh. 9.14.3.4. Nie wolno było jednak przesłuchiwać w ten sposób niewolników, aby zdobyć dowody przeciw ich właścicielom i to nawet wówczas, gdy właściciel był ich wspólnikiem w dokonanym przestępstwie. Zob. D. 48.18.1.5; 48.18.9.1. 114 Rozdział VI w przypadku śledztw prowadzonych w sprawach politycznych6 oraz podczas operacji mających na celu likwidację uzbrojonych band7). Tymczasem w pisemnym akcie oskarżenia składanym w sądzie przeciw konkretnemu sprawcy wskazywano również jego potencjalnych wspólników8. Wspólników opisywano przy pomocy określeń socii, socii criminum oraz satelites9. Równo dzielili odpowiedzialność za popełnione przestępstwo, a ujawnienie wspólnika podczas śledztwa co do zasady nie stanowiło okoliczności łagodzącej10. Jeżeli było to możliwe należało ich sądzić w tym samym procesie11. Współudział typowy był dla takich czynów zabronionych, jak udział w zamieszkach czy bójce12. Źródła wspominają o wspólnikach również w odniesieniu m.in. do: zdrady stanu13, morderstwa krewnych14, zabójstwa15, magii16, defraudacji publicznych środków17, kradzieży18, rozboju19, plądrowania wraków20, zakładania trustów windujących ceny żywności21, handlu żywym towarem22, porwań kobiet23 oraz fałszywych zeznań24. Wspólnikiem przestępcy można było zostać również all’improvviso. W sytuacji takiej znajdował się strażnik, którego uwięziony żołnierz nie tylko przekonał do wypuszczenia go, ale i do wspólnej ucieczki25. Kiedy ograbiono posesję, na której przechowywane były precjoza znajdujące się pod ochroną specjalnie wyznaczonych do tego niewolników, domniemywa6. PS 5.29.2. 7. D. 48.3.6.1. 8. D. 48.2.3.3. 9. Pojęcia te odnoszono również do pomocników. Różnica pomiędzy pomocnictwem i współudziałem nie była w źródłach rzymskich ostra. Por. Th. Mommsen, op. cit., s. 98. 10. CTh. 9.1.19.1. Zob. również: C.J. 9.41.4. Zwłaszcza do zeznań złożonych pod silną presją lub na torturach należało podchodzić ze sporą dozą elastyczności. Na łaskę i złagodzenie kary nie zasługiwali zwłaszcza ci, którzy obciążali innych w nadziei wybielenia siebie samych. Zob. D. 48.18.1.26. W niektórych sytuacjach oferowano jednak niższy wyrok w zamian za współpracę z wymiarem sprawiedliwości. Por. D. 48.3.13. 11. CTh. 9.3.1. 12. Por. PS 5.23.4; D. 48.8.17. 13. CTh. 9.40.21. 14. D. 48.9.2. 15. CTh. 9.14.3.4. 16. CTh. 9.16.11. 17. D. 48.13.1; C.J. 9.28.1. 18. D. 47.2.50.1; 47.2.62 pr. 19. D. 48.5.40.4. 20. D. 47.9.7. 21. D. 48.12.2 pr. 22. D. 48.15.6.2. Zob. również: PS 5.30b.2. 23. CTh. 9.24.1 pr. 24. D. 48.10.1.1; 48.10.20. 25. PS 5.31.5; D. 48.19.38.11. 6.2. Współudział w przestępstwie o charakterze politycznym 115 no ich współudział we włamaniu i dokonaniu rabunku26. W późnoantycznych ustawach nakazano natomiast przyjmować domniemanie niewinności wobec senatorów podejrzanych o współudział w przestępstwie dopóty, dopóki nie udało się potwierdzić tego niepodważalnymi dowodami27. Uczulano również, by w wypadku skazania kogoś za przestępstwo powstrzymać się od lekkomyślnego przypisywania współsprawstwa jego rodzinie i przyjaciołom28. W przypadku przestępstw, które ustawodawca postrzegał jako poważny problem społeczny, zaostrzano odpowiedzialność karną pomocników w taki sposób, że odpowiadali oni tak, jak współsprawcy. Regulacje tego rodzaju wydano m.in. w odniesieniu do osób udzielających schronienia członkom uzbrojonych band29, pomagających radą i pomocą złodziejom30, manichejczyków31 oraz oddających dzieci na wychowanie wędrownym poganiaczom trzody32. Płeć wspólników nie miała wpływu na zakres odpowiedzialności karnej, co dobrze obrazuje regulacja Konstantyna poświęcona porywaczom kobiet: „wspólników zaś i pomocników porywacza nakazujemy ukarać w ten sam sposób bez względu na płeć, a jeżeli schwytano by na tym osobę stanu niewolnego, rozkazujemy ją spalić bez względu na płeć”33. 6.2. Współudział w przestępstwie o charakterze politycznym W okresie pryncypatu cesarz stał się głową państwa. Rangę imperialną postrzegano jako najwyższy stopień wojskowy w hierarchii oficerskiej34, a sposób prowadzenia śledztw oraz prowadzenia procesów w sprawach politycznych 26. D. 1.15.3.2. 27. CTh. 9.2.1. 28. CTh. 9.40.18; C.J. 9.47.22.1. 29. CTh. 9.29.1. 30. D. 47.2.52 pr.; 47.2.52.21; 47.5.1 pr. 31. Nov. Val. 18.3. 32. CTh. 9.31.1. 33. CTh. 9.24.1.5: Participes etiam et ministros raptoris citra discretionem sexus eadem poena praecipimus subiugari, et si quis inter haec ministeria servilis condicionis fuerit deprehensus, citra sexus discretionem eum concremari iubemus. Władca ten nakazał jednak wprowadzić segregację płciową w więzieniach. Por. CTh. 9.3.3; C.J. 9.4.3. 34. Zob. P. Veyne, Kim był, s. 20. W okresie późnoantycznym wybór cesarza przez armię był zjawiskiem utrwalonym i oczywistym. Św. Hieronim porównywał go do elekcji biskupa przez diakonów (Hier. epist. 146.1). 116 Rozdział VI przypominał procedury aplikowane przez dowódcę w obozie wojskowym i w warunkach wojennych. Th. Mommsen słusznie podkreśla: „proces przed imperatorem to w rzeczy samej zastosowanie prawa wojennego”35. Cesarz utożsamiał swoją osobę z rzeczpospolitą36. W tych warunkach wykroczenia przeciw panującemu i jego domowi (domus divina), kwalifikowano jako zdradę stanu. W zależności od charakteru władcy, przypisanie współudziału w przestępstwie o charakterze politycznym mogło być solidnie ugruntowane materiałem dowodowym bądź nie. Seneka wspomina społeczną paranoję, w jaką popadło społeczeństwo pod rządami Tyberiusza. Oskarżano wszystkich i o wszystko37. Historyk Tacyt wspomina agresywnego mówcę sądowego, Leliusza Balbusa, który zawsze gotów był wystąpić przed sądem przeciw niewinnym38. Podczas śledztw torturowano podejrzanych nie okazując im względów należnych ze względu na pozycję społeczną, nieposzlakowaną reputację czy też dotychczasowe zasługi. Na męki brano nawet małoletnich39, żołnierzy40 oraz przedstawicieli społecznej elity41. Niewolnikom wyjątkowo wolno było składać zeznania obciążające panów42. Okrutne dochodzenia wdrażano rutynowo i prowadzono pod kątem wykrycia siatki spiskowców43. Z góry zakładano bowiem, że sprawca nie mógł działać sam. Pociągając do odpowiedzialności poszczególnych konspiratorów nie dywersyfikowano roli, jaką odegrali w zmowie. Wystarczyło potwierdzenie przynależności do nielegalnego porozumienia wymierzonego w dobro państwa. 35. Th. Mommsen, op. cit., s. 264. 36. Seneka wspomina o wybryku Kaliguli, który dając jednemu z senatorów do ucałowania rąbek togi, spytał niewinnym głosem: „czyż nie jest to ucałowanie rzeczpospolitej?” (Sen. de benef. 2.12: non est hoc rem publicam calcare?). Zwłaszcza w retoryce późnoantycznych ustaw podkreślano nadziemski status cesarza (numen nostrum; por. C.J. 9.35.11; perennitas nostra; por. CTh. 9.38.8) oraz identyfikowano organy publiczne jako jego patrymonialną własność. W senacie władca widział „część swego ciała” (pars corporis nostri; por. CTh. 9.14.3 pr.; C.J. 9.8.5 pr.). Wyobrażenia z monet oraz rzeczywisty wizerunek imperatora uznano za jedność (omnes solidi, in quibus nostri vultus ac veneratio una est; CTh. 9.22.1). 37. Sen. de benef. 3.26.1. Donosy przyjmowano od niewolników, kobiet (D. 48.4.8) i żołnierzy. W początkach pryncypatu wykształciła się w Rzymie nawet spora grupa donosicieli „zawodowych”, bogacących się na składaniu denuncjacji politycznych. Wystąpienie z aktem oskarżenia w sprawie politycznej przez żołnierza nie naruszało dyscypliny wojskowej (D. 48.4.7.1; CTh. 9.40.21). 38. Tac. ann. 6.48.6. Zob. też: M. Jońca, Głośne rzymskie, s. 214. 39. D. 50.17.108. 40. CTh. 9.35.1; C.J. 9.8.4; 9.41.8 pr. 41. D. 48.18.10.1; Nov. Theod. 15.2. 42. D. 48.18.17 pr.; CTh. 9.7.4.2; C.J. 9.9.3; 9.9.6.1; 9.11.1.1. 43. PS 5.29.2; CTh. 9.14.3 pr.; C.J. 9.8.5 pr. 6.3. Działanie w zmowie nakierowanej na popełnienie przestępstwa pospolitego 117 6.3. Działanie w zmowie nakierowanej na popełnienie przestępstwa pospolitego Zawieraniu przestępczych porozumień towarzyszyły nie tylko motywy natury politycznej. „Przestępstwo – podkreśla Juliusz Makarewicz – jest jednym ze sposobów walki o byt. Często wiele jednostek łączy się w przestępcze stowarzyszenie, by razem tę walkę prowadzić. Nie ulega a priori wątpliwości, że muszą mieć one swoją organizację i swoje zasady oraz że pewne szkodliwe dla społeczeństwa czyny muszą wywołać jego reakcję”44. Nielegalne zrzeszenia powstawały również w związku z chęcią wspólnego popełniania przestępstw pospolitych. Podobnie jak w przypadku spisków o charakterze politycznym, ich uczestnicy wiązali się z grupą przez złożenie przysięgi. Jurysta Klaudiusz Saturninus wskazał udział w przestępczej zmowie (coniuratio) jako jedną z podstawowych form popełnienia przestępstwa45. Sprawcy solidarnie ponosili odpowiedzialność nie za dokonane czyny, ale za przynależność do nielegalnego porozumienia. O ile prawo rzymskie podejrzliwym okiem spoglądało na tworzenie stowarzyszeń46, to już w sposób szczególnie wrażliwy reagował rzymski aparat państwowy na wszelkie próby tworzenia nielicencjonowanych związków przez żołnierzy47 i weteranów48. Żołnierzom nie wolno było się zrzeszać poza strukturami służbowymi. Dlatego Modestyn pisał: „a jeżeli wielu żołnierzy zmawia się, by popełnić jakieś przestępstwo lub gdy dezerteruje cały legion, wszyscy są zwykle usuwani z armii”49. Pozwalało to na ich późniejsze osądzenie i ukaranie za zdradę stanu bez konieczności uwzględniania przywilejów, które przysługiwały członkom sił zbrojnych. Uczestnicy nielegalnych porozumień mogli postawić przed sobą cel długotrwałego łamania prawa. Mianem przestępczej zmowy (conspiratio) określano w źródłach wyjęty spod prawa w roku 186 p.n.e. kult Bachusa50. Jego członkom zarzucano działalność antypaństwową, dopuszczanie się zbrodni oraz demoralizację 44. J. Makarewicz, Wstęp, s. 116. 45. D. 48.16.16 pr. Współcześni uczeni mają problem z pojawiającymi się w źródłach antycznych pojęciami w rodzaju coniuratio, factio, factio latronum. Por. W. Rein, op. cit., s. 521. Działanie w spisku i w bandzie odróżnia J. Makarewicz, Wstęp, s. 353. 46. Por. D. 47.22; 48.4.1.1. 47. D. 47.22.1 pr. 48. D. 47.11.2. 49. D. 49.16.3.21: Et cum multi milites in aliquod flagitium conspirent vel si legio deficiat, avocari militia solent. 50. Zob. M. Jońca, Głośne procesy, s. 87–102. 118 Rozdział VI młodego pokolenia. Do początku IV wieku n.e. chrześcijan uważano za członków nie tylko niemoralnej sekty, ale również niebezpiecznej grupy przestępczej, których łączyły wspólne rytuały, tajemne przysięgi oraz wspólne popełnianie najcięższych zbrodni (morderstwa, kanibalizm, fałszowanie testamentów, cudzołóstwa itd.)51. W ustawodawstwie cesarzy chrześcijańskich wielokrotnie powtórzono zakazy gromadzenia się zwolenników nieautoryzowanych przez władzę publiczną kultów52. Tym razem ich uczestnikom zarzucano spiskowanie przeciw Bogu (conspiratio in Deum)53. Majątki tego rodzaju wspólnot były konfiskowane, a sam fakt przynależności do nich ściągał na ich członków szereg szykan i represji o charakterze administracyjno-policyjnym54. Obok tego zmowa mogła mieć na celu osiągnięcie celu doraźnego o charakterze jednorazowym55. W cesarskich reskryptach postanowiono, że jednakowo mieli być karani wszyscy uczestnicy spisku nakierowanego na samouwolnienie osadzonego w więzieniu skazańca56. Jurysta Kallistratus podkreślał: „Tych, którzy po zamknięciu w więzieniu spiskowali, by rozerwać kajdany i uciec po wyłamaniu drzwi, należy ukarać surowiej, niż wynosi kara za przestępstwo, przez które znaleźli się w więzieniu i to nawet wtedy, jeżeli okazali się niewinni popełnienia przestępstwa, przez które zostali zamknięci”57. W ustawie z roku 397 n.e. cesarze Arkadiusz i Honoriusz napisali: „jeżeli ktoś wszedłby w przestępcze porozumienie z żołnierzami, cywilami lub nawet barbarzyńcami lub też od takiej grupy odebrał przysięgę lub sam ją złożył i zamierzał pozbawić życia szlachetnych dostojników wchodzących w skład naszej rady przybocznej i konsystorium, a także senatorów, którzy również są częścią naszego dworu lub wreszcie kogoś, kto pozostaje w naszej służbie, winien być stracony mieczem jako winny zdrady stanu a jego dobra skonfiskowane na rzecz skarbu państwa. W prawach zechciano bowiem, by z jednakową surowością karać chęć popełnienia przestępstwa i jego dokonanie”58. 51. Por. Plin. epist. 10.96. 52. Por. CTh. 16.5.6; 16.5.20; 16.5.24. 53. CTH. 16.5.15. Wszelkie heretyckie doktryny uznano za „nienawistne Bogu i ludziom” (Deo atque hominibus exosae). Por. CTh. 16.5.12. 54. Zob. np. CTh. 16.5.3; 16.5.4; 16.5.12; 15.5.19; 16.5.45; 16.5.54; 16.6.6. 55. Popularna strategia procesowa oskarżanych w procesach karnych polegała na zarzucaniu rzekomej zmowy oskarżycielom i świadkom (Quint. inst. or. 6.1.9; por. Cic. pro Scaur. 20; 37). 56. D. 47.18.1 pr. 57. D. 48.3.13: In eos, qui, cum recepti essent in carcerem, conspiraverint, ut ruptis vinculis et effracto carcere evadant, amplius, quam causa ex qua recepti sunt reposcit, constituendum est quamvis innocentes inveniantur ex eo crimine, propter quod impacti sunt in carcere, tamen puniendi sunt. 58. CTh. 9.14.3 pr.: quisquis cum militibus vel privatis, barbaris etiam scelestam inierit factionem aut factionis ipsius susceperit sacramenta vel dederit, de nece etiam virorum illustrium, qui consiliis et consistorio nostro intersunt, senatorum etiam, nam et ipsi pars corporis nostri sunt, cuiuslibet postremo 119 6.4. Udział w bandzie Ustawodawca zachęcał do ujawniania istnienia i działalności nielegalnych zrzeszeń o przestępczym charakterze. Jego członkowie mogli w zamian za szczerość liczyć na nadzwyczajne złagodzenie kary a nawet jej darowanie59. Wyraz temu następująco dali Arkadiusz i Honoriusz w cytowanej już wyżej ustawie: „jeżeli ktoś niedługo po przystąpieniu do świeżego spisku porwany pragnieniem zasłużenia na prawdziwe uznanie wyda sprzysiężenie, także i u nas zasłuży sobie na nagrodę i wyróżnienie. Ten zaś, kto zaangażuje się w działalność sprzysiężenia, nawet jeżeli późno wyjawi nieznane jego ustalenia i zamiary, również uznany zostanie za godnego wolności i przebaczenia”60. 6.4. Udział w bandzie Odrębnie traktowano w antycznych przepisach tych, którzy dołączali do uzbrojonych band, by utrzymywać się z kradzieży i rozbojów. Sam udział w tego rodzaju zrzeszeniu, bez względu na to czy popełniono przestępstwo czy nie, ściągał odpowiedzialność karną61. Panoszące się bezprawie, jakiego społeczność imperium rzymskiego doświadczyła u schyłku republiki i pryncypatu, znalazło odbicie w regulacjach poświęconych grasującym po drogach i gościńcach uzbrojonym bandom (grassatores). Porządek udało się wprawdzie przywrócić Augustowi i Tyberiuszowi62, ale surowe przepisy utrzymano. Grassatio polegała wyłącznie na przynależności do uzbrojonej grupy, której celem było terroryzowanie otoczenia i popełnianie przestępstw. Jurysta Kallistratus widział w grasantach przestępców pokrewnych rozbójnikom63. Prawo jednak odróżniało te dwie grupy. Wobec grassatores stosowano domniemanie winy i po schwytaniu karano za zamiar zabójstwa lub kradzieży w oparciu qui nobis militat cogitarit, eadem enim severitate voluntatem sceleris qua effectum puniri iura voluerunt: ipse quidem utpote maiestatis reus gladio feriatur bonis eius omnibus fisco nostro addictis. 59. Por. D. 48.3.13. 60. CTh. 9.14.3.7: Sane si quis ex his in exordio initae factionis studio verae laudis accensus ipse prodiderit factionem, et praemio a nobis et honore donabitur. Is vero, qui usus fuerit factione, si vel sero, tamen incognita adhuc consiliorum arcana patefecerit, absolutione tantum ac venia dignus habebitur. 61. Inaczej obecnie. Por. L. Gardocki, op. cit., s. 11: „nie należy natomiast zaliczać do przykładów odpowiedzialności zbiorowej takich przestępstw, jak udział w związku przestępnym (art. 258 KK), ponieważ sprawca tego przestępstwa odpowiada tylko za własny czyn (udział w związku), nie obciążają go natomiast zachowania innych osób lub ich skutki”. 62. Suet. Aug. 32; Tib. 37. 63. D. 48.19.28.10. Na temat bandytyzmu w państwie rzymskim: B. Shaw, Bandits in the Roman Empire, Past and Present 105 (1984), s. 3–52. 120 Rozdział VI o przepisy Cornelia de sicariis et veneficiis64. Karano ich śmiercią, zsyłką do kopalni lub relegacją na wyspę65. Analogicznie traktowano rozbójników. Nie prowadzono z nimi wojen66 (co najwyżej organizowano wyprawy pacyfikacyjne67), ale ze względu na publiczne dobro stosowano wobec nich zasadę domniemania winy68 i odpowiedzialności zbiorowej69. Ich działalność postrzegano jako wyzwanie rzucane państwu70. Członków zorganizowanych grup przestępczych parających się rozbojami i zabójstwami karano szybko71 i w okrutny sposób72. Źródła wspominają o krzyżowaniu rozbójników73. Terroryzujących okolicę bandytów wieszano w miejscach, gdzie dokonywali zabójstw i grabieży74. 64. D. 48.8.1 pr. 65. D. 48.8.7; 48.8.14. 66. D. 49.15.24. 67. Zob. np. A. Brzeziński, Izauria jako kraina „latrones” w świetle przekazów Ammianusa Marcellinusa, Studia Prawnoustrojowe 12 (2010), s. 41–48. 68. D. 48.19.11.2. 69. Por. D. 48.19.16 pr. 70. Por. D. 1.18.13 pr.; CTh. 7.19.1.17. 71. Od skazanych rozbójników nie przyjmowano apelacji. Zob. D. 49.1.16. 72. D. 47.22.2. 73. PS 5.23.1; D. 48.19.28.15; Marc. 15.27; Sen. epist. 1.7.5; Iuv. 8.187; Ios. bell. iud. 2.253. Petr. 111.5. 74. D. 48.19.28.15. rozdziAł vii 7.1. Odpowiedzialność za przestępstwo popełnione przez krewnego Zasadą była w prawie rzymskim odpowiedzialność osobista za popełnione przestępstwo. Dzieci nie ponosiły odpowiedzialności za czyny rodziców i na odwrót. „Przestępstwo lub kara ojca, w żaden sposób nie powinny hańbić syna” uczulał jurysta Kallistratus1. Podobnie pisał Paulus, zdaniem którego karę nakładano w celu „poprawienia” konkretnego człowieka i dlatego nie powinna ona przechodzić na dziedziców2. W wypadku szkody majątkowej wyrządzonej przez któregoś z domowników, zwierzchnik rodu mógł sam ukarać sprawcę lub też wydać go stronie poszkodowanej. To jednak nie tyle prawo, ile opinia publiczna wymagała, by za działania podległych sobie synów i wnuków odpowiedzialność ponosił w pierwszej kolejności on sam. Na odrębnych zasadach rozpoznawano przestępstwa polityczne, a zwłaszcza czyny wymierzone przeciw zdrowiu i życiu cesarza. Wiele zależało w tym przypadku od rodzaju stworzonego zagrożenia oraz usposobienia konkretnego władcy. Źródła historyczne uwieczniły przypadki procesów politycznych, których ofiarami stawały się nie tylko osoby bezpośrednio uwikłane w spisek, ale również ich bliżsi i dalsi krewni3. Działania aparatu państwowego przybierały wówczas postać sformalizowanej wendety. Złowieszczym memento stał się los nieletniej córki byłego prefekta pretorianów Sejana, który został skazany na śmierć z polecenia Tyberiusza. Tacyt wyjaśnia, że ponieważ prawo rzymskie 1. D. 48.19.26: Crimen vel poena paterna nullam maculam filio infligere potest. Zob. też. C.J. 9.6.5. W odniesieniu do przedrozbiorowego prawa polskiego: J. Makarewicz, Polskie prawo karne, s. 74. 2. D. 48.19.20. Zob. też: L. Garofalo, op. cit., s. 20. 3. Por. Dio Cass. 58.11.5. W odniesieniu do tego rodzaju czynów Baldus de Ubaldis podtrzymał i rozwinął poglądy starożytnych twierdząc, że w synu widnieje odbicie ojcowskiego przestępstwa (filius imitator delicti paterni). Zob. J. Makarewicz, Wstęp, s. 343. 122 Rozdział VII zakazywało wykonywać wyroków śmierci na dziewicach, przed uduszeniem została zgwałcona przez kata4. W literaturze prawniczej podkreślano wszakże, iż represje aplikowane wobec rodziny oskarżonych o zdradę stanu nie powinny wyjść poza dolegliwości natury majątkowej5. Śmierć oskarżonego o takie przestępstwo nie kończyła śledztwa i procesu w jego sprawie6. W jego miejsce wchodzili wówczas spadkobiercy i czynności prowadzono dalej. Jeżeli nie udało im się obronić przed sądem dobrego imienia zmarłego, majątek po nim przepadał na rzecz skarbu państwa7. W odniesieniu do przestępstw pospolitych model ten początkowo powielano incydentalnie8. Niemniej w ustawodawstwie późnoantycznym da się zauważyć tendencja do konfiskowania części spadku sprawców wszystkich czynów zabronionych9. W ustawodawstwie cesarzy chrześcijańskich represje kierowane przeciw członkom nieautoryzowanych przez państwo kultów oraz grup religijnych zaczęły dotykać również ich potomstwo10. Ustawa z roku 381 n.e. nakazała pozbawiać spadku dzieci heretyka, z którym łączyła ich „wspólnota życia i plugawych występków”11. W ustawie z roku 529 n.e. cesarz Justynian zastrzegł: „potomstwu, które zamiast przyjąć miłość wszechmogącego Boga, zostało opętane bezbożnym obłędem swojego ojca czy matki, zostaną odmówione wszelkie korzyści majątkowe. Jeśli nie ma dzieci wyznania prawowiernego, wówczas spadek zostanie scedowany na agnatów lub kognatów, pod warunkiem, że będą ortodoksami. Jeżeli nie uda się znaleźć ani agnatów, ani kognatów, wówczas majątek zasili zasoby naszego skarbu”12. 4. Tac. ann. 5.9. 5. D. 48.20.7 pr. W ustawach cesarzy chrześcijańskich darowanie życia potomstwu sprawcy przedstawiano jako „akt cesarskiej łaski udzielony wyjątkowo”. Zob. CTh. 9.14.3 pr. 6. Por. CTh. 9.14.3 pr. Śmierć mogła nastąpić z powodów zależnych bądź niezależnych od podejrzanego (oskarżonego). Uważnie przyglądano się zwłaszcza samobójstwom tych, którzy zostali postawieni w stan oskarżenia o przestępstwo polityczne. Zob. PS 5.12.1. 7. D. 48.4.11; 9.8.6.2. Por. C.J. 9.50.2. 8. Aplikowano go m.in. wobec majątków skazanych za morderstwo krewnych (D. 48.9.8) i magię (CTh. 9.42.2). 9. CTh. 9.14.3 pr.; 9.42.24. 10. Podobnie w prawie Rzeczpospolitej Obojga Narodów: J. Makarewicz, Polskie prawo karne, s. 74. 11. CTh. 16.5.7. 12. C.J. 1.5.19: eorum, qui non Dei omnipotentis amorem, sed paternam vel maternam impiam adfectionem secuti sunt, ab omni beneficio repellendis. Liberis autem orthodoxis non existentibus ad agnationem vel cognationem eorum, orthodoxas tamen, easdem res vel successiones pervenire. Quod si nec agnatio nec cognatio recta inveniatur, tunc easdem res fisci nostri viribus vindicari. 7.2. Odpowiedzialność za przestępstwo popełnione przez niewolnika 123 7.2. Odpowiedzialność za przestępstwo popełnione przez niewolnika Odpowiedzialności właściciela za czyn niedozwolony, którego sprawcą był niewolnik, nie uregulowało prawo rzymskie w sposób jednolity. W przypadku czynów mniejszej wagi, za które przewidziano grzywnę lub w stosunku do których prawo przewidywało możliwość kompensacji, właściciel mógł pokryć straty, wydać niewolnika na ubiczowanie organom publicznym13 lub przekazać stronie poszkodowanej, by ta samodzielnie wymierzyła mu sprawiedliwość (tzw. odpowiedzialność noksalna)14. Aplikowano tu starą zasadę, zgodnie z którą „jedno uderzenie kija jest dolegliwsze, niż cała grzywna”15. Niewolnik nie miał środków, by się wykupić, przeto tak czy inaczej musiał ponieść karę cielesną. Miała ona oddziaływać wychowawczo i poprawczo. Zasadę osobistej odpowiedzialności niewolnika przyjmowano w sprawach politycznych oraz przy przestępstwach urzędniczych. Wszelkimi podejrzeniami związanymi z uwikłaniem właściciela w spisek, jego czeladź miała obowiązek podzielić się z organami ścigania. Podobnie niewolnik, który wiedział o defraudacjach pana i go nie zadenuncjował, był tak samo winny16. W przypadku przestępstw cięższych, zwłaszcza tych zagrożonych karą śmierci, kluczowe dla określenia zakresu odpowiedzialności niewolnika, było ustalenie, czy działał on na polecenie lub przynajmniej za wiedzą swego pana. Podejmowano przy tym próby ograniczenia odpowiedzialności niewolnika do tych przypadków, które jego właściciel zlecił i w których był wspólnikiem17. Ustalenie istnienia swego rodzaju zmowy pozwalało na ściganie obu. Mordujących na polecenie właścicieli ścigano wraz z ich zleceniodawcami w oparciu o lex Cornelia de sicariis et veneficiis18. W oparciu o tę samą ustawę oskarżano właścicieli, których niewolnicy przemocą dokonywali windykacji lub rewindykacji 13. Por. D. 47.10.17.6. 14. Rozwiązanie to przejęły następnie porządki średniowieczne. Por. M. Patniakowski, op. cit., s. 48; R. Taubenschlag, op. cit., s. 37. 15. D. 48.19.10.2. 16. D. 48.18.1.20. 17. Rozwiązania te przejęto w średniowieczu: R. Taubenschlag, op. cit., s. 37; M. Patniakowski, op. cit., s. 48. 18. D. 47.10.17.7. 124 Rozdział VII majątkowych19. Parających się piractwem niewolników solidarnie karano za przemoc z wysyłającymi ich na morze właścicielami20. Jak więc widać, działanie na rozkaz pana lub za jego wiedzą nie uwalniało niewolnika, od kary. Uwikłanie właściciela w akty przemocy popełniane przez niewolników mogło jednak łagodzić odpowiedzialność karną tych ostatnich. W ustawie Walentyniana, Teodozjusza i Arkadiusza z roku 390 n.e. napisano, że w wypadku udowodnienia, iż sprawcy przemocy działali za wiedzą lub na polecenie pana, a przy tym bali się konsekwencji niewykonania rozkazu, można ich było zesłać do kopalni, podczas gdy właściciel okrywał się niesławą. Działanie samowolne ściągało na ich głowę okrutną śmierć21. Na łagodniejszą karę mogli w analogicznej sytuacji liczyć również cmentarni rabusie oraz dewastatorzy grobów22. 7.3. Odpowiedzialność zbiorowa municypiów „Zachodzi pytanie – podnosi Michał Patniakowski – czy […] wina przypisana być może tylko osobom fizycznym – czy też zbiorowość, stowarzyszenie, universitas, może również popełnić przestępstwo? W prawie rzymskim z epoki cesarstwa było to wykluczone. Wedle prawa rzymskiego nawet taka zbiorowość ludzka, która miała przyznaną zdolność prawną i zdolność do działań prawnych, a więc osoba prawna, nie mogła być podmiotem prawa karnego; w wypadku przestępstwa winę ponosiły jedynie te osoby, które działały w imieniu universitatis”23. Ta życzliwa dla ius Romanum opinia wygłoszona w duchu późniejszej zasady universitas delinquere non potest wymaga drobnego suplementu. Jakkolwiek Ulpian twierdził, że na przykład miasta (municipes) nie mogą działać w złym zamiarze (ergo nie można im przypisać winy) 24, to już w okresie wojen z Hannibalem Rzymianie na wielką skalę stosowali odpowiedzialność zbiorową wobec sprzymierzonych z nimi i podległych im miast, aby tymi brutalnymi środkami 19. D. 48.8.3.4. Właściciele ci ponosili obok tego odpowiedzialność cywilną za szkody wyrządzone przez ich czeladź. Por. C.J. 9.33.4. 20. D. 44.7.20. 21. CTh. 9.10.4 pr. 22. CTh. 9.17.1; Nov. Val. 23. 23. M. Patniakowski, op. cit., s. 33. 24. Por. D. 4.3.15.1: quid enim municipes dolo facere possunt? 7.3. Odpowiedzialność zbiorowa municypiów 125 zapewnić sobie ich lojalność25. Mieszkańcy sycylijskiej Henny zostali zdradziecko wymordowani podczas zaaranżowanego wiecu. Była to odpłata imperium za konszachty z Kartagińczykami26. Kara, jaka spadała na odstępców, miała odstraszyć ich potencjalnych naśladowców27. Cyceron uczulał brata, który miał objąć zarząd nad prowincją Azja, by nie dopuścił do „żadnego buntu w miastach”28. Spokój należało zapewnić za wszelką cenę. W okresie cesarskim nadal zdarzało się, że władze miast oraz ich ludność zbiorowo karano za wystąpienia przeciw władzy centralnej, niepokoje, a nawet za samo położenie. Wypróbowaną formą pacyfikacji miast było wysyłanie przez cesarzy karnych ekspedycji wojskowych. Rodzaj i zasięg ich interwencji bywał różny. Nie przeprowadzano dochodzeń, ani postępowań dowodowych. Nie szukano faktycznie winnych, a egzekwując „sprawiedliwość” nie dokonywano rozróżnień na bogatych i biednych, wolnych i niewolników, itp. Celem takich wypraw było jedynie wykreowanie odstraszającego przykładu. Można więc mówić o świadomej i celowej kolektywizacji odpowiedzialności karnej gmin miejskich29. Kiedy w mieście Polenzo wszczęto zamieszki podczas pogrzebu lokalnego patrycjusza, Tyberiusz wysłał tam wojsko, w wyniku czego dożywotnio uwięziono całą radę miejską oraz sporą część mieszkańców30. Zmarły był zasłużonym oficerem, a tłum chciał wymusić na jego spadkobiercach zorganizowanie igrzysk gladiatorskich. Miasto Sienę zbiorowo ukarano za to, że ktoś uderzył przebywającego w nim rzymskiego senatora31. Kiedy w czasach Dioklecjana nieopodal Seleucji wybuchł bunt wojskowy, konsekwencje tego odczuli radni miejscy nie mający nic wspólnego z rebelią. Cesarz rozkazał stracić ich bez sądu32. Za atak na siebie postrzegał Rzym również akty agresji okazywane własnym obywatelom. Oktawian August miał „poskromić” Tesalijczyków, którzy spalili żywcem niejakiego Patraeusa33. Wolne miasto Rodos, którego relacje z imperium 25. Na temat rodzajów podmiotów zbiorowych (z uwzględnieniem prawa rzymskiego) oraz ich zdolności do ponoszenia odpowiedzialności: M. Żurowski, Ewolucja pojęcia kary właściwej dla zbiorowości, Prawo Kanoniczne 8.1 (1965), s. 3–94. Zob. też: J. Makarewicz, Wstęp, s. 346; K. Burczak, op. cit., s. 336–337. 26. Liv. 24.37–39. 27. W odniesieniu do powyższych praktyk doskonale pasuje określenie „kolonialne prawo karne”. Por. J. Makarewicz, Wstęp, s. 351. 28. Cic. ad Q. fr. 1.1.5. 29. Wrócono tym samym do pradawnych praktyk związanych z wywieraniem krwawej zemsty. W okresie archaicznym to klan odpowiadał za czyny swoich członków, a zemsta za przestępstwo popełnione przez jednego z nich kierowana była przeciw całej wspólnocie. 30. Suet. Tib. 37.3. 31. Tac. hist. 4.45. 32. Lib. orat. 19.45; 20.19. 33. Plut. mor. 815. 126 Rozdział VII układały się sinusoidalnie, zostało na pewien czas pozbawione swego statusu za wbicie na pal obywateli rzymskich34. Nie inaczej postępowali cesarze chrześcijańscy. Na rady miejskie (do których przynależność stała się dziedziczna) nałożono odpowiedzialność nie tylko za terminowe ściąganie podatków, ale również za utrzymanie spokoju w zarządzanych przez nie municypiach. W roku 353 n.e. na rozkaz cesarza Gallusa pospolity żołnierz własnoręcznie stracił całą radę miejską miasta Antiochia35. Teodozjusz, za sprawą którego religia chrześcijańska stała się wyznaniem państwowym, rozkazał w roku 387 n.e. zakuć w kajdany ich następców36. Ten sam władca ponosi odpowiedzialność za masakrę ludności Tessalonik w roku 390 n.e.37. Podkreślić należy, że odpowiedzialność zbiorowa municypiów nie miała charakteru subsydiarnego, to znaczy nie odwoływano się do niej jedynie wtedy, kiedy nie udało się zidentyfikować lub schwytać sprawcy (sprawców) przestępstwa. Miała charakter akcesoryjny. Radnych miejskich oraz ludność karano w związku z czynem popełnionym przez któregoś z mieszkańców. Nawet znany z ze skłonności do racjonalnego myślenia cesarz Julian usprawiedliwiał tego rodzaju działania cytując Hezjoda: „często całe miasto karano za winę jednego człowieka”38. 7.4. Dziesiątkowanie Osobliwą formą utrzymywania dyscypliny i zarazem sankcją karną aplikowaną na gruncie wojskowego prawa karnego było dziesiątkowanie. W wypadku gorszącego rozluźnienia dyscypliny i spadku gotowości bojowej, jego dowódca mógł skazać na śmierć co dziesiątego żołnierza z oddziału, który okrył się hańbą. Sankcja ta mogła objąć nawet cały legion. Wśród powodów dziesiątkowania źródła wymieniają: tchórzostwo na polu bitwy, utratę sztandaru i zbiorową niesubordynację. „Winnych” wybierano losowo, a następnie tracono na oczach towarzyszy broni39. Skazanych na śmierć nie ścinano (typowy sposób odbierania życia ska- 34. 35. 36. 37. 38. 39. Dio Cass. 60.24.4. Amm. Marc. 14.7.2. W tym czasie przerażona ludność opuściła miasto. Zob. Lib. orat. 23.1–19. Soz. hist. eccl. 7.25. Lib. orat. 16.50. Polyb. 6.38.2–3; Plut. Ant. 39.7; Suet. Aug. 24; Dio Cass. 49.27.1; 49.38.4; Frontin. strat. 4.1.37. 7.5. Odpowiedzialność niewolników za śmierć właściciela 127 zanym na śmierć żołnierzom), ale w okrutny sposób zabijano pałkami40. Sankcję tę stosowano w okresie republiki. W odniesieniu do czasów cesarskich źródła wspominają o niej incydentalnie41. 7.5. Odpowiedzialność niewolników za śmierć właściciela Senatorowie uchwalający w 10 roku n.e. Senatus consultum Silinianum mogli wzorować się na zwyczajowych praktykach stosowanych już wcześniej w niektórych domach. Regulacja ta sprawiła, że stały się one prawem powszechnie obowiązującym. Uchwała odnosiła się do odpowiedzialności za śmierć pana domu42. Obarczono w niej nią wszystkich niewolników, którzy w chwili zabójstwa znajdowali się pod tym samym dachem i z narażeniem życia nie pospieszyli swemu panu z pomocą43. Jurysta Modestyn instruował: „kiedy morduje się pana, jego niewolnicy winni pospieszyć mu z pomocą i uzbrojeni, i z gołymi rękami, i z krzykiem, i zasłaniając go własnym ciałem. A jeżeli któryś tego nie zrobił, choć mógł, słusznie należy odebrać mu życie”44. Ustawodawca z góry założył, że mordercą mógł być jeden z nich, a pozostali znajdowali się z nim w zmowie45. W Pauli Sententiae napisano: „za zamordowanego uchodzi nie tylko ten, kogo uśmiercono przemocą bądź zadźgano, jak na przykład uduszony, ale i ten, kogo uznaje się za otrutego. Przyzwoitemu dziedzicowi przystoi bowiem nie pozostawić bez odwetu jakiejkolwiek formy uśmiercenia spadkodawcy”46. 40. Plut. Crass. 10.3; Dion. Hal. 9.50.7; Tac. ann. 3.21; Frontin. strat. 4.1.34. 41. Suet. Galb. 12; SHA Macrin. 12.2; Amm. Marc. 24.3.2. 42. Sytuacji tej poświęcono w źródłach wiele miejsca. Zob. PS 3.5; D. 29.5; C.J. 6.35. 43. D. 29.5.1 pr. Nie dotyczyło to sytuacji, w której pan zabił panią schwytaną na cudzołóstwie. Ponieważ on sam nie ponosił odpowiedzialności lub była ona znacznie złagodzona, odpuszczano również niewolnikom pani. Por. D. 29.5.3.3. Prawo nakładało na nich natomiast obowiązek udaremniania prób samobójczych swych właścicieli – D. 29.5.1.22. Zob. też: E. Loska, Obowiązek niewolników obrony swojego właściciela, Zeszyty Prawnicze 4.1 (2004), s. 45–56. 44. D. 29.5.19: Cum dominus occiditur, auxilium ei familia ferre debet et armis et manu et clamoribus et obiectu corporis: quod si, cum posset, non tulerit, merito de ea supplicium sumitur. 45. Por. Tac. ann. 13.32. 46. PS 3.5.2: Occisus videtur non tantum qui per vim aut per caedem interfectus est, velut iugulatus praecipitatus, sed et is qui veneno necatus dicitur: honestati enim heredis convenit qualemcumque mortem testatoris inultam non praetermittere. Odnośnie do podstępnego zadania śmierci – zob. też: D. 29.5.1.18. Odnośnie do powinności wywarcia odwetu – zob. też: C.J. 6.35.1 pr.; 6.35.8; 6.35.9. 128 Rozdział VII Okazja do praktycznej aplikacji okrutnego prawa nadarzyła się w roku 61 n.e., kiedy ofiarą morderstwa padł prefekt Rzymu Pedanius Secundus. Śledztwo doprowadziło do osoby sprawcy, którym był niewolnik47. Liczba niewolnej czeladzi, która w chwili zbrodni znajdowała się w posiadłości ofiary, wynosiła czterysta osób. Mimo gwałtownych sprzeciwów społeczeństwa, wszystkich stracono w asyście wojska48. Tacyt opisuje ich jako nieszczęśników, którym nie dało się przypisać winy49. Z czasem zakres stosowania uchwały zarówno poszerzono, jak i zawężono. Jej obowiązywaniem objęto nie tylko tych niewolników, którzy znajdowali się pod tym samym dachem z właścicielem, ale również i tych, którzy kręcili się w pobliżu. Z drugiej wszelako strony Hadrian nakazał karać śmiercią jedynie tych, którzy znajdowali się z panem w tym samym pomieszczeniu i nie pospieszyli mu z pomocą, ani nie podnieśli alarmu w obawie o własne życie50. W ustawie z roku 531 n.e. Justynian uznał regulacje z Senatus consultum Silanianum za „nie tyle godne pochwały, ile warte utrwalenia”51. Rok później zaś, w związku z powracającymi wątpliwościami odnośnie do pojęcia przebywania pod jednym dachem, cesarz napisał: „dlatego My, aby odciąć im [tj. niewolnikom – M.J.] możliwość uniknięcia kary za nieudzielenie pomocy panu przez własne niedbalstwo, postanawiamy, że wszyscy niewolnicy, znajdujący się w dowolnym miejscu, czy to w domu, czy na drodze, czy na polu, czy też gdziekolwiek, skąd ich krzyk może być słyszalny a napaść na pana zauważona, którzy nie pospieszyliby mu z pomocą, mają ponieść karę zgodnie z uchwałą senatu. Gdziekolwiek bowiem ich pan znalazłby się w niebezpieczeństwie, mają zapobiec czyhającym nań zagrożeniom, bo to ich obowiązek”52. 47. Tacyt wspomina, że motywem było rozczarowanie z powodu niewyzwolenia go przez pana lub trauma spowodowana napastowaniem seksualnym. Por. Tac. ann. 14.42. 48. Tac. ann. 14.45. 49. Ibidem. 50. Por. D. 29.5.1.28; 29.5.1.29. Zob. też: SHA Hadr. 18.11. Szerzej na ten temat: K. Amielańczyk, Głos cesarza Hadriana w sprawie „s.c. Silanianum”, Zeszyty Prawnicze 6.1. (2006), s. 9–25. 51. C.J. 6.35.11 pr. 52. C.J. 6.35.12.1: Nos igitur omnem eis occasionem ad declinanda supplicia super neglegentia salutis domini sui amputantes sancimus omnes servos, ex quocumque loco sive in domo sive in via sive in agro possint clamorem exaudire vel insidias sentire et non auxilium tulerint, supplicio senatus consulti subiacere. Oportet enim eos, ubicumque senserint dominum periclitantem, ad prohibendas insidias concurrere. 7.6. Odpowiedzialność członków grup religijnych nieautoryzowanych przez państwo 129 7.6. Odpowiedzialność członków grup religijnych nieautoryzowanych przez państwo Oparty na politeizmie aparat państwowy Rzymian rzadko odpowiadał represjami na działania związane z wyznawaniem określonej religii bądź praktykowaniem kultu. Chociaż rodowici Rzymianie przywiązani byli do kultów rodzimych, nie odmawiali obcym bóstwom prawa do bycia czczonymi na ich ziemiach53. Podejrzliwość organów publicznych budził wszelako inkluzywizm niektórych grup misteryjnych (zwłaszcza tych skupiających cudzoziemców, niewolników, a także silnie oddziałujących na kobiety). Wytwarzana wokół nich aura tajemnicy wzbudzała plotki i prowokowała nieuzasadnione domysły. W roku 186 p.n.e. uczestnikom misteriów bakchicznych postawiono szereg zarzutów związanych z naruszaniem porządku publicznego oraz popełnianiem pospolitych przestępstw. Poza naruszaniem norm moralnych (cudzołóstwa, homoseksualizm, deprawowanie nieletnich) zarzucano im krzywoprzysięstwa, fałszowanie pieczęci i testamentów oraz składanie fałszywych oskarżeń54. Do tego doszły oskarżenia o składanie ludzkich ofiar55. Spotkań organizowanych ku czci Bacchusa zakazano, a powołana naprędce komisja śledcza (quaestio extraordinaria) osądziła i skazała na śmierć kilka tysięcy osób56. Cesarz Klaudiusz rozkazał prześladować galijskich druidów w związku z podejrzeniami składania przez nich ofiar z ludzi. Represje, jakim poddano chrześcijan, również wynikały z przeświadczenia, że wyznawcy Chrystusa należą do niebezpiecznej grupy przestępczej zagrażającej państwu i jego porządkowi. Klaudiusz wydalił chrześcijan z Rzymu jako winnych rozruchów57, a Neron dokonał ich masakry zarzucając im podpalenie miasta58. Nieprzychylna chrześcijanom opinia przypisywała im skłonność do rozwiązłości, parania się sztukami magicznymi, fałszowania testamentów, magii a nawet kanibalizmu. Namiestnik Bitynii i Pontu Pliniusz Młodszy wprowadził w porozumieniu z cesarzem Trajanem precedens, który przez następne dziesięciolecia zdeterminował politykę władz wobec wyznawców Chrystusa. Na śmierć wysłał bowiem wszystkich tych, 53. U zarania cesarstwa przykład w tej materii dawał Oktawian August, który „z obcych kultów najwyższą czcią otaczał te stare oraz utrwalone. Pozostałe miał w pogardzie” (Suet. Aug. 93). 54. Liv. 39.8. 55. Liv. 39.13. 56. Cic. de leg. 2.15.37. 57. Suet. Claud. 25.3. 58. Tac. ann. 15.44. 130 Rozdział VII którzy przyznali się do wyznawania chrześcijaństwa59. Za przestępstwo uznano więc wyłącznie bycie chrześcijaninem. Od II wieku n.e. represjom poddano chrześcijan również z powodu ich ostentacyjnej odmowy uczestniczenia w publicznych ceremoniach religijnych60. Ten sam modus operandi przyjęli władcy chrześcijańscy wobec wyznawców religii, które nie znajdowały uznania w ich oczach61. Karę śmierci nałożono m.in. na manichejczyków62. Zgodnie z cesarskimi dyrektywami należało ich tracić nie tylko za składanie ofiar63 czy posiadanie zakazanych ksiąg, ale przede wszystkim za sam fakt przynależności do tego obrządku. Śmiercią karano również apostatów64. Niezależnie od powyższego członków nielicencjonowanych wyznań dotykał szereg represji o charakterze osobistym (infamia, zakaz sporządzania testamentów), majątkowym (konfiskata całości bądź części majątku) oraz administracyjnym (zakaz przebywania w określonych miejscach). 59. Plin. epist. 10.96; 10.97. 60. Por. J. Makarewicz, Wstęp, s. 125: „grupa społeczna, która chce karać coś, co państwo traktuje jak obowiązek, nie może istnieć, będzie rozwiązana, zwalczana, zniszczona. Jeśli ktoś chce do niej przynależeć, będzie karany przez państwo jako członek zabronionej organizacji”. 61. Por. J. Makarewicz, Wstęp, s. 132: „prześladowania chrześcijan w starożytnym Rzymie odbywały się na życzenie opinii publicznej, która opowiadała się za pogańską religią państwową. Od czasów nawrócenia cesarzy i osiągnięcia przez Kościół chrześcijański wpływowej pozycji w państwie zabroniono pod ciężką karą kultów pogańskich i szczególnie surowo traktowano heretyków uznanych za wrogów państwa, którzy – tak jak kiedyś chrześcijanie – uznani zostali za hostes generis humani”. 62. CTh. 16.5.9; C.J. 1.5.5.1; 1.5.12.3. Zob. też: E. Gajda, Summum supplicium za przestępstwo manicheizmu – dlaczego?, [w:] Kara śmierci w prawie rzymskim, red. H. Kowalski, M. Kuryłowicz, Lublin 1996, s. 95–100. 63. Por. C.J. 1.11.10.4. 64. Por. CTh. 16.7.3; C.J. 1.7.5. rozdziAł viii 8.1. Obrona konieczna Przekonanie o tym, że każdemu przysługiwało prawo do obrony przez atakiem, od czasów najdawniejszych było głęboko ugruntowane nie tylko w społecznej świadomości, ale i w prawie zwyczajowym (normy o charakterze sakralnym oraz rodowym). Z czasem w konkretnych przypadkach pogląd ten zaczęto wyraźnie manifestować również w prawie stanowionym1. W skłonności zaatakowanego do obrony postrzegali Rzymianie atawistyczny odruch ludzki, który wiązali z naturalnym porządkiem świata. Cyceron pisał o ustawie „nie spisanej, a samoistnie narodzonej” i wywodzącej się z „samej natury”2. „W obliczu niebezpieczeństwa wrodzony rozsądek pozwala się bronić” podkreślał jurysta Gajus D. 9.2.4 pr.3. Podjęcie działań nakierowanych na uratowanie życia i zdrowia oceniano jako uzasadnione zwłaszcza wtedy, kiedy napastnik był uzbrojony i działał przy użyciu przemocy. Spontaniczny charakter obrony przed niespodziewanym atakiem oraz postrzeganie jej jako naturalnego odruchu sprawiły, że 1. Ponieważ antycznej doktrynie nie udało się wyizolować składników przestępstwa w sposób, który korespondowałby z rozwiązaniami współczesnymi, nie da się rozstrzygnąć, czy przyczyną wyłączenia bezkarności wszystkich opisanych w niniejszym rozdziale przypadków były okoliczności wyłączające winę czy też bezprawność czynu. Rozbudowany katalog sytuacji, które ze współczesnej perspektywy można próbować uznać za obronę konieczną, prezentuje: E. Loska, Zagadnienie obrony koniecznej w rzymskim prawie karnym, Warszawa 2011. 2. Cic. in Mil. 4.10. Arpinata lokował prawo do samoobrony wśród fundamentalnych wartości, na straży których winien stać każdy dobry rzymski obywatel (por. Cic. tusc. 4.19.43.). Wyprowadzenie prawa do samoobrony z prawa naturalnego (de iure naturali) pozwoliło średniowiecznym kanonistom pogodzić ideę zastosowania przemocy w obronie własnej z ewangelicznymi postulatami miłowania nieprzyjaciół i nadstawiania drugiego policzka. Dyskusje toczono raczej wokół tego czy obrona może być jedynie bierna (vim vi repellere) czy też może przybrać charakter ofensywny (vim vi repercutere). Zob. S. Kuttner, op. cit., s. 336–359. Silnie na pryncypiach rzymskich osadzono konstrukcję obrony koniecznej w średniowiecznym prawie sycylijskim. Por. F. Zechbauer, Das mittelalterliche Strafrecht Siziliens nach Friedrichs II. Constitutiones Regni Siciliae und den sizilischen Stadtrechten. Mit einem Exkurse über Herkunft und Wesen des sizilischen Inquisitionsverfahrens, Berlin 1908, s. 45. 3. D. 9.2.4 pr.: adversus periculum naturalis ratio permittit se defendere. 132 Rozdział VIII od samego początku nie ograniczali Rzymianie tego prawa do obrony wyłącznie życia, ale odnosili je również do mienia. Ustalenia doktryny korespondowały z praktyką dnia codziennego i rozstrzygnięciami sądów. Większe domostwa chronione były nie tylko przez zabezpieczenia mechaniczne (bramy, zamki, kraty), ale również personel złożony z dozorców i strażników4, którym nierzadko towarzystwa dotrzymywały psy5. W mowie pogrzebowej znanej jako „Pochwała Turii” wśród zasług zmarłej małżonki jej mąż wymienił i tę także: „tymczasem ludzie zebrani przez Milona, którego dom kupiłem podczas jego pobytu na wygnaniu, korzystając z zamieszania wywołanego wojną domową, sposobili się do wtargnięcia i splądrowania naszej własności. Ty jednak przepędziłaś ich i obroniłaś nasze domostwo”6. Jeszcze lepiej stosunek Rzymian do podobnych sytuacji obrazuje inskrypcja dokumentująca wyrok Augusta w sprawie o zabójstwo. Podczas ataku na prywatną willę położoną na greckiej wyspie Knidos jej właściciel rozkazał niewolnikom lać na głowy napastników gnojówkę. Jeden z nich przez nieuwagę upuścił wiadro, które spadło na głowę niejakiego Euboulosa, co doprowadziło do jego zgonu. W roku 6 p.n.e. cesarz potwierdził wyrok sądu niższej instancji uwalniający właścicieli niewolnika od wszelkiej odpowiedzialności7. Tymczasem w roku 190 n.e. „miasteczko Boubon w Licji-Pamfilii dostało gratulacje od cesarza za odparcie ataku rozbójników”8. Ponieważ rozważania poświęcone przez jurystów i retorów obronie koniecznej pozostawały w ścisłym związku z kluczowymi zagadnieniami natury filozoficznej, szybko udało się wyprowadzić je na wysoki stopień ogólności i abstrakcji9. Legitymujący się wiedzą prawniczą poeta Owidiusz pisał: „prawa dopuszczają podniesienie oręża przeciw uzbrojonym napastnikom”10. Jurysta Florentinus wywodził tymczasem: „z prawa bowiem wynika, że cokolwiek uczyniono w celu ochrony swego ciała, uczyniono zgodnie z prawem, a skoro natura połączyła nas pewną więzią, zasadzanie się jednego człowieka na drugiego jest bezprawiem”11. 4. Por. Petr. 28.8; Apul. met. 4.18; Salv. de gub. 3.9.46. 5. Por. Phaed. fab. 1.23.3–8; Petr. 64.7. 6. Laud. Tur. 2.9a–11a: Interea agmen ex repertis hominibus a Milone, quoius domus emptione potius eram cum esset exul, belli civilis occasionibus inrupturum et direpturum prospere reiecisti atque defendisti domum nostram. Zob. też: M. Jońca, Laudatio Turiae, s. 118–122. 7. IK Knidos 34. 8. Zob. P. Veyne, Kim był, s. 211. 9. Zob. też: M. Patniakowski, op. cit., s. 56: „prawo rzymskie stworzyło całą teorię obrony koniecznej z jej wszystkimi cechami i wymogami, które w gotowej formie zostały przejęte przez statuty”. 10. Ovid. ars am. 3.492: Arma in armatos sumere iura sanunt. 11. D. 1.1.3: nam iure hoc evenit, ut quod quisque ob tutelam corporis sui fecerit, iure fecisse existimetur, et cum inter nos cognationem quandam natura constituit, consequens est hominem homini insidiari nefas esse. 8.1. Obrona konieczna 133 Ulpian przypominał z kolei: „Kasjusz pisze, że wolno siłę odeprzeć siłą i że prawo to wynika z natury. Wywodzi, że właśnie dlatego oręż można odeprzeć orężem”12. W innym miejscu ten sam jurysta instruował: „to oczywiste, że tego, kto nachodzi nas uzbrojony, możemy zbrojnie odeprzeć”13. Zasady powyższe znajdowały zastosowanie również w odniesieniu do odpowiedzialności za wyrządzoną szkodę. W drobiazgowym wykładzie Paulusa napisano: „ci, którzy nie mogąc obronić się inaczej, wyrządzili szkodę, nie ponoszą odpowiedzialności. Wszystkie bowiem ustawy i wszelkie prawa zezwalają siłą bronić się przeciwko przemocy”14. Wykładnia Ulpiana uwalniała od odpowiedzialności nawet tego, kto zabił człowieka, który bez powodu skierował w jego stronę obnażony miecz15. Zbliżone stanowisko zajął cesarz Gordian w reskrypcie z roku 243 n.e.: „Kto uśmiercił bandytę najeżdżającego jego dobra lub kogoś innego, działając w przekonaniu zagrożenia własnego życia, nie powinien lękać się z tego tytułu żadnych konsekwencji”16. W piśmiennictwie prawniczym wytyczono pewne granice dla dozwolonej samoobrony. „Jeżeli jednak – pisał Paulus – dla własnej obrony rzucę kamieniem w napastnika, ale trafię nie jego, tylko kogoś przechodzącego obok, poniosę odpowiedzialność na podstawie ustawy akwiliańskiej. Dozwolone jest bowiem zranienie wyłącznie tego, kto posługuje się przemocą, a i to jedynie wówczas, gdy chodzi o samoobronę, a nie o zemstę”17. Zdawano sobie sprawę, że zazwyczaj akty agresji miały charakter żywiołowy i niespodziewany dla zaatakowanych18, przeto środków umożliwiających odparcie agresora należało użyć 12. D. 43.16.1.27: Vim vi repellere licere Cassius scribit idque ius natura comparatur: apparet autem, inquit, ex eo arma armis repellere licere. Zob. również: D. 4.2.12.1. Z tego powodu ludzie noszący broń dla samoobrony nie ponosili odpowiedzialności za przygotowywanie lub usiłowanie zabójstwa na podstawie ustawy kornelijskiej o skrytobójcach i trucicielach. Por. Coll. 1.13.1; D. 48.8.1 pr.; 48.6.11.2. Jeżeli inne okoliczności za tym nie przemawiały, nie przypisywano im również chęci dokonywania aktów przemocy. Por. D. 48.6.11.2. 13. D. 43.16.3.9: Eum igitur, qui cum armis venit, possumus armis repellere. 14. D. 9.2.45.4: Qui, cum aliter tueri se non possent, damni culpam dederint, innoxii sunt: vim enim vi defendere omnes leges omniaque iura permittunt. 15. D. 9.2.5 pr. 16. C.J. 9.16.2: Is, qui adgressorem vel quemcunque alium in dubio vitae discrimine constitutus occiderit, nullam ob id factum calumniam metuere debet. 17. D. 9.2.45.4: Sed si defendendi mei causa lapidem in adversarium misero, sed non eum, sed praetereuntem percussero, tenebor lege aquilia: illum enim solum qui vim infert ferire conceditur, et hoc, si tuendi dumtaxat, non etiam ulciscendi causa factum sit. 18. Por. Laud. Tur. 2.9a-11a. 134 Rozdział VIII natychmiast, a nie po upływie jakiegoś czasu19. Bezpośredniość reakcji odróżniała obronę konieczną od zemsty20. Ciekawe rozwiązanie znalazło się w reskrypcie cesarza Galliena do bliżej nieznanego Munancjusza z roku 265 n.e. Zamiar zabójstwa odgórnie przypisano w nim napastnikowi z racji profesji, jaką się trudnił. Władca wyjaśnił w nim petentowi: „jeżeli, jak utrzymujesz, zabiłeś bandytę, to nie ma wątpliwości, że uśmierciłeś zgodnie z prawem tego, kto wcześniej nosił w sobie zamiar zabicia ciebie”21. Motywy obrony życia oraz integralności seksualnej połączone zostały ze sobą w „Sentencjach Pulusa”: „tego, kto zabija rozbójnika nastającego na jego życie lub gwałciciela, nie należy karać. Jeden bowiem popełniając przestępstwo broni swego życia, a drugi czci”22. W ustawodawstwie późnoantycznym rozwinięto wątek dozwolonej obrony przeciw napastnikom zbrojnie najeżdżającym cudze dobra w celach grabieżczych. W ustawie z roku 290 n.e. Dioklecjan i Maksymian, choć nie wskazali na konieczność dopasowania formy reakcji do skali ataku, to w ogólny sposób uczulili, by roztropnie dobierać środki wykorzystywane do obrony23. Cesarze Walentynian, Teodozjusz i Arkadiusz nie okazali podobnych skrupułów w swojej ustawie. „Swobodną możliwość do stawienia oporu – napisali – przyznajemy wszystkim, których dobra nocą najechałby napastnik będący żołnierzem lub cywilem, bądź też na uczęszczanych drogach urządziłby na nich łupieżczą zasadzkę. Wszystkim dajemy prawo do zabicia agresora, aby dotknęła go śmierć, którą groził innym i sam ściągnął na siebie to, co zamyślał wobec drugich. Lepiej jest bowiem zareagować na czas, niż po śmierci człowieka się sądzić”24. Okoliczności, w jakich dopuszczono się zabójstwa, wnikliwie roztrząsano przed sądami. Powoływanie się na działanie w warunkach bezpośredniego zagrożenia życia stało się popularną strategią procesową. Dlatego Teodozjusz II i Walentynian III w noweli z roku 445 n.e. uczulali sędziów: „rozkazujemy skru19. D. 43.16.3.9. 20. Wielki nacisk na wymóg bezpośredniości podjętej reakcji kładła średniowieczna doktryna prawa kanonicznego. Por. M. Patniakowski, op. cit., s. 60. 21. C.J. 9.16.3: Si, ut adlegas, latrocinantem peremisti, dubium non est eum, qui inferendae caedis voluntate praecesserat, iure caesum videri. 22. PS 5.23.8: Qui latronem caedem sibi inferentem vel alias quemlibet stupro occiderit, puniri non placuit: alius enim vitam, alius pudorem publico facinore defenderunt. 23. C.J. 8.4.1. Podobne postulaty (proporcjonalności środków obrony i siły napadu) pojawiały się w średniowiecznych statutach miast włoskich. Przekroczenie granic obrony koniecznej określono w nich jako defensio immoderata. Zob. M. Patniakowski, op. cit., s. 58. 24. CTh. 9.14.2: Liberam resistendi cunctis tribuimus facultatem, ut quicumque militum vel privatorum ad agros nocturnus populator intraverit, aut itinera frequentata insidiis aggressionis obsederit, permissa cuicumque licentia, dignus illico supplicio subiugetur, ac mortem, quam minabatur, excipiat, et id, quod intendebat, incurrat. Melius est enim occurrere in tempore, quam post exitum vindicari. 135 8.2. Pomoc trzecia pulatnie badać wiarygodność proszących o łaskę, ażeby odpuszczenie było dane, kiedy zabójstwo nastąpiło przypadkowo lub w reakcji na bezpośrednie zagrożenie życia, ale schwytanych na kłamstwie natychmiast ma porazić kara. Tych bowiem jedynie pragniemy uwolnić, w sprawach których winę da się zrzucić wyłącznie na zrządzenie losu”25. Ewentualną odpowiedzialność kobiety, która padła ofiarą porwania oceniano pod kątem tego, czy się broniła26. W roku 381 n.e. Gracjan, Walentynian i Teodozjusz wprowadzili interesujące rozwiązanie, z którego mogli korzystać przedstawiciele municypalnej administracji. Otóż w związku z bezwzględnym zakazem poddawania torturom dekurionów i ich rodzin, cesarze przyznali im „prawo do swobodnego sprzeciwienia się” (libera contradicendi facultas) urzędnikowi, który chciałby pogwałcić ich prawa27. Z przywilejów, jakie prawo gwarantowało zaatakowanym, nie mogli naturalnie korzystać ludzie wyjęci spod prawa oraz przestępcy dokonujący przestępstw. Prawo do obrony przysługiwało jedynie bezprawnie napadniętemu. „Nie było tedy obrony przeciw obronie”28. Arkadiusz i Honoriusz postanowili w roku 402 n.e., że dezerterów, którzy stawiliby zbrojny opór podczas próby zatrzymania, należało potraktować z całą surowością jako buntowników i rozbójników29. W ustawie z roku 432 n.e. Teodozjusz II i Walentynian III napisali, że każdego niewolnika, który znalazł się w świątyni poszukując schronienia i następnie dobył w niej broni w reakcji na próbę pojmania, jego właściciel mógł na miejscu bezkarnie uśmiercić jako zabójcę i publicznego wroga30. 8.2. Pomoc trzecia Nie istniał w prawie rzymskim obowiązek pomocy trzeciej. Źródła rzymskie wspominają wprawdzie prawo każdego do zareagowania na dokonujące się w jego obecności bezprawie, ale przymus tego rodzaju nakładało incydentalnie. 25. Nov. Val. 19.2: examinari fidem precum diligenter iubemus, ut, si homicidium vel casu vel vitandae mortis necessitate constiterit admissum, venia tribuatur orantibus, deprehensos vero in mendaciis ilico poena percellat. His enim tantum volumus ignosci, in quorum lapsibus sola potest fortuna culpari. Pisząc o zrządzeniu losu, cesarze nawiązują do rzymskiego pojmowania siły wyższej (vis maior), która mogła objawić się m.in. w napaści zbójców. 26. CTh. 9.24.2. 27. C.J. 10.32.33.1. 28. Por. M. Patniakowski, op. cit., s. 59. 29. CTh. 7.18.11 pr. 30. CTh. 9.45.5. 136 Rozdział VIII Ustawa XII tablic nakazała, by po nakryciu na gorącym uczynku uzbrojonego złodzieja kradnącego w dzień podnieść krzyk (endoploratio)31. Jeżeli napastnik stawił opór można było go bezkarnie zabić32. Bezkarność obejmowała w tym przypadku zarówno okradanego, jak i tych, którzy pospieszyli mu z pomocą33. Senatus consultum Silinianum nakładało na niewolników bezwzględny obowiązek pospieszenia z pomocą napadniętemu panu34. Ponieważ „wiedzieć” oznaczało dla Rzymian „być świadomym i móc zapobiec” na odpowiedzialność noksalną narażał się właściciel wiedzący o kradzieży planowanej przez swych niewolników, który nie zareagował35. Relegacja groziła synowi, który miał świadomość planowanego przez brata ojcobójstwa i nie zapobiegł zbrodni36. Ci, którzy pozwolili na ucieczkę rozbójników ponosili odpowiedzialność, o ile wcześniej coś od nich dostali37. Powinność przychodzenia z pomocą napadniętym akcentowano w doktrynie chrześcijańskiej. Według Laktancjusza zagrożenie życia ludzkiego (periculum vitae hominis) uzasadniało bezwarunkowe spieszenie na ratunek napadniętym przez uzbrojonych agresorów, zaatakowanym przez dzikie zwierzęta, tonącym w morzu oraz porwanym przez nurt rzeki38. 8.3. Stan wyższej konieczności Sytuacjami, kiedy w obliczu zagrożenia niebezpieczeństwem poświęcono dobro niższej wartości, by ratować jakieś dobro nadrzędne, prawo karne Rzymian interesowało się w stopniu znikomym. Jeżeli doszło do naruszenia nietykalności osobistej, naruszenia dóbr osobistych lub powstał uszczerbek na majątku, sprawy te rozstrzygano na płaszczyźnie prywatno-prawnej. Do przypadków tego rodzaju odnoszono zwykle rzeczownik necessitas. W retorycznych ćwiczeniach aplikowanych na zajęciach z wymowy prawniczej odnoszono się do zdarzeń, w których sprawca działał pod presją okoliczności. Miały one uczulić uczniów na dostrzeganie okoliczności łagodzących, 31. 32. 33. 34. 35. 36. 37. 38. Fest. 61 L. Tab. 8.13; D. 47.2.55.2; 47.17.1. Por. Cic. pro Tull. 21.50. Zob. PS 3.5; D. 29.5; C.J. 6.35. D. 47.6.1.1. D. 48.9.2. D. 47.16.1 pr. Lact. div. inst. 6.11.4–6. 8.3. Stan wyższej konieczności 137 które można było podnieść przed sądem w mowie obrończej. „Konieczność jest prawem czasu i miejsca”39 zauważał sentencjonalnie Seneka Retor40. Dawał przez to do zrozumienia, że mogą powstać nadzwyczajne okoliczności, w których odejście od powszechnie obowiązującego prawa nie ściągało na sprawcę konsekwencji bądź były one lżejsze41. Niemniej, w źródłach prawniczych pochodzących z okresu cesarskiego trudno znaleźć jakiekolwiek usprawiedliwienie dla popełnienia przestępstwa. Ze szczególną surowością odnoszono się przy tym do sprawców kradzieży. Przyjmując, że zabór mienia mógł przybrać różnorakie formy, zdarzało się, że Rzymianie uzależniali wymiar kary nie tylko od wartości zrabowanych dóbr, ale też od okoliczności zewnętrznych oraz motywacji sprawcy. Sytuacja zmieniła się pod wpływem doktryny chrześcijańskiej, której przedstawiciele poczęli oddzielać kradzieże dokonane z chciwości od tych, do których popchnęła kogoś nędza i brak perspektyw. Biedę wyraźnie wiązano z wejściem na drogę przestępczą. Piotr Chryzolog pisał wręcz: „kiedy pojawia się sytuacja skrajna, muszą pojawić się i złodzieje […] złodziej rodzi się z konieczności”42. Z kradnących nędzarzy nie zdejmowano wszelako odpowiedzialności43. Augustyn nie rozgrzeszał ich nawet wówczas, kiedy jej skala była tak mała, iż właściciel właściwie nie miał szans jej odczuć44. Ten sam autor ciskał gromy na tych, którzy twierdzili, że kradną, by potem zagrabione dobra rozdać jako jałmużnę. Hieronim uważał tłumaczenia w rodza39. Sen. contr. 4.4: Necessitas est lex temporis et loci. Wzorowano się w tym na precedensach z życia obozowego. Konieczność podejmowania szybkich i nieszablonowych decyzji w sytuacjach zagrożenia była jednym z ulubionych wątków rzymskich dziejopisarzy. Por. Liv. 4.28. Pamiętano również o sytuacjach, kiedy to organy państwa, w imię wyższego dobra naruszały swój „konstytucyjny porządek”. Por. Cic. de off. 2.21.74. 40. Na gruncie common law zasada powyższa utrwaliła się w wersjach necessitas facit licitum, quod alias non est licitum (konieczność czyni dozwolonym to, co w innym przypadku jest niedozwolone) oraz necessitas vincit legem (konieczność zwycięża ustawę). 41. W omawianej historii opowiedziano losy żołnierza, który stracił broń w bitewnym zgiełku, a następnie wyjął z grobu uzbrojenie poległego, po czym kontynuował walkę i za dzielność otrzymał nawet nagrodę od dowódcy. Oskarżono go jednak o znieważenie grobu (zob. Sen. contr. 4.1). Tę samą opowieść znaleźć można u Pseudo-Kwintyliana – Ps. Quint. decl. min. 369. 42. Petr. Chrys. serm. 7.6: Ubi est necessitas, fures deesse non possunt. […] de necessitate fur nascitur. Na uwagę zasługuje fakt, że autor ten podkreśla, że złodziej działał w warunkach konieczności (necessitas), a korzystał z nadarzającej się okazji (por. occassio facit furem). Odmienny pogląd znaleźć można w pismach św. Jana Chryzostoma, zdaniem którego dobrego człowieka bieda popycha do pracy, a nie do okradania bliźnich. Zob. Ioh. Chrys. in epist. ad Ephes. 2.3. 43. Zob. Aug. enarr. in ps. 32.15; 61.16; serm. 8.10. 44. Aug. de mend. 12.19. Ojciec Kościoła okazywał jednakowoż pewną wyrozumiałość wobec nędzarzy, którzy się przyznali. Przeciwstawiał ich zachowanie postępowaniu bogaczy, którzy do samego końca szli w zaparte. Por. Aug. enarr. in ps. 72.12. Zdaniem Jana Chryzostoma rozstrzygający o odpowiedzialności był zamiar sprawcy, a nie wartość zrabowanego dobra. Por. Ioh. Chrys. in Ioh. hom. 60.6. 138 Rozdział VIII ju „bieda popchnęła mnie do kradzieży” za dziecinne45. Niemniej już Salwian z Marsylii widział w ubóstwie okoliczność łagodzącą46. „Większą winę bowiem – pisał – ponosi ktoś dobrze sytuowany. […] W obu przypadkach człowiek plami się złem, ale bez wątpienia bardziej godniejszy potępienia jest kradnący coś senator, niż osoba z gminu”47. Chociaż przepisy prawa publicznego nie uwzględniały tego rodzaju okoliczności, a różnica pomiędzy sprawcą kradzieży biednym i bogatym zamykała się w tym, że ten ostatni miał środki na oddanie zrabowanych dóbr oraz wypłacenie stosownej rekompensaty, więc nie był bity, to w IV i V wieku n.e. na status majątkowy złodzieja oraz pobudki, które nim kierowały, zwracały uwagę trybunały kościelne orzekające w sprawach karnych. Argumentem tym posługiwali się również biskupi włączający się do postępowań publicznych (intercessio)48. 8.4. Samopomoc W czasach protopaństwowych49, kiedy Rzymianie rządzili się tylko i wyłącznie prawem zwyczajowym, samopomoc stanowiła jedyny sposób rozwiązywania sporów50. W tym okresie lokować należy narodziny wielu zwyczajów, w których centralne miejsce przypada pojęciu „ręki” (manus). Położenie ręki (manus iniectio) odnosiło się do prywatnych działań polegających nad przejęciem nad czymś 45. Hier. comm. in Easai. 16.58.10: paupertas cogit ad furtum. 46. Salv. de gub. Dei 4.14. Autor ten odrzucał przy tym pogląd, że czyn ten był typowym „przestępstwem niewolniczym” (servile crimen). Kradli bowiem i bogacze – ibidem, 4.19. Zob. też: M. Wójcik, Zagadnienie nierówności społecznej w „De Gubernatione Dei” Salwiana z Marsylii: aspekty prawne, Prawo Kanoniczne 54.1–2 (2011), s. 339–355. 47. Salv. de gub. Dei. 4. 57–58: criminosior enim culpa est, ubi honestior status. […] Urtum in omni quidem est homine malum facinus, sed damnabilius absque dubio senator furatur aliqua quam infima persona. 48. Okoliczność tę brano pod uwagę w prawie statutowym miast włoskich. Por. M. Patniakowski, op. cit., s. 72: „ten sam nacisk psychiczny, graniczący już ze stanem wyższej konieczności spotykamy w stosunkowo wczesnym, bo z r. 1245 pochodzącym statucie Bielli. Wymogiem bezkarności jest, aby kradzież była ograniczona do przedmiotów natychmiastowej potrzeby (victualia et vinum) i aby miała miejsce w czasach głodu i drożyzny, przy czym ocena, czy zaszły te warunki, należy do sędziego”. 49. Zbliżonym wyrażeniem w odniesieniu do najdawniejszego okresu historii Rzymu posługuje się: P. de Francisci, Primordia civitatis, Romae 1959. 50. Podkreślić należy umowność pojęć, którymi posłużono się w niniejszym rozdziale. W odniesieniu do średniowiecznych praw miast włoskich: M. Patniakowski, op. cit., s. 66: „granice między pojęciami obrony koniecznej, pomocy własnej, zemsty prywatnej, wyjęcia spod prawa są jeszcze bardzo płynne”. Uwagę tę tym bardziej odnieść należy do realiów rzymskich. 8.4. Samopomoc 139 (lub nad kimś władzy) lub potwierdzeniem zwierzchności. Rozszczepienie pojęć odwetu prywatnego i kary publicznej jeszcze nie nastąpiło (proces ten zresztą nie ulegnie zamknięciu aż do końca istnienia państwa rzymskiego na Zachodzie), a organy publiczne nie były w stanie zapewnić bezpieczeństwa wszystkim51. Zadanie to nadal realizowały działania podejmowane przez poszczególne rody (klany). W tych warunkach organy publiczne angażowały się jedynie w sprawy wyjątkowej wagi. Resztę pozostawiano w rękach prywatnych. W swojej najskrajniejszej formie samopomoc przyjmowała postać krwawej zemsty (realizującej się również w działaniach o charakterze wyprzedzającym). Z czasem jej rozmiary udało się zredukować do odpłaty mający ekwiwalentny wymiar wobec doznanej krzywdy (talion). Istnienie i stosowanie samopomocy w szerokim zakresie akceptowała jeszcze ustawa XII tablic. Doskonale widać to na przykładzie procedury aplikowanej w wypadku podejrzenia o kradzież. Poszkodowany domyślający się tego, kto jest sprawcą czynu, miał prawo wejść w towarzystwie świadków do jego domu, a następnie dokonać przeszukania52. Praktyka ta utrzymywała się jeszcze w okresie cesarstwa53. Nie zabraniano również rozsyłania przez posłańców wieści na temat kradzieży połączonych z obietnicą nagrody dla tego, kto wskaże zrabowane dobra i złodzieja54. Metoda ta musiała być rozpowszechniona, skoro nawet w „Sentencjach Paulusa” zawarowano: „według prawa należy się wypłata nagrody za wskazówki umożliwiające schwytanie złodzieja”55. Stopniowe krzepnięcie struktur władzy publicznej wiązało się z konsekwentnym ograniczaniem uprawnień jednostek do samodzielnego załatwiania porachunków oraz egzekwowania roszczeń56. Ustawodawca szybko zdał sobie sprawę 51. Por. J. Makarewicz, Wstęp, s. 110: „im państwo słabsze, tym łatwiej godzi się na autonomię sądownictwa karnego mniejszych grup: nie jest ono zabronione, a nawet bywa oficjalnie uznane. Te naturalne grupy, u których podstaw leży przynależność rodzinna, pokrewieństwo, wykazują najsilniej rozwinięte i najtrwalsze sądownictwo w sprawach karnych”. 52. Gajus, który nie do końca rozumiał sens tej regulacji oraz wykorzystaną w niej terminologię, zapamiętał wszakże, iż przeszukujący winien mieć na sobie jedynie przepaskę zasłaniającą miejsca intymne, a w dłoni dzierżyć misę. Procedura ta uniemożliwiała mu podrzucenie czegokolwiek w cudzym domu. Por. Gai. 3.193. 53. Poświadczają ją m.in. źródła papirusowe pochodzące z grecko-rzymskiego Egiptu. Por. P. Berol. 7306. Inny papirus opisuje prywatne śledztwo, które doprowadziło do zidentyfikowania złodzieja z pominięciem organów publicznych – P. Gen. inv. 230. 54. Dio Chrys. orat. 7.123. 55. PS 2.31.25: Ob indicium comprehendendi furis praemium promissum iure debetur. 56. Podobnie w średniowiecznym włoskim prawie statutowym: M. Patniakowski, op. cit., s. 61: „postęp prawodawstwa statutowego polega właśnie na tym, że ogranicza ono pomoc własną i nie pozwala jednostce na egzekwowanie swych praw. Statuty, zwłaszcza późniejsze, grożą sankcjami karnymi tym, którzy by się uciekali do pomocy własnej”. 140 Rozdział VIII z tego, jak niekorzystne skutki mogłoby mieć pozostawienie ochrony interesów prywatnych w rękach zainteresowanych jednostek57. Cyceron pisał: „skoro bowiem są dwa sposoby rozstrzygania sporów, jeden przez oddanie sprawy przed sąd, a drugi przez zastosowanie przemocy, i skoro pierwszy jest właściwy człowiekowi, a drugi zwierzętom, to do tego ostatniego należy się uciec się jedynie wtedy, kiedy nie da się użyć pierwszego”58. Kontrola organów publicznych nad załatwianiem prywatnych sporów była tym bardziej pożądana, że Rzymianie często i chętnie eksponowali wątek osobistej nienawiści (inimicitia) wobec przeciwników procesowych59. Ten sam Cyceron podkreślał: „inaczej walczymy, gdy ktoś jest wrogiem, inaczej, gdy konkurentem”60. Skoro trudno było powściągnąć temperamenty na sali sądowej, to tym większe trudności sprawiało prywatne oszacowanie doznanej „krzywdy” i doprowadzenie do zadowalającego zadośćuczynienia. W tych warunkach wszelkim nieautoryzowanym przez państwo działaniom nakierowanym na egzekucję roszczeń przypisano cechę gwałtowności. „Przemoc – pisał jurysta Kallistratus – ma miejsce wtedy, ilekroć ktoś nie na drodze sądowej domaga się tego, co, jego zdaniem, mu się należy”61. W okresie późnej republiki szereg ograniczeń na tym polu wprowadziły: ustawa julijska o przemocy publicznej (lex Iulia de vi publica) oraz ustawa julijska o przemocy prywatnej (lex Iulia de vi privata). Objęto w nich penalizacją wywieranie zemsty za doznane krzywdy oraz przemocowe dochodzenie roszczeń prywatnych. W oparciu o pierwszą zakazano m.in.: posługiwania się uzbrojonymi bandami w celu pozbawiania kogoś posiadania rzeczy62, przeszkadzania w pogrzebach63, szantażowania64 oraz wpływania na działalność wymia57. Por. J. Makarewicz, Wstęp, s. 110: „w interesie państwa leży stłumienie rozwoju ius gladii mniejszych grup i zagwarantowanie sobie prawa do karania. Ta walka trwa z reguły długo i kończy się późniejszym tryumfem władzy centralnej”. 58. Cic. de off. 1.23: Nam cum sint duo genera decertandi, unum per disceptationem, alterum per vim, cumque illud proprium sit hominis, hoc belvarum, confugiendum est ad posterius, si uti non licet superiore. 59. Na temat osobistej wrogości, jako stałego elementu rzymskiego pejzażu politycznego: D.F. Epstein, Personal Enmity in Roman Politics 218–49 B.C., New York 1987. Zwłaszcza schyłek republiki obfitował w akty przemocy popełniane zarówno w sferze publicznej, jak i prywatnej. Zjawisku temu przyjrzał się: A.W. Lintott, Violence in the Republican Rome, Oxford-New York 1999. Zob. też: A.M. Riggsby, Crime and community in Ciceronian Rome, Austin 1999. Na temat atawistycznego umiłowania Kwirytów do obcinania głów uśmierconym wrogom: J.-L. Voisin, Les Romains, chasseurs de têtes, [w:] Du châtiment dans la cité. Supplices corporels et peine de mort dans le monde antique. Actes de la table ronde (Rome, 9–11 novembre 1982), Rome 1982, s. 241–293. 60. Cic. de off. 1.38: aliter contendimus, si est inimicus, aliter si competitor. 61. D. 4.2.13: Vis est et tunc, quotiens quis id, quod deberi sibi putat, non per iudicem reposcit. 62. D. 48.6.3.6. 63. Por. C.J. 9.16.6. 64. D. 48.6.5 pr.; Zob. też: Nov. Iust. 134.7. 8.4. Samopomoc 141 ru sprawiedliwości65. W drugiej napisano, że karze podlegać miały pobicia66, zastraszenia i grabieże67, utrudnianie działalności sądów68, działanie w zmowie podczas procesów69 oraz samowolne wchodzenie w posiadanie rzeczy70. W okresie cesarskim przepisy obu ustaw rozwijano na drodze twórczej interpretacji jurysprudencji oraz władców. Marek Aureliusz uznał, że korzystający z przemocy wierzyciel ma utracić prawa do wierzytelności nawet wówczas, gdy słusznie mu się ona należała71. W przypadku sporów o charakterze rzeczowym, Antoninus Pius rozkazał najpierw badać kwestię zastosowania przemocy przez strony, a dopiero potem rozstrzygać o słuszności ich roszczeń72. Prawo do skorzystania z samopomocy zachowało się w skrajnie okrojonej formie. Wierzyciel mógł siłą powstrzymać dłużnika, który zamierzał uciec, by uniknąć spełnienia wymagalnego świadczenia. Zdradzany mąż mógł siłą pojmać i uwięzić schwytanego na gorącym uczynku cudzołożnika na potrzeby przyszłego procesu73. Dopuszczano również czasowe zajęcie zwierząt, które wyrządziły szkodę na cudzym mieniu74. Ogólny zakaz samowolnego dochodzenia uprawnień utrzymano w ustawodawstwie późnoantycznym75. Teologicznego uzasadnienia dostarczyły m.in. słowa psalmu: „nie pokładajcie ufności w przemocy, ani nie łudźcie się próżno rabunkiem”76. Regulacje cesarskie formułowano w duchu zalecenia określonego przez jurystę Paulusa: „aby nie dać okazji do poważnych zamieszek, nie dozwala się osobom prywatnym samodzielnie podejmować działań w sprawie, która może być załatwiona przed urzędnikiem w postępowaniu publicznym”77. Teoria nie zawsze nadążała jednak za praktyką dnia codziennego. W okresie kryzysu cesarstwa w V wieku n.e. biurokratyzacja życia publicznego oraz wzmagający się ucisk fiskalny wykreowały poważny kryzys zaufania obywateli do wymiaru sprawiedliwości. Część kompetencji sądowniczych organów publicznych przejęli wówczas biskupi cieszący się w lokalnych społecznościach większym 65. D. 48.6.10 pr. 66. D. 48.7.2. 67. D. 48.7.3; 48.7.5. 68. D. 48.7.4 pr. 69. D. 48.7.6. 70. D. 48.7.7. 71. D. 48.7.7. 72. Septymiusz Sewer zdecydował odwrotnie. Por. D. 48.6.5 pr. 73. D. 48.5.26 pr. 74. Zob. Th. Mommsen, op. cit., s. 834. 75. Por. C.J. 8.4.7. 76. Lib. Ps. 62.11: Nolite sperare in violentia et in rapina nolite decipi. 77. D. 50.17.176 pr.: Non est singulis concedendum, quod per magistratum publice possit fieri, ne occasio sit maioris tumultus faciendi. 142 Rozdział VIII zaufaniem. Procedury aplikowane przez biskupów i przed kościelnymi trybunałami nie zawsze wpisywały się w powszechnie przyjęty szablon. W liście z roku 414 n.e. św. Augustyn pouczał namiestnika Afryki Macedoniusza, że jeżeli złodziej przyznał się, okazał skruchę, a także zgodził się oddać zawłaszczone mienie wraz z zadośćuczynieniem, uprawnionemu należy umożliwić skorzystanie ze środków przymusu w celu wydobycia od dłużnika należnych mu świadczeń78. 8.5. Zabicie osoby wyjętej spod prawa 8.5.1. Wyklęci W okresie protopaństwowym jedną z sakralnych sankcji aplikowanych wobec przestępców, których wspólnota zdecydowała się usunąć ze swoich szeregów79, było ich wyklinanie (consecratio, sacratio). Obłożenie człowieka klątwą w symboliczny sposób wyrzucało go poza nawias społeczności ludzkiej i wydawało na pastwę zemsty bóstw. Tracił oparcie, które dotychczas miał w bogach, krewnych oraz współobywatelach. Każdy mógł wyklętego zabić bezkarnie80. Czynu dokonanego w takich okolicznościach nie uważano za zabójstwo, ale za wypełnienie woli bogów i przysługę oddaną społeczeństwu. Procedura obkładania klątwą złoczyńców miała swe źródło w regulacjach pontyfikalnych oraz w prawie zwyczajowym. Od roku 449 p.n.e., w którym uchwalono lex Valeria Horatia, uległa ona częściowej instytucjonalizacji81. Prerogatywę wyrzucania zbrodniarzy poza nawias społeczeństwa przejęły zgromadzenia ludowe. Gramatyk Festus wyjaśnia: „homo sacer to ten, kogo lud osądził za jego występek. Nie godzi się składać go na ofiarę, jednak jeśli ktoś go zabije, nie powinien być skazany za morderstwo”82. 78. Aug. epist. 153. 79. Por. J. Makarewicz, Wstęp, s. 111: „wykluczenie z kasty jest straszną karą. Wykluczony pozostaje w całkowitej izolacji, nikt się z nim nie spotyka, nikt go nie zna, pogardzają nim także członkowie innych kast. […] Karą szeroko stosowaną było wykluczenie z rodu, przez co przestępca stawał się obcym i wrogiem”. 80. Zob. też: P. Madejski, op. cit., s. 149: „wydawano winnego bogom – nie istniał obowiązek zabicia go jako ekspiacji, co najwyżej nieco bóstwom pomagano”. 81. „Polityzację” wyklęcia oraz jego stopniową transformację bada: F. Salerno, Dalla „consecratio” alla „publicatio bonorum”. Forme giuridiche e uso politico dalle origini a Cesare, Napoli 1990. 82. Fest. 424 L: Homo sacer est, quem populus iudicavit ob maleficium; neque fas est eum immolari, sed, qui occidit, parricidi non damnatur. 8.5. Zabicie osoby wyjętej spod prawa 143 8.5.2. Obłożeni zakazem wody i ognia W czasach republikańskich upowszechniła się praktyka pozwalająca oskarżonym należącym do społecznej elity udawanie się na dobrowolne wygnanie przed wydaniem wyroku83. Ucieczka stanowiła dla sądu ekwiwalent przyznania się do winy, ale nie skutkowała wydaniem wyroku zaocznego. Na zbiega w trybie administracyjnym nakładano natomiast „zakaz wody i ognia” (aquae et ignis interdictio). Wodę i ogień postrzegano jako dwa główne żywioły i zarazem składniki niezbędne do życia. W symboliczny sposób zakazywano tym samym mieszkańcom państwa rzymskiego świadczenia banicie jakiejkolwiek pomocy. Zbiega odkrytego na rzymskim terytorium można było bezkarnie zabić. W czasach Sulli praktyka ta uległa instytucjonalizacji. Skazani na śmierć przez trybunały przysięgłych otrzymywali polecenie niezwłocznego opuszczenia państwa. Pozostanie na miejscu narażało ich na to, że wyrok zostanie wykonany. Życie skazańców ukrywających się przed organami publicznymi nie było chronione przez prawo84. W I wieku n.e. zaczęto odchodzić od nakładania „zakazu wody i ognia”. Zastąpiły go dwie formy wygnania: relegacja i deportacja. Pierwsza odbierała skazanemu prawo przebywania na określonym terytorium85, druga w swej istocie była zsyłką do określonego miejsca z zakazem jego opuszczania. W przeciwieństwie do wygnańców obkładanych zakazem wody i ognia, relegowani i deportowani pozostawali w granicach państwa rzymskiego. Schwytanie ich w miejscu (miasto Rzym, wskazane w sentencji wyroku miasto bądź prowincja), do którego nie mieli wstępu, nie uprawniało już jednak do bezkarnego odebrania im życia. Należało przekazać ich władzy, która zaostrzała wymierzoną wcześniej karę (np. przez oddanie ich do robót publicznych lub zamknięcie w kopalni). 83. Por. G.P. Kelly, A History of Exile in the Roman Republic, Cambridge 2006, s. 13. Polyb. 6.14.7–9. Sytuacje, w których władze uniemożliwiały oskarżonym ucieczkę poprzez umieszczenie ich w areszcie, należały do wyjątków. Przywileju tego odmawiano zwłaszcza zdrajcom oraz sprawcom czynów naruszającym sakralny ład (np. ojcobójstwo, nierząd z westalką, świętokradztwo). 84. Th. Mommsen, op. cit., s. 623; 936. Krytycznie na ten temat: G.P. Kelly, op. cit., s. 38. 85. Skazanym odmawiano zwłaszcza prawa przebywania w Rzymie. Zob. D. 48.22.18 pr. Relegatio mogła również polegać na wyznaczeniu skazanemu miejsca przymusowego pobytu. W przeciwieństwie do deportowanego nie tracił on obywatelstwa. Forma odbywania tej kary była lżejsza. Por. D. 48.22.4; 48.22.5; 48.22.7.3. 144 Rozdział VIII 8.5.3. Proskrybowani Zbiorowe wpisywanie politycznych wrogów na listę osób wyjętych spod prawa było administracyjnym środkiem służącym anihilacji przedstawicieli opozycji oraz utrzymywaniu posłuchu w społeczeństwie przez strach. Rzymianie odwoływali się do niego w okresie największych wewnętrznych niepokojów86. Krwawe żniwo zebrały proskrypcje w roku 82 p.n.e., kiedy Korneliusz Sulla został mianowany „dyktatorem powołanym dla przywrócenia rzeczpospolitej” (dictator rei publicae constituendae). Umieścił on na liście kilka tysięcy nazwisk osób, które uznał za wrogów państwa lub swoich87. Oznaczało to dla nich pozbawienie wszelkiej ochrony prawa88. Zabijano ich, ich majątki konfiskowano, a donosicieli zachęcano wysokimi prowizjami do zdradzania ich kryjówek89. Zadawanie śmierci dokonywało się spontanicznie i niejednokrotnie przybierało formę okrutnego linczu (okaleczanie ciał, topienie ich w Tybrze, wystawianie obciętych głów na widok publiczny). Zabójcy działający sua sponte byli wynagradzani90. Zgodnie z obliczeniami Appiana z Aleksandrii w samym Rzymie życie straciło czterdziestu senatorów i tysiąc sześciuset ekwitów91. Druga wielka proskrypcja ogłoszona została za sprawą Oktawiana Augusta, Lepidusa oraz Marka Antoniusza, którzy zawarli porozumienie w roku 43 p.n.e. i nazwali się „triumwirami powołanymi dla przywrócenia rzeczpospolitej” (III viri rei publicae constituendae92). Tym razem nie zachowywano nawet pozorów93. August umieścił na liście proskrypcyjnej swego prawnego opiekuna94, Antoniusz wuja95, a Lepidus brata96. Spod prawa wyjęto setki prawdziwych i wyimaginowanych „wrogów republiki”, a przy okazji – nawiązując do najgorszych 86. Zob. F. Hinard, Les proscriptions de la Rome républicaine, Rome 1985. 87. Vell. Pat. 2.28. 88. Zob. Plut. Cic. 3.4. 89. Wyjątkowo perfidną taktyką było korzystanie z usług niewolników, którym za zdradę panów obiecywano wolność. Por. Val. Max. 6.5.7. 90. Niektóre osoby najpierw mordowano, zagarniano ich dobra, a następnie wpisywano na listy post factum. Por. Cic. pro Rosc. Am. 8.21. Powiedzieć należy wszelako, że rozmiar rzezi wywołał wielkie oburzenie wśród społeczeństwa i zapamiętano go na długo. Niektórych delatorów, którzy wzbogacili się na śmierci swych ofiar, oskarżono w późniejszym czasie o morderstwa. Większości jednak nie dotknęła żadna dolegliwość poza nieznaczną skazą na reputacji. 91. App. bell. civ. 1.12. 92. Liv. per. 120. 93. Zob. H. Bengston, Zu den Proskriptionen der Triumvirn, München 1972. 94. Suet. Aug. 27.2. 95. Vell. Pat. 2.47.3. 96. Vell. Pat. 2.47.3. 8.5. Zabicie osoby wyjętej spod prawa 145 sullańskich wzorców – załatwiono mnóstwo prywatnych porachunków. Appian z Aleksandrii wspomina, że na listach znalazło się dwa tysiące nazwisk rzymskich ekwitów97. Na ulicach Wiecznego Miasta znowu rozpoczęło się polowanie na ludzi. Mordowano ich w majestacie prawa, a majątki konfiskowano na rzecz skarbu98. Donosiciele i mordercy mogli liczyć na gratyfikacje. 8.5.4. Wrogowie publiczni Stosunek społeczeństwa rzymskiego do wrogów państwa rozumianego jako wspólnota obywateli znakomicie obrazuje fraza z „Iliady” Homera: „kto zagraża wspólnocie w najważniejszych dla niej sprawach, przestaje być jej synem. Zostaje pozbawiony praw, rodziny i towarzyszy broni”99. Pierwotnie wszelkie działania wymierzone w interes społeczności obywatelskiej Rzymian określano jako perduellio100. To ich sprawców w pierwszej kolejności ścigano i karano na drodze publicznej. Sprawcę czekała śmierć, a tam, gdzie zawiodło państwo, to współobywatele powinni usunąć przestępcę ze świata żywych. Jurysta Marcellus bez ogródek wyjaśniał: „przodkowie nasi uważali, że wcale nie należy opłakiwać tego, kto wyprawił się przeciw ojczyźnie, by zabić rodziców i dzieci. Jeżeli syn zabił takiego ojca lub ojciec syna, nie było przestępstwa, lecz nawet sprawcy przyznawano nagrodę”101. Zdrajców, których oficjalnie 97. App. bell. civ. 4.5.20. 98. Części proskrybowanych, którzy uciekli bądź ukryli się przed prześladowcami, udało się zyskać w późniejszym okresie rehabilitację. Por. Laud. Tur. 2.11–18. Chwila próby okazała się dobrym probierzem charakterów dla bliskich tych ludzi. Zob. Val. Max. 6.7.3; Vell. Pat. 2.47.1–2. 99. Hom. Il. 9.63. 100. Zakres pojęciowy przestępstwa perduellio jest szeroki. Mówić wręcz można o „kazuistyce rzymskiej zdrady stanu”. Perduellio obejmowało m.in.: oddanie części terytorium wrogowi (Liv. 24.3; Polyb. 1.17; 6.37; Dion. Hal. 9.50), uchylanie się od przyjęcia urzędu w sytuacji zagrożenia państwa (Plut. Mar. 14), zachęcanie wroga do ataku lub wydanie mu rzymskiego obywatela (tab. 9.5; D. 48.4.3), dezercję (Liv. 4.20). Obszernie na temat przestępstwa oraz wymierzanych za nie sankcji: C.H. Brecht, Perduellio, München 1938; Pesch A., De Perduellione, crimine maiestatis et memoria damanta, Aachen 1995. Z czasem pojęcie perduellio wchłonięte zostało przez mający późniejszy rodowód rzeczownik maiestas. Na temat procesów politycznych w okresie republiki – M. Dyjakowska, Postępowanie w sprawach o crimen maiestatis w okresie republiki rzymskiej, Zeszyty Prawnicze 6.1 (2006), s. 27–46. Na temat redefinicji pojęcia maiestas w czasach augustowskich – H.G. Gundel, Der Begriff Maiestas im Denken der Augusteischen Zeit, [w:] Politeia und Res Publica. Beiträge zum Verständnis von Politik, Recht und Staat in der Antike, red. P. Steinmetz, Wiesbaden 1969, s. 281–288. 101. D. 11.7.35: Minime maiores lugendum putaverunt eum, qui ad patriam delendam et parentes et liberos interficiendos venerit: quem si filius patrem aut pater filium occidisset, sine scelere, etiam praemio adficiendum omnes constituerunt. Por. Liv. 2.5.8. 146 Rozdział VIII proklamowano nieprzyjaciółmi państwa102, wyjmowano spod prawa, po ich śmierci ogłaszano wobec nich zatarcie pamięci103, a ich mogiłom odmawiano ochrony prawnej104. Póki żyli, życie ich nie miało żadnej wartości i nie znajdowało się pod ochroną. Tyberiusz Grakchus i jego zwolennicy zostali w roku 133 p.n.e. okrutnie zlinczowani w majestacie prawa. Opuszczony przez wszystkich Neron, który dowiedział się o ogłoszeniu go wrogiem, wolał sam odebrać sobie życie zamiast doczekać tego, co nieuniknione105. Przykład szedł z góry. Plutarch z Cheronei, powołując się na prawidła geometrii, wyjaśniał, że w rodzinie panującej morderstwo krewnego nie jest przestępstwem, o ile popełniono je w imię wyższego dobra (zapewnienie bezpieczeństwa tronu)106. Sytuacja nie zmieniła się wraz z chrystianizacją imperium. „Skoro chrzest gładzi wszystkie wcześniejsze grzechy dowcipkuje Paul Veyne – to można było przypuszczać, że Konstantyn opóźniał go, gdyż miał na sumieniu zabójstwo swej żony Fausty i utalentowanego bękarta Kryspusa. O ile w ogóle te morderstwa, których powodów nie znamy, były w jego oczach grzechami, w co można wątpić. […] Jeszcze gorsze rzeczy będziemy oglądać po śmierci samego Konstantyna”107. Per analogiam za publicznych wrogów uważano również ukrywających się przestępców oraz dezerterów. W odniesieniu do nich Marcianus pisał: „zbiegów, gdziekolwiek zostaliby nakryci, wolno zabić jako wrogów”108. Operowanie pojęciem wroga stało się jednym z ulubionych retorycznych toposów późnoantycznego ustawodawcy. O ile jednak przestępcom określanym mianem wrogów109 z upodobaniem ubliżano oraz grożono wymyślnymi karami, to jednak nie przyznano społeczeństwu licencji na bezkarne odbieranie im życia. 102. W roku 88 p.n.e. taką deklarację ogłoszono wobec Mariusza i jego zwolenników. Zob. R.A. Bauman, The Hostis Declarations of 88 and 87 B.C., Athenaeum (1973), s. 270–293. 103. Zob. M. Dyjakowska, „Damnatio memoriae” jako środek walki z opozycją polityczną, Zeszyty Prawnicze 11.4 (2011), s. 137–159. 104. Por. D. 48.12.4: Sepulchra hostium religiosa nobis non sunt: ideoque lapides inde sublatos in quemlibet usum convertere possumus: non sepulchri violati actio competit (Grobowce wrogów nie są dla nas uświęcone, dlatego też możemy zabierać z nich kamienie dla dowolnego wykorzystania. W tej sytuacji nie przysługuje skarga [ew. oskarżenie] z tytułu znieważenia grobu). 105. Suet. Ner. 49. 106. Plut. Demetr. 3.5. Zob. też: P. Veyne, Kim był, s. 16. 107. P. Veyne, Początki, s. 67. 108. D. 48.8.3.6: Transfugas licet, ubicumque inventi fuerint, quasi hostes interficere. Surowe konsekwencje czekały również tych, którzy im pomagali lub wiedząc o miejscu ich pobytu nie informowali władz. Zob. D. 48.19.40; 48.22.11. 109. Określenie to odnoszono do politycznych wrogów (por. C.Th. 7.8.7; 7.16.1; 9.40.21), ale nie tylko. Określano tak m.in. magów (C.Th. 9.16.11.3), rabusiów grobów (Nov. Val. 23.26) i heretyków (Nov. Val. 18.2). Zob. J.L. Cañizar Palatios, El uso propagandistico del hostis publicus en el Codex Theodosianus, Latomus 65 (2006), s. 130–144; M. Stachura, op. cit., s. 87–92. 8.6. Zabicie złodzieja schwytanego na gorącym uczynku 147 8.6. Zabicie złodzieja schwytanego na gorącym uczynku W ustawie XII tablic przewidziano, że dozwolone było uśmiercenie złodzieja, który nocą zakradł się na cudzą posesję110. Jeżeli kradzież dokonywała się za dnia, ustawa przyznała właścicielowi analogiczne prawo, choć obwarowała je pewnymi warunkami111. Po pierwsze okradany winien głośnym krzykiem przyzywać na pomoc sąsiadów (endoploratio)112. Po wtóre użycie siły zmierzającej do unicestwienia intruza dozwolone było jedynie wówczas, kiedy ten był uzbrojony i stawiał opór podczas zatrzymania. Tak po latach intencje ustawodawcy wyjaśniał Marek Tulliusz Cyceron: „nie chcieli przodkowie nasi, by zabijano człowieka, o ile nie było to absolutnie konieczne”113. Uprawnienie do bezkarnego uśmiercenia uzbrojonego złodzieja wielokrotnie powtórzono w źródłach późniejszych. Przepis z ustawy dwunastu tablic zachowywał swą moc jeszcze w okresie cesarstwa. Seneka Retor słusznie zauważał: „ustawa, która rozkazuje zabicie złodzieja nocnego w dowolny sposób, nie mówi jedynie o skazanym za kradzież, ale o złodzieju”114. Gajus dokonał następującej egzegezy na użytek czasów sobie współczesnych: „ustawa XII tablic zezwalała na zabicie złodzieja schwytanego za dnia na kradzieży nie inaczej, jak tylko wtedy, kiedy uzbrojony stawiał opór. Termin broń odnosi się tymczasem do żelaza, pałek, kamienia i ogólnie wszystkiego, czym można wyrządzić krzywdę”115. W innym zaś miejscu pisał: „ustawa XII tablic zezwala na zabicie złodzieja 110. Tab. 8.12. Nie wydaje się, by przypadek ten należało zestawiać z konstrukcją obrony koniecznej, gdyż do podjęcia działania wystarczył fakt znalezienia się rabusia na nieswoim gruncie. Nie musiał zachowywać się agresywnie czy też stawiać zbrojny opór podczas próby zatrzymania go przez właściciela. Zbliżone prerogatywy przyznawało okradanym nocą prawo żydowskie. Por. Lib. Exod. 22.1; Phil. Alex. de spec. leg. 4.7. Zob. też: A. Corbino, Si nox furtum faxit, si im occisit, iure caesus esto, [w:] II problema della pena criminale tra filosofia greca e diritto romano, red. O. Diliberto, Napoli 1993, s. 243–260. Ciekawym zbiegiem okoliczności jest, że w więzieniu wraz z nocnymi złodziejami znalazł się współtwórca ustawy XII tablic Appiusz Klaudiusz. Por. Liv. 3.58.1–3. 111. Tab. 7.13. 112. W ujęciu Cycerona endoplorare to: „krzyczenie, by inni usłyszeli i tłumnie się pojawili” (ut aliqui audiant et conveniant; Cic. pro Tull. 21.50). Festus zwraca uwagę, że krzyk podniesiony podczas kradzieży powinien być gwałtowny, emocjonalny (cum fletu; Fest. 61 L). 113. Cic. pro Tull. 49: noluerint maiores nostri, nisi cum pernecesse esset, hominem occidi. 114. Sen. contr. 10.6.2: Lex, quae nocturnum furem occidi quoquo modo iubet, non de damnato tantum sed de fure loquitur. 115. D. 47.2.55.2: Furem interdiu deprehensum non aliter occidere lex duodecim tabularum permisit, quam si telo se defendat. Teli autem appellatione et ferrum et fustis et lapis et denique omne, quod nocendi causa habetur, significatur. 148 Rozdział VIII kradnącego nocą, ale tylko wtedy, kiedy krzykiem wezwie się na pomoc świadków. Za dnia zaś wtedy pozwala go zabić, kiedy broni się mieczem, ale i wówczas trzeba krzykiem wzywać świadków”116. Zwracano przy tym uwagę również na to, że zadanie śmierci intruzowi należało do rozwiązań o charakterze skrajnym i ostatecznym. Odnośnie do kradzieży nocnej Ulpian pisał: „jeżeli ktoś zabije złodzieja kradnącego nocą, nie poniesie kary tylko wtedy, kiedy nie mógł go oszczędzić bez narażenia własnego życia”117. Niekiedy do zabójstwa dochodziło podczas próby obezwładnienia i pojmania uzbrojonego złodzieja, co również wyłączało możliwość pociągnięcia sprawcy do odpowiedzialności118. W okresie cesarskim lepiej postrzegano jednak sytuacje, w których sprawcę udało się pojmać i przekazać wymiarowi sprawiedliwości. Ten sam jurysta zauważał: „Złodziei kradnących nocą należy sądzić w postępowaniu nadzwyczajnym i po rozpatrzeniu sprawy karać, a przy wymierzaniu kary pamiętamy, że nie powinna ona być wyższa niż okresowe roboty publiczne. To samo dotyczy kradnących w łaźniach. Jeżeli jednak złodzieje zbrojnie stawiają opór lub są to włamywacze lub im podobni, którzy zranili kogoś mieczem, nisko urodzonych należy zsyłać do kopalni a lepiej sytuowanych skazywać na wygnanie”119. Przez cały okres istnienia cesarstwa znaczna część kradzieży dokonywana była nocą. Do walki z nocnymi rabusiami kierowano siły policyjne, które jednakowoż nie radziły sobie z utrzymaniem porządku i zapewnieniem bezpieczeństwa obywatelom oraz ich mieniu. Nawet w wiekach IV i V n.e., kiedy aparat państwowy do minimum ograniczył prawa jednostki do samodzielnego dochodzenia praw oraz egzekwowania roszczeń, utrzymano prawo do zabójstwa intruza, który nocą w celach rabunkowych pojawił się na cudzej posesji. W późnoantycznym piśmiennictwie podkreślano z jednej strony bezprawność wszelkich zamachów na cudze mienie, z drugiej zaś całkiem doczesne niebezpieczeństwa, jakich mógł się spodziewać napastnik. Arnobiusz Młodszy, 116. D. 9.2.4.1: Lex duodecim tabularum furem noctu deprehensum occidere permittit, ut tamen id ipsum cum clamore testificetur: interdiu autem deprehensum ita permittit occidere, si is se telo defendat, ut tamen aeque cum clamore testificetur. Zob. też. Quint. inst. or. 5.14.18; Gell. 11.18.6–7. 117. D. 48.8.9: Furem nocturnum si quis occiderit, ita demum impune feret, si parcere ei sine periculo suo non potuit. 118. Por. D. 9.2.5 pr. 119. D. 47.17.1: Fures nocturni extra ordinem audiendi sunt et causa cognita puniendi, dummodo sciamus in poena eorum operis publici temporarii modum non egrediendum. Idem et in balneariis furibus. Sed si telo se fures defendunt vel effractores vel ceteri his similes nec quemquam percusserunt, metalli poena vel honestiores relegationis adficiendi erunt. 8.7. Zabicie cudzołożnika schwytanego na gorącym uczynku 149 komentując słowa psalmu120, przestrzegał: „nie pragnijcie rabunku, ponieważ żądza kradzieży zabija swojego amatora”121. 8.7. Zabicie cudzołożnika schwytanego na gorącym uczynku Już w czasach archaicznych cudzołóstwo było dla Rzymian ciężkim przestępstwem wymierzonym w jedność rodzinną i naruszającym sakralny ład. Pojawienie się w rodzinie „obcej krwi” (dziecka będącego owocem zabronionych kontaktów seksualnych) wprowadzało chaos i zaburzało kontinuum pokoleniowe122. Zdarzenia tego rodzaju nie tylko rujnowały reputację klanu i jego głowy, lecz także wywoływały oburzenie duchów przodków. Z tego powodu wśród powodów uzasadniających rozwód sformułowanych w ustawie królewskiej Numy nie znalazła się małżeńska niewierność123. Kobietę, którą schwytano na gorącym uczynku lub której udowodniono niewierność, sądził trybunał domowy, a postępowanie mogło zakończyć się nawet uśmierceniem winowajczyni124. Niedobre 120. Por. Lib. Ps. 62.11. 121. Arnob. comm in ps. 61: rapinam nolite concupiscere, quia concupiscentia furandi interficit amatorem suum. Prawo do zabicia złodzieja nocnego utrzymano w statutach miast włoskich. Niektórzy uczeni wiążą je jednak z germańskimi prawami szczepowymi. Por. M. Patniakowski, op. cit., s. 64: „germańska instytucja miru domowego (Hausfrieden) i obrony przed jego naruszeniem (Heimsuche) była tak silną, że przetrwała w statutach długo”. Odebranie życia złodziejowi nocnemu (ale już nie dziennemu!) legitymizowało również średniowieczne prawo kanoniczne. Zob. S. Kuttner, op. cit., s. 375. Na temat rozwiązań przyjętych w średniowiecznym prawie sycylijskim: F. Zechbauer, op. cit., s. 64. 122. Dlatego uznanie porachunków między rodziną kobiety i jej kochankiem za „sprawę honoru” stanowi projekcję współczesnych wyobrażeń rodem z południa Włoch na czasy antyczne. Por. E. Cantarella, Adulterio, omicidio legittimo e causa d’onore in diritto Romano, [w:] Studi in onore di Gaetano Scherillo, t. I, Milano 1972, s. 243–274. 123. Por. D. Ciuła, Najstarsze przyczyny rozwodu w prawie rzymskim, [w:] Wokół problematyki małżeństwa w prawie rzymskim. Henrico Insadowski (1888–1946) in memoriam, red. A. Dębiński, M. Wójcik, Lublin 2007, s. 53–70. 124. Zob. Val. Max. 6.1.3; 6.1.6. Z czasem praktyki te nieco ucywilizowano. Kobiety, na których ciążyło podejrzenie o niewierność, bywały oddalane. Modelowa wydaje się w tym zakresie historia Cezara, który rozwiódł się z Pompeją. Miał przy tej okazji złożyć słynne oświadczenie: „żona Cezara musi być ponad wszelkim podejrzeniem” (Plut. Caes. 10.9). U schyłku republiki cudzołóstwa traktowano nie tyle jako czyny sprzeczne z prawem, ile z dobrymi obyczajami. Obyczajowy krajobraz stolicy trafnie naszkicował Cyceron we fragmencie mowy wygłoszonej w obronie Celiusza: „łatwo jest występować przeciwko zbytkowi. Dnia by nie starczyło, gdybym podjął próbę powiedzenia wszystkiego, co na ten temat powiedzieć można: o uwiedzeniach, cudzołóstwach, zuchwalstwie, wystawnym życiu. Nie byłoby końca tej przemowie” (Facile est accusare luxuriem. Dies iam me deficiat, si, quae dici in 150 Rozdział VIII konsekwencje mogły wszelako spotkać również jej kochanka. Sprawy te regulowały przepisy prawa zwyczajowego125. Waleriusz Maksymus zestawił kilka głośnych obyczajowych skandali zakończonych samosądem: „Semproniusz Muska, złapawszy Gajusza Gelliusza na cudzołóstwie, wybatożył go. Podobnie Gajusz Memmiusz kazał obić kijami Lucjusza Oktawiusza. Schwytanego na gorącym uczynku Karbona Attiena kazał Wibienus wykastrować, tak samo jak Publiusz Cerenniusz Pontiusza. Pan domu, który nakrył u siebie Gnejusza Furiusza Brokchusa, oddał go własnym niewolnikom, by go zgwałcili. Nie zarzucono złamania prawa tym, którzy dali upust swojemu gniewowi”126. Kronikarz podkreślił, że wszyscy oni wzięli sprawy w swoje ręce zastępując niejako publiczny wymiar sprawiedliwości. Cudzołóstwa rozumianego jako przestępstwa mogła dopuścić się jedynie kobieta. W spuściźnie literackiej Aulusa Gelliusza zachowała się symptomatyczna „ekspertyza” przypisywana Katonowi Starszemu: „jeśli schwytasz swą żonę na cudzołóstwie, zabijesz bez sądu; ona nie śmie nawet dotknąć cię palcem, jeśli dopuścisz się cudzołóstwa lub niegodziwości, tak stanowi prawo”127. Na temat losu jej kochanka nie wiadomo wiele, aczkolwiek zwłaszcza los tych, którzy zostali schwytani in flagrante delicto, bywał nienajlepszy128. Dochodziło do zabójstw i okaleczeń. Prawo stanowione nie ingerowało w te sprawy, gdyż odnosiły się one do najbardziej intymnego wymiaru życia rodziny. Prywatnie załatwiano je eam sententiam possunt, coner expromere; de corruptelis, de adulteriis, de protervitate, de sumptibus immensa oratio est; Cic. pro Cael. 29). Zob. też: Iuv. 6.1; Mart. 5.61. Wśród konserwatywnie nastawionych Rzymian praktyki te spotykały się jednak z niezmiennym potępieniem. Tacyt posunął się nawet do tego, że stawiał Rzymianom za wzór zwyczaje germańskie. Por. Tac. Germ. 19. 125. W źródłach zachowały się co prawda wzmianki na temat postępowań w sprawie cudzołóstw toczonych przed publicznymi trybunałami. Mają one jednak w sporej mierze charakter anegdotyczny. Wydaje się, że sprawy tego rodzaju trafiały przed sądy państwowe wówczas, gdy opierano się nie na twardych dowodach, ale na poszlakach. Zachowane relacje pozwalają zakładać, że (podobnie jak obecnie) ich charakter budził wielkie zainteresowanie opinii publicznej. Por. np. Val. Max. 8.1.12 abs. 126. Val. Max. 6.1.13: Sempronius Musca C. Gellium deprehensum in adulterio flagellis cecidit, C. Memmius L. Octauium similiter deprehensum pernis contudit, Carbo Attienus a Vibieno, item Pontius a P. Cerennio deprehensi castrati sunt. Cn. etiam Furium Brocchum qui deprehenderat familiae stuprandum obiecit. Quibus irae suae indulsisse fraudi non fuit. 127. Gell. 10.23.4: in adulterio uxorem tuam si prehendisses, sine iudicio impune necares; illa te, si adulterares sive tu adulterare, digito non auderet contingere neque ius est. 128. Pewne założenia można poczynić na podstawie wnioskowania per analogiam. Wydaje się, że stosunek do cudzołożników ludów zamieszkujących basen Morza Śródziemnego (Egipcjanie, Grecy, Rzymianie, Żydzi) był zbliżony. Źródła greckie wspominają, że schwytanego na gorącym uczynku kochanka można było bezkarnie zabić, o ile obecnemu na miejscu mężowi towarzyszyli świadkowie. Czytamy tam również o biciu i publicznym upokarzaniu takich mężczyzn. Niekiedy (co jednak nie było odbierane dobrze) zdradzony mąż dawał swemu konkurentowi szansę wykupienia się. Zob. M. Jońca, Cudzołóstwo (moicheia) w społeczeństwie i prawie ateńskim epoki klasycznej, [w:] Contra leges et bonos mores, red. M. Kuryłowicz, H. Kowalski, Lublin 2005, s. 109–125. 8.7. Zabicie cudzołożnika schwytanego na gorącym uczynku 151 natychmiast i możliwie bez większego rozgłosu. Nie zachowały się w źródłach wzmianki na temat problemów z prawem jakiegoś męża, który zabił, okaleczył bądź upokorzył kochanka żony129. Uchwalona z inicjatywy Augusta ustawa julijska o karaniu cudzołożników (lex Iulia de adulteriis coërcendis) narzuciła konkretne ograniczenia spontanicznym porachunkom dokonywanym w związku z cudzołóstwami130. Prawo do zabójstwa obojga kochanków schwytanych na gorącym uczynku przyznano w niej jedynie ojcu kobiety131. Ratio legis tego osobliwego rozwiązania Papinian wyjaśnił następująco: „Dlatego zaś nie mężowi, a ojcu przyznano prawo zabicia cudzołożników, że zwykle miłość ojcowska życzliwie nastawia rodziców wobec dzieci. Poza tym gniew i niepohamowanie męża natychmiast podejmującego działanie winny być powstrzymane”132. Wnioskując a maiore ad minus napisał Papinian jeszcze: „kto może cudzołożnika zabić, temu tym bardziej wolno go znieważyć”133. Ojciec mógł skorzystać ze swego prawa jedynie w domu własnym lub zięcia134. Szczególną uwagę przywiązywał ustawodawca rzymski do tego, by śmierć z ojcowskiej ręki poniosły obie strony zakazanego stosunku. Jeżeli ojciec uśmiercił jedynie kochanka córki, a jej samej darował życie, jego zachowanie dawało podstawę do wniesienia oskarżenia o zabójstwo135. Inaczej było, kiedy córka przeżyła za sprawą przypadku. Sytuację tego rodzaju omawia jurysta Macer: „nie ma znaczenia, czy ojciec najpierw zabije córkę czy też nie, o ile uśmierci oboje. Jeżeli bowiem uśmierci jedno, będzie odpowiadał na podstawie ustawy kornelijskiej, bowiem gdy jedno zostało uśmiercone, a drugie zranione, nie jest wolny od odpowiedzialności ustawowej. Niemniej, ubóstwiony Marek i Kommodus 129. Źródła zachowały natomiast szereg świadectw o nieprzychylnych reakcjach wobec mężów, którzy nie podejmowali żadnych kroków na wieść o zdradzie małżonek. Por. D. 3.2.2.3; 48.5.2.1; 48.5.30 pr.; C.J. 9.9.17.1. Trajan rozkazał wyrzucić z wojska i relegować centuriona, który przebaczył niewiernej małżonce. Por. Plin. epist. 6.31. Jurysta Marcjanus powtarza plotkę, jakoby Hadrian skazał pewnego ojca na wygnanie za synobójstwo nie dlatego, że odebrano życie człowiekowi, ale dlatego, że ojciec podejrzewający syna o romans z macochą nie przeprowadził prawidłowego postępowania przed domowym trybunałem. Por. D. 48.9.5. Zob. też: D. 48.8.2. 130. Na temat treści ustawy: D. Stolarek, Adultera w świetle lex Iulia de adulteriis coercendis, Lublin 2012. 131. Rozwiązanie to analizuje: H. Ankum, Adultera capta, Revue internationale des droits de l’Antiquité 32 (1985), s. 153–205. 132. D. 48.5.23.4: Ideo autem patri, non marito mulierem et omnem adulterum remissum est occidere, quod plerumque pietas paterni nominis consilium pro liberis capit: ceterum mariti calor et impetus facile decernentis fuit refrenandus. 133. D. 48.5.23.3: qui occidere potest adulterum, multo magis contumelia poterit iure adficere. 134. Coll. 4.12.1; D. 48.5.23.2. Zob. też: C. Lorenzi, „Collatio“ 4, 8, 1 e il “ius occidendi iure patris”, Studia et Documenta Historiae et Iuris 57 (1991), s. 158–180. 135. Coll. 4.12.1. 152 Rozdział VIII odpisali w reskrypcie, że należy się bezkarność pewnemu człowiekowi. Chociaż po zabiciu cudzołożnika kobieta przeżyła mimo zadania jej ciężkich ran przez ojca, to uratowała się więcej przez zrządzenie losu niż z woli ojca”136. Ustawa julijska o karaniu cudzołożników nie zniosła całkowicie prerogatywy męża do zabicia schwytanego na gorącym uczynku cudzołożnika przysługującej mu dotychczas na podstawie zwyczaju, ale ograniczyła ją do minimum137. Zdradzony małżonek winien przed trybunałem publicznym oskarżyć swoją połowicę o cudzołóstwo, a następnie się z nią rozwieść. Zabić jej nie mógł138, ale mógł na maksymalnie dwadzieścia godzin uwięzić jej kochanka „dla celów dowodowych”139. Co się tyczy uprawnień zdradzonego męża wobec cudzołożników, to ustawa wymieniła jeszcze mężczyzn o niskiej pozycji społecznej i parających się pogardzanymi profesjami. Macer drobiazgowo wyjaśnia: „mężowi także wolno zabić kochanka swej żony, ale nie każdego, jak ojcu. W ustawie bowiem postanowiono, aby było wolno mężowi, który we własnym domu (ale nie w domu teścia!) zabić schwytanego na cudzołóstwie tego, kto byłby stręczycielem, aktorem, kto występowałby na scenie tańcząc i śpiewając, kto miałby wyrok skazujący w publicznym procesie karnym i nie zostałby zrehabilitowany, kto byłby wyzwoleńcem tego męża lub żony, ojca lub matki, syna lub córki lub obojga (nieważne, czy należałby tylko do nich czy też z kimś dzieliliby na nim współwłasność) lub kto byłby niewolnikiem”140. 136. D. 48.5.33 pr.: Nihil interest, adulteram filiam prius pater occiderit an non, dum utrumque occidat: nam si alterum occidit, lege Cornelia reus erit. Quod si altero occiso alter vulneratus fuerit, verbis quidem legis non liberatur: sed divus Marcus et Commodus rescripserunt impunitatem ei concedi, quia, licet interempto adultero mulier supervixerit post tam gravia vulnera, quae ei pater infixerat, magis fato quam voluntate eius servata est. 137. Zob. E. Loska, Si tamen maritus in adulterio deprehensam occidit, [w:] Conra leges et bonos mores. Przestępstwa obyczajowe w starożytnej Grecji i Rzymie, red. H. Kowalski, M. Kuryłowicz, Lublin 2005, s. 221–227. 138. Gdyby jednak przepełniony „słusznym bólem” nie powstrzymał emocji ponosił karę łagodniejszą. Zob. D. 48.5.39.8; C.J. 9.9.4.1. W pismach glosatorów i postglosatorów stan emocjonalny towarzyszący sprawcy oddawano przez wyrażenia: furor amoris, immensus dolor, maxima iracundia. Niektóre średniowieczne statuty miast włoskich uwalniały sprawcę od odpowiedzialności, o ile zadziałał natychmiast (nulla tamen mora peracta). Zob. M. Patniakowski, op. cit., s. 71. 139. D. 48.5.26 pr. 140. D. 48.5.25 pr.: Marito quoque adulterum uxoris suae occidere permittitur, sed non quemlibet, ut patri: nam hac lege cavetur, ut liceat viro deprehensum domi suae (non etiam soceri) in adulterio uxoris occidere eum, qui leno fuerit quive artem ludicram ante fecerit in scaenam saltandi cantandive causa prodierit iudiciove publico damnatus neque in integrum restitutus erit, quive libertus eius mariti uxorisve, patris matris, filii filiae utrius eorum fuerit (nec interest, proprius cuius eorum an cum alio communis fuerit) quive servus erit. Zob. też.: Coll. 4.3.2. 153 8.8. Zabicie gwałciciela Pozostające pod silnym wpływem doktryny chrześcijańskiej141 ustawodawstwo późnoantyczne zachowało cudzołóstwo w katalogu przestępstw, ale nie odnosiło się już do uprawnień ojca czy męża wobec schwytanych in flagranti cudzołożników142. Przeciwnie, dążono w nim raczej do narzucenia monopolu publiczno-prawnego modelu ścigania i karania przestępstw oraz wymierzania kar. Nawet w sprawie obcowania wolnej Rzymianki z niewolnikiem niedwuznacznie zachęcano do denuncjacji, a nie natychmiastowego wymierzenia sprawiedliwości kochankowi kobiety143. W celu uspokojenia społeczeństwa i wyrobienia w nim przekonania o surowości i nieuchronności kary za cudzołóstwo w ustawie Konstancjusza II i Konstansa z roku 339 n.e. skazanym cudzołożnikom odmówiono prawa do apelacji i nakazano natychmiastowe ich zaszywanie w worze i topienie bądź palenie żywcem144. 8.8. Zabicie gwałciciela Przemoc o charakterze seksualnym należała do zjawisk, z którymi Rzymianie byli dobrze oswojeni. Ważnymi wątkami ich założycielskich mitów były historie zgwałcenia Rei oraz Lukrecji, a także próba zniewolenia Werginii. Poszczególne przypadki hierarchizowano pod kątem statusu społecznego ofiary. Jeżeli osoba zgwałcona była niewolnikiem (niewolnicą), została wcześniej uznana za wroga (zewnętrznego bądź wewnętrznego) lub też wykonywała społecznie pogardzaną profesję sprawca gwałtu nie musiał obawiać się konsekwencji swego czynu. W rozumieniu Rzymian nie można było bowiem zgwałcić własnego niewolnika bądź niewolnicy145, a także osoby kupczącej własnym ciałem146. Tymczasem gwałty dokonywane na schwytanych lub pokonanych wrogach płci obojga 141. Poza Dekalogiem wiele miejsca poświęcono cudzołóstwu w Ewangeliach. O tym, że chrześcijanie wiązali się przysięgą, iż nie będą popełniać cudzołóstw pisze m.in. Pliniusz Młodszy (Plin. epist. 10.96.7). 142. Do samosądów nadal jednak dochodziło, o czym świadczy wzmianka Laktancjusza: „Czegóż pragnie cudzołożnica, jak nie śmierci mężczyzny, aby nie wydała się jej rozwiązłość?” (Quid adultera, nisi ut mortem viri optet, aut ut sua impudicitia celetur?; Lact. div. inst. 5.20.5). 143. CTh. 9.9.1 pr. Tymczasem wcześniejszy obowiązek dokonania rozwodu przez męża z powodu cudzołóstwa żony zredukowano do prerogatywy. Zob. CTh. 3.16.1. Regulacje te nie spotkały się wszakże z ciepłym odbiorem autorów chrześcijańskich. Por. Lact. div. inst. 6.23.33. 144. CTh. 11.36.4. 145. Sen. contr. 4. pr. 146. Posłuchu odmówiono wszelako edylowi Hostiliusowi Manciliusowi, który w środku nocy szturmował dom prostytutki i został odparty kamieniami. Por. Gell. 4.14. 154 Rozdział VIII należały do etosu wojennego starożytnych147. Zupełnie obce też było im pojęcie gwałtu małżeńskiego. Tymczasem zgwałcenie lub porwanie cudzej niewolnicy ściągało na sprawcę co najwyżej odpowiedzialność za „zniszczenie rzeczy” bądź „kradzież”148. Jeżeli jednak ofiarą gwałtu padła osoba wolna, sprawca narażał się na odpowiedzialność karną. Choć świadomość typologicznej odrębności aktów przemocy o podłożu seksualnym kształtowała się powoli, to jednak już w okresie republiki karę śmierci nakładano na gwałcicieli wolnourodzonych mężczyzn i kobiet będących matkami149. Ustawodawstwo oraz wykładnia okresu cesarskiego uściśliły i rozszerzyły ochronę integralności seksualnej ludzi wolnych150, a także uwolniły ofiary gwałtów od współodpowiedzialności151. Rozgłos zdobyła historia rzymskiego oficera (i zarazem ustosunkowanego siostrzeńca generała Mariusza), który w roku 104 p.n.e. stracił życie, kiedy próbował dokonać gwałtu na jednym ze swoich podkomendnych. Mariusz uwolnił sprawcę uznając, że zabił w słusznym akcie samoobrony152. Seneka Starszy naszkicował następującą sytuację: „pewna dziewica została schwytana przez piratów. Zakupił ją następnie stręczyciel i uczynił prostytutką. Ponieważ nie mogła odwieść od swych zamiarów żołnierza, który do niej przyszedł, zabiła go podczas napastowania i próby zgwałcenia. Oskarżono ją, a następnie uwolniono i przekazano rodzinie”153. Dalsza część mowy odnosiła się do problemu, czy młoda kobieta może objąć stanowisko kapłanki. Co do tego jednak, że postąpiła słusznie i zgodnie z prawem broniąc swojej czci przed napastnikiem, nie było żadnych wątpliwości. Interesujące rozwiązanie przyjęto w jednym z reskryptów cesarza Hadriana. Jurysta Marcan odnotował: „tak samo ubóstwiony Hadrian odpisał w reskrypcie, by uwolnić tego, kto zabił napastnika usiłującego zgwałcić jego lub kogoś z jego rodziny”154. Na uwagę zasługuje fakt, że prawo do obrony przed napaścią 147. Por. Val. Max. 6.ext.1; D. 48.5.14.7. Zob. też: A. Ziółkowski, Urbs direpta. Los miasta zdobytego przez Rzymian w okresie wielkich podbojów, [w:] Świat antyczny – stosunki społeczne, ideologia i polityka, religia, red. B. Bravo, J. Kolendo, W. Lengauer, Warszawa 1988, s. 90–122. 148. Por. D. 47.2.39; 47.10.25. 149. Rhet. ad Herenn. 4.8.12. 150. Zob. D. 48.6.6; por. Val. Max. 6.1.9 151. D. 48.5.30.9; 48.5.40 pr.; 48.6.3.4; 48.6.5.2; C.J. 9.9.20. 152. Por. Cic. in Mil. 4.9–10; Val. Max. 6.1.12. 153. Sen. contr. 1.2: Quaedam virgo a piratis capta venit; empta a lenone et prostituta est. Venientes ad se exorabat stipem. Militem, qui ad se venerat, cum exorare non posset, colluctantem et vim inferentem occidit. Accusata et absoluta remissa ad suos est. 154. D. 48.8.1.4: Item divus Hadrianus rescripsit eum, qui stuprum sibi vel suis per vim inferentem occidit, dimittendum. 8.8. Zabicie gwałciciela 155 o charakterze seksualnym przyznano nie tylko ofierze. Użyte w tekście łacińskim wyrażenie sui może sugerować, że wolny od odpowiedzialności był zwłaszcza pan domu (pater familias), który wystąpił w obronie kobiet i dzieci, które znajdowały się pod jego ochroną i za których bezpieczeństwo odpowiadał155. Doświadczenia poprzedników w zakresie reagowania na zabójstwa dokonane podczas gwałtów zebrano w „Sentencjach Paulusa”: „przyjęło się nie karać tego, kto zabija rozbójnika nastającego na jego życie lub gwałciciela. Przez popełnienie przestępstwa jeden bowiem broni życia, a drugi czci”156. Na uwagę zasługuje nie tylko wysoki stopień ogólności i abstrakcyjności powyższej normy, ale również wyraźne odseparowanie w niej ataku o charakterze ogólnym od ataku mającego podłoże seksualne. Ujęcie to bez trudu można powiązać ze współczesnym rozumieniem kontratypu. W antycznym tekście podkreślono, że zarówno zabójca działający w akcie samoobrony jak i chroniący własną integralność seksualną popełniał przestępstwo. Ze względu na szczególne okoliczności mu towarzyszące wyłączono wszakże jego karną bezprawność. Ze źródeł w sposób bezpośredni to nie wynika, ale wydaje się, że podobnie jak w przypadku cudzołóstwa, również w przypadku próby zgwałcenia reakcja na atak napastnika powinna być natychmiastowa. Przedsięwzięcie określonych działań post factum można było kwalifikować wyłącznie jako (usprawiedliwiony bądź nie) odwet. Sytuację tego właśnie rodzaju uwiecznił Waleriusz Maksymus: „bardzo piękna żona pomniejszego króla Ortiagonta została zgwałcona przez centuriona, któremu oddano ją pod straż. Kiedy dotarto do miejsca, które centurion wskazał przez posłańca krewnym jako punkt przekazania okupu za nią, oficer skoncentrował się wyłącznie na okupie i szacowaniu wagi przyniesionego złota. Ona tymczasem w języku Gallogreków rozkazała krewnym, by go zabili. Głowę odciętą następnie trupowi we własnych rękach przyniosła mężowi i rzuciła pod jego nogi, po czym opowiedziała o doznanej krzywdzie i wywartej zemście”157. Prawo do odparcia siłą seksualnego agresora utrzymano w regulacjach cesarzy chrześcijańskich. W ustawie Konstantyna Wielkiego wymierzonej przeciw porywaczom kobiet skalę odpowiedzialności porwanej uzależniono m.in. od tego, czy 155. Por. D. 48.6.5.2. 156. PS 5.23.8: Qui latronem caedem sibi inferentem vel alias quemlibet stupro occiderit, puniri non placuit: alius enim vitam, alius pudorem publico facinore defenderunt. 157. Val. Max. 6.ext.2: Orgiagontis reguli uxor mirae pulchritudinis a centurione, cui custodienda tradita erat, stuprum pati coacta, postquam ventum est in eum locum, in quem centurio misso nuntio necessarios mulieris pretium, quo eam redimerent, adferre iusserat, aurum expendente centurione et in eius pondus animo oculisque intento Gallograecis lingua gentis suae imperavit ut eum occiderent. Interfecti deinde caput abscisum manibus retinens ad coniugem venit abiectoque ante pedes eius iniuriae et ultionis suae ordinem exposuit. 156 Rozdział VIII się broniła158. Można z tego wnosić, że uśmiercenie przez nią napastnika, nie tylko nie stanowiło przestępstwa, ale wręcz ustawodawca oczekiwał tego rodzaju reakcji. 8.9. Odpowiedzialność za śmierć lub zranienie podczas zawodów sportowych Greckiej kulturze igrzysk szybko udało się trwale zadomowić w świecie rzymskim. Po przesunięciu granic imperium na wschód zawody organizowano nie tylko w greckojęzycznych obszarach państwa, ale również w pozostałych terenach zajętych przez Rzymian. Na temat wypadków, do których dochodziło podczas sportowych zmagań, nie zachowało się zbyt wiele relacji. Rzymianie byli wszelako nieźle zorientowani w etosie igrzysk, a ten z kolei miał silne umocowanie w mitologii greckiej. Śmierć lub odniesienie ran podczas zawodów postrzegano jako efekt woli bogów lub wynik ludzkiego błędu. Błędy ludzkie, o ile zawodnik przestrzegał reguł gry, wybaczano łatwo. Chętnie przywoływano w tym kontekście mityczne historie opisujące śmiertelne wypadki, do jakich dochodziło w trakcie agonów, w których brali udział bogowie i herosi. Wszak nie kto inny, jak sama Pallas Atena, śmiertelnie zraniła swą siostrę Iodamę podczas ćwiczeń z bronią. W akademickich rozważaniach przywoływano tymczasem prawdziwą sytuację, w której oszczep rzucony przez atletę trafił w jednego z widzów. Ożywione debaty dotyczyły tego, czy winę należy przypisać sportowcowi, oszczepowi czy też organizatorom widowiska, którzy narazili widzów na niebezpieczeństwo159. Wątpliwości raczej nie było w odniesieniu do sytuacji, kiedy ofiara sama przekroczyła linię wyznaczającą strefę bezpieczeństwa i znalazła się na torze lotu włóczni160. Takie dyscypliny jak pankration czy walka na pięści nieodłącznie związane były z okazywaniem sobie przez przeciwników brutalności i wiązały się z ryzykiem utraty życia lub doznania uszczerbku na zdrowiu podczas pojedynku. W świecie starożytnym rozgłos zdobył casus niejakiego Kleomedesa, który zabił swego przeciwnika podczas zawodów. Sędziowie (hellanodikowie) uznali, że walczył nieuczciwie (możliwe, że waga rękawic lub ich budowa dawały mu zna158. CTh. 9.24.2. 159. Plut. Per. 36.5. 160. Por. Antiph. 3. 8.9. Odpowiedzialność za śmierć lub zranienie podczas zawodów sportowych 157 czącą przewagę), przeto popełnił przestępstwo. W efekcie pozbawili go lauru. Wydarzenie to odbiło się szerokim echem, gdyż zwykle zawodnik uśmiercający przeciwnika w walce nie ponosił odpowiedzialności161. Stan ten doskonale obrazuje historia Arrachiona z Figalei, który podczas zapasów był tak długo i mocno duszony, że mimo udanej próby wyzwolenia się z uścisku nie miał już siły wstać i oddał ducha zaraz potem. Chwilę wcześniej przeciwnik poddał walkę162. Poza przegraną pozostały przy życiu zapaśnik nie odczuł żadnych dodatkowych dolegliwości związanych z tym wydarzeniem163. Warto podkreślić, że zawodnicy zdawali sobie sprawę z ryzyka i godzili się na nie164, co w pełni doceniała obserwująca ich zmaganie publiczność. Na odnalezionym w Olimii epitafium z roku 88 p.n.e. napisano: „Agathos Daimon, przydomek Wielbłąd, aleksandryjski bokser – zwycięzca igrzysk nemejskich. Umarł na tym stadionie w trakcie walki po tym, jak poprzysiągł Zeusowi zwycięstwo lub śmierć. Żył lat trzydzieści pięć. Żegnaj”165. Do wypadków dochodziło również podczas uprawiania sportu na zasadzie rekreacyjnej. W justyniańskich Digestach zachowała się następująca wzmianka Ulpiana: „podobnie Mela pisze na temat sytuacji, kiedy podczas gry w piłkę kilku osób ktoś rzucił nią mocniej i w taki sposób trafił w rękę golibrody właśnie golącego niewolnika, że przyłożona brzytwa przecięła gardło. Gdyby winną okazała się któraś z tych osób, będzie ona odpowiadać na podstawie ustawy akwiliańskiej. Proculus obwinia golibrodę i słusznie, bo jeżeli tam golił, gdzie zwykle się gra lub gdzie panuje duży ruch, można mu sporo zarzucić. Wszelako niegłupie jest również twierdzenie, że jeżeli ktoś siada na krześle golibrody ustawionym w niebezpiecznym miejscu, winien mieć pretensje sam do siebie”166. 161. Paus. 6.9.6–8; Plut. Rom. 28. 162. Paus. 8.40.1–2. 163. W Atenach istniał specjalny sąd, który zajmował się sprawami zabójstw „usprawiedliwionych”. Zakres jego kompetencji wymienia Arystoteles: „jeśli ktoś przyznaje się do zabójstwa, ale twierdzi, że zrobił to zgodnie z prawem, na przykład łapiąc cudzołożnika na gorącym uczynku, lub podczas wojny nie rozpoznawszy ofiary, albo podczas konkursów zapaśniczych, sądzą go przed Delfinionem” (Arist. Ath. Pol. 57.3). Zbliżone informacje zachowały się w jednej z mów Demostenesa: „jeśli ktoś nieumyślnie zabije kogoś podczas zawodów atletycznych, lub podczas zwady na drodze, lub podczas wojny nie znając ofiary lub kogoś złapanego na cudzołóstwie ze swą żoną, matką, siostrą, córką czy konkubiną, z tego powodu wygnanie nie jest orzekane”. 164. Sportowcy zawodowi narażali się dla niemałych pieniędzy. Por. Plin. epist. 10.118–119. Zob. też: M. Jońca, The emperor Trajan and the petition of the bithynian athletes, (Plin. ep. 118–119): lex retro non agit…?, Zeszyty Prawnicze 18.1 (2018), s. 161–172. 165. SEG 22.354. 166. D. 9.2.11 pr.: Item Mela scribit, si, cum pila quidam luderent, vehementius quis pila percussa in tonsoris manus eam deiecerit et sic servi, quem tonsor habebat, gula sit praecisa adiecto cultello: in quocumque eorum culpa sit, eum lege Aquilia teneri. Proculus in tonsore esse culpam: et sane si ibi tondebat, ubi ex consuetudine ludebatur vel ubi transitus frequens erat, est quod ei imputetur: quamvis nec illud 158 Rozdział VIII W rozważaniach przywołano lex Aquilia, jako że ofiarą wypadku był niewolnik, przeto ewentualny proces toczyłby się nie w związku z popełnieniem przestępstwa lecz z wyrządzeniem szkody na majątku. Wydaje się jednak, że zbliżony model postępowania mogli Rzymianie przyjmować wtedy, kiedy wszczynano dochodzenie i proces w związku ze śmiercią człowieka wolnego. Kluczowe znaczenie dla odpowiedzialności karnej miał fakt lekkomyślnego narażenia siebie lub kogoś na niebezpieczeństwo w pobliżu toczonych rozgrywek. Sprawcy (w tym wypadku uczestnikowi gry, który rzucił piłką), o ile nie działał umyślnie, nie przypisywano winy167. 8.10. Odpowiedzialność za śmierć lub zranienie podczas walk na arenie Nieodłącznym elementem rzymskiego krajobrazu kulturowego były igrzyska gladiatorskie. Niewolnicy oraz skazani na śmierć przestępcy, którzy w trakcie walk ginęli na arenach ku uciesze widzów, nie stanowili obiektu zainteresowania prawa karnego. Pierwsi byli „mówiącymi przedmiotami”, drugich zaś uśmiercano w majestacie prawa168. Sporą grupę gladiatorów stanowili wszelako ludzie wolni, którzy dobrowolnie podpisali kontrakt z kierownikiem szkoły gladiatorskiej i zgodzili się narażać swe życie na arenie169. Zwano ich auctorati170. Przez złożenie przysięgi gladiatorskiej dobrowolnie zrzekali się wielu prerogatyw należnych ludziom wolnym i rzymskim obywatelom171. Przyjmowała ona brzmienie: „damy się palić, więzić, biczować, zabić mieczem, z bezwzględną wiernością oddajemy ciała i dusze namale dicatur, si in loco periculoso sellam habenti tonsori se quis commiserit, ipsum de se queri debere. Zob. też: L. Garofalo, op. cit., s. 23, przyp. 97. 167. Glosator Azo podaje przykład, kiedy ktoś został zabity „uderzeniem piłki” (calcis ictu) „podczas gry według zasad Hiszpanów” (luendo sicut faciunt Hispani) sprawca był wolny od odpowiedzialności, gdyż „nie działał z premedytacją” (cum non fecerit ex proposito). Zob. W. Engelmann, op. cit., s. 73. Ciekawe stanowisko zajęło wobec wypadków podczas zawodów prawo kanoniczne. Ponieważ uznano je za moralnie naganne (res illicita), przeto sprawca winien zdawać sobie sprawę z potencjalnych skutków, kiedy decydował się wziąć w nich udział. Zob. S. Kuttner, op. cit., s. 207; 240. 168. Por. Suet. Claud. 34; Dio Cass. 60.13.4; Tert. apol. 15.5; Sen. epist. 7.3–5. 169. Zob. Cic. ad fam. 10.32; Sen. apoc. 9; Ps. Quint. decl. min. 302; Tert. ad nat. 1.18. 170. Określenie to nawiązuje do zaciągu (auctoramentum). 171. W okresie cesarskim, jeżeli zostali pochwyceni na cudzołóstwie, można ich było zabić na miejscu bez sądu (Coll. 4.3.2). Nie mogli również składać zeznań w sądzie (Coll. 9.2.2). 8.10. Odpowiedzialność za śmierć lub zranienie podczas walk na arenie 159 szemu panu, a po złożeniu przysięgi przetwarzamy się w niewolników”172. Ich życie przestawało tym samym być ich własnością, a zostawało oddane w ręce lanisty oraz cesarza i publiczności. W źródłach zachował się szereg świadectw na temat setek gladiatorów, którzy ponosili śmierć podczas igrzysk. Co ciekawe, badania archeologiczne pozwoliły ustalić, że spora część zgonów na arenie nie była wywołana przez obrażenia odniesione w trakcie pojedynku. Rannych dobijał młotem niewolnik przebrany za Charuna (etruskie bóstwo śmierci). Żal publiczności (a niezależnie od tego wszczęcie śledztwa oraz powstanie roszczeń po stronie rodzin ofiar) budziły natomiast nieszczęśliwe wypadki, w wyniku których w trakcie igrzysk życie tracili ludzie wolni nie wykonujący profesji gladiatora. Rozczulano się nad strasznym losem chłopców sprzątających arenę, których rozszarpał uwolniony znienacka lew. Swetoniusz z odrazą zaś wspominał zachowanie niezrównoważonego cesarza Domicjana, który (zapewne rozzłoszczony jakąś usterką) rozkazał wypędzić na arenę personel techniczny amfiteatru. Organizowanie igrzysk gladiatorskich spotykało się z krytyką niektórych autorów pogańskich (Seneka, Józef Flawiusz), ale wyrugowanie tej formy rozrywki nastąpiło za sprawą zmasowanej kampanii pisarzy chrześcijańskich (zdecydowany głos w tej sprawie zabierali m.in.: Tertulian, Nowacjan, Cyprian, Euzebiusz z Cezarei, Salwian z Marsylii, Prodencjusz, Laktancjusz, Augustyn z Hippony i inni). Karę śmierci, która miała nastąpić w pojedynku z profesjonalnym gladiatorem wspomina jeszcze ustawa cesarza Konstantyna wydana przeciw porywaczom ludzi173, ale ten sam władca w roku 325 n.e. wyraził wobec niej dezaprobatę174. W roku 365 n.e. zakazano zsyłać skazanych chrześcijan do szkół gladiatorskich175. Zamknięto je w Rzymie na polecenie cesarza Honoriusza w roku 399 n.e., a ostatnie igrzyska podczas których gladiatorzy starli się w walce na śmierć i życie wydano w roku 404 n.e. 172. Por. Petr. 117: uri, vinciri, verberari ferroque necari, et quicquid aliud Eumolpus iussisset. Tanquam legitimi gladiatores domino corpora animasque religiosissime addicimus. 173. CTh. 9.18.1. 174. CTh. 15.12.1. 175. CTh. 9.40.8; 9.40.11. Zob. też. P. Veyne, Początki, s. 17–18: „Konstantyn oszczędził również chrześcijanom, bodaj nawet zbrodniarzom, prawnego przymusu grzeszenia. Niektórych przestępców skazywano na walkę w charakterze gladiatorów. Boskie prawo mówi atoli: »nie zabijaj«, toteż gladiatorów nigdy nie przyjmowano do Kościoła. Konstantyn zdecydował, aby w odniesieniu do chrześcijan wyroki skazujące na walkę na arenie były odtąd zamieniane na ciężkie roboty w kopalniach i kamieniołomach, »tak aby skazańcy doznawali kary za swe występki, lecz by nie lała się przy tym krew«. Następcy wielkiego cesarza będą przestrzegać tego prawa”. rozdział ix 9.1. Od zemsty do kary kryminalnej W społeczeństwie archaicznym istotą kary, która była manifestacją reakcji społeczeństwa wobec przestępcy naruszającego sakralny ład, był odwet1. Jego źródło stanowił rodowy zwyczaj opierający się na krwawej zemście wymierzanej obcym, którzy dokonywali zamachu na jakieś dobro wspólnoty lub naruszali prawa poszczególnych jej członków. Jeżeli sprawca i ofiara należeli do dwóch różnych klanów wymierzano odpłatę2. Przybierał on formę spontanicznie i dowolnie zakreślonej reakcji na doznaną krzywdę. Pierwotne znaczenie pojęć vindicta, ultio, poena odnosiło się właśnie do praktyk wywierania zbiorowego odwetu (zemsta rodowa, prawo rodowe)3. Obowiązek 1. Por.: P. Madejski, op. cit., s. 65–66: „łacina nie znała wyrazu dla określenia tego, co my zawieramy w »mściwości«. Innymi słowy w warstwie leksykalnej nie istniała koncepcja wiążąca zemstę z cechą osobowości lub charakteru. […] Łacina konceptualizowała zemstę odmiennie od naszego sposobu. Nie postrzegano jej jako odrębnej emocji albo cechy charakteru. Naszą mściwość Rzymianie łączyli z gniewem. Etymologia czasownika ulciscor sugeruje, że wyrażał on w reakcji zemstnej komponent motywacyjny i intencyjny (niszczenie, zabijanie)”. 2. Zob. też: J. Makarewicz, Wstęp, s. 81: „zemsta jest właściwie potrzebą indywidualną, jednak w warunkach ścisłego współżycia prymitywnych wspólnot staje się sprawą rodzinną. Grupa, o ile sama nie uczyni tego jako całość, żąda, by zhańbiony dokonał zemsty, ponieważ w grę wchodzi honor całej grupy. Jeżeli nie dokona zemsty, uchodzi za tchórza lub niewdzięcznika (jeśli ofiarami byli jego krewni). Jego postępowanie jest niekorzystne właściwie tylko dla jego rodziny i przez nią jest określane jako niemoralne. Ponieważ jednak wszystkie rodziny w danym szczepie lub narodzie mają takie same poglądy, powstaje ogólne pojęcie, że szkodliwy jest brak zemsty za krzywdę własną lub swoich bliskich”. 3. W źródłach prawniczych odnoszących się do czasów republiki i cesarstwa stanowią one synonim kary publicznej. Punire ściśle związane jest z państwowym prawem karania przestępców. Tymczasem czasowniki ulciscor oraz vindicare przybrały znaczenie „oskarżyć kogoś w procesie”, „wszcząć proces karny”. Por. P. Madejski, op. cit., s. 100: „Natura zawiera w sobie ius. Na owo ius naturae składają się następujące wartości: religio, pietas, gratia, vindicatio, observantia, veritas (inv. 2.65 i 66). Dzięki vindicatio można z pomocą obrony lub pomsty odeprzeć gwałt i krzywdę oraz wszystko to, co staje na przeszkodzie per quam vis aut iniuria et omnino omne, quod obfuturum est, defendendo aut ulciscendo propulsatur (inv. 2.161). Według nieco zmienionej definicji poprzez vindicatio odpiera się vis i contumelia z pomocą defensio i ultio, grożące nam i naszym krewnym i powinowatym, dodatkowo jeszcze służy karaniu za peccata (inv. 2.66)”. 162 Rozdział IX zemszczenia się miał silne umocowanie religijne4. Zwłaszcza w związku z rozlewem krwi domagano się od pokrzywdzonego rodu reakcji, która zneutralizowałaby katastroficzne skutki tego faktu. Znieważony klan był to winien zarówno żywym, jak i duchom przodków. Ewentualnej umyślności (bądź jej braku) po stronie sprawcy nie brano pod uwagę. O podjęciu działań decydował skutek5. Jeżeli czyn godził w bezpieczeństwo państwa lub stanowił zagrożenie dla poprawnych relacji z siłami pozaziemskimi w rolę mściciela wcielało się państwo. Ponieważ przestępstwo sprawiało, że rytualny brud przylegał zarówno do sprawcy, jak i jego współplemieńców, aplikowane kary przypominały upiorne ceremoniały puryfikacyjne, których momentem kulminacyjnym stawało się odebranie przestępcy życia6. O ich wymierzeniu na początku decydował król lub delegowani przez niego urzędnicy. Z czasem państwo umocniło się na pozycji niekwestionowanego lidera w wymierzaniu sprawiedliwości. Dostrzeżono bowiem społeczne spustoszenia, które przynosi pozostawianie do przemocowego dochodzenia roszczeń i mszczenia krzywd w rękach prywatnych. „Po to nadano prawa, by silniejszy nie mógł wszystkiego” kwitował poeta Owidiusz7. Już w okresie dojrzałej republiki synonimem zemsty i odwetu stało się wszczęcie procesu karnego8. Jak zauważa Paweł Madejski: „proces był najlepszą metodą zemsty. Pozwalał na wykorzystanie organów wspólnoty do pognębienia przeciwnika, co czyniło z oskarżyciela patriotę, a z oskarżonego nieprzyjaciela wszystkich Rzymian. Jednocześnie obiektywizował zemstę, nadając jej cechy słusznej kary. Fakt, że procesy były publicznymi widowiskami, stanowił dodatkową zachętę. Sprzyjał temu także system oskarżenia publicznego, actiones po4. W Grecji zaniechanie ścigania przestępcy kwalifikowano jako „bezbożność” (asebeia) – Plat. leg. 9.866 b. Katon Starszy, widząc młodzieńca wychodzącego z sądu po zwycięskim procesie, miał pochwalić go słowami: „oto właśnie ofiary, które musimy składać duchom naszych przodków; nie owce i jagnięta, ale wyroki i łzy naszych wrogów” (Plut. Cat. Mai. 15.3). 5. Inaczej postępowano, jeżeli przestępstwo popełniono w obrębie tego samego klanu. Wówczas problem umyślności był kluczowy dla przyszłości sprawcy. Działających z premedytacją wyklinano, po czym zostawali oni usunięci ze wspólnoty plemiennej. Wobec sprawców, którym nie dało się przypisać umyślności, aplikowano rytuały oczyszczające, które pozwalały im ponownie nabyć pełnię praw we wspólnocie. 6. Zob. R. Pankiewicz, Zu einigen Verkannten Funktionen der frühromischen Opfern und Strafen. Ein vorläufiges Überblick, Eos 83 (1995), s. 133–140; idem, Apotropaiczno-odnawiające funkcje kary śmierci w społeczeństwie wczesnorzymskim, [w:] Kara śmierci w starożytnym Rzymie, red. H. Kowalski, M. Kuryłowicz, Lublin 1996, s. 21–39; idem, Człowiek a wszechobecność zagrożenia. Rozgraniczanie społecznej i sakralnej przestrzeni we wczesnym Rzymie, Prawo Kanoniczne 40 (1997), s. 263–279. 7. Ovid. fast. 3.729: inde datae leges, ne firmior omnia posset. 8. Y. Thomas, Sich rächen auf dem Forum. Familiäre Solidarität und Kriminalprozeß in Rom (1. Jh. v. Chr.–2. Jh. n. Chr.), Historische Anthropologie 2 (1997), s. 161–186. Zob. też: D. 47.12.6; 47.12.6. 9.1. Od zemsty do kary kryminalnej 163 pulares, który umożliwiał któremukolwiek obywatelowi wniesienie oskarżenia”9. Pogłos pradawnych zwyczajów wyraźnie pobrzmiewa jeszcze w opinii Cycerona, zgodnie z którą przez wniesienie aktu oskarżenia można było osiągnąć jeden z dwóch celów: przysłużenie się interesowi państwa lub dokonanie zemsty prywatnej10. W okresie cesarskim nikt nie miał już wątpliwości, że ściganie i karanie przestępstw jest jedną z głównych prerogatyw państwa. Samosądy, prywatne egzekwowanie roszczeń oraz wywieranie odwetu karano jako przemoc prywatną (vis privata)11. „Nawet złodziejowi należy się sprawiedliwość przed sądem” podkreślał Seneka Młodszy12. Dalekie echo prymitywnych praktyk odbijało się w nielicznych regulacjach dopuszczających kompozycję. W okresie archaicznym wypłata poszkodowanym symbolicznej13 lub realnej rekompensaty za doznane bezprawie wyłączała możliwość wywarcia zemsty i prowadziła do pojednania zwaśnionych rodów. W okresie republiki i cesarstwa możliwość ugadzania utrzymano w przypadku kradzieży14 i zniewagi15. Niemniej w przypadkach przestępstw ciężkich (zagrożonych karą śmierci) lub budzących społeczne oburzenie (występki natury obyczajowej) zawarcie prywatnego porozumienia zdecydowanie wykluczono. Kary kompozycyjne całkowicie zostały wyparte przez sankcje publiczne16. Czyny godzące w interes publiczny (definiowany doraźnie i niejednokrotnie w sposób dosyć swobodny) państwo ścigało samo. Inicjatywę ścigania przestępstw naruszających dobra jednostek pozostawiono w rękach prywatnych, ale poddano ją ścisłej kontroli publicznej. Poniechanie przez dziedziców wniesienia oskarżenia w sprawie zabójstwa spadkodawcy karano jako „przestępstwo niepomszczonej śmierci” (crimien inultae mortis)17. Nałożono tym samym na nich 9. P. Madejski, op. cit., s. 210. 10. Cic. de off. 2.14.50. 11. Por. Na podstawie lex Iulia de vi privata penalizacji poddano pobicia (D. 48.7.2), zajmowanie cudzego mienia bez autoryzacji sądu (PS 5.26.4; D. 48.7.3.2; 48.7.7; 48.8.8), siłowe usuwanie właściciela z jego posesji (PS 5.26.3; D. 48.7.5), a także przemocowe oddziaływanie na spory sądowe (D. 48.7.4 pr.; 48.7.6). Niedozwolone było również zwoływanie uzbrojonego tłumu, przeszkadzanie w pogrzebach oraz zajmowanie miejsc publicznych (PS 5.26.3). 12. Sen. de benef. 4.28.5: Ius et furi dicitur. 13. W przypadku zabójstwa nieumyślnego sprawca przekazywał rodzinie ofiary barana. Por. tab. 8.24; Cic. top. 64. 14. Por. D. 47.2.52.5. 15. Por. D. 47.10.17.4; 47.10.17.6; 47.10.36. 16. Analogiczną ewolucję przeszło w średniowieczu włoskie ustawodawstwo statutowe: M. Patniakowski, op. cit., s. 106. 17. C.J. 6.35.6 pr.; 6.35.9. 164 Rozdział IX obowiązek podjęcia stosownych działań, który miał charakter nie tylko moralny. W przypadku nieuzasadnionego odstąpienia od oskarżenia oskarżyciel prywatny odpowiadał za tergiversatio18. Wymuszanie przez męża rekompensaty pieniężnej od kochanka żony w zamian za utrzymanie romansu w tajemnicy uchodziło zarówno w oczach ustawodawcy, jak i opinii społecznej za wysoce bulwersujące19. Stworzono również katalog oskarżeń, z którymi mógł wystąpić każdy członek społeczeństwa (actiones populares)20. Możliwość tego rodzaju dopuszczono ze względu na ważny interes społeczny21. W IV i V wieku n.e. z jednej strony wzmógł się nacisk podatkowy, a z drugiej poważnym problemem społecznym stała się korupcja korodująca od wewnątrz organy państwa22. W ustawach cesarzy chrześcijańskich podkreślano bezprawność wszelkich działań mających na celu wykupienie się od odbywania kary, jej uniknięcie przez zapłacenie okupu, a także wyłączano możliwość prowadzenia samodzielnych negocjacji ze sprawcami przestępstw. Zakazano samosądów. Władcy w sposób kategoryczny domagali się, by oskarżać, a w razie problemów zawiadamiać ich o wszelkich podejrzeniach łamania prawa (zwłaszcza w sprawach ludzi z ich otoczenia oraz wyższych urzędników)23. „Mścicielski miecz” (gladius ultor; wyrażenie synonimiczne dla naszej „karzącej ręki sprawiedliwości”) miał dosięgnąć przestępców tylko i wyłącznie dzięki pośrednictwu aparatu publicznego24. 18. D. 48.16.7; 48.16.8; C.J. 9.45. 19. D. 48.5.12.3. Por. jednak: CTh. 9.7.2. 20. Kompleksowo na temat tych instrumentów procesowych: D. Mantovani, Il probelma d’origine dell’accusa popolare. Dalla „quaestio” unilateralne alla „quaestio” bilaterale, Padova 1989; B. Sitek, „Actiones populares” w prawie rzymskim na przełomie republiki i pryncypatu, Szczecin 1999. 21. Na bazie rzymskich rozważań poświęconych odpowiedzialności deliktowej stworzono w średniowieczu aktualną po dziś dzień brokardę: Interest rei publicae, ne maleficia remaneant impunita (W interesie państwa leży, by przestępstwa nie pozostały bezkarne). 22. Zob. W. Schuller, Grezen des spätrömischen Staates: Staatspolizei und Corruption, Zeitschrift für Papyrologie und Epigraphik 16 (1975), s. 1–21; A. Świętoń, Korupcja urzędnicza i jej zwalczanie, [w:] A. Jurewicz, R. Sajkowski, B. Sitek, J. Szczerbowski, A. Świętoń, Rzymskie prawo publiczne. Wybrane zagadnienia, Olsztyn 2011, s. 173–197. 23. Zob. L. Mer, L’accusation dans la procedure penale du Bas-Empire romain, Rennes 1953. 24. Por. CTh. 2.1.1 (karanie przestępców na prowincjach); 9.6.3 (wniesienie oskarżenia przeciw panu); 9.7.3 (homoseksualizm); 9.16.4 (astrologia i przepowiadanie przyszłości); 9.34.10 (zniesławiające pisma); 9.42.2 (dziedziczenie po osobach skazanych na karę śmierci), 16.10.4 (składanie pogańskich ofiar). 165 9.2. Wymiar kary 9.2. Wymiar kary W okresie archaicznym wyroki w sprawach związanych z bezpieczeństwem państwa i sakralnym ładem wydawał król. Władca orzekał swobodnie, chociaż mógł sugerować się opinią rady przybocznej oraz kolegiów kapłańskich. Posiadające materialno-procesowy charakter ustawy karne uchwalone w okresie republiki uwalniały ławy przysięgłych od konieczności poszukiwania właściwej sankcji dla skazywanych przestępców. Ściśle wskazywały bowiem kary za poszczególne czyny zabronione. „Nie nakłada się kary, która nie jest wprowadzona ustawą lub innym prawem dla konkretnego przestępstwa” pisał Ulpian25. Justynian wyjaśnił zaś w „Instytucjach”, że części ustaw, w których znajdują się kary za złamanie przepisów nosiły nazwę sanctiones26. W procesie urzędniczym (cognitio extra ordinem) sędzia nie tylko władny był nałożyć na winnego karę według własnego uznania, ale nawet skazać i ukarać kogoś za czyn, który dotychczas przestępstwa nie stanowił. Posiadające republikański rodowód regulacje ustawowe zredukowane zostały do roli wskazówki27, którą sędziowie nie byli formalnie związani. Kluczową rolę zaczęły odgrywać instrukcje służbowe, jakie wyżsi urzędnicy otrzymywali od cesarza (mandaty), wyroki sądu cesarskiego (dekrety) oraz odpowiedzi cesarskiej kancelarii na pytania zadawane przez obywateli (reskrypty). Zwłaszcza wyroki imperialnego sądu pełniły rolę precedensów i kształtowały linię orzeczniczą trybunałów niższej instancji. Zakreślenie górnej granicy dolegliwości karnej, której sędzia nie powinien przekraczać, zdarzało się wyjątkowo28. Brak równości wobec prawa sprawiał, że podczas procesu sędzia wpierw ustalał pozycję społeczną sprawcy29. Jego przynależność stanowa w istotny sposób rzutowała na wymiar kary. Jurysta Kallistratus pouczał, że karę należy dopasowywać do „osoby, jej statusu społecznego oraz skali gwałtowności czynu”30. Saturninus zalecał zwracanie uwagi na: motyw, status sprawcy, miejsce popełnienia przestępstwa, czas popełnienia przestępstwa, rodzaj przestępstwa, 25. D. 50.16.131.1. 26. Inst. 2.1.10. 27. Por. CTh. 9.40.4; C.J. 9.47.18.1. 28. O odniesieniu do kradzieży – D. 47.17.1; D. 47.18.1.2. Okazywanie łagodności postulowano wobec sprawców kradzieży, które z racji niewielkiej wartości zagarniętych dóbr określano jako „umiarkowane” (furta modica) – D. 48.21.3.2. Rodzaj kradzieży (qualitas furtis) miał więc istotny wpływ na wymiar kary. Zob. też: PS 5.18.1; D. 48.19.16.6. 29. D. 48.19.1 pr. 30. D. 47.21.3.2: pro persona et condicione et factorum violentia. 166 Rozdział IX szkodliwość czynu oraz skutek przestępczego działania31. Ważna była również pozycja społeczna ofiary32. Paulus uczulał, by zważać na wiek i odnosić się do tego, czy sprawca był już karany33. W reskrypcie cesarza Karakalli jako okoliczności mające wpływ na wymiar kary wskazano „pozycję społeczną sprawców i rozmiar naruszonego dobra”34. Sędzia nie zawsze musiał orzekać w sposób kazuistyczny lub szukać nowatorskiego rozwiązania. Dotyczyło to zwłaszcza czynów, które ujęto w ustawach, które zostały opisane w komentarzach jurysprudencji oraz które doczekały się bogatego orzecznictwa. Uprawnienie rzymskich sędziów do orzekania w oparciu o przykłady i precedensy, a także aplikowania sankcji odpowiednio do potrzeb sprawy, uchodziło za oczywistość35. Postulowano wówczas, by orzekać „odpowiednio do popełnionego przestępstwa”36. Sztywnych dyrektyw brakowało. Dlatego Pliniusz młodszy, kiedy został skonfrontowany z oskarżonymi chrześcijanami, uznał, że konieczna jest w tej sprawie konsultacja cesarska: „nigdy nie uczestniczyłem w postępowaniach przeciw chrześcijanom, dlatego nie wiem, co i w jakim zakresie podlega dochodzeniu i karze. Nie mniej wahałem się: czy brać pod uwagę wiek czy też nie czynić żadnego rozróżnienia między małoletnimi i dorosłymi; czy na uwzględnienie zasługuje okazana skrucha, czy też nic nie pomoże ona temu, kto był chrześcijaninem, ale nim być przestał; czy samo miano chrześcijanina, choć wolne od popełnionych przestępstw, ma podlegać karze, czy też tylko przestępstwa z nim związane?”37. Co do zasady orzekano na korzyść oskarżonego w razie wątpliwości skłaniając się ku wyborowi sankcji dla niego łagodniejszej38. Jurysta Marcjan podkre31. D. 48.19.16.1. 32. D. 48.19.16.3. 33. D. 50.17.108. 34. D. 47.9.4.1: personarum condicio et rerum qualitas. 35. CTh. 9.40.13; C.J. 9.47.20 pr. 36. Do grupy tego rodzaju czynów należą: korupcja sądowa (PS 5.25.13), wymuszenia urzędnicze (D. 3.6.8), uzurpacja nienależnych uprawnień (D. 48.10.27.2), porwanie (D. 48.15.7), opuszczenie stanowiska przez żołnierza (D. 49.16.3.5), fałszywe oskarżenie (D. 48.16.3), cudzołóstwo (D. 48.5.12.12; CTh. 9.7.7; C.J. 9.9.32), skłonienie do apostazji (CTh. 16.7.3). 37. Plin. epist. 10.96: Cognitionibus de Christianis interfui numquam: ideo nescio, quid et quatenus aut puniri soleat aut quaeri. Nec mediocriter haesitavi, sitne aliquod discrimen aetatum, an quamlibet teneri nihil a robustioribus differant, detur paenitentiae venia, an ei, qui omnino Christianus fuit, desisse non prosit, nomen ipsum, si flagitiis careat, an flagitia cohaerentia nomini puniantur. Rzeczony proces skrupulatnie analizuje: R. Freudenberger, Das Verhalten der römischen Behörden gegen die Christen im 2. Jahrhundert dargestellt am Brief des Plinius an Trajan und den Reskripten Trajans und Hadrians, München 1969; M. Dyjakowska, Procesy chrześcijan w świetle korespondencji Pliniusza Młodszego, [w:] Cuius regio eius religio? Zjazd historyków państwa i prawa, Lublin 20–23 IX 2006 r., red. G. Górski, L. Ćwikła, M. Lipska, Lublin 2006, s. 25–40. 38. Zob.: D. 48.19.42; 50.17.55.2. 9.2. Wymiar kary 167 ślał, że sędzia mógł orzec zarówno surowiej, jak i łagodniej, ale nie powinien przekraczać w tym miary. Chociaż sankcja winna być odpowiednio dobrana do rodzaju rozpoznawanej sprawy, to okazywanie przezeń przejawów łagodności było mile widziane39. Ulpian pisał: „wolno dziś temu, kto rozpoznaje sprawę poza porządkiem, w sposób dowolny orzec karę, zaostrzając ją bądź łagodząc, w taki jednak sposób, by nie przesadził w żadną ze stron”40. Inaczej postępowano jednak w sprawach zdrady stanu oraz czynów budzących społeczne oburzenie. Los zdrajców, wichrzycieli i buntowników musiał być najstraszniejszy, by w przyszłości odstraszyć ich potencjalnych naśladowców. W późnoantycznych ustawach pokreślono, że sędzia mógł wybrać sankcję surowszą, jeżeli uznał to za zgodne z zasadami słuszności41. Na wymiar kary wpływ mogły mieć również lokalne zwyczaje oraz miejscowa specyfika. W niektórych prowincjach za te same czyny karano surowiej, niż w innych42. W przypadkach wskazanych przez ustawę „czynny żal” mógł mieć wpływ na złagodzenie kary bądź jej całkowite darowanie43. Na współpracę obywateli liczono zwłaszcza w przypadku przestępstw o charakterze politycznym. Osoby uwikłane w spisek mogły liczyć na wyrozumiałość władzy. Szczegółów na temat przestępstw popełnianych przez czcicieli Bachusa konsul dowiedział się dzięki pozyskanej do współpracy Hispali Fecenii44. O spisku Katyliny Cyceron dowiedział się dzięki denuncjacji kobiety imieniem Julia45. Niewolnicy podejmowali współpracę z organami nie tylko licząc na bezkarność, ale również w nadziei na wolność46. W późnoantycznej ustawie tego rodzaju współpracę z wymiarem sprawiedliwości określono jako „szlachetną zdradę” (honesta proditio)47. W okresie cesarskim surowym sankcjom poddawano tych, którzy z bronią w ręku wyłamywali się z więzienia. Karano ich śmiercią niezależnie od tego, czy zarzuty, które doprowadziły do ich uwięzienia, były słuszne czy nie48. Nadzwyczajne złagodzenie kary stosowano jednak wobec tych, którzy przed finalizacją 39. Zob. D. 48.19.11 pr. 40. D. 48.19.13: Hodie licet ei, qui extra ordinem de crimine cognoscit, quam vult sententiam ferre, vel graviorem vel leviorem, ita tamen ut in utroque moderationem non excedat. 41. CTh. 9.40.13; C.J. 9.47.20 pr. 42. Por. D. 48.19.16.9. 43. Zob. P. Kubiak, Kilka uwag na temat czynnego żalu sprawcy przestępstwa w świetle cesarskiej polityki karnej, [w:] Justynian i prawo rzymskie: refleksje w 1450. rocznicę śmierci cesarza, red. K. Szczycielski, Białystok 2015, s. 111–136. 44. Liv. 39.12.8. 45. D. 48.4.8. Inne źródła identyfikują wtyczkę Cycerona w środowisku spiskowców jako bliżej nieznaną Fulwię. Por. App. bell. civ. 2.2; Sall. Cat. 23. 46. Zob. M. Jońca, Głośne rzymskie, s. 48. 47. CTh. 9.6.2. 48. Por. D. 49.16.13.5. 168 Rozdział IX planu zdradzili współtowarzyszy49. Preferencyjne traktowanie obiecywano również członkom zorganizowanych grup przestępczych, którzy zdecydowali się zdradzić grupę oraz opowiedzieć śledczym o planowanych przez nią przestępstwach50. Niekiedy na wyrozumiałość mogli liczyć również dezerterzy, którzy dobrowolnie powrócili do oddziału51. Hadrian zdecydował się ułaskawić dezertera, który schwytał i przekazał w ręce władz licznych rozbójników oraz zdradził miejsce pobytu innych uciekinierów52. Na zaostrzenie sankcji bez wątpienia wpływał natomiast fakt działania sprawcy w zorganizowanej grupie przestępczej oraz posługiwanie się bronią53. Ten sam skutek odnosiło popełnienie przestępstwa w warunkach recydywy54. W procesach o charakterze politycznym uważnie przyglądano się przeszłości podejrzanych55. Wobec wędrujących szarlatanów, których niczego nie nauczyła chłosta oraz wyrzucenie z miasta, aplikowano kary surowsze. Zamykano ich w więzieniach, relegowano, a nawet deportowano. Na zaostrzenie kary miało wpływ bycie już wcześniej skazanym za to samo przestępstwo56. Miejskich chuliganów, którzy podczas widowisk wznosili prowokujące okrzyki, również w pierwszej kolejności poddawano chłoście. Dopiero, kiedy sankcja ta okazała się nieskuteczna, po ponownym schwytaniu na zakłócaniu publicznego porządku, orzekano wobec nich wygnanie lub śmierć57. Walentynian, Teodozjusz i Arkadiusz zdecydowali, że niewolnikom działającym na rozkaz właścicieli można darować życie, o ile złamali prawo po raz pierwszy58. W noweli justyniańskiej przeciw stręczycielom podkreślono zaś, że właścicieli nieruchomości czerpiących korzyści z nierządu, którzy figurowali już w aktach policyjnych, należy karać śmiercią59. 49. D. 48.3.8. 50. CTh. 9.14.3.7; C.J. 9.8.5.7. 51. Por. D. 49.16.5.4; CTh. 7.18.4; C.J. 12.35.5 pr. Zob. również: CTh. 7.18.4. 52. D. 49.16.5.8. 53. Por. D. 47.14.1.3; 48.13.7. 54. Retor Kwintylian podkreślał, że ze wszystkich okoliczności, które mogą przyczynić się do poprawy sytuacji oskarżonego, najbardziej przemawiają na jego korzyść dobre obyczaje i nieposzlakowana opinia. Zob. Quint. inst. or. 7.2.28. Podobnie w średniowiecznej doktrynie postglosatorów. Por. W. Engelmann, op. cit., s. 131–134. 55. D. 48.4.7.3. 56. PS 5.21.1. 57. D. 48.19.28.3. 58. CTh. 9.10.4 pr. 59. Nov. Iust. 14.1. 169 9.3. Rodzaje kar 9.3. Rodzaje kar 9.3.1. Kary główne Karą główną była dla Rzymian kara śmierci. Jako, że w rzymskiej kulturze głowa pozwalała na identyfikację osoby (a przez to również określenie jej prawnego statusu60), jej utratę skojarzono z karą śmierci61. Poza ścięciem wyrażenie poena capitis odnoszono również do innych egzekucji62. Zwłaszcza sankcje pozbawiające wolności, jako że skutkowały dla skazanego „śmiercią cywilną”, zaliczano do głównych63. Należała do nich zsyłka do kopalni64. Paul Veyne trafnie zauważa: „skarb należał do cesarza. Należące również do niego kopalnie i kamieniołomy podlegały skarbowi; skazańcy, którzy w nich pracowali, byli niewolnikami skarbu, tworzącego coś w rodzaju Gułagu”65. W odniesieniu do kaźni brutalnych i okrutnych posługiwano się również pojęciem supplicium, które podkreślało sakralną aurę towarzyszącą usuwaniu za granicę świata żywych najgorszych przestępców. Procesy karne, w których groziła oskarżonemu kara pozbawienia życia zwano „głównymi” (iudicia capitalia, res capitales, causae capitales)66, podobnie jak przestępstwa nią zagrożone (crimina capitalia)67. Początkowo odbieranie przez państwo życia skazanym przestępcom przybierało formę okrutnych rytuałów68. Zdrajców wieszano na suchym drzewie69, krzywoprzysięzców strącano ze Skały Tarpejskiej70, wiarołomne westalki zakopywano 60. Por. D. 11.7.44. 61. Zob. m.in.: CTh. 9.10.1; 9.14.1; 16.8.6; 16.9.2; 16.9.4; 16.10.3; C.J. 9.41.6; Nov. Val. 23. 62. Zob. E. Levy, Die Römische Kapitalstrafe, [w:] Gesammelte Schriften, t. II, Köln-Graz 1963, s. 325–378; E. Cantarella, I supplizi capitali in Grecia e a Roma, Milano 1991. 63. Zob. G. Donatuti, La schiavitù per condanna, Bulletino dell’Istituto di Diritto Romano 42 (1934), s. 219–37; A. McClintock, Servi della pena. Condannati a morte nella Roma imperiale, Napoli 2010. 64. Szerzej na temat tej sankcji: F. Millar, Condemnation to Hard Labour in the Roman Empire, from the Julio-Claudian to Constantine, Papers of the British School at Rome 52 (1984), s. 124–147; M. Gustafson, Condemnation to the Mines in the Later Roman Empire, The Harvard Theological Review 87.4 (1994), s. 421–433; F. Salerno, “Ad metalla”. Aspetti giuridici de lavoro in miniera, Napoli 2003. 65. P. Veyne, Początki, s. 24, przyp. 32. 66. Por. D. 1.2.2.23; 48.1.9; C.J. 9.22.1; Fest. 247 L. 67. D. 21.1.23.2. 68. Rytualizacja oraz teatralizacja towarzyszyła wówczas wielu wymiarom życia publicznego Rzymian. Por. R. Stewart, Public Office in Early Rome: Ritual Procedure and Political Practice, Ann Arbor 1998; E. Flaig, Zrytualizowana polityka Znaki, gesty i władza w starożytnym Rzymie, Poznań 2013. 69. Liv. 1.26.6. 70. Gell. 20.1.53. 170 Rozdział IX żywcem (ich kochanków tymczasem chłostano aż do śmierci)71, a rodzicobójców topiono w worze72. Silny pierwiastek odwetu zauważany jest w sankcjach wymierzanych sprawcom naruszającym indywidualne dobra jednostek. Nocnych złodziei plonów wieszano na polu, które okradali. Podpalaczy wrzucano do ognia. Tych, którzy znieważali rodziców, wyklinano, co oznaczało zdjęcie z nich ochrony rodziny i społeczeństwa. Sankcja przybierała formę symbolicznego talionu. W okresie dojrzałej i późnej republiki, choć zapadały wyroki śmierci, ich wykonywanie na przedstawicielach wyższych warstw społecznych zdarzało się incydentalnie. Korzystali oni z prawa udania się na dobrowolne wygnanie przed wydaniem wyroku lub chwilę po jego ogłoszeniu. Przypadki udaremniania ucieczki przez państwo należały do rzadkości73. Niekiedy kojarzono również z karą główną zamykanie w więzieniu74. Okres cesarski przyniósł pewną unifikację na polu wykonywania wyroków śmierci. Zakazano strącania skazańców ze Skały Tarpejskiej75, a także ścinania toporem, przebijania włócznią, chłostania na śmierć oraz wieszania76. Militaryzacja procedur sprawiła, że karą najpopularniejszą i standardową stało się ścięcie mieczem. Sprawców zbrodni budzących szczególne społeczne oburzenie, którzy wywodzili się ze społecznych nizin, krzyżowano, palono żywcem oraz rzucano bestiom na pożarcie77. W okresie cesarskim pojęciem „kara główna” (poena capitis) objęto również sankcje, które wprawdzie nie odbierały skazanemu życia, ale rzutowały na jego status (caput)78. Wygnanie poza granice imperium lub zesłanie do kopalni stanowiły ekwiwalent śmierci cywilnej, przeto również uznano je za główne. Jurysta Kallistratus przedstawił następującą ich klasyfikację: „taki jest podział kar głównych (poenae capitis). Wydaje się, że najwyższym wymiarem kary (summum supplicium) jest powieszenie na widłach. Tak samo spalenie żywcem, które obejmuje nazwa najwyższy wymiar kary, jednak ponieważ ten rodzaj kary został wymyślony później, wymienia się go po tym przywołanym na po71. Liv. 22.57.2; Plut. Num. 10. 72. D. 48.9.9 pr. 73. Uczestników spisku Katyliny uduszono w więzieniu powrozem. Zob. Sall. Cat. 55. 74. Plut. Cic. 21. Zob. też: W. McAllen Green, An Ancient Debate on Capital Punishment, Classical Journal 24 (1929), s. 267–275. 75. D. 48.19.25.1. 76. D. 48.19.8.1. 77. Por. PS 5.17.2. 78. W ustawodawstwach cesarzy chrześcijańskich uszeregowano dobra, przeciw którym mogła zostać skierowana dolegliwość sankcji karnej: życie i pozycja społeczna (caput, salus), cześć obywatelska (existimatio), majątek (fortuna). Por. CTh. 9.6.3; 9.16.3; C.J. 9.1.20. 171 9.3. Rodzaje kar czątku. Tak samo ścięcie. Następnie najbliższa śmierci kara zsyłki do kopalni. Na końcu zaś deportacja na wyspę”79. Inny zestaw znaleźć można w Pauli Sententiae: „karami głównymi są: ukrzyżowanie, spalenie żywcem, ścięcie. Za przestępstwa średniej wagi orzeka się: zsyłkę do kopalni, umieszczenie w szkole gladiatorów oraz deportację. Za czyny najlżejsze: wygnanie, roboty publiczne i więzienie. Słusznie zaś ten, kogo skazano na walkę z gladiatorami, ma ponieść śmierć w przeciągu roku”80. Aby odróżnić karę śmierci od pozostałych kar głównych cesarze chrześcijańscy posługiwali się m.in. wyrażeniem „kara krwi” (poena sanguinis)81. W ustawach pisano również o czynach „krwawo mszczonych” (sanguine vindicari)82, działaniach odkupowanych przez krew83, a także o działaniach organów państwa kierowanych „przeciw krwi” (in sanguinem) przestępców84. 9.3.2. Kary cielesne Obok kar odejmujących życie, wolność, obywatelstwo, a także prawo pobytu na określonym terytorium85, Ulpian wskazał sankcje cielesne o charakterze dyscyplinującym. Wydanie na obicie kijami bądź osmaganie pejczami86 uznał za formę upomnienia (adminitio) oraz środek poprawczy (castigatio)87. 79. D. 48.19.28 pr.: Capitalium poenarum fere isti gradus sunt. summum supplicium esse videtur ad furcam damnatio. item vivi crematio: quod quamquam summi supplicii appellatione merito contineretur, tamen eo, quod postea id genus poenae adinventum est, posterius primo visum est. item capitis amputatio. Deinde proxima morti poena metalli coercitio. Post deinde in insulam deportatio. 80. PS 5.17.2: Summa supplicia sunt crux crematio decollatio: mediocrium autem delictorum poenae sunt metallum ludus deportatio: minimae relegatio exilium opus publicum vincula. Sane qui ad gladium dantur, intra annum consumendi sunt. 81. CTh. 16.5.51; Nov. Theod. 3.5. 82. Por. CTh 9.17.2 pr. 83. Por. Nov. Val. 23.2–4. 84. Por. Nov. Theod. 3.8. 85. Por. D. 48.19.6.2. 86. Na temat technikaliów związanych z wykonaniem kary oraz nazewnictwa: P. Kołodko, Rzymska terminologia prawna stosowana na określenie chłosty, [w:] Contra leges et bonos mores. Przestępstwa obyczajowe w starożytnej Grecji i Rzymie, red. H. Kowalski i M. Kuryłowicz, Lublin 2005, s. 149–161; idem, Rzymska terminologia stosowana na określenie narzędzi używanych podczas chłosty, Zeszyty Prawnicze 6.1 (2006), s. 121–144. 87. D. 48.19.6.2; 48.19.7. W przypadku kar głównych chłosta stanowiła wprowadzenie do egzekucji właściwej. Zob. P. Kołodko, Chłosta jako dodatkowy środek karny zaostrzający dolegliwość kary właściwej, [w:] Salus rei publicae suprema lex. Ochrona interesów państwa w starożytnej Grecji i Rzymie, (ed. A. Dębiński, H. Kowalski, M. Kuryłowicz, Lublin 2007, s. 87–101. 172 Rozdział IX Bicie było jednym z podstawowych środków służących utrzymaniu dyscypliny wojskowej88. Podobnie postępowali ojcowie w stosunku do dzieci, patroni wobec wyzwoleńców oraz panowie względem niewolników89. W publicznych postępowaniach karnych kary cielesne aplikowano za przestępstwa lżejsze (crimina leviora)90. Źródła wymieniają m.in.: chuligaństwo i podżeganie do zamieszek91, próbę kupienia wyroku92, zniewagę93 oraz szarlatańskie sztuczki służące okradaniu widzów94. Wobec niewolników i przedstawicieli niższych warstw społecznych chętnie orzekano je w trybie administracyjno-policyjnym. Przedstawiciele społecznej elity mogli uniknąć bicia przez uiszczenie grzywny95. Poddanie ich chłoście rzutowało na ich reputację oraz poważnie nadwyrężało szacunek, którym się cieszyli w swoim środowisku96. Dlatego jurysta Macer podkreślał: „jedno uderzenie kija jest dolegliwsze, niż cała grzywna”97. W okresie cesarskim przedstawiciele klas wyższych otrzymali ustawowe gwarancje, że nie będzie się wobec nich wymierzać kar cielesnych98. Przemocowe oddziaływanie na przedstawicieli plebsu i niewolników zintensyfikowano99. W ustawodawstwie cesarzy chrześcijańskich uwagę zwraca większe zainteresowanie władzy w egzekwowaniu kar finansowych, niż „poprawianiu” społeczeństwa przez chłosty100. Nadal bito jednak tych, którzy nie byli w stanie się wykupić oraz sprawców przestępstw społecznie uciążliwych (np. paserstwo, ukrywanie rozbójników101). Ludzi wolnourodzonych nie wolno było jednak bi88. Zob. P. Kołodko, Chłosta jako kara w rzymskim wojskowym prawie karnym, Studia Prawnoustrojowe 7 (2007), s. 61–77. 89. Th. Mommsen, op. cit., s. 16. Zob. R. Saller, Corporal Punishment, Authority, and Obedience in the Roman Household, [w:] Marriage, Divorce and Children in Roman Family, red. B. Rawson, Oxford 1991, s. 144–165. Praktyka ta utrzymała się w czasach chrześcijańskich. Por. Th. de Bruyn, Flogging a Son: The Emergence of the Pater Flagellans in Latin Christian Discourse, Journal of Early Christian Studies 7.2 (1999), s. 249–290. Osobliwie do ojcowskiego prawa karcenia niezbyt chętnie odnosiło się średniowieczne prawo kanoniczne. Por. S. Kuttner, op. cit., s. 254. 90. D. 48.2.6. 91. D. 47.9.4.1. 92. D. 47.10.15.30. 93. D. 47.10.45. 94. D. 47.11.7. 95. Por. D. 48.18.9.3. Zob. też: P. Kołodko, Prawne aspekty limitowania chłosty w prawie rzymskim, Miscellanea Historico-Iuridica 4 (2006), s. 25–41. 96. Por. D. 48.19.28.1; 48.19.28.5. 97. D. 48.19.10.2: solus fustium ictus gravior est quam pecuniaris damnatio. 98. D. 48.19.28.2. 99. D. 48.19.10 pr. Zob. również np.: D. 2.1.7.3; 2.4.25; 47.10.35; C.J. 6.1.4.2; 8.10.12.5e. 100. Por. C.J. 9.19.6. 101. Por. CTh. 9.29.2; C.J. 9.39.1.1. 173 9.3. Rodzaje kar czować przy pomocy pejczy zakończonych ołowianymi kulkami102. Od stosowania chłosty odstępowano również na czas Wielkiego Postu103. 9.3.3. Kary pieniężne Kary pieniężne biorą swój początek w procedurach związanych z zapłatą kompozycji oraz praktykach zasądzania na kary prywatne w procesach cywilnych104. Wiele rozwiązań związanych z nakładaniem grzywn zaczerpnięto z procesu cywilnego (zwłaszcza skazywanie na grzywny w wysokości podwójnej lub poczwórnej wartości wyrządzonej szkody)105. Formuła procesu kognicyjnego sprzyjała takiej absorpcji, jako że te same organy, kierując się tymi samymi wytycznymi natury proceduralnej, orzekały zarówno w sprawach cywilnych, jak i karnych106. Procesy, w których oskarżonemu groziła grzywna, określano mianem res pecuniariae, causae pecuniariae107. Przeciwstawiano je rozprawom, w których na szali kładziono jego życie (res capitales; causae capitales)108. W sprawach drobniejszej wagi zapłacenie kary pieniężnej wyłączało możliwość zastosowania wobec skazanego kary cielesnej. Z możliwości tej korzystali zwłaszcza dobrze sytuowani przedstawiciele społecznej elity109. Grzywnami operowały już ustawy republikańskie. Kara pieniężna jako sankcja samoistna groziła wówczas m.in. za przesuwanie znaków granicznych i porywanie ludzi110. Wysokimi grzywnami karano zdzierstwa oraz defraudacje mienia publicznego111. W okresie cesarskim wzorcowe stało się odbieranie jednej trzeciej majątku skazanym za przemoc prywatną112. Schemat ten przeniesiono następnie 102. CTh. 9.35.2.1. 103. CTh. 9.35.5. 104. Por. J. Makarewicz, Wstęp, s. 406–407. 105. Por. PS 5.3.1. Zob. także odniesienia do aestimatio – PS 5.3.1; C.J. 9.40.3. 106. W okresie cesarskim oba te porządki nie wykluczały się wzajemnie. Por. D. 47.1.3; 47.12.9; C.J. 9.22.5; 9.22.11. 107. PS 5.13.1; 5.15.6. Zasadą było, że w postępowaniach tego rodzaju nie stosowano tortur (PS 5.15.6; D. 48.18.9 pr.; 48.18.9.3; C.J. 9.41.1.2). Oskarżyciel mógł się z takiego procesu wycofać bez ryzyka bycia oskarżonym o tergiversatio (D. 48.16.18.2). Proces w sprawie pieniężnej można było prowadzić przez pełnomocnika (C.J. 9.2.15). 108. PS 5.16.5; 5.16.17; D. 48.1.2. 109. D. 48.19.1.3; 48.19.10.2. 110. D. 47.21.3 pr. W okresie cesarskim zaostrzono jednak sankcje za te czyny. Por. D. 47.21.1; 48.15.7. 111. D. 48.13.11.6. 112. D. 48.2.12.4. 174 Rozdział IX na inne przestępstwa113. Z powodów natury utylitarnej chętnie orzekano kary pieniężne za rozmaite uchybienia procesowe. Grzywna groziła m.in. za: niewywiązanie się z poręczenia, że odpowiadający z wolnej stopy oskarżony stawi się przed sądem114, niestawiennictwo przed sądem115, podstawienie oskarżyciela116, a także pochopne uchylenie środka zabezpieczającego wobec oskarżonego117. Biurokratyzacja oraz fiskalizacja życia publicznego w IV i V wieku n.e. sprawiły, że ustawodawca zintensyfikował politykę nakładania kar pieniężnych na przestępców skazywanych w procesach karnych. Niezależne od tego, że wobec skazanych na karę główną z upodobaniem dodatkowo orzekano konfiskatę całości bądź części mienia, a grzywny jako kary samoistne zaczęto orzekać za czyny, które dotychczas karano w inny sposób. Ustawodawca upatrywał w tym ważnego źródła zasilającego wpływy do budżetu. Na płaszczyźnie frazeologicznej wrócono do skarbca terminologii cywilistycznej, z którego największą popularnością cieszyły się multa (grzywna) oraz multare (obciążyć finansowo)118. 9.3.4. Kary na czci W wypadku oskarżenia o niektóre przestępstwa skazanie w procesie karnym skutkowało utratą dobrego imienia i rzutowało na cześć obywatelską. Kary na czci wywierały swój skutek, kiedy skazany nie tracił życia i zachowywał obywatelstwo. Okrywał się jednak niesławą (infamia, ignominia), co w sposób istotny ograniczało jego prawa we wspólnocie obywatelskiej. Sankcję tego rodzaju określali Rzymianie mianem poena existimationis119. Do kar wywierających takie konsekwencje należały: wszystkie formy relegacji, roboty publiczne oraz kary cielesne120. Ustawy karne oraz cesarskie konstytucje z reguły wskazywały infamię jako karę dodatkową w odniesieniu do konkretnych przestępstw121. Automatycznie skutek taki niosło za sobą skazanie w procesie karnym za te czyny, z którymi 113. PS 5.33.8. Zob. też: D. 48.7.8. 114. D. 48.3.4. 115. D. 48.19.5 pr. 116. D. 48.10.9.4. 117. D. 48.3.10. 118. Por. CTh. 9.3.6; 9.17.2 pr.; 9.28.1; 9.35.2 pr.; 9.40.16.1; 9.42.7; 9.42.11; C.J. 9.4.5.1; 9.12.10.2; 9.49.7.3. 119. Por. CTh. 9.3.1.1; C.J. 9.4.1.5. 120. D. 48.19.28.1. 121. Obszernie na temat skutków niesławy w prawie rzymskim: A.H.J. Greenidge, Infamia – Its Place in Roman Public and Private Law, Oxford 1894; L. Pommeray, Études sur l‘infamie en droit romain, Paris 1937. Zob. też: B. Sitek, Infamia w ustawodawstwie cesarzy rzymskich, Olsztyn 2003. 175 9.4. Funkcje kary wiązał infamię wyrok zasądzający w procesie cywilnym. Spośród nich na pierwsze miejsce wysuwała się zniewaga122. Bliskoznacznym czynem, za który karano pozbawieniem dobrego imienia, było fałszywe oskarżenie123. Infamia mogła spaść również na sprawców notorycznie dopuszczających się tego samego przestępstwa124. Człowiek obłożony infamią miał ograniczone czynne i bierne prawo wyborcze, nie mógł występować jako świadek, a także wnosić przed sądem aktu oskarżenia. W cesarskich ustawach podkreślano, że aktywności tego rodzaju dostępne były jedynie dla ludzi o nieskalanej reputacji125. Co ciekawe, choć amnestie przywracały więźniom wolność, to nie wiązało się to z automatycznym oczyszczeniem ich imienia126. O odzyskanie dobrej sławy należało starać się indywidualnie. 9.4. Funkcje kary 9.4.1. Funkcja ekspiacyjna W okresie archaicznym prawo było nierozerwalnie związane z religią, a naruszenie interesu wspólnoty mogło przybrać formę narażenia jej bezpieczeństwa politycznego bądź sakralnego127. Wichrzycieli godzących w bezpieczeństwo państwa karano jako zdrajców, a bezbożników naruszających sakralny ład między ludźmi i bogami pozbywano się jako świętokradców128. Kary wymierzane obu grupom przybierały formę upiornych i okrutnych rytuałów. Egzekucje przypominały religijne ceremonie, gdyż w pierwszej kolejności miały one pełnić funkcję ekspiacyjną. W ich przeprowadzenie na równi angażowano przedstawicieli władzy oraz kapłańskie kolegia. Ponieważ działania sprawcy naruszały interes ogółu, to ogół w obecności bogów wymierzał mu zasłużoną karę i przez to uwalniał się od odpowiedzialności za czyny zbrodniarza. Do najpopularniejszych 122. Por. D. 47.10.7 pr. Zob. też: C.J. 9.35.2. 123. Por. C.J. 9.46.3 124. Por. D. 48.19.5 pr.; C.J. 9.40.3. 125. C.J. 9.1.15. 126. C.J. 9.51.7. 127. P. Sadowski, Rzymskie prawo karne, s. 100. 128. Zob. np.: J. Misztal-Konecka, Czy w starożytnym Rzymie incestum było przestępstwo przeciw państwu?, [w:] Salus rei publicae suprema lex. Ochrona interesów państwa w starożytnej Grecji i Rzymie, red. A. Dębiński, H. Kowalski, M. Kuryłowicz, Lublin 2007, s. 137–153. 176 Rozdział IX należały: wyklęcie, zakopanie żywcem wiarołomnej westalki, zrzucenie ze Skały Tarpejskiej, powieszenie na suchym drzewie oraz kara worka. Wierzono, że niezlokalizowanie i nieukaranie przestępcy w sposób, który będzie dla bóstw widoczny i zadowalający, ściągnie odwet z ich strony. Ofiarą ich represji staną się wszyscy lub wybrani losowo przedstawiciele społeczności, która nie potrafiła usunąć złoczyńcy z własnych szeregów129. Gniew boski mógł przybrać formę epidemii, kataklizmu, serii niepowodzeń militarnych itp. Diagnozowaniem stanu relacji pomiędzy ludźmi i bogami zajmowało się w okresie republiki kapłańskie kolegium pontyfików. Wnioski wyciągano zwłaszcza w oparciu o nadzwyczajne zjawiska i znaki (monstra, prodigia, ostenta)130. Jeżeli kapłani uznali, że wśród Rzymian znalazł się niemiły bogom przestępca, rozpoczynano starania nakierowane na jego odnalezienie i ukaranie. Powoływano w tym nawet celu specjalne komisje śledcze, którym powierzano zadanie przeprowadzenia śledztwa i ukarania winnych. Choć w okresie cesarskim nazewnictwo niektórych przestępstw zachowało pradawną sakralną aurę odsyłającą do tabu związanego z obrazą bóstwa, w ustawach karnych wydanych w okresie późnej republiki oraz w okresie wczesnego cesarstwa ekspiacyjna rola kary została niemal całkowicie przyćmiona przez jej funkcję retrybutywną131. Niektóre z dawnych rytuałów nadal praktykowano (zwłaszcza zaszywanie w worze ojcobójców132), ale zwracano przy tym uwagę raczej na zasłużone cierpienia zbrodniarza, a nie na symboliczną naturę wymierzanej mu sankcji. Do idei ekspiacji na szerszą skalę powrócił dopiero ustawodawca chrześcijański. W ustawach wydawanych VI i V wieku n.e. chętnie odwoływano się do idei „kary Bożej”, która może spaść na rodzaj ludzki, o ile postawiony na jego czele władca nie podejmie stosownych kroków przeciw sprawcom przestępstw budzących gniew Boży. Wyznawaną przez władzę religię uznano za „godną czci” (religio venerabilis)133 oraz „świętą” (sancta fides)134, przeto za szczegól129. Cyceron określa przerażające Furie mianem speculatrices et vindices facinorum et sceleris (Cic. de nat. deor. 3.46). 130. Na przykład osobliwe okoliczności śmierci młodej dziewczyny imieniem Helwia (przy ładnej pogodzie podczas jazdy konnej została porażona uderzeniem pioruna) w roku 114 p.n.e. sprowokowały wszczęcie dochodzenia przeciw dziewicom westalskim (Plut. quaest. rom. 83). Na temat znaków i ich interpretacji: F. Luterbacher, Der Prodigienglaube und Prodigienstil der Römer, Burgdorf 1880; F.B. Krauss, An Interpretation of the Omens, Portents etc. in Livy, Tacitus, Sueton, Philadelphia 1931. 131. Jej obecność wyraźnie dostrzegana jest w powstałych wówczas źródłach literackich. Por. G. Thome, Crime and Punishment, Guilt and Expiation: Roman Thought and Vocabulary, Acta Classica 35 (1992), s. 73–98. 132. Por. D. 48.9.9. 133. CTh. 16.7.2.1. 134. CTh. 16.7.4. 177 9.4. Funkcje kary nie niebezpieczne dla społeczeństwa uznano aktywności podejmowane przez przedstawicieli nieautoryzowanych przez władzę kultów. Zaliczali się do nich: manichejczycy135, apostaci136, heretycy137, Żydzi138 oraz poganie139. Praktykowanie niedozwolonych religijnych obrzędów uznano za sprzeczne z ustawami cesarskimi i prawem Bożym140, dlatego miały one budzić „usprawiedliwiony gniew łaskawego Boga”141. Naturalnie, Stwórca sam mógł pomścić zniewagę wymierzoną mu w postaci zgwałcenia dziewicy konsekrowanej142, krzywoprzysięstwa143 czy też naruszenia świętości kościoła144. W jego imieniu i z jego upoważnienia robili to jednak władcy, których sam Bóg postawił na czele państwa145. Na płaszczyźnie leksykalnej powrócono do idei oczyszczenia przez karę (purgatio). W ustawie z roku 407 n.e. cesarze Arkadiusz i Honoriusz dali heretykom ostatnią szansę: „Jakkolwiek przestępstwa zwykło się zmywać przez karę, to jednak my pragniemy poprawić występne przekonania ludzi zachęciwszy ich do okazania skruchy”146. 9.4.2. Funkcja retrybutywna W czasach archaicznych jedynie działania zagrażające wspólnocie spotykały się z reakcją państwa. Czyny naruszające dobra jednostki pozostawiane były zemście prywatnej. Zakres jej stosowania z czasem udało się ograniczyć (karę talionu wspomina jeszcze ustawa XII tablic), a następnie państwo stało się monopolistą w wymierzaniu kar za przestępstwa. W okresie republiki wniesienie oskarżenia i doprowadzenie do skazania postrzegano jako surogat zemsty147. 135. C.J. 1.5.12.3; 1.5.16 pr.; 1.5.16.4 136. CTh. 16.7.4; C.J. 1.7.3; 1.7.5. 137. CTh. 16.5.41; 16.5.4; 16.5.15; 16.5.24; 16.5.26; 16.5.66. 138. CTh. 16.9.4; 16.9.5; Nov. Theod. 3.4; 3.5; Nov. Iust. 37.8. 139. CTh. 16.7.6; 16,10.21; C.J. 1.11.10 pr.; 1.11.9.1. 140. Por. CTh. 16.5.5; C.J. 1.5.2. 141. C.J. 1.11.10 pr. 142. CTh. 9.25.3; C.J. 9.13.1 pr. 143. C.J. 9.27.6.1. Por. J. Makarewicz, Wstęp, s. 404: „ponieważ bogowie słyszeli przysięgę, stawali się u Rzymian ultores, ponieważ bogowie nie mogli patrzeć na perfidia i periurium bez ira”. 144. CTh. 9.45.4.3. 145. Por. Nov. Theod. 3.8. Zob. także: C.Th. 16.1.2; C.J. 1.1.1. Ze wskazanych wyżej powodów, w późnych ustawach, sprawców przestępstw (zwłaszcza politycznych i religijnych, ale nie tylko) poddawano surowej ocenie moralnej. Przyczepiano im m.in. etykietkę „bezbożników” (impii) i łamiących wolę Bożą bezczelnych zuchwalców (audaces, temerarii). 146. CTh. 16.5.41: licet crimina soleat poena purgare, nos tamen pravas hominum voluntates admonitione paenitentiae volumus emendare. 147. Por. Cic. in Verr. 2.3.162; in Flacc. 77. 178 Rozdział IX Celem działania oskarżyciela było uzyskanie skazania na karę surową i dolegliwą. Surowi sędziowie cieszyli się uznaniem i sympatią opinii publicznej148. Dalekie było społeczeństwo Rzymian od postawy polegającej na nadstawianiu drugiego policzka. Katalog „prawniczych przykazań” jurysta Ulpian sformułował w sposób następujący: „nakazy prawa są te: uczciwie żyć, nie szkodzić drugiemu, oddawać każdemu to, co mu się należy”149. Przestępcy należała się odpowiednia odpłata. Seneka Młodszy wcielał się w rolę wyraziciela communis opinio, kiedy dowodził: „przystoi sprawiedliwości oddawać każdemu to, co mu się należy, okazywać wdzięczność za dobrodziejstwo i brać odwet za krzywdę lub przynajmniej wyrażać osobistą nieprzyjaźń”150. Kary, którym poddawano sprawców najcięższych przestępstw należących do niższych warstw społecznych, wykonywano publicznie151. Przybierały one formę okrutnego spektaklu. Do najcięższych kaźni zaliczano: ukrzyżowanie, spalenie żywcem oraz rzucenie bestiom na pożarcie152. W równym stopniu dehumanizujące było wystawienie skazańca w walkach gladiatorskich. Wleczenie przez motłoch zwłok skazańców po Schodach Gemońskich i topienie ich w Tybrze należało do zwyczaju tolerowanego przez władze stolicy153. Chęć odwetu tłumaczy również typowe dla realiów rzymskich zjawisko, które objawiało się w reakcji karzącej również tam, gdzie nie istniała norma prawna, z której dałoby się ją wyprowadzić. W procesie urzędniczym szkodliwość społeczną czynu szacowano na podstawie skutku, jaki przyniosło działanie sprawcy 148. Por. Val. Max. 3.7.9. 149. D. 1.1.10.1: Iuris praecepta sunt haec: honeste vivere, alterum non laedere, suum cuique tribuere. 150. Sen. epist. 81.7: iustitiae convenit, suum cuique reddere, beneficio gratiam, iniuriae talionem aut certe malam gratiam. Zob. też: D. Budzanowska, Cztery cnoty władcy w „De Clementia” Seneki Młodszego, Warszawa 2012, s. 194. 151. Przedstawiciele społecznej elity mogli liczyć na preferencyjne traktowanie nawet w sprawach politycznych. Zob. A. Pawłowska-Mucha, Samobójstwo na polecenie cesarza jako sposób wykonania kary śmierci na przykładach z dzieł Tacyta i Swetoniusza, [w:] Salus rei publicae suprema lex. Ochrona interesów państwa w prawie karnym starożytnej Grecji i Rzymu, red. A. Dębiński, H. Kowalski, M. Kuryłowicz, Lublin 2007, s. 175–191. 152. PS. 5.17.2. Obszerne studium na temat uśmiercania skazańców na arenie: P. Kubiak, Damnatio ad bestias i inne kary wykonywane na arenie w antycznym Rzymie, Łódź 2014. O rzymskiej kulturze brutalnych widowisk: D.G. Kyle, Spectacles of Death in Ancient Rome, London-New York 1998. Zob. też: D. Słapek, Damnatio ad bestias w rozwoju venationes okresu republiki rzymskiej, [w:] Kara śmierci w starożytnym Rzymie, red. H. Kowalski, M. Kuryłowicz, Lublin 1996, s. 127–142. 153. Zob. również: A. Pawłowska-Mucha, Sposoby wykonania kary śmierci w relacjach Tacyta i Swetoniusza, Studia Prawnoustrojowe 7 (2007), s. 77–90; eadem, Necare sub crate: rzymski sposób wykonania kary śmierci czy pomyłka Liwiusza?, [w:] Quid leges sine moribus? Studia nad prawem rzymskim dedykowane Profesorowi Markowi Kuryłowiczowi w 65. rocznicę urodzin oraz 40-lecie pracy naukowej, red. K. Amielańczyk, Lublin 2009, s. 209–220. 9.4. Funkcje kary 179 oraz skali wywołanego przezeń społecznego oburzenia154. Lud rzymski z pewnością znakomicie odebrał decyzję cesarza Galby, który kazał obciąć ręce nieuczciwemu bankierowi i przybić je do stołu, przy którym chciwiec dokonywał malwersacji155. Kara mogła uchodzić w oczach opinii społecznej za sprawiedliwą tylko wtedy, jeżeli była surowa156. Idea odwetu, której przejawem była kara publiczna, przetrwała w przepisach prawa przez cały okres istnienia państwa rzymskiego157. „Kara jest zemstą za przestępstwo” podkreślał Ulpian158. Odnosząc się do krwawych widowisk, podczas których uśmiercano skazańców na arenie, Seneka Młodszy pisał: „ktoś zajmował się rozbojem i zabił człowieka. Jaki z tego wniosek? Ponieważ zabił, zasłużył na to, co go właśnie spotyka”159. Szczególnym uznaniem widzów cieszyły się egzekucje, podczas których odgrywano zakończone śmiercią skazańców sceny nawiązujące do wydarzeń mitologicznych bądź historycznych160. Nawet przywiązany do idei chrześcijańskiego miłosierdzia Tertullian161 nie bez satysfakcji zauważał: „to dobrze, że każą przestępców. Któż poza kryminalistą temu zaprzeczy?”162. Frazeologia późnoantycznych ustaw chętnie posługiwała się wyrażeniem „mścicielski miecz” (gladius ultor), które odnoszono w pierwszej kolejności do 154. Zob. np.: N. Widok, Obraz tortur i egzekucji prześladowanych chrześcijan w relacji Euzebiusza z Cezarei, [w:] Sympozja Kazimierskie poświęcone kulturze świata późnego antyku i wczesnego chrześcijaństwa, t. IV, red. B. Iwaszkiewicz-Wronikowska, D. Próchniak, Lublin 2004, s. 137–147. 155. Suet. Galb. 9.1. Z mniejszym zrozumieniem obywatelska społeczność stolicy mogła podejść do innej decyzji cesarza. Otóż, kiedy skazany na śmierć przez ukrzyżowanie ekwita żądał okazania mu należnego uszanowania, Galba kazał dać mu krzyż wyższy od innych i pomalowany na biało. Plebsowi decyzja władcy raczej przypadła do gustu. Podkreślić trzeba jednak, że prawo rzymskie nie było rozmiłowane w karach mutylacyjnych. Źródła jurydyczne wspominają o nich incydentalnie. Zob. A.D. Manfredini, Guistiniano e la mutilazione delle mani e dei piedi, Studia et Documenta Historiae et Iuris 61 (1995), s. 363–409. 156. Sędziowie o tym wiedzieli. Por. R. MacMullen, Judicial Savagery in the Roman Empire, Chiron 16 (1986), s. 147–166. 157. Por. CTh. 9.19.4.2; 9.24.2; C.J. 9.9.20; 9.9.23.1; 9.22.23.2. 158. D. 60.16.131 pr.: poena est noxae vindicta. Prawnik ten podkreślał zarazem, że prawo należy stosować „nie tylko ze względu na strach przed karami” (non solum metus poenarum; D. 1.1.1). 159. Sen. de clem. 1.22.1: Sed latrocinium fecit aliquis, occidit hominem. Quid ergo? Quia occidit, ille meruit ut hoc pateretur. 160. Zob. K.M. Coleman (1990), Fatal Charades: Roman Executions Staged as Mythological Enactments, Journal of Roman Studies 80 (1990), s. 44–73. 161. Por. K. Obrycki, Problematyka charytatywna w pismach Tertuliana, Vox Patrum 17 (1996), s. 101–109. 162. Tert. de spec. 19.2: Bonum est, cum puniuntur nocentes. Quis hoc nisi nocens negabit? Na temat prawniczych treści w pismach tego chrześcijańskiego apologety: P. Vitton, I concetti giuridici nelle opera di Tertulliano, Roma 1972. 180 Rozdział IX kary śmierci wykonywanej przez ścięcie163. Oznaczało ono jednak również karę w ogólności164. W powszechnym odbiorze państwo i jego ograny wcielały się w rolę mściciela (kiedy postępowanie wszczynano z urzędu) lub współmściciela (kiedy proces karny rozpoczynał się wniesieniem oskarżenia przez pokrzywdzonego) niesprawiedliwości165. W wydawanych przez siebie regulacjach cesarze chrześcijańscy lubili podkreślać, że chociaż oni sami są łagodni, to już wydawane przez nich prawa słusznie cechują się surowością (severitas legis; severitas iuris)166. Sankcję karną należało dopasowywać bardziej do konkretnego przestępstwa, niż do indywidualnych cech sprawcy i okoliczności popełnienia czynu. Kary za ciężkie przestępstwa miały być surowe167. Z upodobaniem odwoływano się do idei talionu168. Po rodzaju wykonywanej egzekucji lud miał wiedzieć, za jaki rodzaj przestępstwa karano skazańca. W ten sposób władza pragnęła manifestować swe zaangażowanie w walkę ze społecznymi patologiami. Od sędziów oczekiwano więc zdecydowanych działań169. Odwet na przestępcy państwo brało jako podmiot pokrzywdzony bezpośrednio lub w imieniu jednostki, która doznała uszczerbku. „Surowości prawnej” (legitima severitas) doświadczali zwłaszcza przestępcy polityczni, magowie, fałszerze monety170, heretycy171, handlarze żywym towarem172, porywacze kobiet oraz sprawcy przemocy seksualnej173. Libaniusz z satysfakcją odnotowywał ból, jakiego doświadczali schwytani i ukarani złodzieje, włamywacze, hieny cmentarne oraz świętokradcy174. Jan Chryzostom pisał zaś o zuchwałych przestępcach, którzy choć zachowywali dobry nastrój w więzieniach, to już postawieni przed sądem „umierali ze strachu”175. Formą retrybucji było nie tylko zadawanie skazańcowi bólu przed śmiercią i jego dehumanizacja, lecz również stygmatyzacja. Niektórych więźniów tatuowano. W ustawie Konstantyna Wielkiego z roku 315 lub 316 n.e. napisano: 163. Por. CTh. 9.6.3; 9.42.2; 16.10.4. 164. Por. por. CTh. 9.6.3; 9.16.4; 9.34.10; 16.5.48; 16.8.28; C.J. 9.1.20; 9.9.30; 9.18.5. 165. Por. CTh. 9.44.1. 166. Por. CTh. 9.1.12; 9.3.5; 9.14.3 pr.; 9.14.3.6; 9.16.11; 9.39.3; 11.36.4; C.J. 9.4.4.1; 9.18.9.1; 9.22.8. 167. Por. CTh. 9.40.2; 9.40.7; 9.42.3; 9.42.7; C.J. 9.47.17; 9.49.7 pr. 168. Zob. L. Günther, Die Idee der Wiedervergeltung in der Geschichte und Philosophie des Strafrechts, t. I, Erlangen 1889, s. 139. 169. Por. CTh. 9.7.1; 9.41.1.2; C.J. 9.8.5 pr.; 9.9.7.1; 9.9.28. 170. CTh. 9.21.3; 9.42.4; 9.42.10 171. Por. Nov. Val. 18.1. 172. C.J. 9.20.7 pr. 173. CTh. 9.24.1.2; 9.25.1. 174. Lib. orat. 47.26. 175. Ioh. Chrys. In ep II ad Tim. 5.4. 181 9.4. Funkcje kary „jeżeli ktoś został skazany na walkę na arenie lub na zsyłkę do kopalni za ciężkie przestępstwo, na którego popełnieniu został schwytany, niech nie będzie to wypisane na jego twarzy, skoro zarówno na rękach jak na i łydkach zmieści opis kary, na jaką został skazany, przez co twarz, która została uformowana na podobieństwo niebiańskiego piękna, pozostanie nieoszpecona”176. W literaturze nieprawniczej spotykano postulaty nieuchronności kary177. Sytuacje, w których kara była niepotrzebnie odwlekana, samowolnie zmieniano jej treść lub z niewiadomych powodów uchylano się od jej wykonania, budziły społeczne niezadowolenie oraz reakcję władz178. Z tego m.in. powodu późnoantyczny ustawodawca groził opieszałym namiestnikom prowincji zaniedbującym ściganie przestępców179, a także tym, którzy wyręczali w tym państwo przez utrzymywanie prywatnych więzień180. Pisma autorów chrześcijańskich pozwalają wątpić w skuteczność tych regulacji. Św. Jan Chryzostom wspomina powszechną wśród namiestników praktykę polegającą na tym, że wyroki śmierci wykonywano dla przykładu jedynie na niektórych skazańcach. Pozostali kończyli swe życie w więzieniach181. 9.4.3. Funkcja prewencyjna Celem wymierzania surowych kar przestępcom była chęć zniechęcenia ich potencjalnych naśladowców, a przez to ochrona uczciwie żyjących członków społeczeństwa. „Karanie złych jest ochroną dobrych” pisał Publiliusz Syrus182. Filon z Aleksandrii podkreślał tymczasem: „kara wywołuje strach”183. Plutarch z Cheronei, przekonany o społecznej użyteczności okrutnych sankcji, z upodobaniem powtarzał, jakoby kara worka budziła wśród Rzymian taką grozę, iż przez pierwsze sześćset lat istnienia Rzymu nikt nie ważył się zamordować rodzica184. 176. CTh. 9.40.2: Si quis in ludum fuerit vel in metallum pro criminum deprehensorum qualitate damnatus, minime in eius facie scribatur, dum et in manibus et in suris possit poena damnationis una scriptione comprehendi, quo facies, quae ad similitudinem pulchritudinis caelestis est figurata, minime maculetur. Zob. też: M. Gustafson, Inscripta in fronte: Penal Tattooing in Late Antiquity, The Classical Antiquity 16.1 (1997), s. 79–105. 177. Por. Hor. carm. 3.2.31–32. 178. Por. Plin. epist. 10.32. 179. Zob. np.: CTh. 1.15.1; 2.6.2; 9.3.6; 9.17.2.2. 180. CTh. 9.11.1; 9.40.16; C.J. 9.5.2. 181. Ioh. Chrys. ad Stag. a daem. vex. 1.8. 182. Publil. sent. M 68. 183. Phil. Alex. de spec. leg. 4.6. 184. Plur. Rom. 22.4. 182 Rozdział IX Seneka Młodszy pisał, że każdy rodzaj kary aplikuje się w miejsce lekarstwa185. Miała ona „uleczyć” nie tylko samego sprawcę, ale i społeczeństwo. Zbliżony światopogląd wyznawał ustawodawca późnoantyczny, skoro w Kodeksie Teodozjusza znalazło się następujące przemyślenie: „kara wymierzona jednemu może wystraszyć wielu”186. Cesarze ówcześni chętnie podkreślali również, że wydawane przez nich ustawy karne mają na celu uzdrowienie państwa. Przepisy karne ogłaszali salubriter, czyli ich podstawowym zadaniem było dobro publiczne187. Z myślą o przyszłości aplikowano okrutne kary w wojsku188. Dziesiątkowanie legionów miało nie tylko przywrócić zachwianą dyscyplinę, ale przede wszystkim wystraszyć pozostałych przy życiu żołnierzy. Publicznie wykonywano wyroki na rozbójnikach, wichrzycielach oraz zdrajcach. Makabryczny los pojmanych uczestników powstania Spartakusa przeszedł do historii189. Rozbójników wieszano w miejscach, w których napadali na podróżnych i odbierali im życie, ażeby wszyscy widzieli jaki los ostatecznie ich spotkał190. Ciał wieszanych na krzyżach w miejscach publicznych nie wolno było zdejmować bez zgody namiestnika191. Wiele czynów karano, by pokazać społeczeństwu, że państwo nie pozostaje bierne wobec antyspołecznych zachowań. Źródła podkreślają, że wyroki skazujące wydawano „dla przykładu”. Na tej zasadzie karano ludzi złorzeczących cesarzowi192, żołnierzy, którzy pierwsi rzucili się do ucieczki podczas bitwy193, trucicieli194, uczestników zamieszek195, rabusiów działających w sporych liczebnie bandach196, nierzetelnych śledczych197, fałszywych oskarżycieli198. Szczególną 185. Sen. de ir. 1.16.1. Zob. również: M. Kuryłowicz, Lucjusz Anneusz Seneka o karze śmierci, [w:] Kara śmierci w starożytnym Rzymie, red. H. Kowalski, M. Kuryłowicz, Lublin 1996, s. 67–80. 186. CTh. 9.27.3. 187. por. C.J. 9.2.11; 9.12.10.1. 188. Por. Liv. 18.8.7. 189. Na rozkaz Marka Licyniusza Krassusa ukrzyżowano ich wzdłuż Via Appia (App. hist. rom. 13.120). Zob. też: A.A. Marschall, Crassus and the Command against Spartacus, Athenaeum 51 (1973), s. 109–121. Wyjątkową brutalność okazali Rzymianie również podczas tłumienia powstania żydowskiego w roku 70 n.e. Józef Flawiusz wspomina, że przy okazji oblegania Jerozolimy każdego dnia wieszano na krzyżach pięćset schwytanych w okolicach osób – Ios. bell. iud. 5.11.1. 190. D. 48.19.28.15. 191. Por. Petr. 111. Zob. też: Marc. 15.43; Luc. 23.50. 192. D. 48.4.7.3. 193. D. 49.16.6.3. 194. D. 48.8.3.2; 48.19.38.5. 195. D. 48.6.3.2. 196. D. 48.19.16.10. 197. D. 48.3.6.1; zob. też C.J. 9.41.2. 198. C.J. 9.39.2.3. 183 9.4. Funkcje kary wagę do wyboru właściwej kary przykładano w procesach budzących społeczne zainteresowanie199. Brutalizacja życia publicznego i idące z nią w parze zaostrzenie represji karnej, skłoniły późnoantycznego ustawodawcę do nieustannego podkreślania, iż przerażające sankcje, jakimi groził nieposłusznym, dotkną jedynie winnych. Niewinni mieli zachować spokój i się nie bać200. Wypadki, do których dochodziło podczas wymierzania kar cielesnych, również starano się kapitalizować społecznie. Orator Libaniusz wspomina smutny los kilku drobnych złodziejaszków, którzy nie przeżyli chłosty zaordynowanej przez namiestnika201. 9.4.4. Funkcja poprawcza Seneka Młodszy wsławił się stworzeniem formuły: „nikt roztropny nie karze za to, że złamano prawo, ale po to, by nie łamano go w przyszłości”202. Podobną opinię znaleźć można w pismach jurysty Paulusa: „karę ustanowiono dla poprawy ludzi”203. Idea poprawy sprawcy przestępstwa nie należała jednak do priorytetów w rzymskiej polityce penalnej. Poprawę kojarzono z fizycznym karceniem, przeto określenia correctio oraz emendatio odnoszono do najczęściej chłosty oraz bicia. Jeden cel przyświecał właścicielom bijącym niewolników204, patronom karcącym wyzwoleńców205 oraz rodzicom i nauczycielom dyscyplinującym dzieci206 – ukaranie przewinienia oraz osiągnięcie poprawy. Zarówno w Kodeksie Teodozjusza, jak i Justyniana znalazły się tytuły: „O poprawie niewolników” oraz „O poprawie krewnych”207. Chłosta wymierzana dzieciom i małoletnim, a także westalskim dziewicom nosiła w sobie cechy puryfikacyjno-poprawcze208. 199. Por. D. 48.5.12.3. 200. Por. CTh. 9.1.8; 9.2.1; 9.8.1; 9.12.1; 9.12.2; 9.16.3; 9.24.3; 9.25.3; 9.34.2; 9.34.8; 9.40.21; 9.42.15; C.J. 9.8.5.1; 9.9.17 pr.; 9.14.1pr.; 9.16.2; 9.16.4; 9.18.4.1; 9.22.5; 9.47.22.2; 9.30.3; 9.46.2 pr. 201. Lib. orat. 4.38. 202. Sen. de ir. 1.19.7: Nemo prudens punit, quia peccatum est, sed ne peccetur. 203. D. 48.19.20: poena constituitur in emendationem hominum. 204. W uzasadnionych okolicznościach w celach poprawczych mógł zbić cudzego niewolnika nawet człowiek obcy. Por. D. 47.10.15.38. 205. Por. D. 47.10.7.2. 206. Por. D. 48.19.16.2. Zob. też jednak: D. 9.2.6. Podobnie obecnie mówi się o środkach wychowawczych oraz poprawczych aplikowanych wobec nieletnich. W ich zakres oczywiście nie wchodzą akty przemocy fizycznej. Por. L. Gardocki, op. cit., s. 9. 207. CTh. 9.12; 9.13; C.J. 9.14; 9.15. 208. Dzieci nie ponosiły odpowiedzialności karnej, przeto akty dozwolonej przemocy, którym były poddawane w domach określano jako „oczyszczenie” (castigatio). Por. J. Makarewicz, Wstęp, s. 392. Karcenie westalek przybierało formę rytualną. Por. Dion. Hal. 2.67.3; Plut. Num. 10.4. 184 Rozdział IX Bez wątpienia cel poprawczy miały kary cielesne wymierzane przez dowódców niezdyscyplinowanym żołnierzom. Taki sam cel miała chłosta wymierzana przez urzędników włóczęgom oraz osobom zakłócającym porządek publiczny (zwłaszcza nocą). W późnoantycznym ustawodawstwie funkcję poprawczą przypisano konfiskatom majątku i grzywnom. Dolegliwości natury finansowej miały „poprawić” m.in. fałszerzy monet209. Na poprawę liczyli ustawodawcy również ogłaszając amnestie210. Treści, które można luźno powiązać ze współczesnymi ideami resocjalizacji można znaleźć w pismach autorów kościelnych. Św. Augustyn odrzucał karę śmierci, jako że nie dawała ona oskarżonemu szansy na poprawę. Ustawodawca, państwowy wyłączywszy nieliczne gesty o charakterze polityczno-propagandowym (ułaskawienia), nigdy nie dał się jednak przekonać do tego sposobu myślenia211. 209. CTh. 9.21.4.1. 210. CTh. 9.38.6. 211. Aug. serm. 13.6. rozdziAł x 10.1. Przedawnienie Prawo zwyczajowe Rzymian nie znało instytucji, która by kształtem choć w daleki sposób przypominała współczesne przedawnienie. Ustania karalności ze względu na upływ czasu nie przewidywały regulacje, którymi rządziły się klany, trybunały rodzinne, zgromadzenia ludowe oraz sądy przysięgłych. Autorzy retorycznych toposów lubowali się natomiast w budowaniu narracji, której centrum stanowił wątek długiej nieobecności przestępcy, który następnie wracał i zostawał rozpoznany. Rzymianie wierzyli w nieuchronność kary. Czego więc nie był w stanie dopełnić człowiek, pozostawiano zemście bogów. W okresie królewskim i republikańskim upływ czasu nie zdejmował wszelako obowiązku odnalezienia i ukarania złoczyńcy ani nawet go nie łagodził. Precedensowe rozwiązania, w których nastąpiło odejście od tak sztywnej postawy, przyniosły ustawy małżeńskie Augusta z przełomu er, których przepisy jurysprudencja rzymska poddała następnie twórczej interpretacji1. W ustawie julijskiej o karaniu cudzołożników (lex Iulia de aduleriis coërcendis) wskazano pięcioletni okres, pozwalający na wniesienie aktu oskarżenia o cudzołóstwo. Po jego upływie miało ono pozostać bezkarne. W drodze wykładni rozszerzającej działanie tego przepisu rozciągnięto na dwa inne przestępstwa obyczajowe: stręczycielstwo i nierząd2. Początek biegu przedawnienia wyznaczał moment złamania prawa. Przerywało go zaś wniesienie aktu oskarżenia3. Pełnienie urzędu lub wykonywanie innych obowiązków o charakterze publicznym przez pokrzywdzonego lub sprawcę wstrzymywało ten bieg4. 1. Wnikliwie na ten temat: M. Zabłocka, Początki przedawnienia ścigania przestępstw w rzymskim prawie karnym, Acta Iuridica Resoviensia 22 (2018), s. 178–189. Zob. też: E. Volterra, Intorno alla prescrizione dei reati in diritto romano, Bullettino dell’Istituto di Diritto Romano 37 (1929), s. 57–96 J.A.C. Thomas, Prescription of Crimes in Roman Law, Revue internationale des droits de l’Antiquité 9 (1962), s. 417–430. 2. D. 48.5.30.6; por. C.J. 9.9.5; 9.9.27. 3. D. 48.5.30.7. 4. Por. C.J. 9.9.21. 186 Rozdział IX W odniesieniu do pozostałych czynów rozstrzygano kazuistycznie. Z problemem wpływem upływu czasu na odpowiedzialność karną często konfrontowano cesarza Trajana. Władca ten pozwolił zatrzymać darowizny dokonane kosztem środków publicznych (de facto nastąpiła ich defraudacja) przed ponad dwudziestu laty5. Jeżeli ktoś podejrzany o popełnienie przestępstwa zbiegł, a następnie wystawiono za nim list gończy, ale nie zabezpieczono mienia na poczet przyszłych kar, po upływie dwudziestu lat (i dłużej) zarówno on, jak i jego spadkobiercy mogli podnieść przed sądem zarzut przedawnienia6. Praktyka sądowa oraz rozstrzygnięcia Trajana wpłynęły zapewne na to, że Marek Aureliusz i Lucjusz Werus uznali dwadzieścia lat za czas, w którym należało skutecznie dochodzić roszczeń oraz karać przestępstwa, których ofiarą padał skarb państwa7. Jeżeli proces toczył się o popełnienie czynu zabronionego zagrożonego karą główną (śmiercią, zsyłką lub wygnaniem) upływ czasu nie zawsze uznawano za okoliczność łagodzącą lub wyłączającą odpowiedzialność karną. Wśród postawionych przed sądem Pliniusza chrześcijan znaleźli się i tacy, którzy „początkowo przyznali, że są chrześcijanami, jednak zaraz potem zaprzeczyli. Twierdzili, że przestali nimi być, jedni przed trzema laty, inni jeszcze wcześniej; niektórzy nawet przed dwudziestu laty”8. Namiestnik zwierzał się cesarzowi, że nie jest w stanie rozstrzygnąć, czy okazana skrucha może pomóc tym, którzy kiedyś byli chrześcijanami, ale porzucili wiarę w Chrystusa. W innej sprawie Pliniusz referował Trajanowi istnienie ludzi skazanych na walki gladiatorskie, na których nie wykonano kary. Władca orzekł, że wyrok musi dotknąć skazanych w przeciągu ostatnich dziesięciu lat. Pozostałym można było znaleźć jakąś sankcję zastępczą9. W ustawie Dioklecjana i Maksymiana napisano, że dwudziestoletni okres przedawnienia należy stosować nie tylko wobec oskarżonych o fałszerstwa, ale obejmuje on również prawie wszystkie inne przestępstwa10. Prawo do wniesienia aktu oskarżenia o zniewagę wygasać miało tymczasem już po roku11. Wzmianki źródłowe na temat przestępstw, które nie podlegają przedawnieniu należą do rzadkości. W pismach jurysty Paulusa zachowała się opinia, 5. Plin. epist. 10.111. 6. D. 48.17.2.1; por. jednak: D. 48.17.4.2. 7. D. 48.17.3. 8. Plin. epist. 10.96: ab indice nominati esse se Christianos dixerunt et mox negaverunt; fuisse quidem, sed desisse, quidam ante triennium, quidam ante plures annos, non nemo etiam ante viginti. 9. Plin. epist. 10.32. 10. C.J. 9.22.12. Zob. też: W. Wołodkiewicz, Przedawnienie w rzymskim prawie karnym – Konstytucja cesarza Dioklecjana z roku 293 (C. 9.22.12), Czasopismo Prawno-Historyczne 37.1 (1985), s. 1–24. 11. C.J. 9.35.5. 187 10.2. Darowanie kary zgodnie z którą upływ czasu nie ma żadnego wpływu na odpowiedzialność za przestępstwo podrzucenia dziecka12. Podkreślić należy za Markiem Kulikiem, że „charakter przedawnienia w prawie rzymskim był ściśle procesowy, upływ terminu uniemożliwiał wniesienie skargi. W istocie zatem nie było to przedawnienie rozumiane w sposób taki, jak współcześnie, lecz jako pozbawienie prawa do skargi w związku z upływem czasu. Dodać należy, że wraz z upadkiem cesarstwa rzymskiego liczne państwa zachowały instytucję utraty skargi jako swego rodzaju substytut przedawnienia ścigania, a z czasem nastąpiło pojęciowe odróżnienie przedawnienia jako takiego od utraty prawa do skargi”13. 10.2. Darowanie kary Przypadki darowania kary skazańcom wyjątkowo zdarzały się już w okresie republiki. O ich nadzwyczajnym charakterze świadczy fakt, że spora część z nich została skrupulatnie opisana. Beneficjentami tego rodzaju ułaskawień byli najczęściej uwikłani politycznie przedstawiciele arystokracji, którym przywracano pełnię praw na skutek zmiany układu sił politycznych. Decyzję w tej materii mógł wydać dyktator lub zgromadzenie ludowe14. Skutki podobne do ułaskawienia niosła interwencja westalki, która miała prawo uratować skazańca prowadzonego na egzekucję15. W okresie cesarskim ułaskawienie stało się prerogatywą imperatorów i było traktowane jako szczególny oraz udzielony indywidualnie akt łaski okazany skazanemu. Dlatego w wytycznych adresowanych do namiestników prowincji podkreślano, że ich wyroki mają charakter ostateczny, a jeżeli w sprawie pojawiły się nowe dowody, należało ją przekazać przed sąd cesarski16. Sądy niższej instancji 12. D. 48.10.19.1. 13. M. Kulik, Przedawnienie karalności i przedawnienie wykonania kary w polskim prawie karnym, Warszawa 2014, s. 4. Zob. też: ibidem, s. 5: „Przedawnienie w prawie rzymskim, jako instytucja ściśle procesowa funkcjonująca w ramach czystego procesu skargowego, nie było stosowane z urzędu przez sąd. Istniała tylko możliwość podniesienia przez oskarżonego zarzutu przedawnienia (exceptio)”. 14. Zob. Cic. phil. 2.23.56; 2.38.98. 15. Plut. Num. 10. 16. D. 48.19.27 pr. Namiestnicy mogli natomiast odraczać postępowanie ze względu na pojawienie się nowych dowodów w jego trakcie bądź jeżeli spodziewano się przedstawienia ich w niedalekiej przyszłości. Por. Plin. epist. 10.81; C.J. 3.11.1. 188 Rozdział IX nie mogły kwestionować rozstrzygnięć cesarskich na drodze wszczynania nowych procesów w tej samej sprawie17. Przez ułaskawienie władca anulował wyrok skazujący oraz przywracał skazanemu utracone prawa obywatelskie (cześć, pełniony urząd, wojskowa ranga)18. Nie powodowało ono jednak automatycznego zwrotu skonfiskowanego w procesie majątku (w przypadku skazania za przestępstwa wyborcze wręcz wykluczano taką możliwość19). O jego restytucję należało ubiegać się dodatkowo na drodze cywilnej lub administracyjnej20. Zwrot mógł nastąpić również na skutek cesarskiej interwencji. Miała ona jednak charakter dodatkowy w stosunku do ułaskawienia i stanowiła wyłącznie przejaw dobrej woli imperatora21. Od ludzi powołujących się na ułaskawienie wymagano udokumentowania tego faktu. Akt łaski winien być sformułowany ściśle (na kształt dyplomów, które otrzymywali żołnierze odchodzący honorowo do cywila22). Dlatego w sprawie niejakiego Archippusa, namiestnik Bitynii i Pontu zwierzał się Trajanowi: „przytoczono wyrok prokonsula Weliusza Paulusa, dowodzący, że Archippus został zesłany do kopalni za fałszerstwo, on zaś nie przedstawił niczego, co przemawiałoby za jego rehabilitacją. Zamiast tego okazał własną petycję skierowaną do Domicjana i odpowiedź władcy poświadczającą jego uczciwość, a także uchwałę mieszkańców miasta Pruzy”23. Dokumenty te nie były wystarczające, by dowieść niewinności, gdyż nie odnosiły się do meritum (fakt ułaskawienia). Niepewność prawa oraz arbitralne jego wykorzystywanie w okresie późnoantycznym, skłoniło ustawodawcę do podkreśleń, że niektóre czyny nie zasługują na indywidualne akty łaski, przeto ich sprawcy na próżno na nie liczą. Obowiązek zapłacenia wielkiej kary pieniężnej oraz obłożenie wieczystą infamią groziło wyższym urzędnikom, którzy ważyliby się poddać torturom radnych miejskich i ich krewnych. Gracjan, Walentynian i Teodozjusz podkreślili w roku 381 n.e., że sankcja ta nie może zostać odwołana ani zniesiona przez żaden indywidualny akt rehabilitacyjny24. 17. C.J. 9.51.10. 18. D. 48.5.25 pr.; 50.4.3.2; C.J. 9.51.1. Automatycznie nie odżywała jednak władza ojcowska. Zob. C.J. 9.51.6; por. jednak: C.J. 9.51.13. 19. Por. D. 48.14.1.2. 20. PS 4.8.22; D. 48.23.2; C.J. 9.51.8. 21. C.J. 9.51.2. 22. Wobec żołnierza, który nie potrafił wylegitymować się dyplomem o honorowym odbyciu służby, stosowano domniemanie, że usunięto go z armii w niesławie. Zob. D. 49.16.13.3. 23. Plin. epist. 10.58: Recitata est sententia Velii Pauli proconsulis, qua probabatur Archippus crimine falsi damnatus in metallum: ille nihil proferebat, quo restitutum se doceret; adlegabat tamen pro restitutione et libellum a se Domitiano datum et epistulas eius ad honorem suum pertinentes et decretum Prusensium. 24. C.J. 10.32.33.1. 189 10.3. Abolicja Choć postrzegane jako akt łaski, w sensie formalnym nie stanowiło ułaskawienia zwolnienie z części odbywania kary np. uwolnienie z kopalni z powodu złego stanu zdrowia lub podeszłego wieku25. W skutkach różniło się również ułaskawienie od amnestii. 10.3. Abolicja Rzymianie znali przeszkodę w orzeczeniu kary, która przejawiała się w uniemożliwieniu wszczęcia (ewentualnie kontynuowania) postępowania karnego lub nakazie jego umorzenia przed wydaniem wyroku26. Określali ją jako abolitio. Według jurysty Papiniana abolicja mogła mieć trojakie źródło: inicjatywa władzy (abolitio publica), inicjatywa oskarżyciela (abolitio privata) oraz zaistnienie okoliczności prawnych uniemożliwiających kontynuowanie procesu (abolitio ex lege)27. Abolicje publiczne pojawiły się w okresie cesarskim. Ogłaszał je senat lub panujący władca z okazji uroczystych rocznic lub radosnych wydarzeń28. Miały one zwykle związek ze zmianą rządów. Następcy imperatorów, którzy mieli obsesję na własnym punkcie, często umarzali toczące się postępowania w sprawach zdrady stanu i obiecywali, że nie będą instrumentalnie korzystać z przepisów o ochronie majestatu do usuwania osobistych wrogów oraz terroryzowania ludności. Akt oskarżenia mógł zostać również cofnięty przez oskarżyciela, który go wniósł29. W tym wypadku rozpatrujący sprawę sąd badał, czy istnieje słuszna przyczyna takiego posunięcia (iusta causa abolitionis). Karami, jaką Senatusconsultum Turpillianum z roku 61 n.e. przewidziało dla oskarżycieli zbyt pochopnie porzucających akt oskarżenia, była grzywna30 oraz niesława, która odejmowała prawo do wnoszenia aktów oskarżenia w przyszłości31. Na prowincjach 25. Por. D. 48.19.22. 26. PS 5.17.1. 27. D. 48.16.8; 48.16.10. 28. Por. D. 48.16.8–9. 29. W sprawach, które były inicjowane na podstawie zgłoszenia informatora (delatora), analogiczne uprawnienie przysługiwało również jemu. Sąd badał zasadność wycofania doniesienia – D. 49.14.15 pr. 30. Zob. D. 48.16.1; 48.16.7. Zob. też: C.J. 9.45.3; 9.45.5. 31. C.J. 9.45.2. 190 Rozdział IX zgodę na wycofanie się oskarżyciela z procesu wydawali stojący na ich czele namiestnicy32. Abolitio ex lege była wynikiem zaistnienia nowych okoliczności w świecie zewnętrznym, które rzutowały na zamknięcie postępowania procesowego. Do najpopularniejszych należała śmierć oskarżyciela lub utrata przez niego legitymacji procesowej33. Abolicja niosła za sobą daleko idące skutki. Jej zaistnienie bądź zastosowanie otwierało oskarżonemu drogę do wniesienia skargi wzajemnej przeciw oskarżycielowi34. Marek Aureliusz i Lucjusz Werus orzekli, że w sytuacji, kiedy spór jest zaawansowany, a oskarżyciel chciałby od niego odstąpić, należy pozyskać również zgodę oskarżonego35. W ustawie z roku 256 n.e. Walerian i Galien podkreślili, że mąż odstępujący od oskarżenia w sprawie o cudzołóstwo żony, nie będzie mógł wystąpić z nim już w przyszłości. Konstantyn wyłączył możliwość wycofania aktu oskarżenia, jeżeli było ono wynikiem przestępczej zmowy oskarżyciela z oskarżonym36. Żadna forma abolicji nie była zaś dostępna dla: zdrajców, defraudatorów publicznych pieniędzy, żołnierzy sprzeniewierzających się przysiędze oraz sprawcom najcięższych przestępstw37. 10.4. Amnestia Przypadki amnestionowania więźniów, które w swej formie przypominają współczesne działania, pojawiły się w IV wieku n.e.38. Wpływ na te praktyki 32. D. 48.16.8. Mogli oni również zablokować ponowne wszczęcie procesu w sprawie, w której doszło już raz do wycofania aktu oskarżenia. Zob. C.J. 9.45.4. 33. D. 48.16.10 pr. Kolejna osoba mogła wnieść ten sam akt oskarżenia w przeciągu 30 dni o zaistnienia abolicji – D. 48.16.10.2. 34. D. 48.2.11.2. 35. D. 48.16.18. 36. CTh. 9.37.1; C.J. 9.42.2. 37. CTh. 9.37.2; C.J. 9.42.3.4. 38. W źródłach zachowały się wprawdzie opisy praktyk uwalniania więźniów podczas świąt o charakterze religijnym przez Babilończyków, Asyryjczyków oraz Greków (np. podczas Wielkich Dionizjów, Tesmoforiów czy Panatenajów). Wydaje się jednak, że tamte „amnestie” ogłaszano tylko na określony czas. Z dużą dozą pewności można również zakładać, że nie obejmowały one najbardziej niebezpiecznych kryminalistów. Miały wymiar raczej wymiar symboliczny. Z podobną ostrożnością należy odnosić się do ewangelicznych przekazów na temat „tradycji” uwalniania przez Rzymian jednego więźnia na Święto Paschy. Ten apokryficzny przekaz stanowi jeden z wielu zastosowanych w Ewangeliach zabiegów, które mają zdjąć odium odpowiedzialności za śmierć Chrystusa z rzymskie- 10.4. Amnestia 191 bez wątpienia miała nauka chrześcijańska zbudowana wokół fragmentu Księgi Ezechiela, w którym napisano, że Bóg nie chce śmierci grzesznika, ale tego, by się nawrócił i żył39. Ojcowie Kościoła zbudowali na tej podstawie sugestywną naukę odnoszącą się do miłosierdzia państwa (caritas, misericordia) z jednej strony i błogosławionych skutków, jakie może przynieść skrucha (poenitentia) komuś, kto nieznacznie zbłądził z drugiej. Św. Augustyn pisał: „Jak pożyteczne jest lekarstwo łaski, bez trudu rozumieją ci, którzy nie zapominają, że są ludźmi. Napisano bowiem, że Bóg opiera się pysznemu, pokornemu zaś udziela swej łaski (Iac. 4.6). Również i Pan powiada w Ewangelii, że kto się wywyższy będzie poniżony, a kto się poniży będzie wywyższony”40. Na łaskę na ziemi nie zasłużyli wszelako ci, którzy dopuścili się czynów stanowiących śmiertelne zagrożenie dla duszy. Mowa o czynach „które wymienia prawo Dekalogu, i o których powiada Apostoł: »ponieważ tak czynią, nie posiądą Królestwa Niebieskiego (Galat. 5.21)«”41. Na tej bazie również ustawodawca świecki przewidział czyny, które nie były obejmowane amnestiami. Ustawy amnestyjne zestawiono w Kodeksie Teodozjusza w rozdziale „O odpuszczeniu win” (De indulgentiis criminum). Zbiór otwiera okolicznościowa regulacja cesarza Konstantyna z roku 322 n.e.: „z okazji narodzin Kryspusa i Heleny odpuszczamy wszystkim z wyjątkiem trucicieli, zabójców i cudzołożników”42. Kolejną ogłosił Konstancjusz dla uczczenia upadku Gallusa (lub Magnencjusza). Pojawiło się w niej enigmatyczne sformułowanie: „Nakazujemy więc, by wszyscy byli bezpieczni, z wyjątkiem sprawców pięciu przestępstw karanych śmiercią”43. Na pytanie, które „pięć przestępstw” miał na myśli władca, uczeni wciąż starają się znaleźć satysfakcjonującą odpowiedź44. Trudno zamknąć go namiestnika – Poncjusza Piłata. Por. Matt. 27.15–22; Marc. 15.6–13; Luc. 23.18–19; Joh. 18.38–40. Obszernie na temat starożytnych praktyk amnestyjnych: W. Waldstein, Untersuchungen zum römischen Begnadigungsrecht, Insbruck 1964. 39. Lib. Ez. 18.21.-28. 40. August. serm. 4.351: Quam sit utilis et necessaria poenitentiae medicina, facillime homines intelligunt, qui se homines esse meminerunt. Scriptum est enim, Deus superbis resistit, humilibus autem dat gratiam [Iacobi 4.6]. Et Dominus in Evangelio dicit, Quoniam qui se exaltat, humiliabitur; et qui se humiliat, exaltabitur. 41. Ibidem: Quae Legis decalogus continet; et de quibus Apostolus ait, quoniam qui talia agunt, regnum Dei non possidebunt [Galat. 5.21]. 42. CTh 9.38.1: Propter Crispi atque Helenae partum omnibus indulgemus praeter veneficos homicidas adulteros. 43. CTh. 9.38.2: Universos ergo praecipimus esse securos exceptis quinque criminibus, quae capite vindicantur. 44. Zob. np.: O. Robinson, Unpardonable Crimes: Fourth Century Attitudes, [w:] Critical Studies in Ancient Law, Comparative Law and Legal History, red. J. W. Cainrns, O. Robinson, Oxford-Portland Oregon 2001, s. 117–126. 192 Rozdział IX je w katalogu zbudowanym z pięciu elementów, dlatego wśród czynów nie podlegających amnestiom wskazuje się najczęściej: zdradę stanu, świętokradztwo, trucicielstwo, zabójstwo, cudzołóstwo, magię, przemoc seksualną, fałszowanie monety oraz znieważenie grobu. Odrębną grupą ustaw amnestyjnych były akty, które przeszły do historii pod nazwą „amnestii wielkanocnych”. Pierwszą z zachowanych ogłoszono w roku 367 n.e. w imieniu Walentyniana, Walensa i Gracjana. Napisano w niej: „z okazji dnia Wielkanocy, który świętujemy z głębi serca, wszystkim uwikłanym w popełnienie przestępstwa i zamkniętym w więzieniu, otwieramy wrota na wolność. Jednakowoż, niech będzie wyłączony ze wspólnoty obdarowanych świętokradczy zdrajca, skazany za przestępstwo przeciw zmarłym, truciciel lub czarownik, cudzołożnik, gwałciciel i morderca”45. Ci sami władcy w wydanej rok później ustawie, której adresatem był prefekt miasta Olybriusz, ogłosili: „Uroczystości Wielkiej Nocy wymagają, byśmy uwolnili wszystkich, którzy trzęsą się teraz ze strachu w smętnym oczekiwaniu na tortury i karę. Należy jednak zwyczajowo działać, zgodnie z postanowieniami przodków, abyśmy pospiesznie nie dopuścili do ucieczki od kary w przypadku zbrodni zabójstwa, plugawego cudzołóstwa, bezprawia zdrady stanu, przestępstwa czarów, podstępów trucicieli i przemocy porywaczy kobiet”46. Zbliżona w treści jest ustawa z roku 380 n.e., która została włączona do zbioru Konstytucji Syrmondiańskich. Podpisali się pod nią Walentynian, Teodozjusz i Arkadiusz, a jako adresata wskazano prefekta pretorio Eutropiusza. Cesarze „poruszeni łagodnością wszechmocnego Boga”, odpuścili w nim winy wszystkim „z wyłączeniem tych, których uwolnić nie pozwala ohyda pięciu popełnionych przestępstw”47. Rok później podobna proklamacja padła z ust Gracjana, Walentyniana i Teodozjusza: „dzień wielkanocnej radości nie dozwala, by jęczały stworzenia, które 45. CTh. 9.38.3: Ob diem paschae, quem intimo corde celebramus, omnibus, quos reatus adstringit, carcer inclusit, claustra dissolvimus. Adtamen sacrilegus in maiestate, reus in mortuos, veneficus sive maleficus, adulter raptor homicida communione istius muneris separentur. Zob. też: A. di Bernadrino, Tempo cristiano e la prima amnestia pasquale di Valentiniano I, [w:] Munera Amicitiae. Studi di storia e cultura sulla tarda antichtà offerti a S. Pirocco, red. R. Barcellona, T. Sardella, Rubettino 2003, s. 131–150. 46. CTh 9.38.4: Paschae celebritas postulat, ut, quoscumque nunc aegra exspectatio quaestionis poenaeque formido sollicitat, absolvamus. decretis tamen veterum mos gerendus est, ne temere homicidii crimen, adulterii foeditatem, maiestatis iniuriam, maleficiorum scelus, insidias venenorum raptusque violentiam sinamus evadere. 47. Sirm. 7: Placida beneficia lenitatis dei omnipotentis arbitrio commoti pro felicitate saeculi publicamus […] noxas remittimus […] exceptis his, quos quinque inmanitas criminum minime patitur relaxari. 10.4. Amnestia 193 popełniły przestępstwa. Niech budzące grozę więzienie zostanie otwarte dla nienawykłego doń światła. Temu jednak oficjalnie odmawiamy łaski, kto z przestępczą premedytacją pysznie porwał się na nasz majestat, kto targany ojcobójczym szałem unurzał rękę we krwi najbliższych, kto zbrukał się zabójstwem obcego człowieka, kto rościł sobie prawo do cudzego posłania i małżeńskiego łoża, kto okazał się zaborcą dziewiczej czci, kto zaślepiony bezbożnością, kazirodztwem naruszył czcigodną więź pomiędzy krewnymi lub też kto, poszukując szkodliwych ziół i mrucząc pod nosem zaklęcia, sporządził trucizny szkodzące duszy i ciału lub kto, będąc kopistą świętego oblicza i napastnikiem atakującym boską twarz, świętokradczą sztuczką odcisnął [na monecie] czcigodne kształty”48. Ci sami cesarze sformułowali w roku 384 n.e. specjalne pismo do wikariusza Marcjanusa, w którym padła standardowa deklaracja: „cześć, jaką żywimy dla dorocznych ceremonii, skłania nas, abyśmy rozkazali uwolnić od wszelkiego zagrożenia więzieniem i od strachu przed karą wszystkich, którzy zostali oskarżeni o jakieś drobniejsze przestępstwo. Z czego oczywiście należy wykluczyć tych, których zwierzęca żądza popchnęła do popełnienia przestępstw cięższych, spośród których pierwsza i największa jest zdrada stanu, następnie morderstwo, trucicielstwo i magia, nierząd i cudzołóstwo oraz w obrzydliwości równe świętokradztwu znieważenie grobu, porwanie kobiety a także oszukańcze fałszowanie monet”49. Rok później wrota więzień w całym państwie otworzono za sprawą Gracjana, Walentyniana i Teodozjusza. W piśmie do prefekta pretorio Neoteriusza imperatorzy oświadczyli: „niech odtąd nikt nie oczekuje, że przez przypadek zarządzenia Naszej Wieczności dotrą do niego z opóźnieniem. Sędziowie mają wprowadzać w życie akty łaski, które zwykliśmy ogłaszać. Skoro tylko nadejdzie dzień Wielkiej Nocy, niech nikt nie będzie przetrzymywany w więzieniu, niech opadną pęta wszystkich uwięzionych. Z czego jednak wyłączamy tych, 48. CTh 9.38.6: Paschalis laetitiae dies ne illa quidem gemere sinit ingenia, quae flagitia fecerunt; pateat insuetis horridus carcer aliquando luminibus. Alienum autem censemus ab indulgentia, qui nefariam criminum conscientiam in maiestatem superbe animaverit, qui parricidali furore raptus sanguine proprio manum tinxit, qui cuiusque praeterea hominis caede maculatus est, qui genialis tori ac lectuli fuit invasor alieni, qui verecundiae virginalis raptor extitit, qui venerandum cognati sanguinis vinculum profano caecus violavit incestu, vel qui noxiis quaesita graminibus et diris inmurmurata secretis mentis et corporis venena conposuit, aut qui sacri oris imitator et divinorum vultuum adpetitor venerabiles formas sacrilego eruditus inpressit. 49. CTh. 9.38.7: Religio anniversariae obsecrationis hortatur, ut omnes omnino periculo carceris metuque poenarum eximi iuberemus, qui leviore crimine rei sunt postulati. unde apparet eos excipi, quos atrox cupiditas in scelera compulit saeviora: in quibus est primum crimen et maxime maiestatis, deinde homicidii veneficiique ac maleficiorum, stupri atque adulterii parique immanitate sacrilegii sepulchrique violatio, raptus monetaeque adulterata figuratio. 194 Rozdział IX których uwolnienie spowodowałoby, jak mniemamy, skażenie powszechnej radości i wesela. Któż bowiem w te dni święte odpuściłby świętokradcy? Któż zapomniałby win cudzołożnika lub kazirodcy w tym czystym okresie? Kto, pośród nastroju powszechnego spokoju i radości, natychmiast nie podjąłby działań zmierzających do ukarania porywacza kobiet? Żadnej ulgi od więziennych łańcuchów nie zazna ten, kto, popełniając nieludzkie przestępstwo, nie pozwala zmarłym spoczywać w spokoju. Tortury niech znosi truciciel, czarownik oraz fałszerz pieniądza. Zabójca niech zawsze oczekuje śmierci, jako że sam stał się jej sprawcą. Skazany zaś za zdradę stanu, nie powinien liczyć na łaskę ze strony cesarza, przeciw któremu zuchwale się zbuntował”50. 10.5. Intercessio biskupa W IV i V wieku n.e. Kościół wykształcił własny aparat sądowniczy (episcopalis audientia), który częściowo odciążył państwo w zakresie spraw cywilnych, jak i karnych51. Biskupi, jako przedstawiciele społecznej elity i zarazem reprezentanci ludu, zaczęli również interweniować w sprawach kryminalnych u urzędników dworskich oraz u namiestników prowincji (intercessio). Działania te nie ograniczały się wyłącznie do wstawiennictwa i mediacji. Zdarzało się, że biskupi rościli sobie prawo do wpływania na treść wyroków. Ogłoszenie w roku 380 n.e. edyktu (tzw. edykt tessaloński), mocą którego nadano religii chrześcijańskiej status wyznania państwowego i zarazem jedynego, które cieszyło się uznaniem władzy52, 50. CTh 9.38.8: Nemo deinceps tardiores fortassis affatus nostrae perennitatis exspectet: exsequantur iudices, quod indulgere consuevimus. Ubi primum dies paschalis exstiterit, nullum teneat carcer inclusum, omnium vincula solvantur. Sed ab his secernimus eos, quibus contaminari potius gaudia laetitiamque communem, si dimittantur, advertimus. quis enim sacrilego diebus sanctis indulgeat? Quis adultero vel incesti reo tempore castitatis ignoscat? Quis non raptorem in summa quiete et gaudio communi persequatur instantius? Nullam accipiat requiem vinculorum, qui quiescere sepultos quadam sceleris immanitate non sivit; patiatur tormenta veneficus, maleficus adulteratorque monetae; homicida, quod fecit, semper exspectet; reus etiam maiestatis de domino, adversum quem talia molitus est, veniam sperare non debet. 51. Zob. W. Selb, Episcopalis audientia von der Zeit Konstantins bis zur Nov. XXXV Valentinians III, Zeitschrift der Savigny-Stiftung für Rechtsgeschichte. Romanistische Abteilung 84 (1967), s. 162– 217 F.J. Cuena Boy, La „episcopalis audientia”, Valladolid 1985; M.R. Cimma, L’episcopalis audientia nelle costituzioni imperiali da Costantino a Giustiniano, Torino 1989. Zob. też: P. Sadowski, Privilegium fori duchowieństwa w konstytucjach cesarskich z IV w. n.e., [w:] Salus rei publicae suprema lex. Ochrona interesów państwa w prawie karnym starożytnej Grecji i Rzymu, red. A. Dębiński, H. Kowalski, M. Kuryłowicz, Lublin 2007, s. 261–272. 52. CTh. 16.1.2; C.J. 1.1.1. 10.5. Intercessio biskupa 195 walnie przyczyniło się do tego, że już na schyłek IV wieku n.e. można datować zanik samodzielności państwowego prawa karnego. Podkreślić należy, że z punktu widzenia etyki i słuszności liczne interwencje biskupów były uzasadnione, jako że późnoantyczne przepisy karne były nieostre, a przy tym opatrzone drakońskimi sankcjami. Ich bezrefleksyjne stosowanie narażało obywateli na ździerstwa i szykany. Brak stabilnej i cieszącej się autorytetem władzy, a także demoralizacja i korupcja, jakie toczyły korpus urzędniczy, przyczyniały się do popełniania w majestacie prawa licznych niesprawiedliwości53. Paradoksalnie, to właśnie słabość prawa i niewydolność aparatu publicznego umożliwiały biskupom przeprowadzanie skutecznych działań na rzecz niewinnych oraz tych, którzy zasłużyli na drugą szansę. Św. Augustyn, choć nie popierał pieniactwa procesowego54, to jednak zachęcał wiernych, by w ostateczności dochodzili swych praw za pośrednictwem Kościoła. Ich sprawy miały toczyć się „nie przed publicznymi sędziami, nie przed prokonsulem, nie przed wikariuszem, nie przed komesem, nie przed cesarzem, ale przed Chrystusem”55. Znakomitym zobrazowaniem praktycznego wymiaru biskupiej intercessionis jest list św. Augustyna wysłany w roku 414 n.e. do wikariusza Afryki Macedoniusza56. Biskup Hippony wyjaśnia w nim, że interwencja na rzecz tych, którzy zbłądzili, to jego obowiązek, którego nie należy wszelako utożsamiać z próbami roztoczenia ochrony nad zatwardziałymi przestępcami i zapewnienia im bezkarności57. „Dlatego – tłumaczy – skoro jest możliwość, wstawiamy się za wszystkimi przestępcami, ponieważ wszelkie grzechy wydają się godne odpuszczenia, jeżeli ten, który został oskarżony przyobieca poprawę. I ty tak myślisz, i ja tak uważam”58. Dalej zaś wywodzi: „humanitaryzm zmusza nas do wstawienia się za przestępcami, ażeby to nie kara śmierci zakończyła ich występne życie”59. 53. Zob. M. Jońca, Ustawa Konstantyna przeciw korupcji w prowincjonalnym wymiarze sprawiedliwości (CTh. 1,16,7), Zeszyty Prawnicze 19.1 (2019), s. 271–282. 54. Aug. enarr. in ps. 80.2.21. 55. Aug. serm. 392.4: non dico iudices publicos, non proconsulem, non vicarium, non comitem, non imperatorem, sed Christum. 56. Wnikliwe studium na temat sądowniczych aktywności św. Augustyna: S. Jóźwiak, Państwo i Kościół w pismach św. Augustyna, Lublin 2004, s. 165–170. Na temat tej konkretnej sprawy: ibidem, s. 189–192; P. Szczur, Kradzież w dobie późnego cesarstwa rzymskiego a wczesne chrześcijaństwo. Od Septymiusza Sewera do Grzegorza I Wielkiego, Lublin 2020, s. 305–309. 57. Aug. epist. 153.1.1. 58. Aug. epist. 153.1.2: Ideo quippe, quantum facultas datur, pro peccatis omnibus intercedimus, quia omnia peccata videntur veniabiliora, cum is qui reus est correctionem promittit. Haec tua est, haec et nostra sententia. 59. Aug. epist. 153.1.3: Ideo compellimur humani generis caritate intervenire pro reis, ne istam vitam sic finiant per supplicium. 196 Rozdział IX W tym konkretnym przypadku biskup wstawił się za złodziejem, który przyznał się do winy i okazał skruchę. Mediacja sprawiła, że poszkodowany zgodził się wycofać zarówno powództwo, jak i akt oskarżenia, a sędzia zdecydował się nie kontynuować postępowania60. Warunkiem utrzymania się w mocy zawartego układu, była jednak restytucja skradzionego mienia oraz wypłacenie rekompensaty. „Jeżeli bowiem skradziona rzecz, która stała się przyczyną przestępstwa, nie została zwrócona, choć mogła, nie okazano prawdziwej skruchy lecz udawaną” podkreślił Augustyn61. 60. Aug. epist. 153.6.20. 61. Aug. epist. 153.6.20: Si enim res aliena, propter quam peccatum est, cum reddi possit, non redditur, non agitur poenitentia, sed fingitur. bibliogrAfiA Wykaz cytowanych źródeł Źródła prawnicze: C.J. – Codex Iustinianus, [w:] Corpus Iuris Civilis, t. II, ed. P. Krüger, Berolini 1963. Const. Apost. – Constitutiones Apostolorum, [w:] Synody i kolekcje praw, t. II, red. A. Baron, H. Pietras, Kraków 2007. Coll. – Collatio legum Mosaicarum et Romanarum, [w:] Fontes iuris Romani anteiustiniani, t. II, ed. S. Riccobono, Florentiae 1964. CTh. – Codex Theodosianus, [w:] Theodosiani libri XVI cum Constitutionibus Sirmondianis et Leges novellae ad Theodosianum pertinentes consilio et auctoritate Academiae litterarum regiae borussicae, ed. Th. Mommsen, P.M. Meyer, J. Sirmond, Berolini 1905. D. – Digesta Iustiniani, [w:] Corpus Iuris Civilis, t. I, ed. Th. Mommsen, P. Krüger, Berolini 1954. Decr. Grat. – Decretum Gratiani, [w:] Corpus Iuris Canonici, t. I, ed. E. Friedberg, Leipzig 1879. EKPCz. – Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności sporządzona w Rzymie dnia 4 listopada 1950 r., podpisana przez Polskę dnia 26 listopada 1991 r., ratyfikowana dnia 19 stycznia 1993 r. (Dz.U. Nr 61, poz. 284 ze zm.). Gai. – Gai Institutionum commentarii quattuor, [w:] Fontes iuris Romani anteiustiniani, t. II, ed. S. Riccobono, Florentiae 1964. Inst. – Institutiones Iustiniani, [w:] Corpus Iuris Civilis, t. I, ed. Th. Mommsen, P. Krüger, Berolini 1954. KC – ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz.U. Nr 16, poz. 93 ze zm.). KK – ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (Dz.U. Nr 88, poz. 553 ze zm.). KKS – ustawa z dnia 10 września 1999 r. Kodeks karny skarbowy (Dz. U. z 2021 r. poz. 408 z późn. zm.). KKW – ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny wykonawczy (Dz.U. Nr 90, poz. 557 ze zm.). Konst. – Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz.U. Nr 78, poz. 483 ze zm.). Nov. Iust. – Novellae Iustiniani, [w:] Corpus Iuris Civilis, t. III, ed. R. Schoell, G. Kroll, Berolini 1912. Nov. Theod. – Novellae Theodosiani, [w:] Theodosiani libri XVI cum Constitutionibus Sirmondianis et Leges novellae ad Theodosianum pertinentes consilio et auctoritate Academiae litterarum regiae borussicae, ed. Th. Mommsen, P.M. Meyer, J. Sirmond, Berolini 1905. 198 Bibliografia Nov. Val. – Novellae Valentiniani, [w:] Theodosiani libri XVI cum Constitutionibus Sirmondianis et Leges novellae ad Theodosianum pertinentes consilio et auctoritate Academiae litterarum regiae borussicae, ed. Th. Mommsen, P.M. Meyer, J. Sirmond, Berolini 1905. PS – Pauli Sententiae, [w:] Fontes iuris Romani anteiustiniani, t. II, ed. S. Riccobono, Florentiae 1964. Reg. Can. – Damasus, Regulae cannonicae, [w:] Damasus (Hungarus), Burchardica sive regulae canonicae, Antverpiae 1566. Reg. Ulp. – Regulae Ulpiani, [w:] Fontes iuris Romani anteiustiniani, t. II, ed. S. Riccobono, Florentiae 1964. Sirm. – Constitutiones Sirmondianae, [w:] Theodosiani libri XVI cum Constitutionibus Sirmondianis et Leges novellae ad Theodosianum pertinentes consilio et auctoritate Academiae litterarum regiae borussicae, ed. Th. Mommsen, P.M. Meyer, J. Sirmond, Berolini 1905. Tab. – Lex duodecim tabularum, [w:] Ustawa XII tablic. Tekst – tłumaczenie – objaśnienia, oprac. M. i J. Zabłoccy, Warszawa 2000. Źródła literackie Amm. Marc. – Ammianus Marcellinus, Res gestae, [w:] Ammianus Marcellinus, Rerum gestarum libri quae supersunt, t. I–II, ed. W. Seyfarth, Leipzig 1978. Antiph. – Antiphon, Orationes et fragmenta, [w:] Antiphon, Orationes et fragmenta, ed. T. Thalheim Leipzig 1914. App. bell. civ. – Appianus, Bella civilia, [w:] Appianus Alexandrinus, Historia Romana, t. I– II, ed. L. Mendelssohn, Lipsiae 1905. App. hist. rom. – Appianus, Historia Romana, [w:] Appianus Alexandrinus, Historia Romana, t. I–IV, ed. B. McGing, Cambridge Massachusetts 2020. Apul. apol. – Apuleius, Apologia, [w:] Apuleius Platonicus Madaurensis, Opera quae supersunt, t. II, ed. R. Helm, Lipsiae 1913. Apul. flor. – Apuleius, Florida, [w:] Apuleius Platonicus Madaurensis, Opera quae supersunt, t. I–III, ed. R. Helm, Lipsiae 1905–1910. Apul. met. – Apuleius, Metamorphoses, [w:] Apuleius Platonicus Madaurensis, Opera quae supersunt, t. I–III, ed. R. Helm, Lipsiae 1905–1910. Arist. Ath. Pol. – Aristoteles, Athenaion Politeia, [w:] Aristotelis Politeia Athēnaiōn, ed. F. Blass, Leipzig 1903. Arnob. comm in ps. – Arnobius, Commentarii in psalmos, [w:] Corpus Christianorum. Series Latina, t. XXV, ed. K.D. Daur, Turnholti 1990. Ascon. in Mil. – Asconius, In Milonem, [w:] Asconius Quintus Pedianus, Orationum Ciceronis quinque enarratio, rec. A. Kiessling, R. Schoell, Berolini 1875. Aug. de mend. – Augustinus, De mendacio, [w:] Corpus Scriptorum Ecclesiasticorum Latinorum, t. XLI, ed. I. Zycha, Pragae-Vindobonae-Lipsiae 1900. Aug. enarr. in ps. – Augustinus, Enarrationes in psalmos, [w:] Corpus Christianorum. Series Latina, t. XXXVIII–XL, ed. D.E. Dekkers, I. Fraipont, Turnholti 1956. Aug. epist. – Augustinus, Epistulae, [w:] Corpus Scriptorum Ecclesiasticorum Latinorum, t. XLIV, ed. A. Goldbacher, Vindobonae-Lipsiae 1904. Wykaz cytowanych źródeł 199 Aug. in Ioh. Evang. – Augustinus, Tractatus in Evangelium Ioannis, [w:] Corpus Christianorum. Series Latina, t. XXXVI, ed. D.R. Willems, Turnholti 1954. Aug. serm. – Augustinus, Sermones, [w:] Corpus Christianorum. Series Latina, t. XLI, ed. C. Lambot, Turnholti 1961. Aur. Vict. caes.– Aurelius Victor, De caesaribus, [w:] Aurelius Sextus Victor, Liber de caesaribus. Praecedunt: Origo gentis Romanae et Liber de viriis illustribus urbis Romae, rec. F. Pichlmayr, Lipsiae 1961. Bas. Caes. Enarr. in Isai. – Basilius Caesariensis, Enarratio in Isaiam, [w:] Patrologiae Cursus Completus. Series Graeca, t. XXX, ed. J.P. Migne, Paris 1857. Caes. Arl. ser. – Caesarius Arelatensis, Sermones, [w:] Corpus Christianorum. Series Latina, t. CIII–CIV, ed. D.G. Morin, Turnholti 1953. Cic. ad fam. – Cicero, Ad familiares, [w:] Marcus Tullius Cicero, Epistolarum ad familiares quae dicuntur libri sedecim, eiusdem Ciceronis epistolarum ad Q. fratrem libri tres, Q. Ciceronis de petitione consulatus ad M. fratrem liber, eiusdem versus quosdam de signis XII. Et epigramma de amore feminarum, rec. D.A.S. Wasenberg, Lipsiae 1873. Cic. ad Q. fr. – Cicero, Ad Quintum fratrem, [w:] Marcus Tullius Cicero, Epistolarum ad familiars quae dicuntur libri sedecim, eiusdem Ciceronis epistolarum ad Q. fratrem libri tres, Q. Ciceronis de petitione consulatus ad M. fratrem librer, eiusdem versus quosdam de signis XII. Et epigramma de amore feminarum, rec. D.A.S. Wasenberg, B.G. Teubner, Lipsiae 1873. Cic. de fin. – Cicero, De finibus, [w:] Marcus Tullius Cicero, De finibus bonorum et malorum libri quinque, rec. Th. Schicke, Lipsiae 1915. Cic. de inv. – Cicero, De inventione, [w:] Marcus Tullius Cicero, Rhetorici libri duo qui vocantur De inventione, rec. E. Stroebel, Stuttgardiae 1965. Cic. de leg. – Cicero, De legibus, [w:] Marcus Tullius Cicero, De legibus libri tres, ed. C.F. Müller, Lipsiae 1918. Cic. de leg. Manil. – Ciceo, De lege Manilia, [w:] M. Tulli Ciceronis Orationes: Pro Sex. Roscio; De imperio Cn. Pompei; Pro Cluentio; In Catilinam; Pro Murena; Pro Caelio, rec. A.C. Clark, Oxonii 1903. Cic. de nat. deor. – Cicero, De natura deorum, [w:] Marcus Tullius Cicero, De natura deorum, rec. O. Plasberg, Lipsiae 1917. Cic. de off. – Cicero, De officiis, [w:] Marcus Tullius Cicero, De officiis, rec. A. Alzert, Leipzig 1963. Cic. in Cat. – Cicero, In Catilinam, [w:] M. Tulli Ciceronis Orationes: Pro Sex. Roscio; De imperio Cn. Pompei; Pro Cluentio; In Catilinam; Pro Murena; Pro Caelio, rec. A.C. Clark, Oxonii 1903. Cic. in Flacc. – Cicero, Pro Flacco, [w:] M. Tullii Ciceronis Orationes in L. Catilinam quattuor, pro L. Murena, pro L. Flacco, rec. R. Klotz, Lipsiae 1884. Cic. in Verr. – Cicero, In Verrem, [w:] Marcus Tullius Cicero, In C. Verrem actionis secundae libri I–III, rec. A. Klotz, Lipsiae-Berolini 1923. Cic. phil. – Cicero, Philippicae, [w:] Marcus Tullius Cicero, Orationes in M. Antonium Philippicae XIV, rec. F. Schoell, Lipsiae 1916. 200 Bibliografia Cic. pro Caec. – Cicero, Pro Caecina, [w:] Marcus Tullius Cicero, Pro A. Caecina, rec. A. d’Ors, Milano 1965. Cic. pro Cael. – Cicero, Pro Caelio, [w:] M. Tulli Ciceronis Orationes: Pro Sex. Roscio; De imperio Cn. Pompei; Pro Cluentio; In Catilinam; Pro Murena; Pro Caelio, rec. A.C. Clark, Oxonii 1903. Cic. pro Cluent. – Cicero, Pro Cluentio, [w:] M. Tulli Ciceronis Orationes: Pro Sex. Roscio; De imperio Cn. Pompei; Pro Cluentio; In Catilinam; Pro Murena; Pro Caelio, rec. A.C. Clark, Oxonii 1903. Cic. pro Mil. – Cicero, Pro Milone, [w:] Marcus Tullius Cicero, Pro T. Annio Milone, rec. C.F. Müller, Lipsiae 1909. Cic. pro Mur. – Cicero, Pro Murena, [w:] M. Tulli Ciceronis Orationes: Pro Sex. Roscio; De imperio Cn. Pompei; Pro Cluentio; In Catilinam; Pro Murena; Pro Caelio, rec. A.C. Clark, Oxonii 1903. Cic. pro Rosc. Am. – Cicero, Pro Roscio Amerino, [w:] M. Tulli Ciceronis Orationes: Pro Sex. Roscio; De imperio Cn. Pompei; Pro Cluentio; In Catilinam; Pro Murena; Pro Caelio, rec. A.C. Clark, Oxonii 1903. Cic. pro Scaur. – Cicero, Pro Scauro, [w:] Marcus Tullius Cicero, Pro Milone. In Pisonem. Pro Scauro. Pro Fonteio. Pro Rabirio Postumo. Pro Marcello. Pro Ligario. Pro rege Deiotaro, transl. N.H. Watts, Cambridge Massachusetts 1931. Cic. pro Sull. – Cicero, Pro Sulla, [w:] Marcus Tullius Cicero, Pro Sulla, rec. H. Kasten, Lipsiae 1949. Cic. top. – Cicero, Topica, [w:] Marcus Tullius Cicero, De optimo genere oratorum. Partitiones oratoriae. Topica, rec. G. Friedrich, Lipsiae 1914. Cic. Tull. – Cicero, Pro Tullio, [w:] Marcus Tullius Cicero, Pro M. Tullio oratio, rec. I. Garuti, Milano 1965. Cic. tusc. – Cicero, Tusculanae disputationes, [w:] Marcus Tullius Cicero, Tusculanae disputationes, ed. M. Pohlenz, Lipsiae 1918. Clem. Alex. paed. – Clemens Alexandrinus, Paedagogus, [w:] Sources Chrétiennes, t. LXX, ed. H.-I. Marrou. C. Modésert, Ch. Matray, Paris 1960. Dio Cass. – Dio Cassius, Historia Romana, [w:] Dio Cassius Cocceianus, Historia Romana, t. I–III, ed. L. Dindorf, Lipsiae 1890–1894. Dio Chrys. orat. – Dio Chrysostomus, Orationes, [w:] Dio Chrysostomus, Orationes, t. I–IV, ed. J.W. Cohoon, H.L. Crosby, Cambridge Massachusetts 1949–1956. Dion Hal. – Dionysius Halicarnassensis, Antiquitates Romanae, [w:] Dionysius Halicarnassensis, Antiquitatum Romanarum quae supersunt, t. I–IV, ed. Jacoby, Lipsiae 1885–1905. Epict. – Epictetus, Dissertationes, [w:] Epictetus, Dissertationes ab Arriano digestae, rec. H. Schenkl, B.G. Teubner, Lipsiae 1894. Fest. – Festus, De verborum significatu, [w:] Festus Sextus Pompeius, De verborum significatu quae supersunt cum Pauli epitome, ed. W.M. Lindsay, Lipsiae 1913. Frontin. strat. – Frontinus, Strategramata, [w:] Sextus Iulius Frontinus, Stratagems. Aqueducts of Rome, transl. M.B. McElwain, Cambridge Massachusetts 1980. Gell. noct. att. – Aulus Gellius, Noctes atticae [w:] Auli Gellii Noctium Atticarum libri XX, t. I–II, rec. C. Hosius, Stutgardiae 1981. Wykaz cytowanych źródeł 201 Hier. comm. in Easai. – Hieronymus, Commentarii in Esaiam, [w:] Patrologiae Cursus Completus. Series Latina, t. XXIV, ed. J.P. Migne, Paris 1865. Hier. epist. – Hieronymus, Epistulae, [w:] Hieronim ze Strydonu, Listy, t. 1–4, wstęp i oprac. Monika Ożóg na podstawie tłumaczenia ks. Jana Czuja, tekst łaciński przygotował Henryk Pietras SJ, Kraków 2010–2011. Hom. Il. – Homerus, Ilias, [w:] Homeri Opera, t. I–II, rec. D.B. Monro, T.W. Allen, Oxford 1963. Hor. carm. – Horatius, Carmina [w:] Horatius Quintus Flaccus, Opera, rec. S. Borzsák, Leipzig 1984. Ioh. Chrys., Ad pop. Ant. hom. – Iohannes Chrysostomus, Ad populum Antiochenum homilia, [w:] Patrologiae Cursus Completus. Series Graeca, t. XLIX, red. J.P. Migne, Paris 1862. Ioh. Chrys. ad Stag. a daem. vex. – Iohannes Chrysostomus, Ad Stagirium a daemone vexatum, [w:] Patrologiae Cursus Completus. Series Graeca, XLVII, red. J.P. Migne, Paris 1863. Ioh. Chrys. adv. ebr. – Iohannes Chrysostomus, Adversus ebriosos et de resurrectione Domini nostri Iesu Christi, [w:] Patrologiae Cursus Completus. Series Graeca, t. XLIX, red. J.P. Migne, Paris 1862. Ioh. Chrys. Exp. de proph. obsc. – Iohannes Chrysostomus, De prophetiarum obcuritate homilia, [w:] Patrologiae Cursus Completus. Series Graeca, t. LVI, red. J.P. Migne, Paris 1862. Ioh. Chrys. Exp. in ps. – Iohannes Chrysostomus, Expositiones in Psalmos, [w:] Patrologiae Cursus Completus. Series Graeca, t. LV, red. J.P. Migne, Paris 1862. Ioh. Chrys. In ep II ad Tim. – Iohannes Chrysostomus, In epistulam II ad Timotheum homilia, [w:] Patrologiae Cursus Completus. Series Graeca, t. LXII, red. J.P. Migne, Paris 1862. Ioh. Chrys. In epist. ad Ephes. – Iohannes Chrysostomus, In epistulam ad Ephesios homilia, [w:] Patrologiae Cursus Completus. Series Graeca, t. LXII, red. J.P. Migne, Paris 1862. Ioh. Chrys. in Ioh. hom. – Iohannes Chrysostomus, In Iohannem homilia, [w:] Patrologiae Cursus Completus. Series Graeca, t. LIX, red. J.P. Migne, Paris 1862. Ios. bell. iud. – Iosephus, Bellum Iudaicum, [w:] Iosephus Flavius, Bellum Iudaicum libri VI, t. VI–VII, Berolini 1894. Isid. etym. – Isidorus, Etymologiae, [w:] Isidorus Hispaniensis, Etymologiae Isidori Hispalensis episcopi etymologiarum libros XX, ed. F.W. Otto, Lipsiae 1833. Iuv. sat. – Iuvenalis, Saturae, [w:] Iuvenalis Decimus Iunius, Saturae cum commentariis C. Heinrichii, t. I–II, Bonnae 1838–1839. Joh. – Evangelium secundum Iohannem, [w:] Novum Testamentum graece et latine. Textus latinus ex Vulgata versione sixti V. P. H. Jussu recognita et Clementis VIII. P.M. auctoritate edita, Lipsiae 1907. Lact. div. inst. – Lactantius, Divinae institutiones, [w:] Lactantius, Institutions divines, t. I–II, transl. P. Monat, Paris 1987. Laud. Tur. – Laudatio Turiae, [w:] M. Jońca, Laudatio Turiae – funebris oratio uxori dedicata. Pochwała Turii – mowa pogrzebowa ku czci żony, Poznań 2011. 202 Bibliografia – Liber Exodus, [w:] Bibliorum sacrorum iuxta vulgatam Clementi nova editio breviario perpetuo et concordantiis aucta adnotatis etiam locis qui in monumentis fidei sollemnioribus et in liturgia Romana usurpari conserverunt, cur. A. Gramatica, Vaticani 1959. Lib. Ez. – Prophetia Ezechielis, [w:] Bibliorum sacrorum iuxta Vulgatam Clementi nova editio breviario perpetuo et concordantiis aucta adnotatis etiam locis qui in monumentis fidei sollemnioribus et in liturgia Romana usurpari consuerverunt, cur. A. Gramatica, Vaticani 1959. Lib. orat. – Libanius, Orationes, [w:] Libanius, Opera, t. I–IV, ed. R. Foerster, Lipsiae 1903–1908. Lib. Ps. – Liber Psalmorum, [w:] Bibliorum sacrorum iuxta Vulgatam Clementi nova editio breviario perpetuo et concordantiis aucta adnotatis etiam locis qui in monumentis fidei sollemnioribus et in liturgia Romana usurpari consuerverunt, cur. A. Gramatica, Vaticani 1959. Liv. – Livius, Ab urbe condita, [w:] Livius Titus Patavinus, Historiarum libri qui supersunt omnes, t. I–II, Halae 1815–1816. Liv. per. – Livius, Periochae, [w:] Livius Titus Patavinus, Periochae omnium librorum, ed. O. Rossbach, B.G. Teubner, Lipsiae 1910. Luc. – Evangelium secundum Lucam, [w:] Novum Testamentum Graece et Latine. Textus Latinus ex Vulgata versione sixti V.P.H. Jussu recognita et Clementis VIII. P.M. auctoritate edita, Lipsiae 1907. Macr. sat. – Macrobius, Saturnalia, [w:] Macrobius Ambrosius Theodosius, Opera, t. I–II, ed. J. Willis, Lipsiae 1963. Marc. – Evangelium secundum Marcum, [w:] Novum Testamentum Graece et Latine. Textus Latinus ex Vulgata versione sixti V.P.H. Jussu recognita et Clementis VIII. P.M. auctoritate edita, Lipsiae 1907. Mart. – Martialis, Epigrammata, [w:] Martialis Marcus Valerius, Epigrammaton libri XIV, rec. W. Heraeus, Leipzig 1982. Matt. – Evangelium secundum Matthaeum, [w:] Novum Testamentum Graece et Latine. Textus Latinus ex Vulgata versione sixti V.P.H. Jussu recognita et Clementis VIII. P.M. auctoritate edita, Lipsiae 1907. Min. Fel. Oct. – Minutius Felix, Octavius, [w:] Minutius Felix, Octavius, rec. H. Boenig, Lipsiae 1903. Ovid. ars am. – Ovidius, Ars amatoria, [w:] Publius Ovidius Naso, Opera omnia, t. I, rec. C.H. Weise, Lipsiae-Parisiis 1872. Ovid. fast. – Ovidius, Fasti, [w:] Publius Ovidius Naso, Opera omnia, t. III, rec. C.H. Weise, Lipsiae-Parisiis 1872. Paus. – Pausanias, Graeciae descriptio, [w:] Pausanias, Graeciae descriptio, t. I–II, rec. M.H. Rocha-Pereira, Leipzig 1973–1977. Petr. Chrys. serm. – Petrus Chrysologus, Sermones, [w:] Corpus Christianorum. Series Latina, t. XXIV, ed. A. Olivar, Turnholti 1975. Petr. sat. – Petronius, Satiricon, [w:] Petronius Gaius Arbiter, Satirarum reliqiae. Adiectus est liber priapeorum, rec. F. Buecheler, Berolini 1862. Phaed. fab. – Phaedrus, Fabulae, [w:] Babrius and Phaedrus, ed. and transl. B.E. Terry, Cambridge Massachusetts 1975. Lib. Exod. Wykaz cytowanych źródeł 203 Phil. Alex. de spec. leg. – Philo Alexandrinus, De specialibus legibus, [w:] Philo Alexandrinus, De specialibus legibus, ed. F.H. Colson, Cambridge Massachusetts 1998. Plat. leg. – Plato, Leges, [w:] Platonis Opera Omnia, t. X, ed. G. Stallbaum, Leipzig 1877. Plaut. mil. glor. – Plautus, Miles gloriosus, [w:] T. Macci Plauti, Comoediae, t. II: Miles Gloriosus, Mostellaria, Persa, Poenulus, Pseudolus, Rudens, Stichus, Trinummus, Truculentus, Vidularia, Fragmenta, ed. W.M. Lindsay, Oxford 1922. Plin. ep. – Plinius, Epistulae, [w:] C. Plinii Caecilii Secundi Epistularum libri novem, Epistulae ad Traianum. Panegirycus, rec. R.C. Kukula, Lipsiae 1913. Plin. nat. hist. – Plinius, Naturalis historia, [w:] Caius Plinius Secundus, Naturalis historia, ed. R. Gansiniec, Leopoli 1937. Plut. Ant. – Plutarchus, Antonius, [w:] Plutarchi Vitae parallelae, rec. Cl. Lindskog et K. Ziegler, t. I–IV, Leipzig-Berlin 1969–1980. Plut. Caes. – Plutarchus, Caesar, [w:] Plutarchi Vitae parallelae, rec. Cl. Lindskog et K. Ziegler, t. I–IV, Leipzig-Berlin 1969–1980. Plut. Cat. Mai. – Plutarchus, Cato Maior, [w:] Plutarchi Vitae parallelae, rec. Cl. Lindskog et K. Ziegler, t. I–IV, Leipzig-Berlin 1969–1980. Plut. Cic. – Plutarchus, Cicero, [w:] Plutarchi Vitae parallelae, rec. Cl. Lindskog et K. Ziegler, t. I–IV, Leipzig-Berlin 1969–1980. Plut. Crass. – Plutarchus, Crassus, [w:] Plutarchi Vitae parallelae, rec. Cl. Lindskog et K. Ziegler, t. I–IV, Leipzig-Berlin 1969–1980. Plut. Demetr. – Plutarchus, Demetrius, [w:] Plutarchi Vitae parallelae, rec. Cl. Lindskog et K. Ziegler, t. I–IV, Leipzig-Berlin 1969–1980. Plut. Mar. – Plutarchus, Marius, [w:] Plutarchi Vitae parallelae, rec. Cl. Lindskog et K. Ziegler, t. I–IV, Leipzig-Berlin 1969–1980. Plut. Marcell. – Plutarchus, Marcellus, [w:] Plutarchi Vitae parallelae, rec. Cl. Lindskog et K. Ziegler, t. I–IV, Leipzig-Berlin 1969–1980. Plut. Num. – Plutarchus, Numa, [w:] Plutarchi Vitae parallelae, rec. Cl. Lindskog et K. Ziegler, t. I–IV, Leipzig-Berlin 1969–1980. Plut. Per. – Plutarchus, Pericles, [w:] Plutarchi Vitae parallelae, rec. Cl. Lindskog et K. Ziegler, t. I–IV, Leipzig-Berlin 1969–1980. Plut. quaest. Rom. – Plutarchus, Quaestiones Romanae, [w:] Plutarchus, Moralia, t. II, ed. W. Nachstädt, W. Sieveking, J. Titchener, Leipzig 1971. Plut. Rom. – Plutarchus, Romulus, [w:] Plutarchi Vitae parallelae, rec. Cl. Lindskog et K. Ziegler, t. I–IV, Leipzig-Berlin 1969–1980. Plut. Sert. – Plutarchus, Sertorius, [w:] Plutarchi Vitae parallelae, rec. Cl. Lindskog et K. Ziegler, t. I–IV, Leipzig-Berlin 1969–1980. Polyb. – Polybius, Historia, [w:] Polybius, Historia, ed. L. Dindorf, t. I–IV, Lipsiae 1883–1905. Ps.Quint. decl. mai. – Pseudo-Quintilianus, Declamationes maiores, [w:] M. Fabius Quintilianus, Declamationes XIX maiores Quintiliano false adscriptae, rec. L. Hakanson, Lipsiae 1985. Ps.Quint. decl. min. – Pseudo-Quintilianus, Declamationes minores, [w:] M. Fabius Quintilianus, Declamationes minores, rec. D.R. Shackleton Bailey, Stutgardiae 1989. 204 Publil. sent. Bibliografia – Publilius Syrus, Sententiae, [w:] Publilii Syri Sententiae, rec. O. Friedrich, Berolini 1880. Quint. inst. or. – Quintilianus, Institutio oratoria, [w:] Quintilianus Marcus Fabius, Institutionis oratoriae libri duodecim, rec. E. Bonnell, Lipsiae 1854. Rhet. ad Herenn. – Rhetorica ad Herennium, [w:] Marcus Tullius Cicero, Opera rhetorica, t. I, rec. G. Friedrich, Lipsiae 1908. Sall. Cat. – Sallustius, Catilina, [w:] Sallustius Caius Crispus, Catilina. Iugurtha. Ex historiis orationes et epistulae, ed. A. Eussner, Lipsiae 1908. Sall. Iug. – Sallustius, Iugurtha, [w:] Sallustius Caius Crispus, Catilina. Iugurtha. Ex historiis orationes et epistulae, ed. A. Eussner, Lipsiae 1908. Salv. de gub. Dei – Salvianus Massiliensis, De gubernatione Dei, [w:] Sources Chrétiennes, t. CCXX, ed. G. Lagarrigue, Paris 1975. Sen. apoc. – Seneca, Apolocyntosis, [w:] Seneca the Younger, Apolocyntosis with an English Translation by W.H.D. Rouse, Cambridge Massachusetts 1961. Sen. contr. – Seneca, Controversiae, [w:] Seneca the Elder, Declamations with an English Translation, t. I‒II, ed. M. Winterbottom, Cambridge Massachusetts 1974. Sen. de benef. – Seneca, De beneficiis, [w:] Seneca the Younger, Moral Essays with an English Translation, t. III, ed. W. Basore, Cambridge Massachusetts 1958. Sen. de brev. vit. – Seneca, De brevitate vitae, [w:] Seneca the Younger, Moral Essays with an English Translation, t. II, ed. W. Basore, Cambridge Massachusetts 1958. Sen. de clem. – Seneca, De clementia, [w:] Seneca the Younger, Moral Essays with an English Translation, t. I, ed. W. Basore, Cambridge Massachusetts 1958. Sen. de const. – Seneca, De constantia, [w:] Seneca the Younger, Moral Essays with an English Translation, t. I, ed. W. Basore, Cambridge Massachusetts 1958. Sen. de ir. – Seneca, De ira, [w:] Seneca the Younger, Moral Essays with an English Translation, t. III, ed. W. Basore, Cambridge Massachusetts 1958. Sen. epist. – Seneca, Epistulae morales ad Lucilium, [w:] Epistulae morales L. Annaei Senecae Ad Lucilium Epistularum Moralium quae supersunt, ed. O. Hense, Lipsiae 1914. Serv. in Verg. Ecl. – Servius, In Vergilii Eclogae commentarius, [w:] Servii grammatici qui feruntur in Vergilii carmina commentarii, t. I–II, rec. G. Thilo, H. Hagen, Lipsiae 1878–1884. SHA Hadr. – Scriptores Historiae Augustae, Hadrianus [w:] Scriptores Historiae Augustae, t. I–II, ed. E. Hohl, Leipzig 1971. SHA Macrin. – Scriptores Historiae Augustae, Macrinus, [w:] Scriptores Historiae Augustae, t. I–II, ed. E. Hohl, Leipzig 1971. SHA Max. – Scriptores Historiae Augustae, Maximus et Balbinus, [w:] Scriptores Historiae Augustae, t. I–II, ed. E. Hohl, Leipzig 1971. Sozom. hist. eccl. – Sozomenos, Historia Ecclesiastica, [w:] Sozomeni ecclesiastica historia: Greek text with Latin translation, ed. R. Hussey, t. I–II, Oxonii 1860. Suet. Aug. – Suetonius, Augustus, [w:] Suetonius Caius Tranquillus, De vita caesarum libri VIII, rec. H. Ihm, Lipsiae 1908. Suet. Claud. – Suetonius, Claudius, [w:] Suetonius Caius Tranquillus, De vita caesarum libri VIII, rec. H. Ihm, Lipsiae 1908. Suet. Galb. – Suetonius, Galba, [w:] Suetonius Caius Tranquillus, De vita caesarum libri VIII, rec. H. Ihm, Lipsiae 1908. Wykaz cytowanych źródeł 205 Suet. Ner. – Suetonius, Nero, [w:] Suetonius Caius Tranquillus, De vita caesarum libri VIII, rec. H. Ihm, Lipsiae 1908. Suet. Tib. – Suetonius, Tiberius, [w:] Suetonius Caius Tranquillus, De vita caesarum libri VIII, rec. H. Ihm, Lipsiae 1908. Suet. Vit. – Suetonius, Vitellius, [w:] Suetonius Caius Tranquillus, De vita caesarum libri VIII, rec. H. Ihm, Lipsiae 1908. Tac. ann. – Tacitus, Annales, [w:] Tacitus Publius Cornelius, Annalum libri XVI, rec. J. Bekker, Lipsiae 1831. Tac. Germ. – Tacitus, Germania, [w:] Tacitus Publius Cornelius, Germania, rec. W. Reeb, Lipsiae 1930. Tac. hist. – Tacitus, Historiae [w:] Tacitus Publius Cornelius, Historiarum libri qui supersunt, t. I–II, ed. C. Heraeus, Leipzig 1872. Tert. ad nat. – Tertullianus, Ad nationes [w:] Quinti Septimi Florentis Tertulliani Opera, t. II, ed. J.G.H. Borleffs, Turnholti 1954. Tert. de poen. – Tertullianus, De poenitentia, [w:] Quinti Septimi Florentis Tertulliani Opera, t. I, ed. J.G.H. Borleffs, Turnholti 1954. Tert. de resur. carn. – Tertullianus, De resurrectione carnis, [w:] E. Evans, Tertullian’s Treatise on the Resurrection, London 1960. Tert. de spec. – Tertullianus, De spectaculis, [w:] Quinti Septimi Florentis Tertulliani Opera, t. I, ed. J.G.H. Borleffs, E. Dekkers, Turnholti 1954. Thom. Acq. Summ. – Thomas Aquinas, Summa theologica, [w:] Thomas de Aquino, Summa sacrae theologiae... dilligenter recognita... cum commentariis Thomae de Vio Caietani card., t. I‒II, Lugundi 1588. Val. Max. – Valerius Maximus, Facta ac dicta memorabilia, [w:] Valerius Maximus, Factorum ac dictorum memorabilium libri IX, ed. C. Kempf, Leipzig 1888. Vell. Pat. – Velleius Paterculus, Historia Romana, [w:] Velleius Gaius Paterculus, Ex historiae Romanae libris duobus quae supersunt, ed. C. Halm, Stuttgartiae 1968. Źródła epigraficzne i papirologiczne CIL IK Knidos P. Berol. P. Gen. SEG SIG – Corpus Inscriptionum Latinarum, Berlin 1863-. – Die Inschriften von Knidos, [w:] Die Inschriften von Knidos I, Inschriften griechischer Städte aus Kleinasien 41 (1992), hrsg. W. Blümel: https:// epigraphy.packhum.org/regions/1702. – Papyrus Berolinensis 7306, [w:] A. Łukaszewicz, Petition Concerning a Theft. P. Berol. 7306, Journal of Juristic Papyrology 19 (1983), s. 107–119. – Papyrus Genevensis 230, [w:] H.J. Drexhage, Eigentumsdelikte im römischen Ägypten (1.–3. Jh. n.Chr.). Ein Beitrag zur Wirtschaftsgeschichte, [w:] Aufstieg und Niedergang der römischen Welt II, 10.1 (1988), s. 952–1004. – Supplementum Epigraphicum Graecum, t. I–XXV, Leiden 1923-. – Sylloge Inscriptionum Graecorum, ed. W. Dittenberger, Leipzig 1915–1924. 206 Bibliografia Literatura przedmiotu Albertario E., Delictum e crimen nel diritto romano – classico e nella legislazione guistinianea, Milano 1924. Amielańczyk K., Cognitio extra ordinem w rzymskim prawie karnym publicznym, Studia Iuridica Lublinensia 24.3 (2016), s. 41–51. Amielańczyk K., Głos cesarza Hadriana w sprawie „s.c. Silanianum”, Zeszyty Prawnicze 6.1. (2006), s. 9–25. Amielańczyk K., Lex Cornelia de sicariis et veneficis. Ustawa Korneliusza Sulli przeciwko nożownikom i trucicielom, Lublin 2011. Amielańczyk K., Rzymskie prawo karne w reskryptach cesarza Hadriana, Lublin 2006. Amielańczyk K., Udział jurystów klasycznych w administracji rzymskiego wymiaru sprawiedliwości: upadek czy wzrost znaczenia rzymskiej jurysprudencji?, Gdańskie Studia Prawnicze 28 (2012), s. 25–38. Amielańczyk K., Z historii ustawodawstwa rzymskiego w sprawach karnych. Próba periodyzacji, Acta UWr, Prawo 305 (2008), s. 11–24. Ankum H., Adultera capta, Revue internationale des droits de l’Antiquité 32 (1985), s. 153– 205. Aubert J.J., Double Standard In Roman Criminal Law? The Death Penalty and Social Structure in Late Republican and Early Imperial Rome, [w:] Speculum Iuris. Roman Law as a Reflection of Social and Economic Life In Antiquity, red. J.J. Aubert, B. Sirks, Michigan 2002, s. 94–133. Bauman R.A., Crime and Punishment in Ancient Rome, London 2002. Bauman R.A., The Hostis Declarations of 88 and 87 B.C., Athenaeum (1973), s. 270–293. Bauman R.A., The Interface of Greek and Roman Law, Revue internationale des droits de l’antiquité 42 (1996), s. 39–62. Beckmann F., Zauberei und Recht in Roms Frühzeit. Ein Beitrag zur Geschichte und Interpretation des Zwölftafelrechtes, Osnabrück 1923. Beling E., Die Lehre vom Tatbestand, Tübingen 1930. Bengston H., Zu den Proskriptionen der Triumvirn, München 1972. Bernadrino A. di, Tempo cristiano e la prima amnestia pasquale di Valentiniano I, [w:] Munera Amicitiae. Studi di storia e cultura sulla tarda antichtà offerti a S. Pirocco, red. R. Barcellona, T. Sardella, Rubettino 2003, s. 131–150. Beseler G. von, Beiträge zur Kritik der römischen Rechtsquellen, t. I–IV, Tübingen-Leipzig 1910–1920. Bohne G., Zur Stellung der Frau im Prozess- und Strafrecht der italienischen Statuten, Leipzig 1926. Brasiello U., La repressione penale in diritto romano, Napoli 1937. Brasiello U., Tentativo nel diritto romano, Torini 1971. Brecht C.H., Perduellio, München 1938. Bruyn Th. de, Flogging a Son: The Emergence of the Pater Flagellans in Latin Christian Discourse, Journal of Early Christian Studies 7.2 (1999), s. 249–290. Brzeziński A., Izauria jako kraina „latrones” w świetle przekazów Ammianusa Marcellinusa, Studia Prawnoustrojowe 12 (2010), s. 41–48. Literatura przedmiotu 207 Burchard Ł., Kształtowanie się pojęcia przestępstwa w systemie prawa kanonicznego, Łódzkie Studia Teologiczne 23.2 (2014), s. 39–65. Bukowska-Gorgoni K., Zur Geschichte des Satzes „nullum crimen sine lege”, Archivum Iuridicum Crasoviense 8 (1975), s. 33–54 Burczak K., Sacrilegium w „Dekrecie” Gracjana, Lublin 2010. Cañizar Palatios J.L., El uso propagandistico del hostis publicus en el Codex Theodosianus, Latomus 65 (2006), s. 130–144. Cantarella E., Adulterio, omicidio legittimo e causa d’onore in diritto Romano, [w:] Studi in onore di Gaetano Scherillo, t. I, Milano 1972, s. 243–274. Cantarella E., I supplizi capitali in Grecia e a Roma, Milano 1991. Carcaterra A., Le definizioni dei giuristi romani, Napoli 1966. Carnazza-Rametta G., Studio sul diritto penale dei Romani, Roma 1972. Carocius V., Tractatus varii, Venetiis 1603. Cascione C., Verberalissime, Index 25 (1997), s. 473–490. Chmiel A., Ustrój rzymskich organów jurysdykcyjnych w sprawach karnych, Studia Prawnoustrojowe 12 (2011), s. 49–55. Chuvin P., Ostatni poganie, Warszawa 2008. Cimma M.R., L’episcopalis audientia nelle costituzioni imperiali da Costantino a Giustiniano, Torino 1989. Ciuła D., Najstarsze przyczyny rozwodu w prawie rzymskim, [w:] Wokół problematyki małżeństwa w prawie rzymskim. Henrico Insadowski (1888–1946) in memoriam, red. A. Dębiński, M. Wójcik, Lublin 2007, s. 53–70. Cloud D., The Constitution and Public Criminal Law, [w:] Cambridge Ancient History, t. IX: The Last Age of the Roman Republic 146–43 BC, red. J.A. Crook, A. Lintott, E. Rawson, Cambridge 1994, s. 491–530. Coleman K.M., Fatal Charades: Roman Executions Staged as Mythological Enactments, Journal of Roman Studies 80 (1990), s. 44–73. Corbino A., Si nox furtum faxit, si im occisit, iure caesus esto, [w:] II problema della pena criminale tra filosofia greca e diritto romano, red. O. Diliberto, Napoli 1993, s. 243–260. Costa E., Crimini e pene da Romolo a Giustiniano, Bologna 1921. Costa E., I conato criminoso nel diritto Romano, Bulletino dell’Istituto di Diritto Romano 31 (1921), s. 20–28. Cuena Boy F.J., La „episcopalis audientia”, Valladolid 1985. Dębiński A., Polityka ustawodawcza cesarzy chrześcijańskich w sprawach religijnych, Lublin 2020. Dieck K.F., Historische Versuche über das Criminalrecht der Römer, Halle 1822. Diliberto O., Il “diritto penale” nelle XII Tavole: profili palingenetici, Index 37 (2009), s. 9–24. Dodds E., Grecy i irracjonalność, Kraków 2014. Dohrmann H., Anerkennung und Bekämpfung von Menschenopfern im römischen Strafrecht der Kaiserzeit, Frankfurt am Main 1995. Donatuti G., La schiavitù per condanna, Bulletino dell’Istituto di Diritto Romano 42 (1934), s. 219–237. Dupont C., Le droit criminel dans les constitutions de Constantin. Les peines, Lille 1955. 208 Bibliografia Dyjakowska M., Postępowanie w sprawach o crimen maiestatis w okresie republiki rzymskiej, Zeszyty Prawnicze 6.1 (2006), s. 27–46. Dyjakowska M., Procesy chrześcijan w świetle korespondencji Pliniusza Młodszego, [w:] Cuius regio eius religio? Zjazd historyków państwa i prawa, Lublin 20–23 IX 2006 r., red. G. Górski, L. Ćwikła, M. Lipska, Lublin 2006, s. 25–40 . Dyjakowska M., Uwagi Marka Tulliusza Cycerona o karze śmierci, [w:] Kara śmierci w starożytnym Rzymie, red. H. Kowalski, M. Kuryłowicz, Lublin 1996, s. 59–66. Engelmann W., Die Schuldlehre der Postglossatoren und ihre Fortentwicklung: eine historisch dogmatische Darstellung der kriminellen Schuldlehre der italienischen Juristen des Mittelalters seit Accursius, Leipzig 1895. Epstein D.F., Personal Enmity in Roman Politics 218–49 B.C., New York 1987. Ermann J., Strafprozeß, öffentliches Interesse und private Strafverfolgung, Köln-Weimar-Wien 2000. Evans Grubbs J., Abduction Marriage in Antiquity: A Law of Constantine (CTh IX. 24. 1) and Its Social Context, Journal of Roman Studies 79 (1989), s. 59–83. Falchi G.F., Diritto penale romano (dottrine generali), Padova 1937. Ferrini C., Diritto penale romano: esposizione storica e dottrinale, Milano 1902. Ferrini C., Il tentativo nelle leggi e nella giurisprudenza romana, [w:] Opere, t. V, Milano 1930, s. 51–72. Feuerbach A., Lehrbuch des gemeinen in Deutschland gültigen peinlichen Rechts, Giessen 1840. Fiori R., Homo sacer. Dinamica politico constituzionale di una sanzione giuridico religiosa, Napoli 1996. Flaig E., Zrytualizowana polityka. Znaki, gesty i władza w starożytnym Rzymie, Poznań 2013. Francisci P. de, Primordia civitatis, Romae 1959. Freudenberger R., Das Verhalten der römischen Behörden gegen die Christen im 2. Jahrhundert dargestellt am Brief des Plinius an Trajan und den Reskripten Trajans und Hadrians, München 1969. Gajda E., Summum supplicium za przestępstwo manicheizmu – dlaczego?, [w:] Kara śmierci w prawie rzymskim, red. H. Kowalski, M. Kuryłowicz, Lublin 1996, s. 95–100. Gardocki L., Prawo karne, Warszawa 2021. Garnsey P., Social Status and Legal Privilege in the Roman Empire, Oxford 1970. Garnsey P., Why Roman Law Became Harsher, Natural Law Forum 13 (1968), s. 141–162. Garofalo L., Pojęcia i żywotność rzymskiego prawa karnego, Zeszyty Prawnicze 3.1 (2003), s. 7–41. Gaughan J.E., Murder was not a crime: homicide and power in the Roman Republic, Austin 2010. Genin J.C., La rèpression des actes de tentative en droit Romain, Lyon 1968. Gioffredi C., I principi del diritto penale romano, Torino 1970. Giuffrè V., La repressione criminale nell’esperienza romana, Napoli 1997. Glöckner H.P., Cogitationis poenam nemo patitur: (D. 48.19.18): zu den Anfängen einer Versuchslehre in der Jurisprudenz der Glossatoren, Frankfurt am Main 1989. Greenidge A.H.J., Infamia – Its Place in Roman Public and Private Law, Oxford 1894. Grodzynski D., Tortures mortelles et catégories sociales, [w:] Du châtiment dans la cité. Supplices corporels et peine de mort dans le monde antique. Table ronde de Rome (9–11 novembre 1982), Rome 1984, s. 361–403. Literatura przedmiotu 209 Gruen E.S., Roman Politics and the Criminal Courts 149–78 BC, Cambridge 1968. Grzywaczewski J., Duszpasterska opieka nad więźniami w starożytności chrześcijańskiej, Vox Patrum 16 (1996), s. 249–258. Gundel H.G., Der Begriff Maiestas im Denken der Augusteischen Zeit, [w:] Politeia und Res Publica. Beiträge zum Verständnis von Politik, Recht und Staat in der Antike, red. P. Steinmetz, Wiesbaden 1969, s. 281–288. Gundel H.G., Der Begriff Maiestas im politischen Denken der römischen Republik, Historia 12 (1963), s. 281–320. Günther L., Die Idee der Wiedervergeltung in der Geschichte und Philosophie des Strafrechts, t. I, Erlangen 1889. Gustafson M., Condemnation to the Mines in the Later Roman Empire, The Harvard Theological Review 87.4 (1994), s. 421–433. Gustafson M., Inscripta in fronte: Penal Tattooing in Late Antiquity, The Classical Antiquity 16.1 (1997), s. 79–105. Kelsen H., Hauptprobleme der Staatsrechtslehre, Tübingen 1911. Hands R.A., The Political Background of the „lex Acilia de repetundis”, Latomus 24 (1965), s. 225–237. Harries J., Law and Crime in the Roman World, Cambridge 2007. Havermans F.M., Furiosus, demens, mente captus, Folia psychiatrica neurologica et neurochirurgica neerlandica 54 (1951), s. 124–129. Hinard F., Les proscriptions de la Rome républicaine, Rome 1985. Honig R.M., Humanitas und Rhetorik in Spätrömischen Kaisergesetzen (Studien zur Gesinnungsgrundlage des Dominats), Göttingen 1960. Ibbetson D., The Danger of Definition: contrectatio and appropriation, [w:] The Roman Law Tradition, red. A.D.E. Lewis, D. Ibbetson, Cambridge 1994, s. 1994, s. 54–72. Jerz K., Prawne i obyczajowe aspekty usytuowania kobiety, [w:] Quid leges sine moribus? Studia nad prawem rzymskim dedykowane Profesorowi Markowi Kuryłowiczowwi w 65. Rocznicę urodzin oraz 40-lecie pracy naukowej, red. K. Amielańczyk, Lublin 2009, s. 197–207. Jones A.H.M., The Criminal Courts of the Republic and Principate, Oxford 1972. Jońca M., Ateńskie procesy o zabójstwa w V i IV wieku p.n.e., [w:] Współczesna romanistyka prawnicza w Polsce, red. A. Dębiński, M. Wójcik, Lublin 2004, s. 117–140. Jońca M., Causam tamquam susceptam et tam manifestam relinquit. Problemy interpretacyjne związane z Cic. pro Cluent. 13, 38–39, [w:] Salus rei publice suprema lex. Ochrona interesów państwa w prawie karnym starożytnej Grecji i Rzymu, red. A. Dębiński, H. Kowalski, M. Kuryłowicz, Lublin 2007, s. 57–71. Jońca M., Cudzołóstwo (moicheia) w społeczeństwie i prawie ateńskim epoki klasycznej, [w:] Contra leges et bonos mores, red. M. Kuryłowicz, H. Kowalski, Lublin 2005, s. 109–125. Jońca M., Exilium jako przejaw humanitas w rzymskim prawie karnym okresu republiki, [w:] Humanitas grecka i rzymska, red. R. Popowski, Lublin 2005, s. 191–203. Jońca M., Głośne rzymskie procesy karne, Wrocław 2009. Jońca M., Laudatio Turiae – funebris oratio uxori dedicata. Pochwała Turii – mowa pogrzebowa ku czci żony, Poznań 2011. Jońca M., O „prawniczych” znaczeniach terminu culpa w Kodeksie Teodozjusza, Vox Patrum 62 (2014) s. 169–184. 210 Bibliografia Jońca M., Parricidium w prawie rzymskim, Lublin 2008. Jońca M., Prawo rzymskie. Marginalia, Lublin 2015. Jońca M., Przestępstwo znieważenia grobu w rzymskim prawie karnym, Lublin 2013. Jońca M., s.v. poena, [w:] Leksykon tradycji rzymskiego prawa prywatnego, red. A. Dębiński, M. Jońca, Warszawa 2016, s. 291–292. Jońca M., „Telum manu fugit” jako ustawowa przenośnia nieumyślnego zabójstwa w średniowiecznym prawie kanonicznym. Uwagi na marginesie ewolucji teorii winy w prawie karnym, [w:] Prawo karne i polityka w państwie rzymskim, red. K. Amielańczyk, A. Dębiński, D. Słapek, Lublin 2015, s. 71–85. Jońca M., Sweet Taste of Revenge! Marginal Notes to the Paweł Madejski’s Dissertation ‘Pomiędzy robur animi a ritus barbarus: zemsta w życiu społecznym republikańskiego Rzymu’, Publishing house of the Maria Curie-Skłodowska University, Lublin 2018, pp. 299, Res Historica 48 (2019), s. 319–329. Jońca M., Ustawa Konstantyna przeciw korupcji w prowincjonalnym wymiarze sprawiedliwości (CTh. 1,16,7), Zeszyty Prawnicze 19.1 (2019), s. 271–282. Jóźwiak S., Państwo i Kościół w pismach św. Augustyna, Lublin 2004. Kantorowicz H., Albertus Gandinus und das Strafrecht der Scholastik, t. I–II, Berlin 1926. Kelly G.P., A History of Exile in the Roman Republic, Cambridge 2006. Klementowski M.L., Zmiany zasad odpowiedzialności karnej w prawie niemieckim do Constitutio Criminalis Carolina, Rejent 7.10 (1997), s. 22–43. Kolb F., Ideał późnoantycznego władcy. Ideologia i autoprezentacja, Poznań 2008. Kołodko P., Chłosta jako dodatkowy środek karny zaostrzający dolegliwość kary właściwej, [w:] Salus rei publicae suprema lex. Ochrona interesów państwa w starożytnej Grecji i Rzymie, (red. A. Dębiński, H. Kowalski, M. Kuryłowicz, Lublin 2007, s. 87–101. Kołodko P., Chłosta jako kara w rzymskim wojskowym prawie karnym, Studia Prawnoustrojowe 7 (2007), s. 61–77. Kołodko P., Prawne aspekty limitowania chłosty w prawie rzymskim, Miscellanea Historico-Iuridica 4 (2006), s. 25–41. Kołodko P., Rzymska terminologia prawa stosowana na określenie chłosty, [w:] Contra leges et bonos mores. Przestępstwa obyczajowe w starożytnej Grecji i Rzymie, red. H. Kowalski i M. Kuryłowicz, Lublin 2005, s. 149–161. Kołodko P., Rzymska terminologia stosowana na określenie narzędzi używanych podczas chłosty, Zeszyty Prawnicze 6.1 (2006), s. 121–144. Kołodko P., Ustawodawstwo rzymskie w sprawach karnych. Od ustawy XII tablic do dyktatury Sulii, Białystok 2012. Krause J.U., Kriminalgeschichte der Antike, München 2004. Krauss F.B., An Interpretation of the Omens, Portents etc. in Livy, Tacitus, Sueton, Philadelphia 1931. Kubiak P., Czyn Patroklosa a rzymskie prawo karne – czyli o przestępstwach popełnionych w afekcie w antycznym Rzymie, Studia Prawnicze KUL 1 (2014), s. 61–83. Kubiak P., Kilka uwag na temat czynnego żalu sprawcy przestępstwa w świetle cesarskiej polityki karnej, [w:] Justynian i prawo rzymskie: refleksje w 1450. rocznicę śmierci cesarza, red. K. Szczycielski, Białystok 2015, s. 111–136. Kubiak P., Damnatio ad bestias i inne kary wykonywane na arenie w antycznym Rzymie, Łódź 2014. Literatura przedmiotu 211 Kubiak P., Kilka uwag na temat surowości rzymskiego prawa karnego w świetle pism jurystów oraz retorów, [w:] Oblicza tolerancji i nietolerancji religijnej. Aspekty prawno-historyczne i teologiczne, red. P. Jaskóła, E. Kozerska, P. Sadowski, A. Szymański, Opole 2014, s. 7–20. Kubiak P., Stan nietrzeźwości jako „afekt” w rzymskim prawie karnym?, Zeszyty Prawnicze 15.1 (2015), s. 33–52. Kulik M., Przedawnienie karalności i przedawnienie wykonania kary w polskim prawie karnym, Warszawa 2014. Kunkel W., Untersuchungen zur Entwicklung des römischen Kriminalverfahrens in vorsullanischer Zeit, München 1962. Kupiszewski H., Humanitas a prawo rzymskie, Prawo Kanoniczne 20.1–2 (1977), s. 277– 294. Kupiszewski H., Ignorantia iuris nocet, Prawo Kanoniczne 25.1–2 (1982), s. 301–308. Kuryłowicz M., Libri terribiles. Z historii rzymskiego prawa karnego, [w:] W kręgu teorii i praktyki prawa karnego. Księga poświęcona pamięci profesora Andrzeja Wąska, red. L. Leszczyński, E. Skrętowicz, Z. Hołda, Lublin 2005, s. 745–755. Kuryłowicz M., Lucjusz Anneusz Seneka o karze śmierci, [w:] Kara śmierci w starożytnym Rzymie, red. H. Kowalski, M. Kuryłowicz, Lublin 1996, s. 67–80. Kuryłowicz M., Rzymskie ustawodawstwo karne w kodyfikacji justyniańskiej, [w:] Grundriss der Tschechoslowakischen Rechtsgeschichte. Ius romanum schola sapientiae – Pocta Petrovi Blahovi k 70. narodeninám, Trnava 2009, s. 251–263. Kuryłowicz M., Tresviri capitales oraz edylowie kurulni jako magistratury policyjne, Annales UMCS, sec. G. Ius 40 (1993), s. 71–79. Kuryłowicz M., Ustawodawstwo rzymskie w sprawach karnych, Annales UMCS, Sec. G. Ius 35 (1988), s. 29–38. Kuryłowicz M., Zwalczanie kultów obcych w relacji Tytusa Liwiusza, [w:] Religia i prawo karne w starożytnym Rzymie, red. A. Dębiński, M. Kuryłowicz, Lublin 1998, s. 73–85. Kuttner S., Kanonistische schuldlehre von Gratian bis auf die Dekretalen Gregors IX, Città del Vaticano 1935, s. 133–184. Kyle D.G., Spectacles of Death in Ancient Rome, London-New York 1998. Labruna L., Corruzione e politica in Roma repubblicana, [w:] Le droit romain et le monde contemporain. Mélanges à la mémoire de Henryk Kupiszewski, red. W. Wołodkiewicz, M. Zabłocka, Varsovie 1996, s. 147–172. Labruna L., Vim fieri veto. Alle radici di una ideologia, Napoli 1971. Landsberg E., Iniuria und Beleidigung: eine Untersuchung über die heutige Anwendbarkeit der Actio Iniuriarum aestimatoria, Bonn 1886. Lanfranchi F., Il diritto nei retori romani, Milano 1938. Lanza C., Richerche su „furiosus” in diritto romano, Roma 1990. Latte K., Religiöse Begriffe im frührömischen Recht, Zeitschrift der Savigny-Stiftung für Rechtsgeschichte. Romanistische Abteilung 67 (1950), s. 47–62. Lebirge A., Quelques aspects de la responsibilité pénale en droit romain classique, Paris 1967. Leksykon rzymskiego prawa karnego, red. M. Jońca [w druku]. Lengle J., Römisches Strafrecht bei Cicero und den Historiken, Lepizig 1934. Leonhard R., Der Schutz der Ehre im alten Rom: Rede gehalten am 15. Oktober 1902 bei dem Antritte des Rektorats an der Universität Breslau Marcus, Breslau 1902. 212 Bibliografia Leraczyk I., Ius belli et pacis w republikańskim Rzymie, Lublin 2018. Leraczyk I., The consequences of violating the immunity of Carthaginian envoys in the light of Liv. 38.42.7 and Val. Max. 6.6.3, Review of European and Comparative Law 32.1 (2018), s. 19-40. Levy E., Die Römische Kapitalstrafe, [w:] Gesammelte Schriften, t. II, Köln-Graz 1963, s. 325–378. Levy E., Gesetz und Richter im kaiserlichen Strafrecht, [w:] Gesammelte Schriften, t. II, KölnGraz 1963, s. 433–509. Liebs D., Vor den Richtern Roms. Berühmte Prozesse der Antike, München 2007. Lintott A.W., Violence in the Republican Rome, Oxford-New York 1999. Liszt F. von, Lehrbuch des deutschen Strafrechts, Berlin-Leipzig 1888. Litewski W., Rzymski proces karny, Kraków 2003. Longchamps de Berier F., Dwie konstytucje Antonina Piusa zakazujące srożenia się nad niewolnikami, [w:] Crimina et mores. Prawo karne i obyczaje w starożytnym Rzymie, red. M. Kuryłowicz, Lublin 2001, s. 89–99. Longo G., La complicità nel diritto penale romano, Bullettino dell’Istituto di Diritto Romano 61 (1958), s. 101–207. Lorenzi C., „Collatio“ 4, 8, 1 e il “ius occidendi iure patris”, Studia et Documenta Historiae et Iuris 57 (1991), s. 158–180. Loska E., Obowiązek niewolników obrony swojego właściciela, Zeszyty Prawnicze 4.1 (2004), s. 45–56. Loska E., Si tamen maritus in adulterio deprehensam occidit, [w:] Conra leges et bonos mores. Przestępstwa obyczajowe w starożytnej Grecji i Rzymie, red. H. Kowalski, M. Kuryłowicz, Lublin 2005, s. 221–227. Loska E., Zagadnienie obrony koniecznej w rzymskim prawie karnym, Warszawa 2011. Luterbacher F., Der Prodigienglaube und Prodigienstil der Römer, Burgdorf 1880. MacCormack G., Criminal Liability for Fire in Early and Classical Law, Index 3 (1972), s. 382–396. MacMullen R., Judicial Savagery in the Roman Empire, Chiron 16 (1986), s. 147–166. Madejski P., Pomiędzy robur animi a ritus barbarus: zemsta w życiu społecznym republikańskiego Rzymu, Lublin 2018. Makarewicz J., Polskie prawo karne. Część ogólna (reprint z przedmową Adama Redzika), Warszawa 2017. Makarewicz J., Prawo karne i prawa obywatela, Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny 16.2 (1936), s. 95–118. Makarewicz J., Wstęp do filozofii prawa karnego, Lublin 2009. Manfredini A.D., Guistiniano e la mutilazione delle mani e dei piedi, Studia et Documenta Historiae et Iuris 61 (1995), s. 363–409. Mantovani D., Il probelma d’origine dell’accusa popolare. Dalla „quaestio” unilateralne alla „quaestio” bilaterale, Padova 1989. Marchi A., Il risarcimento del danno morale secondo il diritto romano, Bullettino dell’Istituto di Diritto Romano 16 (1904), s. 282–89. Marschall A.A., Crassus and the Command against Spartacus, Athenaeum 51 (1973), s. 109–121. Martini R., Le definizioni dei giuristi romani, Milano 1966. Martini R., Sul risarcimento del „danno morale” in diritto romano II (Ripensamenti), Rivista di diritto romano 8 (2008), s. 1–5. Literatura przedmiotu 213 McAllen Green W., An Ancient Debate on Capital Punishment, Classical Journal 24 (1929), s. 267–275. McClintock A., Servi della pena. Condannati a morte nella Roma imperiale, Napoli 2010. Mer L., L’accusation dans la procedure penale du Bas-Empire romain, Rennes 1953. Mereu I., Storia del diritto penale nel’500: studi e ricerche, Napoli 1964. Millar F., Condemnation to Hard Labour in the Roman Empire, from the Julio-Claudian to Constantine, Papers of the British School at Rome 52 (1984), s. 124–147. Misztal-Konecka J., Czy w starożytnym Rzymie incestum było przestępstwo przeciw państwu?, [w:] Salus rei publicae suprema lex. Ochrona interesów państwa w starożytnej Grecji i Rzymie, red. A. Dębiński, H. Kowalski, M. Kuryłowicz, Lublin 2007, s. 137–153. Mitteis L., Reichsrecht und Volksrecht in den östlichen Provinzen des römischen Kaiserreichs, Leipzig 1891. Mommsen Th., Römisches Strafrecht, Berlin 1899. Mossakowski W., Pojęcie crimina extraordinaria według D. 47,11, [w:] Salus rei publicae suprema lex. Ochrona interesów państwa w prawie karnym starożytnej Grecji i Rzymu, red. A. Dębiński, H. Kowalski, M. Kuryłowicz, Lublin 2007, s. 155–174. Mossakowski W., Problematyka periodyzacji rzymskiego prawa karnego, Acta Universitatis Nicolai Copernici, Nauki Humanistyczno-Społeczne, Prawo 34 (1994), s. 3–14. Mozgawa-Saj M., Rzymskie korzenie zasady domniemania niewinności i prawa oskarżonego do obrony, Acta Iuridica Resoviensia 22 (2018), s. 104–113. Myrcha M.A., Problem winy w karnym ustawodawstwie kanonicznym (ciąg dalszy), Prawo Kanoniczne 15.1–2 (1972), s. 73–118. Nardi E., Squilibrio e deficienza mentale in diritto romano, Milano 1983; Niemax H., Antike Humanität im Kampfe mit römischen Gefängniselend, Neubrandenburg 1932. Nippel W., Public Order in Ancient Rome, Cambridge 1995. Noethlichs K., Beamtentum und Dienstvergehen: Zur Staatsverwaltung in der Spätantike, Wiesbaden 1981. Nogrady A., Römisches Strafrecht nach Ulpian. Buch 7 bis 9 De officio proconsulis, Berlin 2006. Obrycki K., Problematyka charytatywna w pismach Tertuliana, Vox Patrum 17 (1996), s. 101– 109. Pailler J.M., Bacchanalia: la repression de 186 av. J-C. A Rome et en Italie, Rome 1988. Pankiewicz R., Apotropaiczno-odnawiające funkcje kary śmierci w społeczeństwie wczesnorzymskim, [w:] Kara śmierci w starożytnym Rzymie, red. H. Kowalski, M. Kuryłowicz, Lublin 1996, s. 21–39. Pankiewicz R., Człowiek a wszechobecność zagrożenia. Rozgraniczanie społecznej i sakralnej przestrzeni we wczesnym Rzymie, Prawo Kanoniczne 40 (1997), s. 263–279. Pankiewicz R., Zu einigen Verkannten Funktionen der frühromischen Opfern und Strafen. Ein vorläufiges Überblick, Eos 83 (1995), s. 133–140. Papierkowski Z., Wina kombinowana. Odpowiedzialność karna za niezamierzony skutek umyślnego działania przestępczego, Prawo Kanoniczne 8.3–4 (1965), s. 105–143. Patniakowski M., Wina i kara. Elementy rzymskie i germańskie w prawie karnym statutów miast włoskich, Kraków 1939. 214 Bibliografia Pawłowska-Mucha A., Necare sub crate: rzymski sposób wykonania kary śmierci czy pomyłka Liwiusza?, [w:] Quid leges sine moribus? Studia nad prawem rzymskim dedykowane Profesorowi Markowi Kuryłowiczowi w 65. rocznicę urodzin oraz 40-lecie pracy naukowej, red. K. Amielańczyk, Lublin 2009, s. 209–220. Pawłowska-Mucha A., Samobójstwo na polecenie cesarza jako sposób wykonania kary śmierci na przykładach z dzieł Tacyta i Swetoniusza, [w:] Salus rei publicae suprema lex. Ochrona interesów państwa w prawie karnym starożytnej Grecji i Rzymu, red. A. Dębiński, H. Kowalski, M. Kuryłowicz, Lublin 2007, s. 175–191. Pawłowska-Mucha A., Sposoby wykonania kary śmierci w relacjach Tacyta i Swetoniusza, Studia Prawnoustrojowe 7 (2007), s. 77–90. Pesaresi R., Studi sul processo penale romano in etá repubblicana, Napoli 2005. Pesch A., De Perduellione, crimine maiestatis et memoria damanta, Aachen 1995. Pikuła Ł., s.v. iniuria, [w:] Leksykon tradycji rzymskiego prawa prywatnego, red. A. Dębiński, Jońca M., Warszawa 2016, s. 184. Pommeray L., Études sur l‘infamie en droit romain, Paris 1937. Praxis rerum criminalium: Gründtliche und rechte Underweysung, welcher massen in Rechtfertigung peinlicher Sachen [...] ordentlich zu handeln [...] / Erstlich durch [...] Josten Dammhouder [...] Lateinisch beschriben ; jetzt aber [...] in hoch teutsche Sprach [...] verwandelt und an vielen Orten [...] etwas kürtzer eyngezogen durch Michaelem Beuther, Franckfurt am Mayn 1591. Prete P. del, „Facinus“ ed il suo significativo nel diritto penale romano, Annali del Università di Macerata 11 (1937), s. 106–114. Przybyła A., Zasada legalności w kościelnym prawie karnym, Prawo Kanoniczne, 14.1–2 (1971), s. 225–252. Haase R., Justinian I und der Frauenraub (raptus), Zeitschrift der Savigny-Stiftung für Rechtsgeschichte. Romanistische Abteilung 111 (1994), s. 458–470. Reichenbacher M., De vocum quae sunt scelus, flagitium, facinus apud priscos scriptores usu, Jena 1913. Rein W., Das Criminalrecht der Römer von Romulus bis auf Justinianus, Leipzig 1844. Riggsby A.M., Crime and community in Ciceronian Rome, Austin 1999. Rillinger R., Humiliores-honestiores. Zu einer sozialen Dichotomie im Strafrecht der römischen Kaiserzeit, München 1988. Robinson O., Some Thoughts on Justinian’s Summary of Criminal Law, Bullettino dell’Istituto di Diritto Romano 33–34 (1991–1992), s. 89–104. Robinson O., Unpardonable Crimes: Fourth Century Attitudes, [w:] Critical Studies in Ancient Law, Comparative Law and Legal History, red. J. W. Cainrns, O. Robinson, Oxford-Portland Oregon 2001, s. 117–126. Robinson O.F., Penal Practice and Penal Policy in Ancient Rome, London 2007. Robinson O.F., The Criminal Law of Ancient Rome, London 1995. Rosillo López C., La corruption a la fin de la republique romaine (IIe-Ier s. av. J.-C.): Aspects politiques et financiers, Neuchâtel 2005. Sadowski P., Privilegium fori duchowieństwa w konstytucjach cesarskich z IV w. n.e., [w:] Salus rei publicae suprema lex. Ochrona interesów państwa w prawie karnym starożytnej Grecji i Rzymu, red. A. Dębiński, H. Kowalski, M. Kuryłowicz, Lublin 2007, s. 261–272. Literatura przedmiotu 215 Sadowski P., Rzymskie prawo karne w ujęciu Contarda Ferriniego, Studia prawnoustrojowe 7 (2007), s. 91–106. Salerno F., “Ad metalla”. Aspetti giuridici de lavoro in miniera, Napoli 2003. Salerno F., Dalla „consecratio” alla „publicatio bonorum”. Forme giuridiche e uso politico dalle origini a Cesare, Napoli 1990. Saller R., Corporal Punishment, Authority, and Obedience in the Roman Household, [w:] Marriage, Divorce and Children in Roman Family, red. B. Rawson, Oxford 1991, s. 144–165. Salmonowicz S., Wizerunek kodeksu: Constitutio Criminalis Carolina (1532 r.), [w:] Studia z historii prawa (XV–XX wiek), Bygdoszcz 2010, s. 9–18. Santalucia B., Altri studi di diritto penale romano, Padova 2009. Santalucia B., Diritto e processo penale nell’antica Roma, Milano 1989. Santalucia B., Il processo penale nelle XII Tavole, [w:] Societá e diritto nell’ epoca decemvirale. Atti del convegno di diritto romano Copanello 3–7 giugno 1984, red. L. Gaeta, Napoli 1988, s. 235–265. Santalucia B., Studi di diritto penale romano, Roma 1994; Schmitt C., Nomos ziemi w prawie międzynarodowym ius publicum Europaeum, Warszawa 2019. Schuller W., Grezen des spätrömischen Staates: Staatspolizei und Corruption, Zeitschrift für Papyrologie und Epigraphik 16 (1975), s. 1–21. Seeger H., Versuch der Verbrechen nach römischem Recht, Tübingen 1879. Selb W., Episcopalis audientia von der Zeit Konstantins bis zur Nov. XXXV Valentinians III, Zeitschrift der Savigny-Stiftung für Rechtsgeschichte. Romanistische Abteilung 84 (1967), s. 162–217. Shaw B., Bandits in the Roman Empire, Past and Present 105 (1984), s. 3–52. Sherwin-White A.N., The Lex repetundarum and the Political Ideas of Gaius Gracchus, Journal of Roman Studies 72 (1982), s. 18–31. Siber H., Praeiudicia als Beweismittel, [w:] Festschrift für Leopold Wenger zu seinem 70. Geburtstag dargebracht von Freunden, Fachgenossen und Schülern, t. 1, München 1944, s. 46–82. Sitek B., „Actiones populares” w prawie rzymskim na przełomie republiki i pryncypatu, Szczecin 1999. Sitek B., Infamia w ustawodawstwie cesarzy rzymskich, Olsztyn 2003. Słapek D., Damnatio ad bestias w rozwoju venationes okresu republiki rzymskiej, [w:] Kara śmierci w starożytnym Rzymie, red. H. Kowalski, M. Kuryłowicz, Lublin 1996, s. 127–142. Sokala A., Meretrix i jej pozycja w prawie rzymskim, Toruń 1998. Sposito G., „Quattuor genera… septem modis”: le circostanze del reato in D. 48,19,16, (Claudius Saturninus „De poenis paganorum”), Studia et Documenta Historiae et Iuris 65 (1999), s. 95–116. Spruit J.E., The Penal Conceptions of the Emperor Marcus Aurelius in Respect of Lunatics, [w:] Maior viginti quinque annis, Essays in commemoration of the sixth lustrum of the Institute for Legal History of the University of Utrecht, Assen 1979, s. 132–154. Stachura M., Wrogowie porządku rzymskiego. Studium zjawiska agresji językowej w Kodeksie Teodozjusza, Nowelach Postteodozjanskich i Konstytucjach Sirmondiańskich, Kraków 2010. 216 Bibliografia Stankiewicz A., Usiłowanie zabójstwa w prawie rzymskim, Prawo Kanoniczne 20.3–4 (1977), s. 293–307. Starobinski J., Action et Réaction. Vie et aventures d’un couple, Paris 1999. Stewart R., Public Office in Early Rome: Ritual Procedure and Political Practice, Ann Arbor 1998. Stolarek D., Adultera w świetle lex Iulia de adulteriis coercendis, Lublin 2012. Strachan-Davidson J.L., Problems of the Roman Criminal Law, Oxford 1912. System prawa karnego, t. II: Źródła prawa karnego, red. T. Bojarski, Warszawa 2011. Szczur P., Rewolta podatkowa w Antiochii (387) w świetle przekazów Libaniusza i Jana Chryzostoma. Retoryka i fakty historyczne, Roczniki Historii Kościoła 1 (2009), s. 49–75. Szczur P., Kradzież w dobie późnego cesarstwa rzymskiego a wczesne chrześcijaństwo. Od Septymiusza Sewera do Grzegorza I Wielkiego, Lublin 2020. Święcicka P., Proces Jezusa w świetle prawa rzymskiego. Studium prawno-historyczne, Warszawa 2012. Świętoń A., Korupcja urzędnicza i jej zwalczanie, [w:] A. Jurewicz, R. Sajkowski, B. Sitek, J. Szczerbowski, A. Świętoń, Rzymskie prawo publiczne. Wybrane zagadnienia, Olsztyn 2011, s. 173–197. Świrgoń-Skok R., Crimen termini moti: ochrona znaków graficznych w prawie rzymskim, [w:] Salus rei publicae lex: ochrona interesów państwa w prawie karnym starożytnej Grecji i Rzymu, red. A. Dębiński, H. Kowalski, M. Kuryłowicz, Lublin 2007, s. 325–337. Tadajczyk T., Status społeczno-prawny i odpowiedzialność lekarza w prawie rzymskim, Łódź 2014. Tarwacka A., Prawne aspekty urzędu cenzora w starożytnym Rzymie, Warszawa 2012. Tarwacka A., Cenzor w sypialni. Urzędnicza kontrola moralności w życiu rodzinnym Rzymian okresu republiki, Warszawa 2021. Tarwacka A., Romans and pirates: Legal Perspective, Warszawa 2009. Tarwacka A., Stosowanie rzymskich ustaw karnych wobec piratów, Zeszyty Prawnicze 8.2 (2008), s. 91–120. Taubenschlag R., Prawo karne polskiego średniowiecza, Lwów 1934. Thomas J.A.C., Prescription of Crimes in Roman Law, Revue internationale des droits de l’Antiquité 9 (1962), s. 417–430. Thomas Y., Sich rächen auf dem Forum. Familiäre Solidarität und Kriminalprozeß in Rom (1. Jh. v. Chr.–2. Jh. n. Chr.), Historische Anthropologie 2 (1997), s. 161–186. Thome G., Crime and Punishment, Guilt and Expiation: Roman Thought and Vocabulary, Acta Classica 35 (1992), s. 73–98. Tilli G., Dominus sciens e servus agens, Labeo 23 (1977), s. 16–41. Urbanik J., Konstantyńskie ograniczenie rozwodów: wolność małżeństw przebita szpilką do włosów, Studia Iuridica 55 (2006), s. 255–268. Venturini C., Damnatio iudicum. Cinque saggi di diritto criminale romano, Pisa 2008. Venturini C., Processo penale e societá nella Roma repubblicana, Pisa 2003. Veyne P., Kim był imperator rzymski, [w:] Imperium grecko-rzymskie, Warszawa 2008, s. 9–73. Veyne P., Początki chrześcijańskiego świata, Warszawa 2009. Vitton P., I concetti giuridici nelle opera di Tertulliano, Roma 1972. Voci P., Diritto sacro romano in età araica, Studia et Documenta Historiae et Iuris 19 (1953), s. 38–103. Literatura przedmiotu 217 Voigt M., Die XII Tafeln Geschichte und System des Zivil- und Kriminalerchtes wie Prozesses der XII Tafeln nebst deren Fragmenten, t. I: Geschichte und Allgemeine Juristische Lehrbegriffe der XII Tafeln nebst deren Fragmenten; t. II: Das Zivil-und Kriminalrecht der XII Tafeln, Leipzig 1883. Voisin J.-L., Les Romains, chasseurs de têtes, [w:] Du châtiment dans la cité. Supplices corporels et peine de mort dans le monde antique. Actes de la table ronde (Rome, 9–11 novembre 1982), Rome 1982, s. 241–293. Völkl A., Die Verfolgung der Körperverletzung im frühen römischen Recht. Studien zum Verhältnis von Totungsverbrechen und Injuriensdelikt, Wien-Köln-Graz 1984. Volterra E., Intorno alla prescrizione dei reati in diritto romano, Bullettino dell’Istituto di Diritto Romano 37 (1929), s. 57–96. Waldstein W., Untersuchungen zum römischen Begnadigungsrecht, Insbruck 1964. Whitman J.Q., The Origins of Reasonable Doubt: Theological Roots of the Criminal Trial, New Haven 2008. Widok N., Obraz tortur i egzekucji prześladowanych chrześcijan w relacji Euzebiusza z Cezarei, [w:] Sympozja Kazimierskie poświęcone kulturze świata późnego antyku i wczesnego chrześcijaństwa, t. IV, red. B. Iwaszkiewicz-Wronikowska, D. Próchniak, Lublin 2004, s. 137–147. Wittmann R., Die Körperverletzung an Freien im klassischen römischen Recht, München 1972. Wołodkiewicz W., Przedawnienie w rzymskim prawie karnym – Konstytucja cesarza Dioklecjana z roku 293 (C. 9.22.12), Czasopismo Prawno-Historyczne 37.1 (1985), s. 1–24. Wójcik M., Zagadnienie nierówności społecznej w „De Gubernatione Dei” Salwiana z Marsylii: aspekty prawne, Prawo Kanoniczne 54.1–2 (2011), s. 339–355. Zabłocka M., Początki przedawnienia ścigania przestępstw w rzymskim prawie karnym, Acta Iuridica Resoviensia 22 (2018), s. 178–189. Zabłocki J., Si mulier vinum bibit condemnatur, Prawo Kanoniczne, 32.1–2 (1989), s. 223– 232. Zechbauer F., Das mittelalterliche Strafrecht Siziliens nach Friedrichs II. Constitutiones Regni Siciliae und den sizilischen Stadtrechten. Mit einem Exkurse über Herkunft und Wesen des sizilischen Inquisitionsverfahrens, Berlin 1908. Zilletti U., In tema di „servitus poenae” (note di diritto penale tardo-classico), Studia et Documenta Historiae et Iuris 34 (1968), s. 32–109. Ziółkowski A., Urbs direpta. Los miasta zdobytego przez Rzymian w okresie wielkich podbojów, [w:] Świat antyczny – stosunki społeczne, ideologia i polityka, religia, red. B. Bravo, J. Kolendo, W. Lengauer, Warszawa 1988, s. 90–122. Zlinszky J., La répression criminelle dans la Rome archaïque: aspects judicaires, Revue internationale des droits de l’Antiquité 37 (1990), s. 463–475. Zucotti F., Il “furor” del patricida e il testamento di Malleolo, Labeo 37 (1991), s. 174–226. Zumpt A.W., Das Criminalrecht der römischen Republik, Berlin 1869. Żak E., Actiones vindictam spirantes, [w:] Contra leges et bonos mores: przestępstwa obyczajowe w starożytnej Grecji i Rzymie, red. H. Kowalski, M. Kuryłowicz, Lublin 2005, s. 389–400. Żak E., Prawnicy rzymscy o sposobach wykonywania kary śmierci, [w:] Kara śmierci w starożytnym Rzymie, red. H. Kowalski, M. Kuryłowicz, Lublin 1996, s. 109–120. 218 Bibliografia Żak E., Rzymskie korzenie zasady in dubio pro reo, Biuletyn Lubelskiego Towarzystwa Naukowego 34.1 (1993), s. 85–91 Żmidrygier-Konopka Z., Wystąpienie władz rzymskich przeciw bakchanaliom italskim, Przegląd Historyczny 29 (1930–1931), s. 19–63. Żurowski M., Ewolucja pojęcia kary właściwej dla zbiorowości, Prawo Kanoniczne 8.1 (1965), s. 3–94. Za kolebkę nowoczesnego prawa karnego i zarazem jego matecznik uchodzą Włochy. W średniowieczu zintensyfikowano na Półwyspie Apenińskim badania nad ius criminale, co zaowocowało stworzeniem m.in.: pierwocin zasady publicznoprawnego ścigania i karania przestępstw, subiektywizacji odpowiedzialności karnej, ogólnych ram pozwalających na dopuszczenie bezkarności czynu, konstrukcji usiłowania i wielu innych. Włoska myśl karnistyczna przez wiele wieków intensywnie oddziaływała na ustawodawców i jurysprudencję w całej Europie. Jej reasumpcji i zarazem radykalnej redefinicji dokonał Cesare Beccaria w przełomowej rozprawie „O przestępstwach i karach” z roku 1764. Warto wszelako pamiętać, że surowcem, w oparciu o który wytyczano na przestrzeni stuleci szlaki rozwoju prawa karnego oraz na bazie którego tworzono nowe rozwiązania, było prawo rzymskie. Ius Romanum, w którym już glosatorzy i komentatorzy dostrzegli rozum wcielony (ratio scripta), służyło pokoleniom prawników oraz ustawodawców jako drogowskaz i punkt odniesienia zarazem. Rzymianie zetknęli się z większością problemów, na które w różnoraki sposób reagowali również twórcy i interpretatorzy prawa karnego w średniowieczu, epoce nowożytnej oraz współcześnie. Spuścizna, którą pozostawili po sobie, długo inspirowała ich następców. facebook.com/WydawnictwoWerset ISBN 978-83-67064-10-1 Wpływ rzymskiej myśli na kształt współczesnego prawa prywatnego pozostaje bezdyskusyjny. Znaczenie antycznego dziedzictwa dla rozwoju prawa karnego zblakło za sprawą zmian, jakie przyniosły spopularyzowane przez Oświecenie idee Beccarii oraz roszad społecznych wywołanych przez rewolucję francuską. Atak, który u schyłku XVIII wieku en masse przypuszczono w doktrynie na „przeżytki feudalizmu” (tortury, stosowanie domniemania winy oraz brak równości wobec prawa) rykoszetem boleśnie ugodził również prawo rzymskie. Oddawane do rąk Czytelnika studium nie ma na celu całkowitej jego rehabilitacji. Ma pokazać wybrane punkty wyjścia, które pozwoliły na przestrzeni wieków zbudować system, który uchodzi obecnie za nienaruszalny.