TAKTIKA KRIMINALISTIKE Titulli i origjinalit: „Kriminalistièka taktika“ Autor: Doc.dr.sc. Nedžad KORAJLIÆ Përktheu: Prof. Mustafë Reçica SARAJEVË / PRISHTINË 2007 Përmbajtja .......................................................................................................2 PARATHËNJE......................................................................................................5 1. NOCIONI I TAKTIKËS KRIMINALISTIKE -...........................................6 2. MARRËDHËNIA E KRIMINALISTIKËS ME SHKENCAT TJERA.................................................................................................................12 3. PROCEDURAT KRIMINALISTIKE .................................................16 4. PARIMET KRIMINALISTIKE –TAKTIKE......................................27 4.1. Parimi i ligjshmërisë.............................................................................28 4.2. Parimi i së vërtetës...............................................................................28 4.3. Parimi i objektivitetit ...........................................................................28 4.4. Parimi i planifikimit dhe i metodologjisë së veprimit..........................30 4.5. Parimi i opertivitetit dhe i shpejtësisë..................................................31 4.6. Parimi i veprimit në kohën e duhur......................................................33 4.7. Parimi i reciprocitetit............................................................................33 4.8. Parimi i ruajtës së sekretit dhe konfidencës.........................................34 4.9. Parimi i ekonomicitetit të veprimit (procedurës)..................................35 4.10. Parimi i udhëheqjes unike....................................................................35 4.11. Parimi i koordinimit dhe bashkëpunimit..............................................36 4.12. Parimi i kritikës dhe vetëkritikës..........................................................37 4.13. Parimi “i mbledhjes besnike të provave”.............................................37 4.14. Parimi i plotësisë..................................................................................37 4.15. Parimi i lirisë taktike – teknike.............................................................38 4.16. Parimi i hollësisë dhe këmbëngulësisë.................................................38 4.17. Parimi i humanitetit..............................................................................39 4.18. Parimi i specializimit dhe i profesionalizmit........................................40 5. MËNYRAT E TË KUPTUARIT PËR KRYERJEN E VEPRËS PENALE...............................................................................................40 5.1. Paraqitjet e personave të zhdukur.........................................................41 5.2. Vetëparaqitja.........................................................................................43 5.3. Përfoljet publike (thashethënat)............................................................44 5.4. Personat e besueshëm..........................................................................44 5.5. Praqitjet pseudonime dhe anonime......................................................45 5.6. Aktiviteti i vet policisë (vetanak)..........................................................46 5.7. Paraqitja e qytetarëve dhe e personave juridik....................................46 5.8. Faktet indiciale.....................................................................................48 5.9. Zbulimi i kufomës apo pjesëve të trupit të njeriut................................48 5.10. Mediat masive......................................................................................49 6. BASHKËPUNIMI KRIMINALISTIK NDËRKOMBËTAR...................49 6.1. Interpoli...............................................................................................50 6.2. Europoli...............................................................................................56 7. PËRPUNIMI KRIMINALISTIK...........................................................59 7.1. Nocioni dhe rëndësia e përpunimit kriminalistik.................................59 7.2. Planifikimi i aktiviteteve kriminalistike................................................65 8. VERSIONET KRIMINALISTIKE..........................................................69 2 9. SHFRYTËZIMI I METODËS INDICIALE NË ARGUMENTIMIN E VEPRAVE PENALE .........................................................................80 9.1. Klasifikimi i indiceve............................................................................82 10. EVIDENCAT KRIMINALISTIKE.........................................................91 10.1. Rëndësia e analitikës kriminalistikës....................................................93 11. MASAT E PËRGJITHSHME TAKTIKE–OPERATIVE DHE AKTIVITETET E PENGIMIT DHE LUFTIMIT TË KRIMINALITETIT................................................................................96 11.1. Masat dhe veprimet e përgjithshme operative–taktike të karakterit preventiv Represiv...........................................................................96 11.1.1. Verifikimi kriminalistik......................................................................96 11.1.1.1. Llojet e verifikimeve....................................................................97 11.1.2. Mbledhja e informatave..............................................................99 11.1.2.1. Planifikimi dhe përgatitja e bisedës.........................................101 11.1.2.2. Hyrje në bisedë.........................................................................103 11.1.2.3. Përpunimi i tërësive tematike...................................................104 11.1.2.4. Përfundimi i bisedës.................................................................106 11.1.3. Observimet speciale.................................................................107 11.1.3.1. hyrje…………………………………………….……….............…107 11.1.3.2. Vështrimi dhe vëzhgimi operativ………………..…..................108 11.1.3.3. vështrimi dhe mbikëqyrja e stacionuar…………………….......108 11.1.4. Legjitimimi..............................................................................108 11.1.5. Përcaktimi i identitetit............................................................110 11.1.6. Kontrolli kriminalistik…………………………….....................114 11.1.6.1. Kontrolli i përgjithshëm (operativ) kriminalistik...................115 11.1.6.2. Kontrolli kriminalistik i posaçëm kriminalistik special linear................................................................................................116 11.2. MASAT DHE AKTIVITETET OPERATIVE TAKTIKE TË PËRGJITHSHME TË KARAKTERIT REPRESIV 11.2.1. Aktiviteti kërkimor.................................................................116 11.2.1.1. Nocioni i aktivitetit dhe veprimtarisë kërkimore..................116 11.2.1.2. Kërkimi i personave të zhdukur............................................118 11.2.1.3. Përse zhduken personat........................................................119 11.2.1.4. Koha e të kuptuarit për zhdukjen e personave.....................120 11.2.1.5. Mënyra e të kuptuarit për zhdukjen e personit.....................120 11.2.1.6. Pranimi i paraqitjes apo lajmërimit për zhdukjen e personit...........................................................................................120 11.2.1.7. Vlerësimi i situatës................................................................122 11.2.1.8. Arësimimi i policisë (kriminalistëve)....................................124 11.2.1.9. Veprimi menjëherë pas paraqitjes së zhdukjes.....................124 11.2.1.10. Masat taktike-teknike të hulumtimit të personave të zhdukur...........................................................................................125 11.2.1.10.1. Përgatitjet dhe plani i kërkimit (hulumtimit)........................126 11.2.1.10.2. Kontrollimi i terrenit............................................................126 11.2.1.10.3. Kontrollimi i lagjeve.............................................................127 3 11.2.1.10.4. Kontrollimi i hapësirës së ngushtë, lokaleve dhe pasurisë personale të të zhdukurve..................................................................128 11.2.1.11. Mbledhja e informatave nga personat.....................................128 11.2.1.12. Vrojtimi (vëzhgimi)i pikave dhe personave të caktuar............130 11.2.1.13. Verifikimi permanent i evidencave të caktuara........................131 11.2.1.14. Paraqitjet e rrejshme të zhdukjes së personave.......................131 11.2.1.15. Rëndësia e përfaljeve (thashethënave) publike........................132 11.2.1.16. Zhdukja e fëmijëve....................................................................133 11.2.1.17. Pyetjet kriminalistike taktike lidhur me të zhdukurit................139 11.2.1.18. Kur pezullohet kërkimi i të zhdukurit.......................................141 11.2.1.19. Biseda me personin e gjetur.....................................................142 11.2.1.20. Protokollimi i masave të kërkimit.............................................142 11.2.1.21. Analiza e rastit..........................................................................142 11.2.1.22. Roli i moralit profesional policor.............................................142 11.2.2. Kërkimi i menjëhershëm–alarmimi pas personit të arratisu....143 11.2.3. Taktika e arrestimit të personit të dyshimtë.............................145 11.2.4. Taktika e mbledhjes së informatave nga të dyshuarit me anë të poligrafit.....................................................................................147 11.2.5. Prita (pusia)………… …………………………..........................149 11.2.6. Shfrytëzimi i qenve special të dresuar……………...................150 11.2.7. Përcjellja..................................................................................151 11.2.8. Racia.........................................................................................153 12. AKTIVITETET ARGUMENTUESE DHE TAKTIKE KRIMINALISTIKE, METODAT DHE MJETET E SIGURIMIT TË PROVAVE 12.1. Sigurimi i vendit të ngjarjes.......................................................155 12.1.1. Përcaktimi i madhësisë hapësinore të vendit të vrasjes.............157 12.1.1.1. Qasja vendit të vrasjes në hapësirën e hapur............................159 12.1.1.2. Qasja vendit të vrasjes në vend të mbyllur................................160 12.1.1.3. Klasifikimi i vendit të ngjarjes...................................................161 12.1.2. Kontrollimi i hapësirës së gjerë të vendit të vrasjes...................162 12.1.3. Mbrojtja e jetës...........................................................................162 12.1.3.1. Masat e mbrojtjes së pjesëtarëve të policisë...............................163 12.1.4. Komunikimi në vendin e ngjarjes..............................................165 12.2. Kryerja e shikimit (inspektimit) të vendit të ngjarjes.................166 12.2.1. Fazat e kryerjes së shikimit të vendit të ngjarjes........................167 12.2.1.1. Faza informative–orientuese dhe organizative apo përgatitore e shikimit të vendit të ngjarjes.....................................................167 12.2.1.2. Faza statike identifikuese ose faza pasive e shikimit të vendit të ngjarjes........................................................................................169 12.2.1.2.1. Ku fillon kontrolli i vendit të ngjarjes......................................170 12.2.1.3. Faza dinamike apo aktive e shikimit të vendit të ngjarjes.........171 12.2.1.3.1. Pajimet për shikimin e vendit të ngjarjes.................................172 12.2.1.3.2. Vërejtjet krahas kontrollit të shikimit të vendit të ngjarjes.....174 12.2.1.4. Faza kontrolluese e shikimit të vendit të ngjarjes.......................176 4 12.2.1.5. Rikonstruktimi ideor....................................................................176 12.2.1.6. Faza përfundimtare e shikimit të vendit të ngjarjes....................177 12.2.2. Plotësimi i shikimit të vendit të ngjarjes.....................................177 12.2.3. Gjurmët dhe objektet në vendin e kryerjes së vrasjes.................178 12.2.3.1. Trupi i vdekur (kufoma)..............................................................180 12.2.3.1.1. Identifikimi i viktimave.............................................................184 12.2.3.2. Kontrollimi kriminalistik-teknik i pjesëmarrësve të ngjarjes......186 12.2.3.3. Kontrollimi i veshjes dhe mbathjes.............................................187 12.2.3.4. Faktet negative............................................................................188 12.2.4. Dokumentimi i gjendjes në vendin e ngjarjes.............................188 12.2.4.1. Shënimet.....................................................................................188 12.2.4.2. Zbatimi praktik i shënimeve nga ana e kriminalistit..................190 12.2.4.3. Skicimi i vendit të ngjarjes..........................................................191 12.2.4.4. Fotografimi dhe videoincizimi i vendit të ngjarjes.....................193 12.2.4.4.1. Kërkesat specifike të fotografimit.............................................195 12.2.4.4.2 Videofilmi nga vendi i ngjarjes.................................................196 12.2.4.4.3 Procesverbali për shikimin e vendit të ngjarjes.......................196 12.3. 12.4. 12.4.1. 12.4.2. 12.5. 12.5.1. 12.5.2. 12.6. Kontrollimi i personave (bastisja)...........................................198 Bastisja e banesës dhe lokaleve tjera......................................201 Kontrollimi i automjeteve të qarkullimit dhe i trenave............208 Kontrollimi i terrenit................................................................215 Konfiskimi i përkohshëm ………………..............................…….217 Procesverbali mbi konfiskimin e përkohshëm ……................…219 Vërtetimi për konfiskimin e përkohshëm ……….........................219 Vendosja e komunikimit me familjen e viktimës dhe përjetimi i tyre si viktima sekondare.......................................................................221 12.6.1. Reagimet psikologjike të familjes në rastet e vdekjes....................222 12.6.2. Rekomandimet dhe orientimet për informimin e drejtë për vdekjen, familjen e mbetur të personit të vdekur.........................................224 12.6.3. Ofrimi i informatave familjes së mbetur të të ndjerit................... 226 12.6.4. Drejtimi i familjes së mbetur në sistemin penal – juridik ............227 12.7. Verifikimi dhe vërtetimi i alibisë .....................................................228 L I T E R A T U R A.................................................................................231 5 PARATHËNJE Me përmbajtjen e vet, libri universitar „Taktika Kriminalistike“, njëkohësisht e përcjell lëndën mësimore të Fakultetit të Shkencave Kriminalistike me të njëjtin emër. Ky libër, për nga përmbajtja, përfshinë pjesën themelore të kriminalistikës e cila iu destinohet studentëve të Universitetit „AAB“ në Prishtinë për arritjen e njohurive në sferën e „Taktikës Kriminalistike“ dhe për aftësimin e tyre profesional për t’i kryer ato punë të cilat bëjnë pjesë në suazat e profesionit kriminalistik. Mirëpo, i njëjti mund t’iu shërbejë edhe gjithë të tjerëve, të cilët në punën e tyre profesionale apo shkencore janë duke mësuar në fushën e kriminalistikës, duke u aftësuar ose iu intereson kriminalistika. Materia mësimore është prezantuar në pajtim me parimin nga e përgjithshmja drejt individuales në mënyrë që studentët më lehtë ti kuptojnë specifikat e programeve të disiplinave tjera kriminalistike. Në qasje e tillë metodologjike është e kuptueshme dhe e arsyeshme përmes klasifikimit trikotom të kriminalistikës. Si dhe të degëve të tjera të saj, të cilat gjithashtu kanë bazën e tyre teorike meqenëse ndarje të tilla mundësojnë analizën e saj sistematike dhe themelore. Me këtë rast nuk ekzistojnë baza për dhënien e prioriteteve cilësdo nga degët e kriminalistikës sepse ato janë të ndërlidhura dhe të harmonizuara në pikëpamje programore midis tyre. Fundja këto klasifikime të kriminalistikës në degë ndonëse në pikëpamje metodologjike janë të arsyeshme, ato kanë më tepër rëndësi teorike dhe didaktike sesa praktike për çka në këtë tekst sidomos insistohet gjegjësisht materia shtjellohet në pajtim me nevojat praktike dhe në të cilin ngërthehen njësitë në një tërësi unike praktike. Libri i taktikës kriminalistike me përmbajtjen e tij është i drejtuar në zbulimin dhe pengimin e veprave penale duke siguruar provat qofshin ato materiale apo personale në përpjekje të vazhdueshme që ato të lidhen dhe të harmonizohen me normat e ligjit mbi procedurën penale me një qasje kriminalistike në të gjitha fazat e procedurës. Në libër vëmendje e posaçme i kushtohet sigurimit dhe mbrojtjes së të drejtave të njeriut dhe lirive themelore, parimeve humane, ligjshmërisë dhe etikës profesionale si një prej komponentëve të domosdoshme të kriminalistikës moderne. Krahas Rregullativës pozitive ligjore dhe literaturës e cila u theksua me këtë rast kemi konsultuar edhe përvojën e autorit, njohuritë deri tek 6 të cilat është arritur gjatë punës në polici, duke i studiuar dhe analizuar materialet operative në kontakte të drejtpërdrejta me personat e autorizuar zyrtarë dhe me qytetarët tjerë si dhe gjatë punë në fakultetin e shkencave të kriminalistikës në Sarajevë. Do të ishte kënaqësi e jona nëse ky libër do tu ndihmojë studentëve të arrijnë njohuritë e nevojshme dhe të aftësohen për punë në zbulimin, ndriçimin dhe argumentimin e veprave penale. Jemi të vetëdijshëm për faktin se ky libër mund të ketë mangësi të caktuar, por do të jemi mirënjohës secilit që na dërgon vërejtjet qëllimmira në mënyrë që në botimet e tjera të eliminohen. Natyrisht vlerësimi më i mirëpritur megjithatë do të jetë vlerësimi i studentëve Prishtinë, tetor 2006 Autori 7 1. NOCIONI I TAKTIKËS KRIMINALISTIKE Taktika kriminalistike është degë e shkencës së kriminalistikës. Përkrahësit e klasifikimit dikotom të shkencës së kriminalistikës e ndajnë këtë shkencë në dy degë: - taktika kriminalistike dhe teknika kriminalistike të cilën kriminalistët e quajnë edhe shkencë natyrore kriminalistike. Përkrahësit e strukturës trikotome të shkencës së kriminalistikës e ndajnë atë në tri degë: - taktikë kriminalistike; teknikë kriminalistike dhe metodikë kriminalistike (të cilën e quajnë edhe taktikë të posaçme). Në konsiderojmë se qasja trikotome në kuadër të shkencës bashkëkohore kriminalistike, i përgjigjet më tepër, mu për shkak të metodikave kriminalistike të cilat sot zënë vend kyç në punën e policive bashkëkohore për shkak të formave të reja të shfaqjes së kriminalitetit të organizuar, atij korporativ, serik dhe kriminalitetit tjetër i cili ka karakter global. Klasifikimin e cekur duhet vështruar përmes prizmit të unitetit dialektik të shkencës së kriminalistikës. Kategorizimet e cekura në degë të shkencës së kriminalistikës, në praktikë mund të zbatohen vetëm ndaj rrethanave reale dhe ndaj situatës së çdo rasti konkret. Situata kriminale e ngjarjes kriminale apo e veprës penale (për çka në vijim do të flasim më tepër kur do ta theksojmë rëndësinë e terminologjisë kriminalistike) është sistem i elementeve në të cilin është kryer ngjarja apo vepra penale. Fjala është për rrethin gjeografik, topografik, teknik, social, klimatik, metodologjik dhe për kushtet tjera të vendit ku është kryer vepra penale – tempore delicti. Me analizën e situatës së vendit të kryerjes së veprës penale mund të fitohen përgjigjet për mundësitë objektive të kryerjes së veprës në rrethanat konkrete, mënyrën dhe mekanizmin e kryerjes etj. Ky kuptim taktik kriminalistik për nga natyra në vete përmban situatën materiale (objektive) të vendit të ngjarjes si dhe rrethanat të cilat kanë vështirësuar, ndihmuar apo penguar kryerjen e veprës penale, marrëdhëniet psikike midis bashkëpjesëmarrësve të veprës, sjelljen e tyre, tregimin kronologjik të veprës, etj. Pjesa e parë dhe fillestare (pjesa e ngushtë) e situatës kriminale është situata e vendit të kryerjes së veprës penale. 8 Kriminalistët, teoricienët, dhe prakticistët në esencë pajtohen se taktika kriminalistike është degë e shkencës së kriminalistikës në kuadër të së cilës analizohen dhe studiohen format e shfaqjes së veprave penale dhe mënyrat e kryerjes së tyre, motivet e kryerjes dhe qëllimet e tyre (taktika dhe teknika kriminale delikuente), njohuritë profesionale, shkathtësitë, zakonet, shprehitë, pikëpamjet, mënyra e jetesës dhe psikologjia e kryesve të veprave penale (fenomenologjia kriminale). Fenomenologjia kriminale merret si një pjesë e veçantë e taktikës kriminalistike. Në kuadër të saj hulumtohen format e shfaqjes së veprave penale (morfologjia kriminale), karakteristikat e formave të shfaqjes jetësore të kryesve të veprave penale (kriminografia kriminale) dhe mënyra e realizimit të veprave konkrete penale (teknika e krimit). Përkufizimi negativ i taktikës kriminalistike , taktikën kriminalistike e definon si mësim apo studim të rregullave themelore dhe metodave të punës së shkencës kriminalistike të cilat nuk janë të natyrës teknike kurse kërkohen në studimin e saj me qëllim të zbulimit dhe ndriçimit apo sqarimit të veprave penale si dhe të pengimit të tyre në të ardhmen. Shprehja “taktikë” vjen nga fjala greke “taktikë – techne” që do të thotë shkathtësi veprimi. Përkufizimi më i shkurtë i taktikës kriminalistike do të ishte se ajo është degë e shkencës kriminalistike e cila merret me studimin dhe aplikimin e veprimeve të drejta dhe të dobishme në zbulimin, hulumtimin dhe pengimin e veprave penale. Në kuadër të taktikës kriminalistike studiohet edhe praktika e zbulimit hulumtimit, argumentimit dhe pengimit apo luftimit të kriminalitetit në tërësi me qëllim të përsosjes së mënyrave ekzistuese, metodave dhe rregullave të veprimit si dhe me qëllim të zbulimit, ndriçimit dhe pengimit të veprave penale të cilat nuk janë të natyrës teknike. Taktika kriminalistike, praktikës kriminalistike i ofron modelet më optimale të veprimit kriminalistik të karakterit të përgjithshëm, pra ato që vazhdojnë për të gjitha veprat penale. Ajo e bën lidhjen organike e mënyrës taktike dhe teknike të punës siç është e popullarizuar të thuhet, taktika ia jep shpirtin teknikës. Në suaza të shkencës së kriminalistikës nuk mund të ndërmerret çfarëdo mase apo veprimi taktik, teknik apo metodik pa zbatimin e rregullave dhe parimeve të taktikës kriminalistike. Nga kjo që u tha deri më tash, mund të përfundohet që taktika kriminalistike është veprim korrekt dhe oportun i kriminalistëve në 9 hulumtimin dhe argumentimin e veprave penale dhe në procedurën e ndjekjes dhe gjurmimit të kryesve të atyre veprave. Fjala është për një proces ideor dhe eksperiencash me ndihmën e të cilit orientohet veprimtaria e kriminalistëve në drejtim të qëllimit të caktuar me anë të aplikimit të metodave më të mira dhe më të dobishme. Në rastin konkret shfaqjet dhe hulumtimet e veprave penale, rregullat e taktikës kriminalistike mundësojnë që të caktohet apo konstatohet se cilat veprime taktike kriminalistike dhe cilat masa duhet të ndërmerren në rastin konkret si dhe se cilat mjete dhe metoda teknike dhe në ç’ mënyrë, sipas cilës radhë dhe kur duhet të ndërmerren për të pasur rezultate optimale. Këtu bëjnë pjesë përcaktimi i llojit, përmbajtjes dhe renditjes së pyetjeve për të cilat duhet të merren përgjigjet nga burimet e ndryshme të informatave mbi dëshmitë, sidomos atyre personale. Rregullat e taktikës kriminalistike të cilat bazohen në përvojat kriminalistike dhe në njohuritë e shkencave të ndryshme nuk mund të njihen “apriori”. Format e shfaqjes së veprave penale si elemente të interesimit taktik kriminalistik kanë të bëjnë me llojin dhe tipin e veprës penale si dhe me mënyrën e studimit të saj në kuptimin më të gjerë të fjalës. Këtu janë në pyetje kriteret ligjore taktike – psikologjike të cilat bëjnë pjesë në këtë degë të shkencës së kriminalistikës. Objekt i rëndësishëm i interesimit të taktikës kriminalistike është theksuar edhe taktika dhe teknika kriminale apo delikuente. Fjala është për metodat dhe mjetet e ndryshme të cilat i zbatojnë kryesit e veprave penale me rastin e kryerjes dhe fshehjes të veprës penale dhe “vjeljen e fryteve” të veprave të tyre të këqija. Taktika kriminalistike është mjet i kriminalistëve për kundërvëniet ndaj taktikës së kriminelëve apo delinkuentëve, të ashtuquajturës taktikë e kriminelëve. Ajo është jetësisht e kufizuar nga kjo. Taktika kriminalistike duke studiuar praktikën e zbulimit dhe hulumtimit të dukurive kriminale dhe e zbulon peshën ligjore të situatave kriminalistike, zgjidhjeve të mundshme taktike dhe kombinimeve dhe krijon studimin mbi planifikimin e procedurës kriminalistike (para së gjithash të policisë dhe prokurorisë), mësimin mbi versionet dhe shfrytëzimin e tyre si dhe provave të indiceve, ofron modele dhe rekomandime për ndërmarrjen e masave dhe veprimeve taktike më optimale dhe të veprimeve të karakterit operativ apo procedural. Nga masat dhe veprimet operative sa për ilustrim do të cekim: pritat, racitë, bllokadat, mbledhjen e informatave nga qytetarët, veprimtarinë kërkimore, mbikëqyrjen e fshehtë, shfrytëzimin e informatorëve etj. Nga masat procedurale në rend të parë po përmendim masat anticipuese të argumentimit siç janë: 10 shikimi dhe rikonstruktimi i vendit të ngjarjes, eksperimenti hulumtues, kërkimi i gjurmëve, konfiskimi i gjësendeve, njohja e personave etj. Po shohim se taktika kriminalistike është proces i përvojave dhe imagjinatës me ndihmën e të cilit drejtohet aktiviteti i kriminalistëve në drejtim të qëllimit të caktuar me ç’rast aplikohen metodat më të mira dhe më të dobishme të veprimit. Ajo është një përvojë e kondensuar dhe e ndërlidhur me postulatet e shkencave bashkëkohore. Taktika kriminalistike si dhe shkenca e kriminalistikës e ka terminologjinë e vet. Bazën e saj e përbën gjuha e saj laike, mirëpo me anë të saj krijohen nocionet dhe përkufizimet të cilat i caktojnë termet dhe simbolet kriminalistike. Kriminalistika e tyre është thjeshtësi dhe konsekuencë e që është imperativ i njohur shkencor. Kërkohen përshkrimet shkencore të gjurmëve dhe objekteve, terminologjia e unifikuar dhe struktura e përmbajtjes së formave të shkruara e bazuar, sidomos e procesverbalit mbi veprimet procedurale. Nocionet të cilat përdoren në kuadër të shkencës kriminalistike, prandaj edhe të taktikës kriminalistike janë formë konvencionale, sistem i dakorduar i kuptimeve për të cilin kriminalistët janë pajtuar se është në gjendje të theksojë specifikat e objektit të shkencës së kriminalistikës. Gjuha e kriminalistit është sistem i hapur e cila vazhdimisht ndryshohet dhe ndërtohet. Sfera e shkencës së kriminalistikës sipas objektit të interesimit të saj është shumë dinamike dhe në të ekzistojnë kuptime të shumta specifike dhe për çdo ditë paraqiten risi. Zgjerimi rapid dhe pasurimi i gjuhës së kriminalistëve është një nga karakteristikat e kohës sonë. Meqenëse gjuha e kriminalistëve duhet të shprehë në mënyrë të besueshme apo autentike zhvillimet në shoqëri sidomos në sferën e preventivës dhe represionit të kriminalitetit, atëherë ajo edhe u eksponohet ndryshimeve permanente. Për shkak të kësaj që u theksua gjuha e kriminalistëve duhet të jetë moderne dhe e hapur. Modernizimi i fjalorit të kriminalistëve nënkupton aktualitetin dhe azhuritetin, kurse hapja e gjuhës e mbush zbrazëtirën me shprehje dhe me të folurit nga të folurit e përzgjedhur deri tek zhargoni. Ndjehet nevoja edhe për një standardizim të fjalorit të kriminalistëve, gjegjësisht terminologjisë kriminalistike. Kur është fjala për terminologjinë e kriminalistëve atëherë duhet të paralajmërohet rreziku i tillë i përdorimit të sinonimeve të ndryshme. Sa për ilustrim dhe për ta përcjellë më lehtë ligjëratën mësimore tani këtu, në këtë vend do t’i cekim disa nocione të taktikës kriminalistike: 11 (1) Rekomandimi taktik: është model ideor i mënyrës së ardhshme të veprimit. (2) Mënyra taktike: mënyra më racionale dhe më efektive e ndërmarrjes së masave dhe veprimeve hetimore dhe operative. Ka karakter të dyfishtë: juridik dhe shkencor – empirik. Mund të jetë e thjeshtë dhe e komplekse. Në praktikën kriminalistike mënyrat taktike ndahen në dy grupe: ato të cilat nuk janë të rregulluara me normat e të drejtës procedurale dhe ato të cilat janë bërë përmbajtje e normave të së drejtës së procedurës penale; (3) Zgjidhja taktike: është model i veprimit operativ-taktik, argumentues apo hetimor, të cilat i krijon kriminalisti me idetë e tij (trupi i procedurës) të cilat dëshiron t’i ndërmerr në rastin konkret. Fjala është për definimin e qëllimit, mënyrës dhe mjeteve të kryerjes së veprimit, pra për zgjidhjen e sistemit të veprimeve operative-taktike dhe teknike, hetimore dhe argumentuese, për mënyrat taktike dhe kombinimet të cilat veprojnë në lidhje dialektike si më optimalet për zgjidhjen e situatës konkrete; (4) Operacioni taktik: është sistem i individualizuar i masave dhe veprimeve të ashpra operative-taktike dhe teknike, të cilat i realizon ekipi i caktuar sipas planit të udhëheqësit të operacionit, në situata të ndërlikuara apo komplekse kriminalistike; (5) Kombinimi taktik-operativ: është sistem i individualizuar i masave dhe veprimeve operative-taktike, teknike dhe hetimore, të cilat i realizon ekipi i kriminalistëve me planifikimin paraprak të tërë operacionit, në situata të ndërlikuara kriminalistike. Operacionin e zhvillojnë specialistët dhe me atë rast kërkohet veprim harmonik dhe i përbashkët i të gjithë pjesëmarrësve në kombinimin. Është i mundur kombinimi i shumë mënyrave taktike, në kuadër të vetëm një mase dhe veprimi kriminalistik- taktik - teknik ose hetimor. Çdo veprim i argumentuar në mënyrë primare procedural-taktik-teknik i ka mënyrat e veta taktike. Për këtë arsye është i pamundur “ngatërrimi” dhe kombinimi i tyre. Në anën tjetër është i mundur dhe i dëshiruar edhe kombinimi i më shumë masave dhe veprimeve operative taktike-teknike brenda veprimtarisë operative të policisë, si dhe kombinimi i më tepër veprimeve hetimore brenda një hetimi. Veprimtaria joformale dhe procedurale e policisë dhe prokurorit duhet të përbëhet nga një varg 12 kombinimesh taktike. Kombinimin taktik mund ta bëjnë nga një apo shumë lloje masash dhe veprimesh. Kombinimi i masave dhe veprimeve operative, taktike-teknike me veprimet hetimore dhe me veprimet argumentuese nuk do të thotë shkrirje e tyre por ndërmarrje paralele. Delikti i kryer nuk guxon të jetë pikënisja e veprimtarisë operative të policisë. Atë duhet kryer sistematikisht brenda rrethit kriminal dhe rreth tij. Strategjia e re ofensive e policive evropiane, kategorikisht imponon krijimin dhe zbatimin e një grupi masash dhe veprimesh të cekura që nënkupton mbi përpunimin e rasteve individuale. Ky është qëllimi i eliminimit të vatrave të kriminalitetit. Fokusimi i veprimtarisë operative të policisë nuk guxon të përfundojë në dyshime ndaj ndonjë vepre penale por në raport me personat kriminal grupet dhe bandave, në grupe delikuencash, sidomos kriminalitet të organizuar. Po shohim se kombinimi taktik paraqet një lidhje në një sistem, në rastin konkret të mënyrave më të përshtatshme taktike dhe teknike. Në kuadër të veprimit të caktuar operativ taktikteknik, hetimor apo argumentues; (6) Mënyra kriminalistike taktike: së bashku me nocionin e mënyrës kriminalistike-teknike, është pjesë e nocionit “mënyrë kriminalistike”. Kjo është mënyra më racionale, më e përshtatshme dhe më efektive e kryerjes së veprimit operativ, hetimor të argumentimit e cila sipas mendimit të trupit të veprimit më së tepërmi i përgjigjet situatës konkrete operative-taktike dhe taktike-procedurale dhe të cilën ai e zgjedh nga arsenali i taktikës kriminalistike në pajtim me vlerësimin operativ-taktik ose situatën taktike-procedurale. Trupi veprues ka lirinë e zgjedhjes së mënyrës kriminalistike-taktike por jo në kuptimin e zgjedhjes arbitrare, vetëm se e përzgjedh atë mënyrë e cila për situatën konkrete taktike është më e përshtatshme. Zgjedhja është e kufizuar me norma ligjore dhe etike. Mënyrat taktike mbështeten në rezultatet dhe në njohuritë e logjikës, psikologjisë dhe organizatat shkencore të punës. Karakterin dhe përmbajtjen e mënyrës taktike e kushtëzon dhe e përcakton situata konkrete operative dhe procedurale. Këto zakonisht janë situata shumë “plastike” dhe “fluide” dhe vazhdimisht ndryshohen. Fjala është për kategorinë dinamike e cila kërkon mënyrat gjithnjë më të reja dhe më të ndryshme në kuadër të veprimit joformal dhe formal. Një nga nocionet më të rëndësishme brenda taktikës kriminalistike është nocioni “i zbulimit të veprës penale dhe kryesit të saj”. Ky është proces krijues heuristik sidomos i karakterit dinamik i cili kalon nëpër shumë shkallë, pra veprimtari dinamike e cila ka të bëjë me zbulimin e informatave latente dhe potenciale mbi veprën penale dhe kryesin e saj dhe me të gjitha rrethanat e veprës dhe dekodimin (deshifrimin) e saj. 13 Kjo veprimtari karakterizohet me zbatimin e algoritmeve të shkencës kriminalistike sidomos në sferën e interpretimit të informatave. Të zbulosh do të thotë të përfshihesh në të ashtuquajturin “zonë e errët” e kriminalitetit. “Zona e ndritshme” e kriminalitetit vetëm duhet të sqarohet dhe ndriçohet, kurse drejtpërdrejt është e nevojshme që disa fakte dhe rrethana në rrjedhën e saj edhe të zbulohen. Fjala është për veprimtarinë heuristike qëllimi i së cilës është shndërrimi “i bazave të dyshimit” në “dyshim të bazuar”, përveç kur dyshimi i bazuar nuk ekziston që në fillim. Fjala është për procesin retrospektiv kriminalistik. Në fazën e parë të këtij procesi i cili para së gjithash është në kompetencën e policisë, zbulohen, sigurohen dhe fiksohen si dhe interpretohen informatat nga burimet personale dhe materiale (reale) të informatave duke aplikuar metodën e analizës dhe sintezës. Në këtë procedurë rol të veçantë luajnë rikonstruktimet ideore dhe reale, eksperimenti kriminalistik dhe aplikimi i parimit të pluralitetit të versioneve. Një sferë të veçantë përbëjnë këtu puna me provat e indiceve. Në kuadër të veprimtarisë zbuluese ndahen dhe ballafaqohen informatat kundërthënëse të karakterit operativ me qëllim që të zbulohen dhe të hidhen ato informata të cilat janë të pasakta dhe irelevante. Në zhargonin kriminalistik këtu flitet për dy lloj informatash: informatat “e gjalla” me të cilat nënkuptojmë pasqyrimin ideal të realitetit objektiv në vetëdijen e njerëzve të ashtuquajtura engrame dhe informatat “e vdekura” me të cilat nënkuptojmë gjurmët dhe objektet lidhur me veprën penale (corpora delicti) pastaj ekzistojnë edhe informatat “latente” me të cilat nënkuptojmë informatat të cilat ende nuk janë zbuluar ose që gjithmonë do të mbeten të pazbuluara. Informatat “e aktualizuara” janë ato informata të cilat janë të hapura. Informatat “argumentuese” janë informata të cilat janë të kuptuara dhe të veshura me “petkun” procedural. Pra, këto janë prova në kuptimin procedural. Nga sa u tha rezulton se në kuptimin kriminalistik me zbulim nënkuptojmë procedurën në kuadër të së cilës me hetimin dhe analizimin e informatave ekzistuese vijmë deri tek informatat e reja. Fjala është për veprimtarinë njohëse-informative dhe represivepreventive. Veprimtaria zbuluese e trupit veprues, para së gjithash policisë është e determinuar nga fondin e informatave në dispozicion. Fjala është për një tërësi dinamike të përmasave ose dimensioneve taktike dhe teknike të cilën e kushtëzojnë rrethanat e çdo rasti konkret, rregullat aktuale e shkencës kriminalistike dhe ligjet pozitive të cilat i rregullojnë disa masa dhe veprime. Ky nocion në tërësinë e vet nënkupton sistemin më të rëndësishëm aplikativ. Siç u cek në kuptimin e njohjes (gnoseologjik) thellësisht e karakterizon momenti heuristik. 14 Krahas konceptit të theksuar të zbulimit të veprës penale dhe kryesve të saj për këtë është më së ngushti i lidhur edhe koncepti apo nocioni “zbulimi i esencës së çështjes penale”. Esenca e çështjes penale nuk i nënshtrohet perceptimit të drejtpërdrejt sepse ky perceptim ka veti që të mos e dallojë aty për aty të shfaqurit nga esenca ndonëse të dyja këto janë të lidhura në mënyrë të pandashme. Zbulimi i esencës së çështjes penale arrihet me zhvillimin e veprimeve procedurale dhe interpretimin (vlerësimin) e rezultateve të tyre. Perceptimi shqisor zhvillohet në kuadër të veprimeve procedurale-argumentuese. Vetëm me analizën e sistemit të provave dhe me vlerësimin e tyre, kuptohet esenca e çështjes penale. Njohuritë për objektin e argumentimit mund të arrihen vetëm sipas provave të parapara me ligj në formën e paraparë procedurale. Jashtë provave dhe veprimeve të parapara me procedura dhe me ligj me të cilat zhvillohen ato nuk mund të ketë vërtetim të fakteve në kuptimin penal juridik, pra nuk mund të ketë zbulim të esencës së çështjes penale. Në këtë vend këtu do të tërheqim vëmendjen edhe për dy nocione nga praktika kriminalistike sepse ato kanë lidhje të ngushtë me nocionet e cekura më herët dhe domosdo nevojiten për përcjelljen e mëtejme të shpjegimit të mësimit. Nocioni i parë është “hetimi në shkencën kriminalistike”. Ky nocion nënkupton bashkimin e njohurisë teorike dhe dijes apo shkathtësisë të cilat në punën e tyre i aplikojnë kriminalistët. Nocioni tjetër është ai i “hetimit të hetuesit”. Kjo është një metodë sistematike e hetimit të fakteve dhe e cila më tepër është shkencë sesa shkathtësi. Logjika e metodës shkencore duhet të plotësohet me nismën dhe dinamikën e hetuesit (shpirtërore dhe fizike). Procesin e hetimit, para së gjithash, duhet konsideruar si kornizë shkencore-operative e cila kur zbatohet në rastin konkret, ndonjëherë mund të kërkojë edhe improvizimin e hetuesit. Hetimi mund të jetë i lidhur me një varg procedurash apo veprimesh në raport me të cilat paraprakisht duhet bërë evaluimin dhe gjykimin para se të kalohet në tjetrin. Me këtë rast fokusi më së tepërmi vihet në qasjen induktive-deduktive. Nga sa u cek rezulton edhe përkufizimi i nocionit hetues. Hetuesi është person zyrtar i cili zbulon, mbledh, dokumenton dhe evaluon faktet relevante lidhur me veprën penale (parimin). Në anën e hetuesit si kriminalist për shkak të natyrës së punës së tij supozohet edhe një njohuri e caktuar mbi nocionet, teknikat dhe posedim shkathtësish. Ndër shkathtësitë më të 15 rëndësishme na paraqitet aftësia e komunikimit të mirë me njerëz të ndryshëm si dhe me personat tjerë zyrtarë të organeve të ndryshme të represionit. Kjo shkathtësi është sidomos kritike sepse hetimi i veprave penale në esencë është punë me njerëz. Shkathtësitë e mëtejme përfshijnë: të hetuarit, grumbullimin, specifikimin (markimin) dhe sigurimin e provave, hartimin e procesverbalit dhe raportit etj. Njohuritë dhe shkathtësitë vetvetiu nuk e bëjnë hetuesin të mirë. Karakteristika e hetuesit kompetent është çiltërsia apo mendjemprehtësia me të cilën ai mund ta dallojë raportin midis asaj që është e kuptueshme dhe asaj që duhet bërë lidhur me këtë. Hetimi kriminalistik është i gërshetuar me sfidat dhe kompleksitetin apo ndërlikueshmërisë. Hetuesi i suksesshëm, para së gjithash duhet të ketë një shkallë të lartë dhe të qëndrueshme të vetdisiplinës e cila nuk është e kushtëzuar nga të tjerët, por rezultat i vetëkontrollit të brendshëm. duhet të disponojë me njohuri të caktuar teorike, përvojë dhe metoda pune të cilat janë të pranueshme dhe të njohura juridikisht. Pastaj durimi dhe qëndrueshmëria janë kushtet e domosdoshme të hetuesit të suksesshëm. Hetuesi i suksesshëm çdo rasti i qaset i gatshëm, me një kujdes të madh në relacion me hollësitë duke mos i lënë asgjë rastit. Ai duhet të jetë karakteristik me objektivitetin e tij dhe të mos nxjerrë përfundime të shpejta. Pra, hetuesi i suksesshëm nuk e lëshon rastin asnjëherë që të mësojë diç nga personat me të cilët kontakton. Në kuadër të shkencës së kriminalistikës, prandaj edhe taktikës kriminalistike operohet edhe me nocionin vepër penale. Në jetën e përditshme trupi i procedurës para së gjithash policia ka punë me ngjarjet e dëmshme apo të rrezikshme shoqërore e për të cilat ende nuk është vërtetuar se janë vepra penale. Ngjarje të tilla në taktikën kriminalistike quhen ngjarje kriminale ose penale. Ky është koncepti operativ-njohës (gnoseologjik) në shkencën e kriminalistikës me të cilin nënkuptojmë shkaktimin e dëmit shoqëror, pasojës së rrezikshme e cila paralajmëron se mund t’i përshkruhet qëllimit apo moskujdesit të shkaktarit të njohur apo të panjohur. Kjo është ngjarje specifike dhe relevante kriminalistike e cila gjendet në dinamikën e zbulimit konkret të përmbajtjes së saj e cila është e pasigurt dhe jo mjaft e definuar, pra e pasigurt. Kjo është një objekt i përgjithshëm gnoseologjik i kriminalistit, kurse shfaqja e saj objektivisht manifestohet si ndryshim në botën e jashtme e cila është në aspektin kriminalistik relevante. Ajo mund të transformohet ose në vepër penale ose në ngjarje të hapur të dëmshme shoqërore të quajtur aksident (fatkeqësi), vdekje e befasishme dhe e papritur ose vetëvrasje. Kur konstatohet ekzistimi i 16 veprës penale në nivelin e dyshimit të bazuar, ngjarja penale nuk ekziston më, sepse ajo transformohet në vepër penale. Nëse është fjala për vetëvrasje ose për fatkeqësi, atëherë ngjarja penale “shuhet”. Për shkak të përmbajtjes së saj ajo është pikënisje për kriminalistin përveç në rastet kur nga fillimi është e qartë se bëhet fjalë për vepër penale. Ngjarja kriminale apo penale si ngjarje në të cilën ekziston vepra penale dhe kryesi i saj si dhe objekti i veprimit apo i sulmit paraqesin sistemin i cili është i përbërë nga shumë nënsisteme. Me këtë rast komponenta shoqërore është vendimtare. Në gjenezën dhe viktimogjenezën e veprës penale si dhe në mësimin e saj gjithmonë është i pranishëm substrati material dhe natyror-shkencor. Zbulimi dhe hetimi i ngjarjes penale gjegjësisht i veprës penale e ka edhe komponentin natyror-shkencor dhe teknik. Me rastin e shqyrtimit të ngjarjes penale apo të veprës penale duhet të merren parasysh edhe shkaktarët social dhe kushtet, pastaj motivet dhe momentet tjera sociale psikologjike të cilat gërshetohen në ato natyrore dhe teknike. Ngjarjet apo veprat penale zakonisht i hetojnë personat e autorizuar të policisë me anën e metodave dhe mënyrave kriminalistike me qëllim të konstatimit se a janë të inkorporuara në ato ngjarje veprat penale. Në rastet kur ekzistimi i veprës penale është i pakontestueshëm qysh në fillim, metodat dhe mjetet kriminalistike shfrytëzohen dhe aplikohen në një masë dhe përmbajtje më të vogël. Fokusi zakonisht vihet në aktet e anticipuara të argumentimit. Po shohim pra se ngjarja apo vepra penale është e dëmshme për shoqërinë dhe për të supozohet se është e lidhur për veprën penale dhe kryesin e saj dhe e cila mund t’i përshkruhet qëllimit ose moskujdesit të ndonjë personi. Kur është fjala për hetimin e personave atëherë zbatimi i rregullave taktike në taktikën kriminalistike shpesh quhet teknikë, p.sh. teknika e marrjes në pyetje. Në anën tjetër kur kriminelët zbatojnë ndonjë mënyrë taktike kriminalistike p.sh. tek kontrolli i viktimës së dhunimit atëherë kjo quhet teknika e kontrollimit të viktimës 2. MARRËDHËNIA E KRIMINALISTIKËS ME SHKENCAT TJERA Pengimi dhe luftimi i suksesshëm i kriminalitetit kërkon njohjen edhe të shkencave tjera të cilat e kanë për objekt studimin e veprave penale, gjegjësisht kriminalitetin në tërësi, siç janë: e drejta penale, 17 kriminologjia, politika kriminale, mjekësia ligjore, psikologjia etj. Të gjitha këto shkenca duke studiuar kriminalitetin nga të gjitha aspektet i kontribuojnë edhe njohjes më të mirë të saj dhe qëllimi i të cilave është gjithashtu pengimi dhe eliminimi i tij. Për këtë qëllim kriminalistika, duke shfrytëzuar përvojat e veta por edhe përvojat e shkencave tjera, zbulon, aplikon dhe përsos disa metoda dhe mjete të mbështetura në përvoja e me qëllim që të pengohet kryerja e veprave penale gjegjësisht që veprat penale të zbulohen dhe ndriçohen si dhe të kapet kryesi i veprës penale nëse ai është në arrati, të gjenden dhe të sigurohen objektet dhe gjurmët si prova me qëllim të fillimit dhe përfundimit të suksesshëm të procedurës penale. Ndër njohuritë dhe aktivitetet më të rëndësishme janë ato të njohjes së formave dhe karakteristikave të shfaqjes së disa veprave penale, përpunimi dhe ndërtimi i procedurave metodologjike me rastin e planifikimit dhe kryerjes së disa aktiviteteve me qëllim të zbulimit të veprave penale dhe kryesve të tyre dhe në përgjithësi me qëllim të përshtatjes së metodave kriminalistike të shkencave tjera me aktivitetet kriminalistike të veprave të ndryshme penale dhe natyrën e tyre specifike prandaj kriminalistika me veprën penale merret në një formë më ndryshe sesa shkencat tjera penale. Qasja kriminalistike fillon me rastin e kryerjes së veprës penale, prandaj kriminalistika për këtë arsye duhet të ketë kujdes jo vetëm për norma të drejtës materiale penale të cilat e definojnë veprën në kuptimin juridik, por edhe për kornizat procedurale të cilat i imponon ligji i procedurës penale me këto rregullativa të së drejtës penale, të së drejtës materiale dhe procedurale si dhe me aktet nënligjore, kriminalistika në një masë të konsiderueshme është e kufizuar, gjegjësisht e drejtuar. Prandaj kriminalistika është jo vetëm disiplinë faktike por pjesërisht edhe juridike, së paku në këtë pjesë që i eksponohet procedurës penale siç është kriminalistika silogjistike. Ajo si e tillë realizohet në kuadër të normave juridike të së drejtës procedurale penale. Disa nga këto shkenca për nga lënda dhe qëllimi i tyre pak a shumë janë në lidhje me kriminalistikën. Kriminalistika sidomos ka lidhje të ngushtë me të drejtën penale si materiale ashtu edhe procedurale. Ky raport midis të së drejtës materiale dhe procedurale dhe shkencave tjera simotra si dhe kriminalistikës mund të identifikohet me marrëdhënien e përmbajtjes, formës dhe metodës. 18 E drejta penale – përcakton fushën e veprimit kriminalistik në raport me çështjen konkrete penale. Zbatimi i normës së të drejtës penale është i kushtëzuar me vërtetimin e gjendjes faktike të lidhur për ngjarjen konkrete kriminale. Vërtetimi i gjendjes faktike reale me zbatimin e metodave konkrete kriminalistike është hapi i parë në zgjidhjen e çështjes së caktuar penale. Hapi tjetër është fillimi dhe zbatimi i procedurës penale në të cilën gjendja e vërtetuar faktike zhvillohet në kuadër të normave juridike materiale dhe të së drejtës procedurale penale deri në nxjerrjen e vendimit gjyqësor. Marrëdhënia e kriminalistikës si shkencë dhe e shkencës së të drejtës së procedurës penale më së shpeshti trajtohet si marrëdhënie e kriminalistikës si disiplinë praktike me procedurën penale. Së andejmi kjo marrëdhënie mund të vështrohet nga dy kënde, gjegjësisht, si marrëdhënie e dy shkencave dhe si marrëdhënie e zbatimit të formës së procedurës penale të praktikës kriminalistike. Objekti i studimit të kriminalistikës dhe i së drejtës së procedurës penale shpesh është i njëjtë, por metodat e qasjes janë të ndryshme. E drejta e procedurës penale merret me zbatimin e formës së procedurës penale në procedurën penale ndërsa kriminalistika në domenin e saj juridik të njëjtat fakte i hulumton duke zbatuar metoda jashtëligjore të cilat nuk guxojnë tu kundërvihen metodave procedurale. Ekzistojnë çështje të shumta të përbashkëta, gjegjësisht objektet e hulumtimit të cilat kriminalistika dhe e drejta e procedurës penale i hulumtojnë me metoda që janë karakteristikë vetëm e këtyre shkencave. Ngjashmëria me parimet e së drejtës së procedurës penale, para së gjithash ka të bëjë me parimet e kriminalistikës silogjistike të cilat janë në funksion të procedurës penale. Kriminalistika, vetëm pjesërisht është e varur nga e drejta e procedurës penale, përafërsisht aq sa edhe e drejta penale është e varur nga kriminalistika. Me çdo rast, objekti i kriminalistikës është dukshëm më i ndryshëm dhe më i gjerë sesa lënda e së drejtës së procedurës penale me ç’rast metodologjitë i kanë të ndryshme. Pa kriminalistikën e drejta e procedurës penale do të ishte joefikase dhe e pafuqishme. Kriminalistika vazhdimisht u përshtatet normave të së drejtës së procedurës penale, kurse njëkohësisht zhvillohet vazhdimisht sikurse që zhvillohen edhe shkencat tjera me ç’rast ajo i arrin edhe përvojat e veta. Lidhja e kriminalistikës si veprimtari praktike me procedurën penale është shumë e ngushtë. Në pyetje janë 19 marrëdhëniet e formës juridike dhe përmbajtjes së saj praktike në të cilat veprimtaria kriminalistike paraqet përmbajtjen pa të cilën format e procedurës penale do të ishin të padobishme. Me këtë rast si subjekte të procedurës penale dhe të veprimit kriminalistik paraqiten organet e gjyqësisë penale dhe organet e punëve të brendshme. Natyrisht, roli i organeve të punëve të brendshme në procedurën penale nuk është procedural, organet e brendshme janë vetëm bartës të mundshëm të disa veprimeve procedurale (të procesit). Kriminalistika dhe e drejta policore, gjithashtu janë në lidhje të ngushtë, në atë pjesën e tyre të përbashkët e cila ka të bëjë me rregullimin normativ të autorizimeve dhe të veprimtarisë së policisë në fushën e luftimit të kriminalitetit. Këto norma, sikurse edhe normat e të drejtës së procedurës penale, në një pjesë të tyre do të realizohen vetëm me zbatimin e disa aktiviteteve dhe masave krahas zbatimit të metodave kriminalistike. Në krahasimin e kriminalistikës me shkencat tjera, më së tepërmi sot polimizohet në relacionin kriminalistikë kriminologji.Kriminalistika si shkencë, në debatet e disa teoriciontëve ka ka marrë kuptime të ndryshme të cilat i ka madje edhe sot. Mirëpo, kriminalistika dhe kriminologjia, kriminalitetit i qasen nga këndvështrime të ndryshme. Priminalistika nga këndi i kryerjes së veprave penale dhe kryesve të tyre, kurse kriminologjia nga aspekti i gjerë sociologjik, gjegjësisht nga aspekti i hulumtimit të shkaqeve dhe kushteve të shfaqjes së disa veprave penale, mirëpo mund të thuhet se preventiva e kriminalitetit është emërues i përbashkët i këtyre dy disiplinave shkencore. Ndërkaq, preventiva, në kuptimin kriminologjik, kryesisht ka të bëjë me hulumtimin e shkaqeve dhe kushteve apo rrethanave të paraqitjes së disa dukurive kriminale (Etiologjia), si dhe formave të shfaqjes së kriminalitetit (Fenomenologjia), dhe në bazë të atyre elementeve hartohen programet për parandalimin e kriminalitetit. Kriminalistika në kuptimin preventiv, para së gjithash merret me ndërmarrjen e masave dhe aktiviteteve operative-taktike, qëllimi i të cilave është pengimi i veprës konkrete penale apo i veprimtarisë së supozuar kriminale (p.sh. kontrolli kriminalistik në raport me recidivistët e shumëfishtë). Pra qëllimi themelor është që të mos ndo pasoja kriminale, kurse kjo kërkon një veprim të drejtpërdrejtë kriminalistik. Dallimet midis kriminalistikës dhe kriminologjisë mund të vërehen qartë me rastin e realizimit të funksionit të parandalimit dhe liftimit të kriminalitetit. Njohuritë shkencore te të cilat arrinë 20 kriminalistike gjegjësisht kriminologjia, mund të shfrytëzohen edhe si bazë themelore për hulumtime edhe në shkenca tjera, të cilat nuk janë penale, si p.sh. patologjia sociale, mjekësia ligjore e të tjera. Njohuritë te të cilat arrinë kriminalistika si dhe metodat me të cilat shërbehet ajo, mund të jenë të një dobie të madhe edhe për hulumtimet kriminologjike dhe anasjelltas, njohuritë kriminologjike mund të shërbejnë shumë në dobi të zbulimit dhe sqarimt të veprës konkrete penale.Lidhja midis mjekësisë ligjore dhe shkencave penale-juridike është shumë e afërt, sepse hulumtimi i dukurive mjekësore, me të cilat merret mjekësia ligjore, i shërbejnë zbatimit të dispozitave juridike apo ligjore. Pikërisht zbatimi i dispozitave ligjore të së drejtës penale, dhe të drejtës procedurale dhe materiale, paraqet urën lidhëse midis mjekësisë ligjore dhe kriminalistikës, përveç që në veprimin praktik (p.sh. shikimi i vendit të ngjarjes, ekspertiza, etj.) është shpesh i paranishëm gërshetimi dhe veprimi i harmonizuar i këtyre dy disiplinave shkencore. Pra, lidhja midis mjekësisë ligjore dhe kriminalistikës është shumë direkte dhe e drejtpërdrejtë. Mjekësia ligjore si degë e specializuar e mjekësisë në prektikë realizohet në sferën e delikteve të gjakut dhe atyre seksuale, zbulimi dhw sqarimi i të cilave kërkon zbatimin e shumë masave, aktiviteteve dhe proceduravekriminalistike. Këtu është fjala për koordinimin e domosdoshëm në punën e kriminalistëve dhe ekspertëve të mjekësisë ligjore, me ç‘rast të dy këto profesione shkojnë në drejtim të zbulimit dhe sqarimit të gjendjes faktike. Për këtë arsye është e domosdoshme që kkriminalistike të ketë njohuri themelore nga sfera e mjekësisë ligjore, kurse edhe eksperti I mjekësisë ligjore duhet të ketë njohuri nga kriminalistika dhe e drejta e procedurës penale. Lidhja e kriminalistikës me mjekësinë realizohet permes mjekësisë ligjore, ksidomos në sferën e traumatologjisë dhe të fushave tjera të mjekësisë humane. Pra ndërlidhje e këtyre dy disiplinave shkencore mbështetet dhe qëndron në qëllimin e përbashkët të tyre, po me metoda dhe objekte të ndryshme veprimi. Mjekësia ligjore i zbaton metodat mjekësore dhe kështu faktet e vërtetuara shfrytëzohen për luftimin e kriminalitetit, më së shpeshti në formë të provave të fituara përmes ekspertizës. Së këndejmi edhe janë krejtësisht të qarta dallimet midis lëndës së kriminalistikës dhe mjekësisë ligjore. 21 Nëse e shikojmë raportin midis kriminalistikës dhe psikologjisë si shkencë në kuptim të ngushtë, nga aspekti i zbatimit të disa masave dhe aktiviteteve kriminalistike, atëherë mund të vërehet se mundësitë dhe nevojat e zbatimit të psikologjisë në veprimin paktik kriminalistik janë shumë të mëdha. Pranimi i kësaj marrëdhënie përmes prizmit të tillë është oportune duke pasë parasysh faktin se psikologjia tashmë një kohë të gjatë merret me problemin e pranimit të kryerjes së veprës penale dhe me shumë aspekte tjera të kriminalistikës praktike, krejt këtë me qëllim që shoqëria, duke shfrytëzuar metodat e kësaj shkence, sa më me sukses t’i kundërvihet krimit. Predispozita kriminale si komponentë psikologjike, nuk mjafton vetvetiu, për të arritur deri te shfaqja kriminale, por është shumë e rëndësishme për këtë. Sidoqoftë, në pyetje këtu janë vetitë mjaftë komplekse, të njohura si karakteristika psikologjike të personalitetit. Kriminalistika duhet të posedojë njohuritë elementare nga kjo fushë në mënyrë që në situatat konkrete të mund të orientojë veprimtarinë e saj kriminalistike. Psikologjia kriminalistike, sikurse edhe psikologjia e procedurës penale, së këndejmi merret me karakteristikat psikologjike të disa subjekteve (të dyshuarit dhe të akuzuarit, viktimat, dëshmitarët, gratë, fëmijtë, personat e moshuar,, bartësit e disa dukurive sociopatologjike: alkoolistët, narkomanët, bixhozgjinjët, prostitutat, etj.), gjë që për kriminalistikën si veprimtari praktike ka një rëndësi të posaçme. Shumë aktivitete kriminalistike ndërmerren përmes zbatimit të drejtpërdrejtë apo të tërthortë të metodave psikologjike, sipsh.: mbledhja e informatave, marrja në pyetje e të pandhurëve, vëzhgimi, përcjellja,, analiza me poligraf e cila në bazë të kerakteristikave psikofizike të personalitetit dhe me pjesëmarrjen e analizës psikologjike i vërteton indicjet mbi dyshimin në personat e caktuar (Krivokapić V; 2005; 39-45.) 3. PROCEDURAT KRIMINALISTIKE Me procedurat kriminalistike duhet nënkuptuar hulumtimet kriminalistike të rrethanave taktike të cilat drejtpërsëdrejti apo tërthorazi tregojnë ekzistimin e veprës penale apo kryerësit të saj. Me këtë rast rol të rëndësishëm luan struktura e hulumtimit. Me strukturë 22 hulumtimi në kuptimin e gjerë duhet nënkuptuar lidhjet materiale informatike dhe energjike të cilat mundësojnë veprimin e asaj strukture. Ndërkaq në kuptimin e ngushtë ky është sistem i hulumtimit të veprave penale i cili përfshinë masat dhe aktivitetet e zbulimit të veprave penale dhe kryerësve të tyre me anë të zbatimit të veprimeve procedurale formale dhe joformale. Hulumtimi në shkencën e kriminalistikës është bashkim i njohurisë teorike në shkathtësinë (dijen) të cilat në punën e vet i zbatojnë kriminalistët. Hulumtimi kriminalistik është proces i posaçëm i të kuptuarit, i ngjashëm me procesin e hulumtimit shkencor. Thelbi i procedurës kriminalistike (hulumtimit) është zbulimi i risisë, të panjohurës. Kjo është veprimtari e cila karakterizohet njëkohësisht me aplikimin e funksioneve njohëse simultane dhe suksesive si p.sh, vëzhgimi; mendimi dhe praktika. Hulumtimi kriminalistik në kuptimin e cekur zhvillohet në dy mënyra të ndryshme: në kuptimin e masave dhe veprimeve formale dhe joformale procedurale. Kornizat e përgjithshme të procedurës kriminalistike i vendos e drejta materiale penale, kurse drejtpërsëdrejti me këtë kanë të bëjnë dispozitat e caktuar të ligjit të procedurës penale. Kur është fjala për policinë veprimet e saj në ligjin e procedurës penale janë vetëm të cekura dhe të përpunuara me akte nënligjore. Nëse është fjala për aktivitetet në kushtet të cilat i parashohin ligjet, gjegjësit për veprimin formal, ku është i theksuar karakteri argumentues (silogjistik) i veprimit, atëherë ajo “apriori” është në kompetencën e gjykatës dhe prokurorit. Kur është fjala për policinë, por edhe për prokurorin kjo procedurë është karakteristike për të ashtuquajturën procedurë para hetimore dhe hetimore, kurse manifestohet në zbatimin e veprimeve urgjente anticipuese të argumentimit. Në kuadër të procedurave kriminalistike kur është fjala për policinë, një rol të madh e loz nënsistemi i njohur me emrin përpunim kriminalistik. Ky është nënsistem i shkallës më të lartë të dinamikës dhe përmbajtjes së begatshme, si dhe i lidhjeve dhe interaksioneve komunikuese. Procedurat kriminalistike mund të jenë standarde dhe jostandarde. Ato nga këndvështrimi sociologjik janë relativisht autonome me rolet e ndryshme, dhe të pavarura nga rolet tjera shoqërore. Mbështeten në karakteristikat e strukturës dhe totalitetin, transformimin dhe vetë-rregullacionin. Mënyra e hulumtimit të veprave penale drejtpërsëdrejti është e kushtëzuar me sistemet e veprave penale si sisteme primare në 23 legjislacionin pozitiv penal (katalogun e inkriminimeve). Në të vërtetë, vepra penale është dukuri reale në botën e jashtme dhe të menduar abstrakt që shpreh të gjitha karakteristikat e sistemit. Elementet e veprës penale: kryerja, vendi, koha, mënyra dhe mjeti i kryerjes, kryerësi dhe cilësia e tij, viktima dhe cilësia e saj, pasoja e veprës etj. Reciprokisht janë të lidhura dhe të varura, kurse tërësia e veprës penale është e vetrregulluar dhe e vetorganizuar. Strukturën e sistemit operativ – procedural të hulumtimit të veprës penale si të një sistemi sekondar duhet përcaktuar sipas sistemit primar, gjegjësisht sipas sistemit të veprës penale dhe rrethit të saj shoqëror. Parakusht për zbatimin e suksesshëm të sistemit sekondar de fakto të procedurës kriminalistike (hulumtimit kriminalistik) është njohja esenciale e strukturës dhe funksionit të sistemit të verës penale si sistem primar. Me fjalë tjera për zhvillimin e suksesshëm të procedurës kriminalistike kërkohet njohje e mirë e inkriminimeve nga ligjiet penale në fuqi. Krahas kësaj që u cek kërkohet edhe njohje e mirë e fushës kriminalistike dhe kriminologjike, sidomos të atyre elementeve që ndikojnë në strukturimin e procedurave kriminalistike, gjegjësisht në sistemin e hulumtimit. Koncepti themelor sistematik i hulumtimit të veprave penale, për të shprehur dhe arsyetuar ekzistimin e tij, duhet që nga informatat fillestare (shumicës fillestare) me anë të procesit të transformimit të sjell deri te informatat argumentuese (indicet) dhe te provat në kuptimin formal procedural, të cilat mundësojnë nxjerrjen e vendimit në fazën kryesore të procedurës. Në praktikat e zakonshme kriminalistike dallohen fazat primare, sekondare dhe terciare të procedurës kriminalistike. Faza primare përfshinë ngjarjen “ante delictum” dhe temopora delicti. Faza sekondare përfshinë veprimet “post delictum “ kurse faza terciare është fazë rekonstruktimi. Siç u tha procedurat kriminalistike janë veprime me shumë faza formale dhe joformale të karakterit procedural në të cilat rolin kyç e luajnë shumë informata nga burimet personale dhe materiale. Kjo është në të vërtetë një varg masash dhe aktivitetesh si dhe vlerësimi i rezultateve të atyre masave dhe aktiviteteve që nga njohuritë fillestare mbi ngjarjen penale, deri te dhënia e diagnozës apo prognozës diferenciale kriminalistike. Nga aspekti i informatës, situatat fillestare kriminalistike lëvizin nga informatat modeste dhe jo të plota, d.m.th, të nivelit të bazës së dyshimit, kështu që nganjëherë është pikëpyetje edhe ekzistimi i veprës penale, deri te ato të cilat menjëherë qartazi 24 tregojnë se fjala është për ngjarje penale, gjegjësisht për vepër penale (dyshimi i bazuar). Përmbajtja e hulumtimit kriminalistik të policisë pa marrë parasysh se a është fjala për veprimtarinë procedurale formale apo jo formale në esencë determinohet nga faktorët në vijim: (1) Nga karakteri i situatës fillestare të veprës konkrete penale ose; (2) Nga rregullat e shkencës kriminalistike të cilat duhet të zbatohen në rastin konkret dhe; (3) Nga dispozitat të Kodit të Procedurës Penale dhe të akteve tjera ligjore dhe nënligjore. Karakteri i situatës fillestare ndikon në përmbajtjen e veprimtarisë operative të policisë dhe e përcakton drejtimin e saj të mëvonshëm duke e kushtëzuar varësisht nga rrjedhat e fazave tjera të veprimtarisë, me atë se cilat rregulla të shkencës kriminalistike dhe cilat norma procedurale penale duhet zbatuar në trajtimin e rastit konkret. Me këtë rast duhet pasur parasysh se rregullat aktuale të shkencës kriminalistike janë të limituara me norma gjegjëse procedurale. Te procedurat kriminalistike duhet të kihet kujdes në situata operative hulumtuese. Me situatat e cekura nënkuptojmë se tërësinë e kushteve nën të cilat në momentin konkret zhvillohet procedura formale apo jo formale. Ky është sistem dinamik i faktorëve subjektiv apo objektiv, të karakterit organizativ, informativ dhe argumentues. Kjo tërësi e kushteve nga aspekti taktik – teknik ndikon në zgjedhjen e zgjidhjeve të mundshme taktike (mënyrave dhe kombinimeve taktike). Deliktet të cilat përpunohen në kuadër të procedurave kriminalistike, shpesh herë për nga struktura janë shumë komplekse dhe kërkojnë një qasje sistematike të koncipuar dhe të organizuar me plan. Për improvizime nuk ka vend. Me këtë rast zbulimi dhe shpjegimi i deliktit duhet të mbështetet në bazat shkencore të dëshmuara. Problemet të cilat paraqiten në praktikën e përditshme kriminalistike lidhur me zhvillimin e procedurave kriminalistike, gjegjësisht lidhur me hulumtimet kriminalistike janë shumë të ndërlikuar dhe është e nevojshme të përfshihet edhe pluraliteti i qëllimeve dhe i një varg veprimesh të llojllojshme, madje shpesh edhe paralelisht. Kur është fjala për procedurat të cilat zbatohen lidhur me grupin e caktuar apo kategorinë e caktuar të veprave penale, atëherë mund të thuhet se fjala është për metodat kriminalistike. Këto janë forma 25 konkrete të veprimit (skema). Metodat kriminalistike janë model i specializuar për zbulimin dhe argumentimin e veprave penale, pra, hulumtimet e disa kategorive të veprave penale me fokusim në karakteristikat fenomenologjike të delikteve të kushtëzuara me vendin, kohën, mënyrën dhe mjetin e kryerjes, formën e fajësisë dhe rrethanat tjera, si dhe masat dhe veprimet identifikuese me këndvështrim të posaçëm në këto të fundit. Fjala është për interaksionet dhe mjetet me të cilat shërbehen kriminalistët dhe të cilat paraqiten brenda këtij modeli dhe dimensioneve të tij dalëse. Fjala është për modelin e punës në kuadër të lëndës operative si sistem integral i hulumtimin të veprave penale. Fjala është për modelin e bazuar shkencor për zbulimin dhe argumentimin e veprave penale. Në kuadër të metodikës kriminalistike si procedurë “sui generis” kanë situatat hulumtuese si tërësi e kushteve në të cilat në momentin konkret zhvillohet procedura formale apo jo formale. Ky është sistem dinamik i faktorëve objektiv dhe subjektiv të karakterit organizativ informativ dhe argumentues. Në suaza të hulumtimit kriminalistik duhet pasur kujdes për kahet e shpjegimit dhe hulumtimit të deliktit. Kahet më të rëndësishme janë: (1) përpunimi kriminalistik – teknik i vendit të ngjarjes penale, apo veprës penale në bashkëveprim me ekspertët e profileve dhe roleve të ndryshme; (2) analizimi i bashkëpjesëmarrësve dhe dëshmitarëve të ngjarjes apo veprës penale, nëse ka pasur të tillë; (3) organizimi dhe planifikimi i hulumtimit të ngjarjes apo veprës konkrete penale; (4) ndihma profesionale dhe ekspertizat; (5) aktivitetet dhe masat tjera të hulumtimit të situatës dhe rrethanave kriminale të deliktit. Shikimi i vendit të ngjarjes është aktiviteti qendror i përpunimit të vendit të ngjarjes. Veçoritë e shikimit i përcaktojnë rrethanat dhe situata konkrete të çdo delikti. Rezultati traseologjik duhet të jetë një tërësi unike saktë e përshkruar në procesverbal mbi shikimin e vendit të ngjarjes me incizime komplementare, pasqyra grafike dhe regjistrime tjera teknike. Gjithmonë është i nevojshëm hulumtimit rrënjësor i sjelljes së bashkëpjesëmarrësve në delikt. Marrja në pyetje e bashkëpjesëmarrësve dhe dëshmitarëve është një veprim kompleks i cili përfshinë forma shumë të ndryshme të marrjes së deklaratave nga persona të ndryshëm. Këtu rolin e luajnë modalitetet sipas të cilave 26 realizohen marrjet në pyetje. Modalitetet e marrjes në pyetje janë të kushtëzuara edhe nga teknologjia e brendshme e marrjes në pyetje. Momentet tjera me ndikim janë edhe vendi dhe koha e marrjes në pyetje. Qëllimi i hulumtimit kriminalistik për çdo ngjarje kriminalistike është përcaktimi apo konstatimi se a është fjala për veprën penale dhe për çfarë vepre nga katalogu i inkriminimit të kodit penal. Ky qëllim arrihet me etapa, varësisht nga fondi i informatave në dispozicion. Me këtë rast rol të posaçëm luajnë situatat dhe mekanizmat e kryerjes së veprës penale, i ashtuquajturi “modus operandi teknik”. Objekt i hulumtimit kriminalistik është kërkimi sistematik i përgjigjes në pyetjet themelore të shkencës së kriminalistikës, me ç’rast “kalimthi” gjatë hulumtimit ndryshohen gjithnjë prioritetet dhe radha e pyetjeve, varësisht prej rrethanave konkrete të ndonjë delikti. Me qëllim të kuptuarit me të lehtë të procesit të hulumtimit kriminalistik jepet përshkruesi i modelit të përgjithshëm të hulumtimit të veprave penale. Ky përshkrues modeli në esencë përfshinë: (1) marrjen e përgjigjes në pyetjet themelore të shkencës kriminalistike; (2) kategoritë e aktiviteteve në mbledhjen e informatave nga të gjitha burimet potenciale në dispozicion (të kërkuara) dhe burimit të informatave materiale dhe personale para se të fillohet procedura penale me një karakter të theksuar heuristik, këtu bëjnë pjesë edhe aktivitetet urgjente anticipuese të argumentimit dhe aktivitetet tjera të procedurës penale me karakter silogjistik; (3) rrjedha e hulumtimit e cila duhet ta ketë kompozicionin e paraparë me rregullat shkencore kriminalistike dhe me dispozitat e Kodit të Procedurës Penale; (4) subjektet e hulumtimit (personat e autorizuar zyrtar, prokurorë); (5) subjektet e aktivitetit apo veprimtarisë profesionale – ekspertizën (këshilltarët profesional, ndihmësit dhe ekspertët) dhe; (6) subjektet tjerë siç janë paditësit e autorizuar, kryerësit, viktimat dhe dëshmitarit. Në kuadër të modelit të përgjithshëm të hulumtimit të veprave penale ekzistojnë përshkrues modelesh të programeve të posaçme aplikative të hulumtimeve të cilat janë të lidhura për llojin apo kategorinë e 27 veprave penale, pra, kanë karakter të theksuar metodik. Në këta përshkrues të posaçëm modelesh bëjnë pjesë: (1) Karakteristikat morfologjike të veprës penale, në kuptim të mekanizmit të kryerjes ( (modus operandi teknik) dhe përmbajtja e veprimit të kryerjes, radha e jashtme kronologjike e ngjarjes, identifikimi i antecedensës (pararendësit) dhe subsequensit (pasuesit), analiza e lidhjes shkakore, veprimi I kryesit brenda mekanizmit të kryerjes së veprës penale (masat e kujdesit, vrazhdësia etj..), (2) Operacionalizimi me pikësynim në analizën e lidhjes shkak-pasojë të veprës penale dhe mekanizmit të viktimizimit me shpjegimin e rolit të viktimës. Ky mekanizëm i fundit shpesh e kërkon kryerjen e ekspertizës. Pason vlerësimi sintetik kauzal (shkakor). Pason vlerësimi sintetik kauzal (shkakor) dhe (3) Hulumtimi i formës së fajësisë, i cili përfshinë: (a) Elementet e situatës së kryerjes së veprës penale (gjurmët rrethanore, përmbajtja e veprimit të dënueshëm, rrethanat e posaçme në raport me bashkëpjesëmarrësit tjerë, faktorët ambiental, etj.), (b) Vetitë e kryesit (vetitë e personalitetit, sidomos të karakterit, prirjet, vartësitë, recidivizmi, etj.), (c) Rrethanat që e kanë kushtëzuar veprimin konkret të kryesit (gjendjet e ndryshme patologjike, ndikimi i alkoolit dhe drogës, gjendja fiziologjike, ndikimet tjera) dhe (d) Konstatimi se me çfarë forme të fajësisë është kryer vepra penale. Ky është një problem mjaft i ndërlikuar, vlerësimi i të cilit varet nga mbledhja e informatave, sidomos atyre të karakterit objektiv. Kjo veprimtari në esencë kryhet duke e kuptuar në esence problemin dhe përpunimin e përmbajtjes së të drejtës materiale penale në kuadër të detyrës së ndërlikuar të proceseve të paramenduara kriminalistike. Në kuadër të procedurave kriminalistike rol të rëndësishëm luan procesi i konstruktivizimit. Ky është një proces i ndërlikuar ideor drejtpërsëdrejti i lidhur me veprimtarinë operative dhe procedurale të kriminalistit, me ndihmën e të cilit, ai, në bazë të procedurës së 28 identifikimit dhe individualizimit, të dallimit, të analizës dhe sintezës, abstrakcionit dhe përgjithësimit të përafërt i përcakton kufijtë midis disa objektave, vetive dhe marrëdhënieve të tyre, me qëllim të operimit më të lehtë me to. Fjala është për abstahimin ideor të llojit të vet dhe për dallimin e vetive dhe të marrëdhënieve të objekteve që iu interesojnë kriminalistëve në kuadër të procedurave kriminalistike. Gjithashtu, në kuadër të procedurave kriminalistike, rol të rëndësishëm luan edhe procesi i materializimit të situatave të hulumtuara. Kjo është procedurë, në kuadër të së cilës, në bazë të analizës dhe sintezës si dhe vlerësimit të situatës së hetuar, pranohen dhe realizohen zgjidhjet e caktuara lidhur me ngjarjen apo veprën penale dhe kryesin e saj. Zbatimi i suksesshëm i procedurës kriminalistike, ngushtë është i lidhur me vlerësimin e situatës së caktuar. Fjala është këtu për konstatimin e gjendjes ekzistuese në vendin e veprës penale, në bazë të informatave të njohura, me qëllim të parashikimit të rrjedhës së mëtejme të veprimit dhe përgatitjes së varianteve të zgjidhjeve me qëllim të nxjerrjes së vendimit. Situata në vendin e kryerjes së veprës penale, nga aspekti kriminalistik është pjesa e parë dhe fillestare e kuptimit të gjerë të situatës kriminale apo penale. Situata kriminale apo situata në vendin e veprës së kryer penale është sistem i elementeve të rrethinës, kryesit dhe viktimës, në momentin para, gjatë dhe pas kryerjes së veprës penale. Ky është rreth gjeografik dhe objektiv (teknik), klimatik, social dhe rreth topografik. Në këtë kuptim bëjnë pjesë edhe kushtet tjera dhe vendi i kryerjes së veprës penale në situatën e dhënë objektive. Deri te vlerësimi arrihet me analizën e informatave dhe të dhënave, kumtimin dhe lidhjen e ndërsjellë të informatave, dukurive dhe ngjarjeve. Fjala është këtu për shndërrimin e informatave dhe të dhënave në vendime të dobishme dhe të bazuara në ligj. Po shohin se fjala është për procesin e të menduarit, te i cili, varësisht nga mundësitë, kërkohet veprimi i drejtë në pajtim me situatën konkrete, detyrat e parashtruara, dispozitat në fuqi dhe në pajtim me rregullat aktuale të shkencës së kriminalistikës. Dimensioni i vlerësimit varet nga dimensioni i informatave dhe të dhënave në dispozicion, gjegjësisht nga dimensioni i të ashtuquajturit fond të të dhënave, si dhe nga ndërlikueshmëria e situatës dhe detyrave konkrete.Kur është fjala për burimet materiale të informatave në kuadër të procedurës kriminalistike duhet pasur kujdes edhe për procesin traseologjik të hulumtimit. 29 Ky proces përbëhet nga tri etapa të cilat janë: 1) Pasqyra preliminare dhe analizimi i rezultateve, 2) Krahasimi dhe 3) Përshkrimi dhe vlerësimi i rezultateve apo të dhënave të fituara. Të dy etapat e para dominojnë metodat e vëzhgimit dhe eksperimentimit kurse në të tretën shpjegohen të dhënat në dispozicion dhe rezultatet e arritura. Po shihet se objekt i përcaktimit të procedurave kriminalistike janë faktet e caktuara si dukuri të realitetit t’i kuptojnë organet e procedurës. Në esencë dallojmë aktet në vijim: 1) Ato të cilat janë të përfshira në përshkrimin abstrakt ligjor të veprës penale në kodin penal, 2) Faktet që u përgjigjen përshkrimeve abstrakte ligjore të fakteve në realitet, 3) Faktet sekondare që janë të rëndësishme për procedurën kriminalistike dhe 4) Faktet të cilat nuk kanë rëndësi për procedurën kriminalistike, pra të cilat janë irelevante. Faktet prej 1-3 janë fakte relevante penalo-juridike dhe kriminalistike. Në procedurën penale dhe penalo-juridike janë objekt i përcaktimit faktet relevante, faktet e indiceve dhe faktet ndihmëse apo kontrolluese. Këtu mund të bëhet fjalë si për faktet pozitive ashtu edhe për ato negative. Fjala është për faktet kontestuese. Kategoria 4 e fakteve janë të ashtuquajturat modele komparative. Kjo është kategoria e fakteve të pakontestueshme. Në kuadër të procedurave kriminalistike gjithmonë duhet të kihet parasysh dhe kujdes për fazat e kryerjes së veprës penale, të cilat janë: 1) Faza para kryerjes së veprës penale, ante delictum 2) Faza e kryerjes penale, tempora delicti 3) Faza pas kryerjes së veprës penale, post delictum. Faza primare e cekur nën 1-2 shpesh është e mbuluar me fazën sekondare të cekur nën 3 me veprimin e bashkëpjesëmarrësve të ngjarjes kriminale (fshehja, ndryshimet, asgjësimet, zhdukja e gjurmëve dhe objekteve dhe të gjitha materialeve dhe shenjave tjera). 30 Pjesën sekondare shpesh e përcjellë fingimi apo simulimi dhe disimulimi, gjë që e vështirëson zhvillimin e procedurës kriminalistike lege artis. Për këtë arsye organet e procedurës përgjigjen në pyetjen relevante shpesh e marrin me rekonstruktim ideor dhe real, me sekuencë rekonstruktive. Struktura e rekonstruktuar e ngjarjes apo veprës penale ishte dashur që sa më tepër që është e mundur të jetë e përputhshme me strukturën primare reale. Procedura kriminalistike në pikëpamje tematike përbëhet nga detyrat metodologjike si vijon: 1) Përcaktimi (vendosja, perceptimi dhe formimi) i problemit (state the problem) 2) Vendosja e versioneve preliminare dhe ndihmëse (hipoteza ad’hoc) (form the hypothesis), 3) Shqyrtimi dhe formësimi i tyre, verifikimet me anë të eksperimentit apo analizës (observe and experiment), 4) Nxjerrja e përfundimeve nga versionet dhe 5) Zbatimin praktik të rezultateve të fituara. Në kuadër të sistemit të procedurës kriminalistike profesionistët dhe joprofesionistët realizojnë marrëdhënie të ndërlikuara shoqërore. Këto marrëdhënie e kanë përmbajtjen, kohën dhe aspektin e tyre social. Procedura kriminalistike fillon me të vërejturit e problemit. Për këtë pikënisje fillestare nga ana e kriminalistit kërkohet: 1) Njohuria paraprake profesionale, 2) Perceptimi dhe 3) Hulumtimi i problemit Duhet pasur parasysh se perceptimi nuk është proces pasiv, gjegjësisht përshkrim pasiv i ngjarjes dhe i fytyrave në kujtesë, por proces konstruktiv me ndihmën e të cilit njerëzit marrin një numër të caktuar shenjash të cilat i dërgon rrethina. Është me rëndësi të dihet veprimi i disa faktorëve në zhvillimin e këtij procesi. Këta faktorë janë njëfarë lloj determinanti që e përcaktojnë tërësinë, qartësinë, saktësinë dhe autenticitetin e perceptimit. Kushtet e perceptimit më së shpeshti ndahen në objektive dhe subjektive. Tek të vërejturit e problemit i cili duhet të hulumtohet është e rëndësishme të kihet kujdes për renditjen e masave dhe aktiviteteve heuristike dhe silogjistike kriminalistike. Masat dhe veprimet heuristike kriminalistike e theksojnë rëndësinë inventive. Me këtë rast rol të rëndësishëm luan njohja e morfologjisë së veprës penale. Hulumtimi i problemit brenda procedurës 31 kriminalistike de facto është parashtrim i diagnozës preliminare diferenciale kriminalistike (prognozës de facto, gjegjësisht teorisë mbi krimin). Nëse fjala është për diagnozë pozitive atëherë janë plotësuar kushtet për hulumtim të mëtejmë ndërkaq nëse ajo është negative atëherë kushtet e tilla mungojnë. Lidhur me sa u cek në praktikë mund të hasen situatat në vijim: A. Që nga fillimi është e dyshimtë se a është fjala për vepër apo ngjarje kriminale (bazat e dyshimit). Atëherë vendoset për ndërmarrjen e masave dhe aktiviteteve për zbulimin e veprës kriminale dhe nëse rezultati është pozitiv dhe ka kryes (nganjëherë viktimë dhe pjesëmarrës në ngjarje) dhe B. Nga fillimi është e padyshimtë (dyshimi i bazuar) se fjala është për veprën apo ngjarjen penale. Këtu dallohen situatat kur kryesi është i njohur që nga fillimi dhe kur rasti duhet vetëm të qartësohet dhe kur ai është i panjohur duhet të zbulohet. Situata nën A është karakteristike për kriminalistikën heuristike kurse nën B për kriminalistikën silogjistike. Në rastin e parë dominojnë indicet dhe provat në kuptimin e njohjes kurse në të dytin provat në kuptimin formal. Fjala është për dallimin kualitativ të provave. Dallimi ekziston edhe në kuptimin kuantitativ. Në rastin e dytë ekziston probabiliteti se jo vetëm që është kryer vepra penale por edhe kush e ka kryer atë. Komponenti gnoseologjik i procedurës kriminalistike është drejtpërsëdrejti i lidhur për kushtet materiale organizative dhe teknike. Nga sa u cek më lartë shihet qartë se procedurat kriminalistike janë procese të posaçme të njohjes të cilat deri diku përputhen me proceset e hulumtimeve shkencore. Mirëpo, hulumtimet kriminalistike për dallim nga ato shkencore janë të kufizuara me objektin dhe qëllimin e procedurës si dhe me rregullat procedurale kriminalistike. Fjala është për kufizimin kuantitativ të masës së hulumtimit. Ndërkaq, njohuritë shkencore në procedurën kriminalistike duhet të shfrytëzohen në pajtim me metodologjinë shkencore – lege artis. Gjithmonë duhet të kihet kujdes për të ashtuquajturën triadë të procedurës kriminalistike e cila nënkupton: 32 1) Vëzhgimin, 2) Mendimin dhe 3) Praktikën Vëzhgimi është një perceptim special i organizuar me plan me të cilin zgjidhet në mënyrë selektive vetëm pjesa e materialit të selektuar i cili mund të perceptohet si relevant. Përcaktimi metodologjik i formës së selektimit është pjesë përbërëse e çdo teknike të vëzhgimit, kurse përbëhet nga definimi i planit të vëzhgimit i cili përfshinë objektin e vëzhgimit, instrumentet e vëzhgimit dhe mënyrën e regjistrimit të fakteve të perceptuara. Vëzhgimi mund të jetë i drejtpërdrejtë dhe i tërthortë (me anë të mjeteve), afatshkurtër ose afatgjatë, i përhershëm ose i përkohshëm, pa ndërprerë ose me ndërprerje, i përcaktuar më parë apo i papërcaktuar. Sipas mënyrave të zbatimit të vëzhgimit ai mund të jetë edhe i lirë. Duke pasur parasysh hapësirën ai mund të zhvillohet në hapësirë të mbyllur dhe të hapur, dhe në bazë të vëzhguesit ai mund të jetë individual apo grupor kurse në bazë të objektit ai mund të jetë statik dhe mobil, etj. Mendimi si funksion i dytë gnoseologjik në kuptimin e gjerë përfshinë çdo proces kognitiv të përpunimit të idesë, parafytyrimit, figurave, simboleve dhe njohurive. Në kuadër të mendimit hyjnë procese të ndryshme të asocimit, kujtesës dhe imagjinatës, përmes formimit të konceptit deri tek gjykimi logjik dhe te mendimi kreativ. Mendimi është operim i orientuar me shenja dhe simbole me anën e të cilëve arrijmë deri tek shikimi i marrëdhënieve. Mendimi dallohet me proceset tjera psikike sipas 3 elementeve të cilat janë: 1) Ai është operim me perceptime, parafytyrime, fjalë, koncepte dhe rezultate tjera përvojash siç janë mjetet dhe shenjat apo simbolet e që mundësojnë që me anë të mendimit të kuptojmë më tepër sesa që japin përjetimet, 2) Orientimi i shfrytëzimit të tillë të përvojave me detyrën me anën e së cilës dëshirojmë ta zgjedhim problemin para së cilit gjendemi. 33 3) Shikimi i marrëdhënieve dhe lidhjeve të cilat më parë nuk janë vërejtur dhe vërejtja e të cilave pikërisht paraqet zgjidhjen e detyrës apo problemit para të cilit jemi ndodhur. Me anë të mendimit si funksion i njohjes njihen përgjithësimet, abstraksionet dhe tërësitë. Kjo do të thotë se arrihet njohuria për atë që i tejkalon kufijtë e veprimtarisë së shqisave. Ky është proces psikik i vendosjes së lidhjeve dhe marrëdhënieve midis përmbajtjes së realitetit objektiv. Mendimi fillon me një varg operacionesh ideore. Rezultat i atyre operacioneve është botëkuptimi apo të kuptuarit e marrëdhënieve dhe lidhjeve midis dukurive. Në procedurën kriminalistike njësoj janë të rëndësishme operacionet e njohjes dhe operacionet e krijimit. Të parat bëjnë pjesë në veprimtari analitike të mbledhjes së informatave, selektimit dhe klasifikimit të tyre, kurse të dytat bëjnë pjesë në krijimin e bazave metodike (përfundimet dhe versionet). Në kuadër të shkencës kriminalistike është zhvilluar një sferë e gjerë e mendimit kriminalistik. Ky është sinonim për sjelljen dhe mendimin kriminalistik me rastin e zgjidhjes së rasteve të cilat hulumtohen në distancën prej dyshimit të parë se është kryer vepër penale deri në përfundimin e rastit. Aktiviteti i kriminalistit – hulumtues ka rëndësi të caktuara të cilat rezultojnë nga vetë detyra, mjetet dhe metodat, pikëpamjet dhe marrëdhëniet, etj. Përmbajtja kriminalistike e objektit siç janë kushtet e punës, përdorimi i mjeteve dhe metodave të posaçme përcaktojnë specifikat e mendimit dhe paraqesin formë speciale kriminalistike të mendimit. Rëndësitë psikologjike paraqiten në praninë e llojeve të posaçme të situatave dhe detyrave problematike, gjatë përdorimit të strukturave profesionale në të menduar (sistemeve dhe modeleve) dhe të dimensioneve profesionale ideore të veprimit si dhe të ndërlidhjes së operacioneve ideore me veprimin specifik të disa mekanizmave të mendimit siç është versioni, bindja personale gjatë zgjidhjes së detyrave hetimore apo hulumtuese. Për zgjidhjen e problemeve hetimore janë të rëndësishme dy lloje strukturash të mendimit siç janë: 1) Struktura heuristike ( e kërkimit të zgjidhjes) dhe 2) Struktura epistemologjike (struktura e njohurive). 34 Ekziston edhe mendimi reproduktiv, krijues dhe intuitiv. Praktika është funksioni i tretë kognitiv. Objektet e hulumtimit duhet mbledhur sistematikisht, kategorizuar ato dhe përpunuar në bazë të praktikave dhe eksperiencave. Në shkencën e kriminalistikës praktika është më tepër se vërtetim i njohurive shkencore. Ajo ka funksionin kognitiv krijues. Rezultat i praktikës është edhe strategjia praktike operative kriminalistike si projekt i aktivitetit të drejtpërdrejt praktik në luftimin e kriminalitetit dhe zbatimi i saj në praktikë, shfrytëzimi me plan i metodave operative-taktike dhe teknike, mënyrës dhe mjeteve në hapësirë dhe kohë më të madhe me orientim i cili ngrihet mbi rastin individual. Ajo duhet të rezultojë nga teknikat teorike operative dhe kriminalistike. Nga sa u cek më lartë rezulton se procedurat kriminalistike supozojnë aftësinë e zbatimit të metodave përkatëse në përmbajtje të caktuar. Procedurat kriminalistike përfshijnë komponentët të cilët janë pjesë e çdo metode shkencore të hulumtimit dhe të njohurisë: përshkrimi, sqarimi dhe parashikimi. Përshkrimi si pikënisje e hulumtimit kriminalistik duhet t’i plotësojë kushtet e caktuara themelore, që nënkupton determinimin e objektit. Kjo do të thotë se me rastin e përshkrimit gjithmonë duhet të përcaktohet: A. Objekti i përshkrimit. B. Mjeti i përshkrimit dhe C. Mënyra e përshkrimit Objekte mund të jenë persona, objekte fizike, ngjarje, gjendje, marrëdhënie, etj. Në kuadër të procedurës kriminalistike rol të veçantë luan përshkrimi i ngjarjes kriminale. Duke filluar nga postulati i shkencës kriminalistike, çdo ngjarje mund të përshkruhet përmes informatave themelore (me fjali logjike apo me informata) të renditura në tri struktura të cilat janë: 1) Struktura hierarkike, 2) Shkak-pasojë dhe 3) Kronologjike. Sqarimi është veprim logjik me të cilin objekti, ngjarja apo fakti ndërlidhet me objektin, ngjarjen apo faktin tjetër, më së shpeshti për shkak se fakti i parë është arsye apo kusht për ekzistimin e ndryshimit apo të gjendjes së faktit tjetër. Detyrë e shpjegimit është marrja e 35 përgjigjes në nëntë pyetjet e arta të shkencës së kriminalistikës. Objekt i shpjegimit janë rrethanat që duhet sqaruar. Rol sidomos të rëndësishëm në procedurën kriminalistike lozin shpjegimet kauzale. Në procedurën kriminalistike është shumë i rëndësishëm parashikimi. Ai shërben si verifikim dhe shpjegim dhe ka rol të rëndësishëm në raport me procedurën e tërësishme dhe me disa akte. Rëndësinë kyçe e ka për planifikimin e hulumtimit dhe për zbatimin e disa masave dhe aktiviteteve. Po shohim se procedura kriminalistike është e shkallëzuar, është kognitive dhe ka strukturat e saj njohëse. Fillon me të vërejturit e problemit. Pason mbledhja dhe shqyrtimi sistematik i të dhënave dhe vlerësimi i tyre. Procedura kriminalistike gjithmonë fillon nga ndonjë formë e dyshimit dhe përfundon me të vërtetën. Forma fillestare apo themelore e dyshimit janë “bazat e dyshimit”. Pjesa qëndrore e procedurës kriminalistike është vlerësimi i situatës. Situata pikë për pikë nënkupton vendosjen e dikujt apo të ndonjë sendi në kuadër të strukturës së një rrethine. Në kuptimin e cekur situata është njësoj siç është edhe gjendja e rrethinës me të cilën ka të bëjë ndonjë aktor apo person i cili vendosë dhe e cila gjendje është e shprehur apo e specifikuar sikurse edhe një varg përcaktimesh strukturore dhe procedurale. Çdo vendimi të nxjerrë me vetëdije të kriminalistit duhet t’i paraprijë vlerësimi i situatës. Kjo në esencë do të thotë shndërrimi i informatave dhe të dhënave në vendime të dobishme dhe të mbështetura në ligj. Vlerësimi i situatës është parakusht pa të cilin kriminalistët nuk munden dhe nuk guxojnë të nxjerrin kurrfarë vendimi. Fjala është për procesin e të menduarit tek i cili varësisht nga mundësitë kërkohet veprimi i drejtë i kriminalistit në pajtim me situatën, detyrat e parashtruara dhe në pajtim me ligjet në fuqi. Dimensioni i vlerësimit varet nga dimensioni i informatave dhe të dhënave në dispozicion apo nga fondi i të dhënave dhe nga ndërlikueshmëria e situatës dhe e detyrave. Vlerësimi i gabuar është shpesh rezultat i vendimeve të nxjerra apriori të cilat çojnë drejt manipulimit madje edhe në paragjykime. Në praktikat kriminalistike më së shpeshti vlerësohen: situata e veprës penale, situata e gjurmëve kriminalistike, situata kriminale, etj. Në kuadër të procedurës kriminalistike kërkohet edhe zbatimi i kombinimit kriminalistik. Kjo nënkupton aftësinë e ndërlidhjes së pjesëve në një tërësi logjike e cila është e mbështetur në faktet e 36 besueshme kriminalistike. Pra të vërtetuara me argumente. Kjo duhet të mundësojë konstatimin e gjendjes reale faktike. Po shohim se në kuadër të procedurës kriminalistike kryhet zbulimi kriminalistik. Ky është proces retrospektiv. Kriminalistët fillojnë nga pasojat e veprave drejtë shkaktarëve të tyre. Në fazën e parë dominojnë analiza dhe sinteza, zbulohen dhe fiksohen informatat që kanë të bëjnë me provat (sigurimi i informatave), etj. Rikonstruktimi ideor dhe sipas nevojës edhe real mundëson shtimin gradual të informatave relevante. Kriminalistët janë ata të cilët i ballafaqojnë argumentet kundërthënëse në mënyrë që kështu t’i zbulojnë informatat e pasakta. Zbulimi kriminalistik përcillet edhe me konkluzionin apo përfundimin kriminalistik. Ky është vlerësimi konsekuent i fondit ekzistues të informatave përmes prizmit të rregullave të shkencës së kriminalistikës. Për këtë sinonim është obligimi kriminalistik. Gjatë procedurës kriminalistike kriminalistët gjithmonë duhet të kenë kujdes për mundësinë e paraqitjes së gabimeve solicistike. Këto janë dukuri sipas të cilave të gjitha faktet e jashtme depërtojnë në vetëdijen e njerëzve përmes shqisave të tyre, kurse gabimet lindin për shkak të kufizimit të shqisave të cilat e kufizojnë njohjen dhe përvojat. Kufizimeve të tilla prandaj u nënshtrohen si kriminalistët ashtu edhe dëshmitarët, viktimat dhe të dyshuarit. Për zbatimin e suksesshëm të procedurës kriminalistike nga kriminalistik kërkohet shkathtësi. Kjo nënkupton një tërësi të koordinuar dhe mirë të organizuar të aktiviteteve mendore dhe fizike të cilat janë të lidhura për ndonjë objekt apo për ndonjë informatë tjetër në dispozicion që ka të bëjë me sqarimin apo ndriçimin e veprës penale. Shkathtësia ndërtohet gradualisht gjatë përsëritjes, mësimit apo me përvojë. Ajo paraqet një varg dhe çdo pjesë e saj varet nga vargu paraprak dhe ndikon në vargun vijues. Shkathtësitë në esencë ndahen në shkathtësi perceptuese – motorike, manuale, intelektuale, sociale etj. Varësisht nga konteksti apo nga aspekti më i rëndësishëm i tërësisë së shkathtësisë konkrete. Në kuadër të metodikës së hulumtimit të disa kategorive të veprave penale duhet dalluar sidomos nocionin “mënyrë kriminalistiketaktike”. Kjo është mënyra më racionale dhe më efikase e kryerjes së veprimeve operative taktike dhe procedurale të cilat sipas mendimit të organit të procedurës më së tepërmi i përgjigjen situatës konkrete – 37 operative taktike dhe taktike-procedurale dhe të cilën organi i procedurës e zgjedh nga arsenali i taktikës kriminalistike. Në shkencën e kriminalistikës flitet edhe për lirinë e zgjedhjes së mënyrës kriminalistike-taktike nga ana e organit të procedurës. Kjo “liri” do të thotë obligim i organit të procedurës që ta zgjedhë për situatën konkrete taktike edhe mënyrën më të përshtatshme kriminalistiketaktike. Mënyrat taktike mbështeten në rezultatet dhe njohuritë logjike, psikologjike dhe në punën e organizuar shkencore. Karakterin dhe përmbajtjen e mënyrës taktike e kushtëzon dhe e përcakton apo e dikton situata konkrete operative apo procedurale. Situatat e tilla janë shumë shpesh plastike dhe fluide dhe vazhdimisht ndryshojnë gjë që kërkon edhe taktika përherë të reja dhe të ndryshme dhe mënyra të ndryshme taktike në kuadër të një procedure. Procedura kriminalistike është e gërshetuar me një varg verifikimesh kriminale. Kështu dallohen verifikimet të cilat zhvillohen me iniciativë personale të organit të procedurës dhe ato të cilat zhvillohen sipas kërkesës së organit tjetër kompetent. Objekti i verifikimit mund të jenë personat, objektet, vendet, marrëdhëniet, kushtet, rrethanat, etj. Sipas mënyrës së zhvillimit të verifikimeve ato mund të jenë publike, të hapura dhe të fshehta – konspirative. Përfundimi i procedurës kriminalistike në esencë paraqitet në dy forma. E para, kur në mënyrë të pakontestueshme është konstatuar apo vërtetuar se ekziston vepra penale dhe kryesi i saj dhe e dyta kur është i pamundur vazhdimi i mëtejmë i ndjekjes penale për shkak se janë shteruar të gjitha mundësitë e ndriçimit të mëtejmë dhe shpjegimit të gjendjes faktike gjegjësisht atëherë kur me vazhdimin e procedurës kriminalistike nuk fitohet asgjë, madje as minimumi i suksesit, sepse nuk ka gjasë që të sigurohet qasje ndaj kryesit sepse është vërtetuar se nuk është fjala për vepër penale ose nëse ekzistojnë pengesat për zbatimin e sanksioneve penale siç është imuniteti, pamundësia e qasjes, etj. 4. PARIMET KRIMINALISTIKE -TAKTIKE Ekziston një numër i madh parimesh të veprimit kriminalistik të cilat duhet zbatuar në punën e kriminalistëve. Në të vërtetë fjala është për parimet shkencore kriminalistike të cilat në esencë bëjnë pjesë në taktikën kriminalistike. Gjithsesi nga ato parime ka shumë tërësi, të cilat në disa raste mund të merren edhe si patime të pavarura të rangut 38 më të ulët. “Ato zakonisht janë komplekse dhe parime shumëshkallëshe”. Këto parime të cekura dalin nga normat me të cilat është është rregulluar procedura kriminalistike, nga konventat ndërkombëtare të ratifikuara, normat etike të kriminalistikës Si dhe nga përmbajtjet e bërteta të procedurës kriminalistike. Parimet kriminalistike, mund të klasifikohen sipas përmbajtjes dhe përcaktimit të zyre. Zbatimi i tyre apriori ka të bëjë me disa masa dhe veprime në kuadër të procedurës kriminalistike por edhe me vet atë. Në këtë punim do të merremi me metodën e nominimit të tyre, duke i theksuar përmbajtjet e tyre kryesore. Me rastin e përcaktimit të parimeve kriminalistike-taktike, sipas natyrës së problemit vjen deri te gërshetimi i përmbajtjeve të njëjta në parime të ndryshme. Fjala është për përputhjen organike të disa parimeve me parimet tjera të cilat duken si të ngjashme. Ato nganjëherë madje paraqiten edhe si mospërputhshmëri e brendshme. Është vështirë të kategorizohen parimet sipas rëndësisë së tyre, prandaj këtë edhe nuk do ta bëjmë në këtë tekst. Megjithatë “parim mbi parimet” është parimi i ligjshmërisë. Është e nevojshme të theksohet se këto parime zbatohen ndaj të gjitha burimeve të informatave materiale dhe personale. Këto parime janë: parimi i ligjshmërisë, i së vërtetës, i objektivitetit, parimi i planifikimit dhe i metodikës, i operativitetit dhe shpejtësisë, parimi veprimit me kohë, parimi i proporcionalitetit, i ruajtjes së fshehtësisë dhe konfidencës, parimi i ekonomicitetit të procedurës, parimi i udhëheqjes unike, i koordinimit dhe i bashkëpunimit, i kritikës dhe i vetëkritikës, parimi i mbledhjes besnike të provave”, parimi i plotnisë, parimi i racionalizimit të veprimit, parimi i lirisë teknike dhe taktike, parimi i hollësisë, parimi i humanitetit, parimi i humanizmit, parimi i profesionalizmit dhe i specializimit. 4. 1. Parimi i ligjshmërisë Ky është njeri ndër parimet themelore të veprimtarisë kriminalistike i cili ka rëndësi për rrjedhën e rezultatit. Është ngushtë i lidhur me parimin me të njëjtin emër në të drejtën procedurale dhe në të drejtën materiale penale. Në esencë ky parim do të thotë që organet kompetente të represionit në punën e tyre gjatë luftimit të kriminalitetit duhet tu përmbahen rreptësishtë dhe me konsekuencë frymës dhe shkronjës së dispozitave pozitive ligjore. Ky parim është parim 39 themelor, kushtetues dhe ligjor dhe do të thotë se askush nuk mund të jetë i dënuar për vepër penale, nëse ajo si e tillë nuk është paraparë paraprakisht me ligj. Me këtë theksohet se masat dhe aktivitetet kriminalistike mund të ndërmerren vetëm me kusht që të jenë të përmbushura supozimet ligjore për ndërmarrjen e tyre. Pra, këto ndërmerren vetëm në suaza të ligjit dhe lidhur me hetimin e ngjarjes apo veprës penale. Me fjalë tjera fjala është për parimin i cili para kriminalistëve shtron kërkesën që gjatë punës në luftimin e kriminalitetit duhet tu përmbahen rreptësishtë shkronjës dhe frymës së dispozitave ligjore pozitive. Kornizat ligjore themelore brena të cilave duhet të vendosen edhe ndërmarrjet kriminalistike janë të përcaktuara me kushtetutë, me ligjin e procedurës penale, me kodin penal dhe me ligjet tjera dhe me aktet nënligjore, me të cilat përcaktohet veprimtaria e organit të caktuar të procedurës. 4. 2. Parimi i së vërtetës. Me rastin e zbulimit dhe argumentimit të veprave penale dhe kryerësve të tyre, organet kompetente represive janë të obliguara që të vërtetojnë gjendjen e plotë faktike relevante të vërtetë dhe në tërësi, në mënyrë që në procedurë të mund të nxirret vendimi objektiv. Pa marrë parasysh fazën e procedurës të gjitha organet represive janë të detyruara ta respektojnë këtë parim, sepse veprimi i tyre edhe duhet t’i shërbej të vërtetës. Personat e autorizuar ligjor kur veprojnë në mënyrë jo formale e kanë edhe një liri të caktuar kooperative gjatë përzgjedhjes dhe ushtrimit të masave dhe veprimeve të caktuara kriminalistike dhe taktike, varësisht nga karakteristikat e rastit konkret. Këta veprimtar edhe gjatë atij veprimi jo formal duhet t’i përmbahen këtij parimi i cili rezulton nga dispozitat e KPP. Me këtë rast ata janë të detyruar që para së gjithash t’i ndërmarrin ato masa dhe aktivitete të cilat janë në pajtim me kreativitetin dhe invencionin e tyre personal, por që gjithashtu janë edhe më të qëlluara për përcaktimin e së vërtetës. Parimi i së vërtetës duhet të jetë i pranishëm gjatë tërë punës së personave të autorizuar zyrtarë, që nga njohuria e parë për mudësinë e ekzistimit të veprës penale. 4. 3. Parimi i objektivitetit Ky parim paraqet barrierën themelore për jo objektivitetin. Objektiviteti është kusht për përcaktimin e së vërtetës. E vërteta mund të vërtetohet vetëm nëse veprimet e organeve kompetente represive 40 janë të liruara nga çfarëdo forme e subjektivitetit, njëanshmërie, dhe qëndrime të ngjashme të cilat ndikojnë negativisht në përcaktimin e së vërtetës. Siç po shohim ky parim në esencë do të thotë se gjatë procedurës nuk guxohet të jetë i njëanshëm dhe subjektiv, me fjalë tjera i njëanshëm dhe subjektiv. Kjo vjen në shprehje përmes ndërmarrjes së masave dhe aktiviteteve në procedurë në mënyrë sistematike të gjithanshme dhe reale. Ky parim nënkupton kritikën shumë të zhvilluar ndaj punës së vet dhe të tjerëve, si dhe ndaj rezultateve të punës. Realizimi i parimit të objektivitetit nga ana e kriminalistëve kërkon ndërgjegje, përgjegjësi vetëkritikë në punë, durim, maturi, korrektësi dhe marrëdhënie të drejtë ndaj qytetarëve, veprimet dhe vetitë e të cilëve hetohen. Çfarëdo lloj forme subjektivizmi, irracionale dhe jokritike është në kundërshtim me këtë parim. Ky parim nënkupton eliminim e çdo forme të ndërhyrjes nga jashtë në veprimtarinë kriminalistike me qëllim të shkaktimit të çfarëdo efekti të caktuar. Ky parim do të thotë edhe që kriminalisti prej fillimit deri në përfundim të procedurës duhet të jetë i matur, i qetë, i drejtë ndaj njerëzve dhe situatave. Kjo nënkupton që ai në punën e tij nuk guxon të implikoj asgjë të vetën personale. Ai në vete gjithmonë duhet ta zhvillojë ndjenjën për të vërtetën dhe për drejtësinë. Kjo do të thotë se kriminalisti duhet të ketë karakter të pavarur, të fuqishëm dhe të jetë i guximshëm, me fjalë tjera nuk guxon të shitet për asgjë, sepse, vetëm këto veti janë baza dhe garancioni i autoritetit të tij dhe i prestigjit personal. Me rastin e zbatimit të këtij parimi vije në shprehje rregulla e vjetër se të vërtetën mund ta kuptojë vetëm ai i cili e respekton atë. Kurrë nuk guxohet të ndërmerret asgjë për shkak të ambicieve personale, ose me qëllim që procedura të përfundohet me çdo çmim, nëse ajo nuk është e mbështetur në prova. Ky parim pra për këtë arsye edhe është barrier apo pengesë e dëshirës për ta zgjidhur shpejtë rastin, ose për t’i mbledhur vetëm ato fakte të cilat e ngarkojnë ndonjë person. Ky parim kërkon nga kriminalisti që informatat argumentuese t’i shikoj në bazë të vlerës së tyre reale, që do të thotë, se nuk guxon as t’i mbiçmoj e as ti nënçmojë. Njëkohësisht kjo nënkupton se kriminalisti duhet t’i ndërmerr masat dhe aktivitetet operative në pajtim me planin operativ dhe me nevojat reale të rastit, e kurrsesi që vetëm ta përmbush formalisht zbatimin e detyrës operative. Mos përmbajtja ndaj këtij parimi ndër të tjera sjell shqetësimin e qytetarëve. Pra, ky parim nënkupton zbatimin me konsekuencë të ligjit dhe të dispozitave tjera. Kjo do të thotë se kriminalistët duhet ta zhvillojnë objektivitetin e tyre 41 në mënyrë që t’i shmangen prirjes profesionale për të kërkuar dhe siguruar vetëm ato fakte të cilat e ngarkojnë cilindo, e jo edhe ato të cilat dikujt i shkojnë në dobi. Siç u cek kjo rezulton edhe nga parimi i ligjshmërisë. Pra, siç po shohim ky parim është edhe obligim ligjor. Ky parim zbatohet njësoj edhe me rastin e marrjes së vendimit për ndërmarrjen e ndonjë aktiviteti apo mase, sikurse edhe tek vlerësimi i rezultateve të masave dhe aktiviteteve të ndërmarra. Ky parim është në lidhje shumë të ngushtë me parimin e kritikës dhe vetëkritikës. Objektiviteti në punën e kriminalistit është atribut i etikës së tij. Pra është pengesë i nxjerrjes dhe miratimit të vlerësimeve dhe përfundimeve sipërfaqësore, mendjelehta dhe të njëanshme dhe në dyshimin e pabazuar ndaj qytetarëve në çfarëdo forme të simpatisë apo antipatisë, me vetëdije apo pavetëdije ndaj kujtdo apo cilitdo personi. Ky parim është pengesë edhe për shkeljet e vrazhda të objektivitetit, për shkak të miqësisë apo armiqësisë, interesit apo edhe të shërbimeve tjera. Jo rrallë në praktikë ndodhin shkelje të këtij parimi për shkak të ashtuquajturave gabime pavetëdije të cilat rezultojnë nga simpatitë apo antipatitë e pavetëdijshme, për shkak të simpatisë seksuale. 4. 4. Parimi i planifikimit dhe i metodologjisë së veprimit. Metodika në punë dhe planifikimi i masave dhe aktiviteteve operative taktike të policisë janë kusht për veprimtari sistematike të secilit kriminalist dhe njëkohësisht kërkesë themelore e veprimit në kuptimin procedural dhe taktik. Procedura e tërësishme kriminalistike që nga fillimi duhet të rrjedh në mënyrë metodologjike dhe sipas planeve dhe nënplaneve të caktuara për të qenë efektive. Ky parim kërkon që çdo veprim në rastin konkret penal të jetë patjetër i studiuar dhe i planifikuar para se të ndërmerret. Arsyeja themelore e kësaj qëndron në karakterin e luftës bashkëkohore kundër kriminalitetit përmes zbatimit të procedurave të shumta, të ndërlikuara dhe dinamike. Zbatimit të këtij parimi në praktikën e përditshme kriminalistike i kundërvihen: 1. Humbja e kohës nga momenti i kryerje së veprës penale, deri te të kuptuarit për të dhe ndryshimet e domosdoshme të qëllimshme dhe të paqëllimshme të gjendjes faktike në kuptim të burimeve materiale dhe personale të informatave; 42 2. Vet kryerësi dhe dëshmitari i rrejshëm; 3. Bindja paraprake e kriminalistit, si dhe rrethanat e krijuara të ndryshme, objektive dh subjektive. Kriminalistët para vetë shohin pasojat e veprës penale. Por edhe vet veprën shumë shpesh e kanë të paqartë. Kur konstatohet se për ndonjë ngjarje apo ndonjë vepër penale duhet të përcaktohet shkaktari i saj, të zbulohet kryerësi, kur ai është i panjohur apo të gjendet ai, kur është në arrati dhe të dëshmohet fajësia e tij. Pa planifikimin sistematik dhe pa veprimin e tillë kriminalistët i kanosë rreziku i gabimeve të shumta. Gjithashtu rrjedha e procedurës do të ishte e pasigurt dhe do të varej nga rrethanat e paparashikuara dhe rastësitë e ndryshme. Gjatë veprimtarisë së vet kriminalisti jo rrallë has në gërshetim të shumëfishtë të rrethanave të llojeve të ndryshme, në fakte të shumta lidhjet e të cilave çdo herë nuk mund të kuptohen menjëherë. Ai në faza fillestare të caktuara të procedurës nuk di se çka duhet eliminuar, e çka të ruhet, cilat fakte janë irelevante, e cilat janë kyçe. Për tu gjendur në një situatë të tillë konfuze dhe kaotike nganjëherë i ndihmon planifikimi. Planifikimi e disiplinon kriminalistin dhe ia mundëson atij të vërejturit me kohë dhe të drejtë të zbrazësive dhe mangësive në procedurë. Planifikimi është themel i metodologjisë dhe i kundërvihet ndërmarrjes spontane dhe pa plan të aktivitetit. Planifikimi kriminalistik zhvillohet në baza të posaçme dhe në mënyrë të posaçme. Metodika përfshinë programin e zbatimit të të gjitha komponentëve teknologjike, komunikuese, informative dhe komponentëve tjera. Veprimi pa plan dhe pa metodë e karakterizon kualitetin e dobët dhe përfundimin e pasigurt. Pra, parimi i metodikës përfshinë domosdonë e plafinikimit dhe organizimit të veprimtarisë kriminalistike, të ekzistimit dhe mbështetjes së realizimit të qëllimit. Nga sa u cek rezulton se qasja metodike dhe me plan ndaj veprës apo ngjarjes së caktuar penale i domosdoshëm. Në punën rutinore për kriminalistin kjo do të thotë se në çdo rast konkret duhet të parashihen pyetjet themelore në të cilat duhet të merret përgjigje dhe renditja e tyre, të parashihen masat dhe aktivitetet themelore që duhet kryer, radhitja e kryerjes së masave dhe aktiviteteve dhe afateve të tyre etj. Këto korniza duhet tu përshtaten çdo rasti konkret, kurse plani zbatohet në mënyrë elastike, varësisht nga rezultatet e arritura. Pa plan përkatës të qartë të veprimit nuk mund të ketë metodikë në punë. 43 Për planifikimin bashkëkohor kriminalistik, rutina, shabloni, dhe recetat duhet të jenë të huaja. Ato janë në kundërshtim me rolin dhe frymën e planifikimit. Ajo që është në një rast e drejtë dhe nevojshme në rastin tjetër mund të jetë fatkeqe. Plani nuk guxon të jetë i ngurtë, por elastik. Ai duhet në proces të pësoj edhe ndryshimet e domosdoshme. Këtu qëndron edhe elasticiteti i tij. Planifikimi duhet të filloj që në momentin kur disponohet me faktet e para. Ai i shërben verifikimit dhe interpretimit të fakteve të reja dhe atyre të mbledhura. Me krijimin e planit, planifikimi vetëm fillon, kurse zgjat deri në përfundim të procedurës. Masat dhe aktivitetet e nevojshme të organeve të procedurës duhet të kryhen në proporcion real me rëndësinë e veprës penale dhe kryerësit të tij, pra në proporcion me qëllimet taktike dhe me vlerësimin e situatës kriminale. Kurriz i çdo planifikimi janë pyetjet e arta të shkencës kriminalistike. 4.5. Parimi i operativitetit dhe i shpejtësisë. Këtu kemi formën e parimit të ndërlikuar i cili përfshinë nënparimin e shpejtësisë dhe koordinimit në punë, bashkëpunimit, përshtatjes rrethanave reale dhe format e posaçme të veprimit. E quajnë ndryshe edhe parimi i shpejtësisë dhe i befasisë, gjegjësisht i veprimit me kohë. Ky parim është ngushtë i lidhur edhe për supozimet e caktuara organizative dhe kryesisht përfshinë modalitetet e zbatimit të disa masave dhe aktiviteteve kriminalistike. Operativitetit ka të bëjë me tërë sistemin e veprimtarisë kriminalistike si dhe me disa subjekte. Operativiteti në punën e kriminalistit e përsos dhe e plotëson parimin e shpejtësisë. Operativiteti supozon njohjen e gjendje, rrethanave, vatrave kriminale, format e shfaqjes dhe të kryerjes së veprave penale në territorin e caktuar etj. Ky parim manifestohet në veprimin e shpejtë, të vendosur, por edhe të planifikuar mirë. Është supozim ideal që masat dhe aktivitetet kriminalistike taktike të ndërmerren menjëherë me të marrë të informatës për veprën kriminale. Sa më e shkurtër që është distanca kohore midis kryerjes së veprës dhe fillimit të procedurës gjasat janë më të mëdha për sukses. Ky parim sidomos vjen në shprehje në rastet e kapjes së kryerësve në vepër (in flagranti). Konsiderohet se personi i kapur në flagrancë të cilin e ka vërejtur dikush në kryerjen e veprës penale, gjegjësisht personi i cili është hasur drejtpërsëdrejti pas veprës penale në rrethanat të cilat tregojnë se ai pikërisht e ka kryer veprën penale. Në praktikën e 44 përditshme mund të paraqet problem shprehja “drejtpërsëdrejti pas veprës penale” e cila është e kushtëzuar nga shumë rrethana objektive të lidhura për disa lloje të veprave penale. Në parimet tjera taktike ky parim është parakusht i rëndësishëm i efektivitetit të veprimit të disa kriminalistëve dhe tërë sistemit ndëshkuese represiv, sidomos sot në kushtet e luftës bashkëkohore kundër kriminalitetit. Ngathtësia gjithmonë shprehet negativisht në efektivitetin e luftës kundër kriminalitetit. Shtyrjet e panevojshme dhe vonesat në procedurë pamundësojnë efektivitetin e zbulimit, lehtësojnë aktivitetin kriminal dhe inkurajojnë kryerësit potencial të veprave penale si dhe futin pasiguri ndër qytetarë. Ky parim duhet të zbatohet si në raport me burimet personale të informatave ashtu edhe atyre materiale. Sidomos është me rëndësi që me rastin e kërkimit të kryerësve të veprave penale, ky parim nga kriminalistët kërkon aftësi dhe njohuri të caktuar psiko – fizike, me fjalë tjera mundësi reale të veprimit në rastin konkret. Operativiteti në punë, në fakt do të thotë shpejtësi dhe veprim me plan me qëllim të ndriçimit të veprës penale dhe të kapjes së kryerësit të saj. Ky parim gjithashtu do të thotë se puna në teren duhet ta ketë përparësinë ndaj asaj në zyre (të ashtuquajturës punë kabineti dhe administrimi). Me ndërmarrjen e masave dhe aktiviteteve të shpejta (në kohën e duhur), qofshin ato formale dhe joformale mundësohet dhe lehtësohet vërtetimi i ekzistimit të veprës penale, modalitetet e saj, kryesit etj. Parimi i shpejtësisë mundëson efektivitetin maksimal. Parimi i shpejtësisë duhet t’i gërshetoj të gjitha veprimet e sidomos ato para hetimore. Te disa situata taktike shpejtësia nuk është e dëshirueshme sepse mund ta dëmtoj procesin apo situatën. Fjala është për zbatimin e njohur të taktikës së pritjes së rastit më të mirë apo më të përshtatshëm në taktikën kriminalistike. Në zhargonin kriminalistik kjo do të thotë “taktikë kontaktuese”. Kriminalisti duhet ta ketë shpejtësinë, sigurinë dhe refleksin e mirë, aftësinë e vendosjes së shpejtë dhe realizimit të vendimeve i cili gjithashtu duhet të jetë mirë i menduar. Duhet ta ketë parasysh se shpejtësia nuk është njësoj sikurse ngatërrimi siç u cek nganjëherë varësisht prej situatës taktike duhet ditur edhe të pritet me durim. Shpejtësia dhe vendimi i drejtë, dinamika dhe operativiteti në punë ofrojnë më së tepërmi garanci për sukses të sigurt. Ndërmarrja e shpejtë kriminalistike vepron befasishëm në kryerësin, pjesëmarrësin, dëshmitarin e rrejshëm, në ata që fshehin krimin, etj., 45 pra i huton, i shokon, i paaftëson në përdorimin e dinakërisë dhe të mjeteve të pandershme mbrojtëse. Parimi i shpejtësisë dhe i befasisë është parim i njohur kriminalistik. Ta befasosh dikë do të thotë të ndërmarrësh në kohën e duhur masat të cilat nuk i ka prit personi dhe në kohen kur ai më së tepërmi ka shpresuar. “Goditja” e shpejtë dhe e befasishme e siguron suksesin e plotë. Befasia vlen për të gjitha fazat e procedurës dhe për të gjitha masat e veprimit. Kështu policia me befasi i grabit delikuentët e rrezikshëm i zbulon korpora deliktet e fshehura, i kap kryerësit në vepër etj. Ky parim sidomos vjen në shprehje te masat e intervenimit të parë (të policisë primare), dhe të masat e ndërmarrjes së parë të policisë kriminalistike dhe prokurorit. Me ndërmarrjen e shpejtë të masave lehtësohet vërtetimi i ekzistimit të veprës dhe ndërmarrja e masave më efektive të zbulimit të kapjes së kryerësit të veprës. Vendimi i shpejtë dhe i drejtë, operativiteti dhe puna dinamike dhe elastike ofrojnë më së tepërmi garanci për sukses. Efektet pozitive të këtij parimi duhet dalluar nga ngatërrimet eventuale. Ekzistojnë situata në kuadër të procedurës kriminalistike kur mungesa e mendjemprehtësisë dhe dëshira për sukses të shpejtë e shkatërrojnë situatën e volitshme dhe gjatë të përgatitur taktike. Kriminalistët janë të detyruar ta vlerësojnë dhe ta shfrytëzojnë rastin më të përshtatshëm për zbatimin e masës dhe aktivitetit të caktuar kriminalistik – taktik. Nganjëherë vlerësimi i tillë nuk është mi mundshëm për shkak të fondit të pamjaftueshëm të informatave. Pa marrë parasysh këtë parim gjithmonë duhet që në bazë të informatave në dispozicion të vlerësohet se a paraqet rrezik ndërmarrja e shpejtë e masave dhe aktiviteteve për vështirësimin apo edhe pamundësimin e veprimit operativ. Në kuadër të këtij parimi sidomos vije në shprehje nën parimi i befasisë. Ta befasosh dikë do të thotë të ndërmarrësh masa dhe aktivitete të tilla të cilat ai nuk i ka prit dhe në kohën kur ai nuk ka shpresuar, gjegjësisht në vendin që nuk ka mund ta parashoh, ashtu që veprimi i tillë do ta hutoj plotësisht, do ta shokojë dhe pamundësojë për qendrës dhe rezistencë të mëtejme, për luftë apo për çfarëdo forme tjetër të kundërvënies së situatës konkrete. Një numër i konsiderueshëm i masave dhe aktiviteteve operative të karakterit represiv mund të realizohen me efektivitet në momentin e befasisë (grabitja, hasja në flagrancë, kërkimi etj.). Ndërmarrja e shpejtë e befasishme siguron suksesin e plotë. Në zhargonin policor fjala është për veprimin në befasi. Ndërmarrje të tilla kërkojnë një metodologji 46 thelbësore të veprimit. Praktika kriminalistike dëshmon që me kushtin e veprimit të përgatitur mirë dhe mirë të menduar arrihet efekti i befasisë, sidomos në raport me kryerësit e veprave penale. Zbatimi preciz i këtij parimi është parakusht për luftimin e suksesshëm të kriminalitetit. Si nënparim të operativitetit (shpejtësisë dhe befasisë) e kemi edhe parimin e shpejtësisë së veprimit (parimi i urgjencës). Parimi i urgjencës është ngushtë i lidhur me parimin e veprimit në kohën e duhur. Ky parim e ka parasysh dinamikën e ndryshimeve traseologjike dhe deficitin e pritur traseologjik ( entropia traseologjike ), në vendet të cilat kanë lidhje me veprën penale ky parim shpreh reagimin e organeve të procedurës ndaj ngjarjes penale apo veprës penale. Njëkohësisht nuk e karakterizon edhe ngutjen e tepërt dhe është ngushtë e lidhur me parimin e saktësisë dhe hollësisë. Ky parim është negacion i marrëdhënies burokratike ndaj punës dhe mënyrës kancelarike të saj. Me këtë nën parim duhet sidomos të kihet kujdes kur është fjala për punën kolektive të kriminalistëve që sidomos sot është karakteristik. Në rastet e tilla varësisht nga karakteristikat e rastit në të cilin punohet sidomos duhet pasur kujdes edhe për kualitetet e kriminalistëve të cilët veprojnë apo marrin pjesë në punë. Në rastet tjera mund të paraqiten të ashtuquajturit fenomene të “konvojit”, gjegjësisht që shpejtësia dhe rrjedha e operacionit të zhvillohet me shpejtësinë e kriminalistit më të ngathtë. Rasti i tillë vështirëson zbatimin e parimit të udhëheqjes unike dhe parimit të koordinimit dhe bashkëpunimit unik të të gjitha forcave kriminalistike. 4. 6. Parimi i veprimit në kohën e duhur. Ky parim kërkon që masat dhe aktivitetet operative policore dhe aktivitetet anticipuese të argumentimit duhet të ndërmerren menjëherë posa të ketë lind nevoja për zbatimin e tyre, gjegjësisht posa të pritet se mund ta arrin rezultatin më optimal, gjegjësisht efektivitetin dhe dobinë më të madhe në kuptimin kriminalistik procedural. Zbatimi i këtij parimi pamundëson humbjen e informatave relevante, entropinë traseologjike, harresën, marrëveshjet etj. 4. 7. Parimi i reciprocitetit Ky parim kërkon nga kriminalisti që çdo masë dhe aktivitet ta ndërmarrë në suaza të ligjit duke pasur kujdes për domosdonë dhe proporcionalitetin e zbatimit të masave dhe aktiviteteve. Me fjalë tjera që veprimtaria e organit të procedurës të jetë proporcionale me 47 qëllimin e dëshiruar. Në pajtim me dispozitat kushtetuese dhe ligjore, dhe në kuadër të procedurës nuk guxohet të zbatohet ndërmarrja e pabazuar dhe e panevojshme që nuk është në pajtim me ligjin dhe liritë e njeriut. Kjo do të thotë se mund të ndërmerren vetëm ato masa dhe veprime të cilat në rastin konkret e respektojnë peshën e veprës penale, rrethanat reale dhe zgjidhjet alternative të cilat eventualisht ekzistojnë. Qëllimi i dëshiruar duhet të arrihet me të njëjtën veprimtari, por me përmasa më të vogla për të drejtat dhe liritë e qytetarit. Kjo do të thotë se nuk bënë të shkaktohen pasoja të cilat me efektin e dëshiruar nuk jnë në proporcion. Kur është fjala për policinë, atëherë proporcionaliteti i mangët gjithmonë sjell ndalimin e intervenimit. Parimi i proporcionalitetit përfshinë edhe kujdesin ndaj parimit të ekonomicitetit. Parimi i proporcionalitetit në zbatimin e mënyrave dhe mjeteve kriminalistike, kërkon harmonizimin me parimet e ligjshmërisë, humanitetit dhe përcaktimit të së vërtetës. 4. 8. Parimi i ruajtës së sekretit dhe konfidencës. Ky parim në esencë ka të bëjë me masat dhe aktivitetet të cilat i ndërmarrin organet represive si dhe me personat të cilët janë të implikuar në raste dhe të cilët janë objekt i interesimit të atyre organeve. Ky parim njësoj ka të bëjë dhe në të njëjtën masë me të gjitha masat dhe aktivitetet operative – taktike. Disa prej tyre ndërmerren në konspiracion të rreptë, ndërsa të tjerat ndërmerren në atë mënyrë që kanë karakter publik. Zakonisht fjala është për sekretin shtetëror, ushtarak, zyrtarë dhe afarist. Ky parim para së gjithash ka të bëjë me ruajtjen e sekretit zyrtar. Nganjëherë organet e procedurës, të dhënat zyrtare me të cilat disponojnë duhet t’i ruajnë në fshehtësi deri në momentin e fundit, sepse zbulimi (“depërtimi”) i disa detajeve mund të sjell deri te mossuksesi i procedurës për shkak se mund të ndikojë në përshtatjen e mbrojtjes së rrejshme, ta vështirësojë ose pamundësojë verifikimin e suksesshëm të alibisë, mund të ndikojë në mbulimin apo fshehjen dhe asgjësimin e gjurmëve dhe objekteve të veprës penale, instruktimin e dëshmitarëve të rrejshëm etj. Ky parim është i lidhur ngushtë me parimin e befasisë, dhe para së gjithash më së tepërmi vjen në shprehje në punën e policisë. Masat dhe veprimet operative taktike të policisë mund të jenë publike dhe diskrete apo të fshehta. Karakteri publik i masave dhe aktiviteteve 48 operative – taktike më së shpeshti ka të bëjë me ndërmarrjen e tyre publikisht, por jo edhe me shkakun e ndërmarrjes së tyre, qëllimin dhe rezultatet. Publikimi tepër i hershëm i të dhënave mund ta vështirësoj apo paralizoj punën e organit të procedurës, dhe dukshëm ta vështirësojë mbledhjen, sigurimin, zbatimin dhe verifikimin e provave. Ky parim ka të bëjë si me masat dhe aktivitetet të cilat duhet ndërmarrë, ashtu edhe me ato të cilat tashmë janë ndërmarrë, si dhe me rezultatet e tyre. Zbatimi i tyre siguron sukses në procedurë dhe bashkëpunim të mirë me qytetarët. Diskrecioni ndër të tjera pamundëson kryerjen e hakmarrjes në çfarëdo forme, etj. Ky parim sidomos vije në shprehje në rastin e zbatimit të institutit kriminalistik të hetimit të fshehtë, agjentëve të fshehtë dhe informatorëve, si dhe në rastin e ndërmarrjes së masave dhe aktiviteteve operative teknike, jo publike apo diskrete të policisë, siç janë operacionet diskrete (cover operations), në formë të përcjelljes së fshehtë, mbikëqyrjes elektronike etj, vendosjes së kurtheve dhe kleçkave, pritave, bllokadave, racisë. Duhet pasur parasysh se diskrecioni para së gjithash është emblem e profesionalizmit, detyrë ligjore dhe etike, e jo parim i veprimit. Ruajtja e fshehtësisë është detyrë profesionale e normuar me norma ligjore, por edhe me standarde etike të organit të procedurës. Ky parim do të thotë se për procedurat nuk guxohet të diskutohet, madje as me kolegë dhe personat të të njëjtit profesion të cilët nuk janë duke punuar në rastin konkret. Ky parim duhet të jetë pengesë për të ashtuquajturën “rrjedhje” e informatave nga organi i procedurës. Ajo “rrjedhje” e informatave jo vetëm që mund të ketë pasoja të dëmshme në përfundimin e procedurës, por shpesh shkon edhe dëm të dinjitetit të njerëzve të pafajshëm, të cilët shumë shpesh shpallen tepër herët fajtorë apo janë të implikuar në rastin kriminal në mënyrë të pabazueshme. Gjithsesi ky parim nënkupton edhe që për çështjet zyrtare nuk duhet biseduar madje as me miqtë dhe as me anëtarët e familjes. 4. 9. Parimi i ekonomicitetit të veprimit (procedurës) Ekonomicitetit operativ dhe procedural i veprimit niset nga parimet graduale dhe kriminalistike dhe kufizimi i lirisë taktike – teknike të veprimit. 49 Elementet themelore të parimit të ekonomicitetit janë: (1) zbatimi i shpejtë i procedurës, por jo në atë mënyrë që të rrezikohet përcaktimi i së vërtetës në kuptimin kualitativ dhe kuantitativ, si dhe mbrojtja e të drejtave dhe lirive të qytetarit; (2) zhvillimi sa më i lirë dhe më i shkurtër i procedurës; (3) ndalimi i zbatimit të çdo gjëje që në procedurë paraqitet si e nevojshme; (4) shkaktimi i dëmit sa më të vogël; (5) kujdesi për atë që ky parim sa më tepër të përputhet me parimin e reciprocitetit në zbatimin e masave të shtrëngimit dhe të mjeteve argumentuese; (6) te rastet më pak të rëndësishme duhet kërkuar thjeshtësimin e procedurës dhe; (7) hedhja e informatës argumentuese, apo provës, nëse ajo nuk ka të bëjë me rastin konkret, nëse sigurimi i tyre nuk është i domosdoshëm, kurse mund të shkaktoj shtyrjen e procedurës, ndikimin në dëshmitarët, sugjerime, nëse nuk janë të përshtatshme dhe nëse janë të papërdorueshme, nëse nuk mund të sigurohen, nëse nuk kanë vlere serioze të argumentimit, nëse fakti (objekti), i kontestueshëm tashmë është argumentuar me prova tjera autentike, ose është notor. Duhet gjithmonë të kihet parasysh se çdo shpejtësi në veprim sjell me vete edhe rrezikun e shmangies nëse krahasohet me parimin e së vërtetës dhe proporcionalitetit. Zbatimi i këtij parimi kurrë nuk guxon të shkoj në dëm të interesit të procedurës dhe të të drejtave dhe lirive të qytetarit, ky parim i përket tërë procedurës si dhe disa masave dhe aktiviteteve të saj. Në raport me masat dhe aktivitetet ky parim nënkupton ndërmarrjen e atyre masave dhe aktiviteteve të cilat janë të nevojshme, me çka përjashtohen të tepërtat. Kjo do të thotë veprim restriktiv ndaj atyre fakteve të cilat nuk kanë të bëjnë me çështjen penale pra janë fakte irelevante. Parimi i ekonomicitetit dhe i së vërtetës duhet të harmonizohen në atë mënyrë që nacionaliteti dhe ekonomiciteti nuk guxojnë të shkojnë në dëm të përcaktimit të së vërtetës. 50 4.10. Parimi i udhëheqjes unike. Ky parim kërkon që puna në hetimin e veprave të rënda dhe të ndërlikuara penale e cila kërkon angazhim të një numri më të madh të veprimtarëve dhe të mjeteve të jetë e organizuar nga një qendër, ashtu që me punën të udhëheqë shtabi. Shtabi duhet t’i koordinoj dhe ti sinkronizoj të gjitha aktivitetet sipas planit paraprakisht të hartuar. Shtabi apo udhëheqësi i caktuar i caktojnë disa detyra i analizojnë rezultatet e ofruara, bëjnë ndryshimet dhe përshtatjet e nevojshme të planit dhe orientojnë realizimin e tij në drejtim të caktuar. Ky parim fillon nga ajo se puna moderne kriminalistike në kushtet e luftës bashkëkohore kundër kriminalitetit mund të jetë vetëm puna kolektive me ndarjen e domosdoshme të punëve në të cilën çdo gjë varet nga veprimtaria dhe aftësia e çdo kriminalisti veç e veç, dhe i të gjithëve së bashku. Për këtë arsye me rastin e zgjedhjes së kriminalistëve duhet pasur kujdes për karakteristikat e rastit konkret dhe për cilësitë e kriminalistëve të cilët do të punojnë në sqarimin e tij. 4.11. Parimi i koordinimit dhe bashkëpunimit. Këtë parim e quajnë ndryshe edhe parim i aksionit të bashkuar të të gjitha forcave kriminalistike. Kriminaliteti bashkëkohor nuk njeh as kufi hapësinor e as administrativ, gjë që tashmë një kohë të gjatë ky parim edhe gjendet në plan të parë. Ky parim kërkon që puna në hetimin e veprave penale si dhe aktiviteti i tërësishëm në luftimin e kriminalitetit të jenë të organizuara në mënyrën e cila siguron një veprim të koordinuar të të gjithë pjesëmarrësve. Ky parim e ka parasysh se kriminaliteti nuk është i kushtëzuar vetëm në një vend apo hapësirë. Për shkak të karakterit lokal, jashtë lokal dhe ndërkombëtarë të kriminalitetit, ky parim në kohët e fundit është në plan të parë të punës së kriminalistëve. Karakteri i cekur i kriminalitetit bashkëkohor kërkon gatishmëri dhe aksion unik të të gjitha forcave kriminalistike. Pra, supozon shkallë përkatëse të bashkëpunimit midis organeve penale të represionit të cilat mundësojnë veprimin e koordinuar në situatat kur kjo është e nevojshme. Koordinimi dhe bashkëpunimi realizohen me kontakte të drejtpërdrejta dhe përmes të ashtuquajturave lutje si formë e ndihmës operative dhe juridike. Kur është fjala për lutjet supozohet veprimi i ndërgjegjshëm dhe korrekt i organit të cilit i drejtohet ajo. Koordinimi dhe bashkëpunimi manifestohet edhe përmes shkëmbimit reciprok të 51 informatave lidhur me format e kriminalitetit dhe përvojat në luftimin e tij, me ç’rast duhet shmangur shkresat e panevojshme dhe format tjera të komunikimit si për shkak të parimit të ekonomicitetit ashtu edhe për shkak të rrezikut nga zbulimi i sekretit zyrtar. Ky parim sidomos vije në shprehje kur kryerja e veprave penale i tejkalon kufijtë lokal dhe ka karakter ndërkombëtar. Për fat të keq edhe sot e kësaj dite ekzistojnë një numër i të ashtuquajturave “kufij resoresh”, të cilët pamundësojnë ose vështirësojnë zbatimin e këtij parimi. Ky parim është shumë ngushtë i lidhur me konceptin e luftës së koordinuar kundër kriminalitetit i cili nënkupton që në atë luftë njëkohësisht dhe në të gjitha hapësirat dhe nivelet duhet të angazhohen forcat kompetente për luftimin e kriminalitetit e të cilat mund të kontribuojnë pengimin e tij. Koordinimi i organeve represive kombëtare e ndërkombëtare në esencë zhvillohet si në realizimin e masave dhe veprimeve konkrete operative – taktike (verifikimet, veprimtaria e kërkimit, mbikëqyrja e shtuar, përcjellja, etj), ashtu edhe në planin e shkëmbimit të njohurive për format e reja të shfaqjes së kriminalitetit dhe për metodat e punës së kriminalistëve. Ky bashkëpunim sidomos vije në shprehje në suazat e veprimtarisë parandaluese. Në kuadër të këtij parimi ekziston edhe nën parimi i bashkëpunimit ndërkombëtar në luftë kundër kriminalitetit. Ai realizohet përmes organizatave të shumta policore dhe të tjera ndërkombëtare, siç është është Interpoli, Evropoli dhe Marrëveshja e Shengenit, etj. 4.12. Parimi i kritikës dhe vetëkritikës Fjala është për parimin e njohur në shkencën e kriminalistikës, për parimin e dyshimit dhe skepsit. Ky parim është ngushtë i lidhur me parimin e metodikës, element apo pjesë e të cilit është në të vërtetë dhe me parimin e objektivitetit. Megjithatë, këtë në taktikën kriminalistike e përpunon sidomos, sepse duhet zbatuar edhe në situatat e tilla të cilat në shikim të parë duken shumë të thjeshta. Me këtë rast kriminalistët fillojnë nga teza se pas çështjes më të imtë mund të fshihen veprat e rënda penale. Pra edhe me rastin e veprimeve më të shkathëta dhe më të kujdesshme ndodhin gabimet, por nëse ato janë sajuar dhe janë pranuar me vetëkritikë, atëherë do t’i shërbejnë punës së mbarë në të ardhmen. Kriminalistët në praktikën e përditshme duhet ta zhvillojnë aftësinë kritike dhe vetëkritike të mënyrës së të menduarit. Marrëdhënia kritike 52 ndaj vetvetes dhe pjesëmarrësve tjerë në procedurë sipas provave e të ngjashme punën e kriminalistit e bënë të frytshme. Në esencë kjo do të thotë se kriminalisti vetëkritik së pari do t’i mbledh provat, e pastaj në bazë të tyre do të veprojë, e kurrsesi anasjelltas. Qasja kritike ndaj procedurës mund ta ruaj kriminalistin nga interpretimet e gabueshme të provave dhe fakteve, pastaj nga dinakëria e kryerësve të veprave penale, nga rrenat e dëshmitarëve, nga lëvizjet e rasteve etj. Ky parim sidomos vije në shprehje gjatë punës me versione. Pranimi i lehtë i disa versioneve pa ndonjë analizë dhe vlerësim themelor dhe kritik çon në shmangie të cilat mund të kenë pasoja të dëmshme dhe të papërmirësueshme. Këmbëngulja në version të gabuar, gjegjësisht mospranimi i gabimit personal, me qëllim që të arsyetohen disa hapa të caktuar të gabuar nuk është vetëm mungesë e vetëkritikës, por në raste të caktuara ajo merr përmasa të keqpërdorimit të besimit dhe autorizimit. 4.13. Parimi “i mbledhjes besnike të provave” Ky parim parasheh mbledhjen e provave në mënyrën e cila është në pajtim të plotë me postulatet dhe standardet e caktuara etike të cilat kanë të bëjnë me të drejtat e të dyshuarit dhe të pandehurit në procedurë. Ky parim ka lidhje të ngushtë me parimin e provës më të mirë. Ky parim supozon domosdonë e nxjerrjes së provave më të mira, pavarësisht nga shpenzimet që do t’i kërkojë një gjë e tillë, p.sh, analizat e ADN-së, madje edhe në rastet më të lehta dhe më të thjeshta kriminale. Kjo nganjëherë është në kundërshtim edhe me parimin e ekonomicitetit në procedurë. 4.14. Parimi i plotësisë Ky parim udhëzon në atë që gjatë procedurës të përfshihen të gjitha provat dhe faktet. Sidomos vije në shprehje me rastin e shikimit të vendit të ngjarjes. Ky parim nga kriminalistët kërkon një aktivitet kreativ. Ky aktivitet kreativ si një pasqyrë e shikimit të vendit të ngjarjes tregon se organi i inspektimit përcakton dhe kryen shikimin sipas detyrës zyrtare dhe në procedurën e zbulimit dhe qartësimit të veprës penale tregon aktivitet kreativ. 53 4.15. Parimi i lirisë taktike – teknike Ky parim është i kufizuar në parimin e ligjshmërisë dhe parimin e reciprocitetit i cili në një masë rezulton nga parimi i ligjshmërisë siç e kemi cekur edhe më lartë. Çdo shtrëngim është ndërmarrje serioze që prek në të drejtat dhe liritë e qytetarit. Ai nuk guxon t’i tejkaloj masat që janë të nevojshme për arritjen e qëllimit të procedurës. Parimi i reciprocitetit kërkon që ndërmarrja të shkoj vetëm deri në atë masë sa vëllimi i saj, përmbajtja dhe intensiteti të jenë të mbuluara me qëllimin e procedurës konkrete. Zgjedhja, thellësia dhe vëllimi i ndërmarrjes duhet të jenë të përcaktuara nga qëllimi i procedurës, kurse edhe në baraspeshë të saj duhet të qëndroj interesi i shoqërisë dhe shtetit me arsyetimin e veprimtarisë kundërligjore. Me rastin e përzgjedhjes së masës dhe aktivitetit formal dhe jo formal të veprimit procedural, luan rol edhe sjellja e kryerësit, para, gjatë, dhe pas kryerjes së veprës penale. Kriminalisti duhet të përzgjedhë ato mjete të detyrimit të cilat sjellin deri te suksesi duke pas parasysh edhe sjelljen eventuale të mëparshme të kryerësit, por me sa më pak cenim të të drejtave të tij personale si dhe të drejtave të subjekteve tjera. Kriminalisti me përvojë, prakticisti, mjetet e detyrimit do t’i shfrytëzoj dhe do t’ia përshtat mjeteve argumentuese (veprimet e karakterit argumentues), si dhe provat në përmasën e cila pamundëson fshehjen e së vërtetës dhe në situatën konkrete paraqet cenimin më të vogël të mundshëm të të drejtave personale të subjekteve të procedurës. Ky parim në esencë do të thotë se masat dhe aktivitetet taktike dhe teknike si dhe veprimet hetimore duhet të jenë të planifikuara në përmasën reale me rëndësinë e veprës së kryer penale, me qëllim taktik dhe me vlerësim të situatës. Parimi i ekonomicitetit nuk bënë të zbatohet në dëm të parimit të reciprocitetit. Nuk është e arsyeshme as juridikisht e bazuar që në rastet e ashtuquajtura “të lehta” të ndërmerren masa të ashpra dhe masive të karakterit represiv. 4.16. Parimi i hollësisë dhe këmbëngulësisë Ky parim është në lidhje të ngushtë me parimin e metodikës dhe operativitetit në punë të cilat plotësohen në mënyrë të ndërsjellë dhe në esencë do të thotë se të gjitha provat dhe informatat duhet zbuluar dhe siguruar dhe ndërmarr masa dhe veprime të hollësishme, të ngadalshme dhe këmbëngulëse, por jo me kokëfortësi. Kjo nënkupton që organi i procedurës në punën e tij nuk guxon të kufizohet vetëm në 54 ndërmarrjen e disa masave dhe aktiviteteve, si dhe vetëm në mbledhjen, verifikimin dhe vlerësimin e vetëm disa informatave dhe provave argumentuese. Ky parim i kundërvihet punës së shpejtuar dhe sipërfaqësore të kriminalistit. Kërkon që me të njëjtin kujdes të analizohen të gjitha faktet dhe rrethanat sikurse ato që në shikim të parë duken të parëndësishme, ashtu edhe ato të cilat janë të qarta. Ky parim zvogëlon mundësinë e paraqitjes “numrit të errët”. Durimi dhe këmbëngulësia janë veti të çmueshme të kriminalistit. Ky parim kërkon vlerësim të mirë të asaj që është e rëndësishme, kurse është sekondare për përcaktimin e së vërtetës. Ngutja e tepruar mund të shkaktoj punën sipërfaqësore. Në shikim të parë lëshimet e vogla të kriminalistit mund të sjellin deri te pasojat e mëdha. Kriminelët zakonisht nuk bëjnë gabime të mëdha, por lëshime të vogla. Prandaj, të vërejturit e atyre lëshimeve të vogla çon drejt në sukses. Nuk ka madje as një gjurmë të vetme apo as indice e cila nuk duhet të verifikohet. Nuk guxohet lehtë të kalohet mbi “imtësira “. Mossuksesi fillestar nuk guxon ta dekurajoj kriminalistin. Veprimtaria apo aktiviteti kriminalistik i përgatitur në mënyrë të detajuar por edhe me shpejtësi, i zbatuar me këmbëngulësi dhe arsyeje, është supozim për përfundimin e suksesshëm të aktivitetit. Gjatë këtij aktiviteti duhet vlerësuar dhe klasifikuar të rëndësishmen nga e parëndësishmja dhe çdo fakt duhet verifikuar me ndërgjegje të plotë. Ky parim gjithashtu supozon planifikimin e masës dhe aktivitetit, zbatimi i së cilës duhet të kryhet deri në fund. 4.17. Parimi i humanitetit Ky parim mbështetet në faktin se edhe në kuadër të marrëdhënieve operative dhe procedurale penale duhet deri në fund të respektohen të drejtat dhe liritë e njeriut. Ky parim nuk ka karakter para së gjithash operativ – kriminalistik, por ka një rëndësi shumë më të gjerë në punën dhe sjelljen e kriminalistit modern. Është ngushtë i lidhur me deontologjinë e profesionit të kriminalistit. Ndonëse në luftimin e kriminalitetit kërkohet energji dhe forcë, zbatimi i kufizimit të masave të detyrimit duhet të jetë i drejtë në mënyrë që të mos preket në të drejtat dhe liritë e njeriut. Ekziston një lidhje e ngushtë midis parimit të ligjshmërisë dhe këtij të humanitetit. Në kuadër të këtij parimi kriminalisti duhet të ketë kujdes dhe të udhëhiqet nga ndenja e drejtësisë dhe të vërtetës, sigurisë ligjore, e që kjo njëherazi kërkon edhe të përmbajturit, gjakftohtësinë në çdo 55 situatë, durimin dhe respektimin e njeriut. Gjithmonë para vetës duhet parë njeriun, pa marrë parasysh çka do të ketë bërë, e kurrsesi të shihet vetëm rasti penal. Ky parim mbron kriminalistin nga marrëdhënia burokratike, zyrtare, indiferente dhe e ftohtë ndaj njeriut. As edhe një delikuent i vetëm, me hyrje në zonën kriminale, nuk e humb të drejtën në trajtim njerëzor. Ky parim ka hasur në shprehjen e tij në maksimën kriminalistike:”mendja e ftohtë, zemra e nxehtë dhe gishtërinjtë e pastër”. Përmbajtja konkrete e këtij parimi qëndron në mbrojtjen e personit të pafajshëm nga dyshimi i pabazuar dhe nga detyrimi i paarsyeshëm dhe i gabuar, kurse kriminelin nga eksesi në procedurë dhe nga shpenzimet e panevojshme të procedurës. Gjithsesi që zbatimi i këtij parimi nuk mund të shkoj në dëm të sigurisë dhe të së vërtetës. Për këtë arsyeje në këtë aspekt është e nevojshme të vendoset baraspesha e duhur. Te zbatimi i këtij parimi duhet dalluar sferën private në kuptimin e ngushtë dhe të gjerë. Disa autorë sferën private në kuptimin e ngushtë e quajnë intime. Ajo paraqet atë “botë të brendshme” të çdo njeriu në të cilën ai e posedon vetveten dhe në të cilën ai e gëzon të drejtën të jetë i lirë. Ku qëndron kufizimi midis sferës private në kuptimin e ngushtë dhe në kuptimin e gjerë, është pyetje faktike. Si të përcaktohet kufiri i privatësisë dhe intimitetit në praktikën e përditshme kriminalistike, kjo është bërë një pyetje e kontestueshme. Gjithsesi kur është fjala për sferat e cekura, autorizimet ligjore duhet zbatuar në mënyrë të rreptë dhe precize. Për fat të keq për shkak të shtimit të kriminalitetit modern policitë e botës janë gjithnjë e më shpesh të detyruara të futen në sferën private dhe intime të njeriut. Ligjvënësit bashkëkohor parashohin kufizimin e përkohshëm të të drejtave dhe lirive kushtetuese të qytetarit, prandaj edhe të drejtën në privatësi në kuptimin e ngushtë dhe të gjerë, kur këtë e kërkojnë interesat madhore. Kjo nuk paraqet pengesë për zbatimin e parimit të humanitetit gjithsesi. Mirëpo, parimi i humanitetit nuk guxon të jetë qëllim i vetvetes. Ky parim sidomos vije në shprehje me rastin e zbatimit të mjeteve të detyrimit. Nganjëherë vije deri te zbatimi i paarsyeshëm i dhunës. Këto janë raste kur dhuna zbatohet tej masave të parapara apo të lejuara me ligj, pra kur ajo është e tepërt, gjegjësisht kur nuk është e domosdoshme, sepse edhe me një dozë më të vogël të zbatimit të dhunës mund të realizohet qëllimi i dëshiruar. Nga kriminalistët me rastin e zbatimit të këtij parimi kërkohet një inteligjencë adekuate, profesionalizëm, vetëbesim në profesion, të ketë një interesim për interesin e përgjithshëm shoqëror, të jetë këmbëngulës në punë, të jetë 56 gjithnjë i pranishëm në mesin e qytetarëve një sjellje dhe qasje simpatike etj. Zbatimi i këtij parimi është ngushtë i lidhur me aftësimin profesional dhe psikofizik të kriminalistit dhe të ngritjes së tij morale. Parimi i humanitetit është ngushtë i lidhur me parimin e specializimit dhe profesionalizmit. 4.18. Parimi i specializimit dhe i profesionalizmit. Që të mund tu kundërvihen formave bashkëkohore të shfaqjes së kriminalitetit, kriminalistët modern duhet që vazhdimisht të ngritën profesionalisht. Metodat dhe mjetet që shfrytëzohen në luftë kundër kriminalitetit modern vazhdimisht duhet tu përshtaten formave më të ndryshme të kriminalitetit, gjegjësisht kriminelëve të cilët në veprimet e tyre i shfrytëzojnë mjetet dhe metodat më moderne dhe më të sofistikuara. Kriminalistët sa do që të jenë të devotshëm ndaj profesionit të tyre, nuk mund të jenë të suksesshëm po që se nuk janë të përgatitur dhe të aftësuar profesionalisht në mënyrë adekuate. Në anën tjetër sot është e pamundur të jesh mjaftë i përgatitur dhe profesional në të gjitha sferat e luftës kundër kriminalitetit, prandaj paraqitet nevoja edhe për specializimin e kuadrove kriminalistike dhe për aftësimin e tyre permanent. Nga sa u cek rezulton që perfeksionimi i profesionalistëve duhet të bëhet në pajtim me tendencat e zhvillimit të kriminalitetit në përgjithësi si dhe në përputhje me disa forma të shfaqjes së tij. Dinamika me të cilën sot zhvillohen disa forma shfaqëse të kriminalitetit me një specializim të kriminelëve shtron nevojën dominonte për arsimimin e përhershëm profesional të kriminalistëve. Për luftimin e suksesshëm të formave moderne të shfaqjes së kriminalitetit, sot nuk mjafton vetëm arsimimi i përgjithshëm kriminalistik. Arsimimi profesional dhe specializimi i kriminalistëve janë imperativ i kohës. Me këtë rast duhet pasur kujdes, sepse është vërejtur se specializimi i kriminalistëve dhe formimi i njësive speciale çojnë edhe në izolimin e tyre, në konkurrencën jo lolaje të ndërsjellë dhe me kohë edhe në mbyllje në vetveten. Për t’iu shmangur këtyre që u theksuan ndër të tjera duhet të zbatohen të gjitha këto parime që u ceken më lartë, sidomos parimi i koordinimit dhe bashkëpunimit gjatë punës. 57 5. MËNYRAT E TË KUPTUARIT PËR KRYERJEN E VEPRËS PENALE Të kuptuarit në kohën e duhur për ekzistimin epo përgatitjen e veprës penale duhet të jetë një nga detyrat shumë të rëndësishme organizative taktike të policisë. Do të ishte gabim shumë i madh nëse policia kryesisht do të orientohej në ngjarjet dhe veprat penale të cilat i kanë pasojat e dukshme. Atëherë me të drejtë do të kritikohej policia se nuk është operative dhe dinamike, sepse në raste të tilla ajo do të kuptonte për ndodhjen e veprës penale vetëm nga i dëmtuari ose dëshmitari i drejtpërdrejtë, kurse shumë rrallë përmes aktivitetit të saj operativ. Mirëpo, të gjitha policitë synojnë që në punën e tyre të jenë operative, dinamike dhe që gjatë kryerjes së aktiviteteve të tyre të vijnë deri te të dhënat për ekzistimin apo përgatitjen e veprës penale. Përvoja ka dëshmuar se burimi i më i shpeshtë për të kuptuarit e veprës penale është qytetari, qoftë ai i dëmtuari nga vepra penale apo edhe i paraqitur në ndonjë cilësi tjetër, kurse më së shpeshti si dëshmitarë i ngjarjes. Prandaj policia duhet të synoj që në punën e përditshme të saj ta fitoj besimin e qytetarëve, sepse ata janë burimi më i shpeshtë i njohurive, si për vepra të kryera penale, ashtu edhe për tentime. Më në fund duhet thënë se informatat dhe njohuritë të cilat merren nga qytetarët apo nga burimet tjera duhet të verifikohen mirë, derisa të mos konstatohet saktësia e informatës. Në këtë punim do të mbështetemi në mënyrat e të kuptuarit e policisë për vrasje. Ato mund të jenë si vijon: paraqitja e personave të zhdukur, vet – paraqitja, thashethemet publike, personat e besuar, paraqitjet anonime dhe pseudonime, aktiviteti i vet policisë, paraqitjet e qytetarëve dhe personave juridik, faktet indiciale, zbulimi i kufomës dhe skeletit të njeriut, si dhe masmediat. 5. 1. Paraqitjet e personave të zhdukur Pikënisja e aktivitetit operativ të policisë kur është në pyetje zhdukja e ndonjë personi mund të jetë deklarata e cila rrjedh nga gjinia e afërt apo e lartë, miku, qiradhënësi, udhëheqësi etj. Çdo zhdukje e personit nuk do të thotë se ka ndodhur vrasje, sepse çdo ditë paraqitet një numër i konsideruar i zhdukjeve dhe supozohet se fjala është për situata të ndryshme jetësore. 58 Këto mund të jenë situata të ndryshme siç janë: dalja e të miturve nga shtëpia apo edhe e personave të rritur për shkaqe dhe motive të ndryshme, vetëvrasja e cila ende nuk është zbuluar, vdekja e papritur diku në ndonjë vend të vetmuar, ikja për shkak të mossuksesit në shkollë apo për shkak të veprës penale, aventurizmi, te të moshuarit mund të ndodh për shkak të humbjes së memories (amnezia) që ta kenë humbur rrugën, te të sëmurët shpirtëror mund të ndodh largimi për shkak të gjendjes së errët mendore, ku madje disa të sëmurë në gjendje të tillë udhëtojnë edhe me qindra kilometra larg vendbanimit, fshehja e ndonjë vepre tjetër penale, etj.1 I numëruam vetëm disa raste të cilat duhet të kihen parasysh me rastin e planifikimit të procedurës parapenale, ashtu që të mund të eliminohen versionet e përmendura por edhe të tjera të ngjashme të cilat nuk kanë të bëjnë me vrasje dhe kur të jetë vërtetuar se në rastin e caktuar nuk është prezente asnjëra nga këto versione atëherë mund të kalohet në versionet për vrasje dhe të fillohet përpunimi kriminalistik në atë drejtim, me ç’rast mund të jenë të rëndësishme dy segmente, siç janë: 1. kur me të kuptuar për zhdukjen e personit rrethanat dhe vlerësimet për rrezikun e zhdukjes tregojnë probabilitet për vdekjen e mundshme apo vrasjen dhe; 2. kur gjendet kufoma apo pjesët e mbetura të trupit të cilat tërthorazi vërtetojnë identitetin. Me rastin e marrjes së paraqitjes, mblidhen të dhënat themelore siç 1. Një rast ku ësht ngritur aktakuza kundër një drejtori dhe është caktuar séance kryesore për shkak të kriminalitetit. Ai për t’i ikur porgjegjësisë penale është dakorduar me bashkëshorten që të zhduket befasisht. Kurse ajo në brigjet e Savës ia ka sjellur rrobat, kurse ai në anën tjetër të lumit i ka lënë ato, si dhe dokumentet personale, orën e dorës, ka notuar deri te bashkëshortja i ka marrë rrobat, është veshur dhe ka shkuar «jetë të re«. Bashkëshortja, sipas marrëveshjes paraprake, e ka paraqitur zhdukjen e tij në polici. Nuk ka kaluar shumë koghë dhe lumi e ka hedhur jasht ujit një mashkull të mbytur në ujë. Supruga, prema ranijem dogovoru, prijavi njegov nestanak u policiji. Nije prošlo mnogo vremena rijeka je izbacila leš muškog utopljenika. «E veja« fatkeqe e ka njohur dhe identifikuar trupin e kufomës sit ë bashkëshortit të saj. Është konstatuar me procesverbal. Procedura penale është ndërpre. Ndërkaq, pas ca vitesh kriminalisti I cili I ka konstatuar keqpërdorimet e drejtorit, por duke e hetuar një rast tjetër ka rastisë dhe në një rrugë të Shkupit e ka takuar «të mbyturin në lumë« duke u shetitur me partner afarist. 59 janë: kush e ka paraqitur zhdukjen e personit, të dhënat identifikuese për personin e zhdukur, përshkrimi personal dhe fotografia, koha dhe vendi kur është pa për herë të fundit dhe në çfarë rrethanash, gjendja psiko – somatike e personit të zhdukur, vendet e mundshme ku ka mundur të shkoj personi (familja, miqtë, objektet hoteliere, etj), a ka ndodhur që të mungojë edhe herëve të mëparshme, rrethanat familjare, arsyeja e mundshme e ikjes nga familja – motivi, etj. Me qëllim të gjetjes së personit policia, do të ndërmarrë një varg masash me qëllim të gjetjes së personit për të cilin gjurmohet. Ato masa mund të jenë duke filluar nga gjurmët nëpër institucione shëndetësore, institucionet ndëshkuese – korrektuese, hulumtimi i kumtesave, deri te shfrytëzimi i mediave dhe formave të ndryshme elektronike të komunikimit (gjë që sot, ndonëse është shumë e përhapur teknika kompjuterike shumë pak shfrytëzohen). Pas marrjes së informatave të para bëhet vlerësimi i rrethanave në të cilat është zhdukur personi, tentohet të konstatohet se a është zhdukja e rrezikshme apo jo, a është zhdukja e kundërt me sjelljet e mëparshme të personit në fjalë dhe mos ai është përgatitur për jetë jashtë shtëpisë, dhe se mos ekziston mundësia që mbi të të jetë kryer ndonjë vepër tjetër penale siç është kidnapimi, delikti seksual, etj. Vëmendje të posaçme duhet kushtuar nëse personi i zhdukur është i mitur, sepse të miturit për shkak të sugjestibilitetit dhe papjekurisë shpesh shërbejnë si mjet për kryerjen e veprave penale dhe shpesh janë objekt i shfrytëzimeve të ndryshme seksuale. Një nga problemet që hasen në situata të tilla e të ngjashme është se familja duke pritur se personi do të kthehet, zakonisht e paraqet me vonesë zhdukjen e tij, kështu që ndodh humbja e kohës së çmueshme e që sikurse të ishte lajmëruar me kohë ka mundur të jetë veprimi më efikas në drejtim të gjetjes së tij. Çdo situatë e cila orienton në sukses duhet shfrytëzuar maksimalisht dhe deri në fund e me kujdes, por edhe ato fakte të cilat kanë ndodhur para zhdukjes së personit, sepse është shumë më mirë që në fazën e kërkimit të jepet maksimumi duke përfshirë të gjitha potencialet materiale dhe njerëzore, si të policisë ashtu edhe të bashkësisë së gjerë shoqërore, sesa të njëjtat potenciale të angazhohen me vonesë. Në rastet kur është gjetur kufoma, procedura dallohet dukshëm, ndonëse nuk është konstatuar identiteti i personit, sepse ndodh që 60 kufoma gjendet në një territor të administratës tjetër policore, tjetër kanton, entitet, apo shtet. Në të tilla raste zakonisht kufoma paraqitet si “tepricë” për atë territor, e që në të vërtetë ai është personi i cili kërkohet në territorin tjetër. Prandaj, është me rëndësi të jashtëzakonshme mbajtja dhe shfrytëzimi i evidencave kriminalistike operative për personat e zhdukur dhe për kufomat e panjohura të gjetura. Në situatat e tilla kriminalisti duhet të jetë këmbëngulës në kërkimin e identitetit të kufomës së panjohur, sepse me vërtetimin e identitetit mund të thuhet se problemi i madh zgjidhet, kurse edhe metodika e zbulimit, shpjegimet dhe argumentimet e vrasjeve (nëse është fjala për vdekjet e dhunshme), fillon nga identifikimi i kufomës. 5. 2. Vetëparaqitja Janë raste të rralla, por ndodh, që personat e caktuar paraqiten si kryerës apo pjesëmarrës të veprës së caktuar penale. Të tilla janë situatat: së pari, ku është vetparaqitja e vërtetë, së dyti, ku është vetparaqitja e pavetëdijshme, e pasaktë (vetparaqitësi jeton në mashtrim) dhe e treta, ku vetparaqitja është e rrejshme, (objektivisht dhe subjektivisht e pasaktë). Vetparaqitjet autentike, të vërteta zakonisht i paraqesin personat të cilët e kanë kryer veprën në afekt apo pa dashje, derisa ende gjendet nën veprimin psikik të veprës penale. Vetparaqitjen e vërtetë mund ta paraqes edhe kryerësi i cili llogaritë se do të zbulohet dhe këtë e bënë me qëllim që ta lehtësoj pozitën e vet në procedurë, por nganjëherë edhe me qëllim të fshehjes së veprimtarisë tjetër kriminale (më të rëndë), si pjesëmarrës, apo madje edhe i organizuar. Vetparaqitjet i bëjnë edhe personat e shëndoshë dhe të sëmurë shpirtëror si për veprat penale që nuk ekzistojnë, ashtu edhe për veprat penale të cilat i ka kryer dikush tjetër. Vetparaqitja e rrejshme mund të jetë një hap taktik me qëllim që tërë procedura të orientohet në drejtim të gabuar. Të gjitha të dhënat duhet të verifikohen me kujdes dhe të mblidhen të gjitha provat për saktësinë e tyre. Nganjëherë nevojitet edhe marrja e të ashtuquajturës dëshmi – mostër, rekonstruktimi i ngjarjes, kërkesa që vetparaqitësi ta bëj me dorë skicën (kroki), të vendit të ngjarjes, ta skicoj mënyrën e kryerjes së veprës, pozitën e tij, pozitën e viktimës, etj. Përmbajtja e 61 vetparaqitjes gjithmonë duhet të krahasohet me rezultatet e mëhershme objektive dhe subjektive të vërtetuara. Personi i shëndoshë psikik bënë vetparaqitjen e rrejshme nga motivet më të ndryshme, si p.sh, paraqitjen për vepra më të lehta, me qëllim të fshehjes së veprës më të rëndë. Nganjëherë paraqitja e rrejshme bëhet për vendin e kryerjes së veprës apo vendin e fshehjes së “korpora deliktit” të motivuar me shpresë se derisa të zbulohen vendet e trilluara do t’i ofrohet mundësia për tu arratisur. Paraqitja e rrejshme mund të jetë e motivuar edhe nga qëllimet fisnike, p.sh, mbrojtja e fëmijëve, e prindërve, qiftit bashkëshortor, partnerit – dashnorit, e deri te (personi i paaftë). Mund të bëhet fjalë edhe për motive ekonomike, pra, anëtari i ri i fuqishëm i familjes mbetet ta punojë tokën, pastaj ndonjë profesionist, etj. Edhe turpi mund të sjellë deri te vetparaqitja e rrejshme. Vetparaqitjet e rrejshme janë probleme interesante psikologjike. Kur ndodh ndonjë veprës sensacionale, atëherë edhe psikopatët nga dëshira për publicitet dhe sensacion vetparaqesin. Gjithashtu edhe personat histerik bëjnë një gjë të tillë. Rrenacakët patologjik (mitomanët, pseudologjia phantastica), kanë imagjinatë të fortë dhe të gjallë, kurse atë e paraqesin si realitet. Jo rrallë rrenacaku (konfabulatori), në njërën anë e di se është duke rrejtur, kurse në anën tjetër edhe i beson rrenës së vet si të vërtetës. Vetparaqitja e rrejshme bëhet edhe në gjendje dilerante dhe në ethet e gjendjes së dehur, në rastet e helmimit me monoksid karboni, etj. Vetparaqitja e rrejshme zbulohet zakonisht për shkak se pranimi nuk përputhet me faktet tjera pohuese (provat gjatë procedurës). Vetparaqitja e të sëmurëve psikik është dukuri shumë e shpeshtë. Për disa lloje të sëmundjeve shpirtërore kjo është një dukuri tipike. Kështu p.sh, tipat melankolik, skizofrenët, (“trenimi rinor”), oligofrenët (me kufizim mendor), paranikët (idetë e krisura), epileptikët, manikët depresiv, paralitikët dhe alkoolistët progresiv, pra, janë të prirë për vetparaqitje. 62 5.3. Përfoljet publike (thashethënat) Në shkencën e kriminalistikës kjo formë e të kuptuarit për veprën penale quhet edhe përcjellje lajmesh (fama est), gjegjësisht shkon lajmi për ndonjë vepër penale, apo për persona të caktuar si kryerës së asaj vepre, kurse nuk dihet se a është lajmi i saktë, dhe nga kush ka rrjedhur. Lajmi i tillë me bartje vazhdimisht transformohet, ndryshohet dhe me kohë më pak ose më tepër, apo edhe plotësisht ndryshohet. Me fjalë tjera te organi i represionit arrin krejtësisht i deformuar lajmi i tillë. Mirëpo, pavarësisht saktësisë apo pasaktësisë së lajmit i cili përhapet përmes thashethemeve, organi represiv, pra, policia është e obliguar të ndërmarr masat përkatëse, si në drejtim të zbulimit apo gjetjes së burimit të lajmit, ashtu edhe në drejtim të verifikimit të përmbajtjes së tij. Ky lajm për organin përkatës është shenjë për reagim. Zakonisht është mjaftë vështirë të gjendet burimi i thashethemeve publike. Shpesh fjala është për “dëshmitarët anonim”. Pastaj fjala është për personat që janë përgjegjës për thashethemet të cilat qarkullojnë për ndonjë ngjarje penale apo veprën e tillë dhe për të cilat nuk dihet. Një kriminalist shumë i njohur në kohën e tij kishte thënë:”thashethemet publike janë sikurse guri i hedhur në ujin e qetë”. Guri zhytet, kurse është vështirë të gjendet, apo edhe e pamundur, kurse valët përhapen në formë koncentrike nga vendi ku është hedhur guri në ujin e qetë. Organi i represionit në rastin e thashethemeve reagon sipas thënies popullore:”ku ka tym, ka edhe zjarr”. 5.4. Personat e besueshëm Kur është fjala për organet represive, para së gjithash për policinë, burim i shpeshtë për kryerjen e veprës penale dhe për kryerësin janë personat e besueshëm, lojalët dhe informatorët. Në kuptimin e gjerë fjala informator është nocion përmbledhës kriminalistik – taktik për disa kategori të personave të cilët policia herë pas herë, apo gjithmonë, por gjithherë fshehurazi, i shfrytëzon për marrjen e informatave të cilat kanë rëndësi kriminalistike, kurse kanë të bëjnë me veprën penale të planifikuar apo të kryer, për kryesit e saj, pjesëmarrësit në vepër, etj. 63 Ky institut kriminalistik – taktik është i lidhur për të gjitha llojet e observacioneve speciale të policisë, mbikëqyrjen e fshehtë, vendosjen e kurtheve, etj. Parimisht, ky koncept i gjerë përmbledhës i informatorëve përfshinë: informatorët2, të besueshmit, vigjilentët 3, provokatorët, hetuesit (zbuluesit) e fshehtë 4, agjentët e fshehtë (sekret) (undercover agents), etj. Informatorët mund të jenë qytetarë me të meta dhe pa të meta. Informator, në kuptimin e ngushtë është çdo person i cili është i gatshëm që be bashkëpunim të fshehtë (sekret) me policinë apo organet tjera represive të angazhohet në zbulimin, qartësimin apo evitimin e veprave penale. 5. 5. Praqitjet pseudonime dhe anonime Paraqitjet anonime janë pa shenja të paraqitësit, pa nënshkrim, pa të dhëna personale, etj.). Praqitjet pseudonime janë paraqitje me të dhëna apo nënshkrim të rrejshëm të paraqitësit. Ato paraqitje mund të jenë të shkruara me dorë, me maqinë shkrimi, por mund të jenë edhe paraqitje në formë të dokumentit kompjuterik, incizim në kaset[, disketë (regjistrime teknike). Mund të jenë edhe paraqitje me gojë, përmes telefonit. 2 Emrat qortues për informatorët janë: „shpicëll“, „spiun i policisë“, „spiun“, „paditës“, „denoncues“, etj. 3 Persona kontaktues të policisë, të cilët i përkasin zonës kriminale, ose së paku „zonës së errët“. Ata janë si helmi në mjekësi. Me ta çdo gjë është problematike, por pa ta nuk mund të depërtohet në rrethin kriminalistik. Fjala është për formën e veçantë të informatëve. Edhe ndaj vigjilentëve, sikurse ndaj të gjithë informatorëve duhhet kultivuar parimin kriminalistik-taktik të dyshimit apo skepsit. Kontrolli më i mirë i metodës vigjilente është angazhimi i shumë paraleleve (vigjilent paralel). 4 Instituti Kriminalistik-strategjik, pa të cilin nuk ka zbulim të formave të ndërlikuara të kriminalitetit të organizuar, sidomos të atij ndërkombëtar. Ky është nëpunës policor, i përzgjedhur special, mirë i përgatitur dhe i shkolluar dhe i ngarkuar me detyrë konkrete, i cili punon në luftimin e veprave penale të rënda dhe të rrezikshme, të cilat parime nuk mund të zbulohen pa futjen e hetuesit të fshehtë në mjedis kriminal. Ai punon në atë mjedis me legjendë krimineli, me biografi të rrejshme, me dokumente të rrejshme, pra me identitet dhe adresë të rrejshme, etj. Dhe gjëndet në nëntokën kriminale ose mban lidhje me ta. . 64 Paraqitjet anonime e kanë rëndësinë e tyre, sikurse edhe ato pseudonime, për shkkak të përmbajtjes, e jo për shkak se janë pa emër. Përmbajtja e atyre paraqitjeve mund të jetë e vërtetë, pjesërisht e vërtetë dhe e rrejshme. Edhe paraqitjet anonime (denoncuese), sikurse edhe paraqitjet pseudonime, menjëherë duhet verifikuar dhe nëse konstatohet se të dhënat janë të sakta, apo pjesërisht të sakta, atëherë gjurmohet paraqitësi i tyre. Këto paraqitje nganjëherë janë psikologjike, por edhe dukuri psiko-patologjike. Motivet e paraqitësve mund të jenë të ndryshme, psh. Mbrojtja e miqëve, etj. Por edhe instinkti seksual të cilit shoqëria i bënë pengesë, synon shfrenimin e fshehtë të tij. Ky mund të jetë delikt i larvuar i femrës, pastaj paraqitjet e rrejshme histerike të femrave në mënyrë anonime nuk janëdukuri të rralla, sidomos në fazat e pengesave të funksioneve seksuale (menstruacionet,, shtatëzënia, klimateriusi, etj). Nëse ndodhë që përmes paraqitjes pseudonime dhe anonime bëhet vetëparaqitja nga ana e kryesit të vërtetë të krimit, kriminalistët konsiderojnë se fjala është për kompromis midis fshehjes, dhe instinktit të ruajtjes së vetvetës, duke synuar pranimin. Për kriminalistët, motivet e anonimitetit dhe ato pseudonime janë të rëndësishme, aq sa edhe shërbejnë si udhrrëfyes për gjetjen e autorit. Fajësimet e rrejshme mund të paraqesin edhe vepër të caktuar penale, duke iu krijuar njerëzve situata të pakëndëshme, etj. Aq më tepër kur personat e paraqitur mmund të jenë të panjohur edhe për paraqitësin. Nganjëherë vjen edhe deri te „psikoza“ apo „infektimi“ me paraqitje anonime, sidomos gjatë luftës dhe gjatë krizave ekonomike dhe politike. Qëllimi i paraqitjeve anonime dhe pseudonime mund të jetë edhe vështirësimi apo shtyrja e procedurës e cila është në vazhdim e sipër. Zbulimi i autorëve të këtyre paraqitjeve është sidomos vështirë, kur është fjala për ato paraqitje anonime dhe pseudonime, të cilat paraqiten përmes numrave apo shkronjave të prera nga gazetat, ose ato që janë shkruar sipas diktimit të personit gjysëmanalfabet, gjegjësisht kur autori nuk është nga rrethi jetësor i personit të paraqitur. 5.6. Aktiviteti i vet policisë (Vetanak) Gjatë kryerjes së punëve të veta të rregullta, policia ka detyra shumë të rëndësishme dhe të shumëfishta si në aspektin e preventivës, ashtu edhe në atë të represionit të veprave penale, sepse policia me anë të masave represivo dhe preventive i kupton shum vepra të përgatitura dhe të kryera kriminale apo penale. Kur janë në pyetje masat preventive, këtu para së gjithash mendojmë në të gjitha llojet e 65 informatave për dukuritë e ndryshme të rrezikshme për shoqërinë, ksi dhe për pasojat dhe shkakëtarët e atyre pasojve, ngjarjeve ,etj. Gjithashtu, këtu bëjnë pjesë edhe mast e mbikëqyrjes dhe të vëzhgimit të punës dhe lëvizjes së personave nga rrethi kriminal si dhe të personave të sjelljes së tillë sociale, pastaj patrullimet e përditshme, pritat, racitë, etj. Përveç detyrës preventive, disa nga këto aktivitete të policisë mund të kenë edhe karakterin represiv, prandajedhe mund t’i quajmë masa preventive-represive. Në rastet kur policia gjatë kryerjes së punëve të veta vëren se ka ardhur deri te kryerja e veprës penale, të vrasjes, atëherë me këtë rast në mënyrën sa më të shpejtë e lajmëronë qendrën operative e cila do ta koordinojë aktivitetin e sektoreve tjera të policisë si dhe vet atë. 5.7. Paraqitja e qytetarëve dhe e personave juridik Ligji mbi rocedurën Penale i Kosovës (Neni 199. par. 1.) parasheh që paraqitja i bëhet Prokurorit kompetent publik, në formë të shkruar, me anë të mjeteve të kounikimit teknik ose gojarisht. Në pajtim me dispozitat e paragrafit 2 të nenit të përmendur; »Nëse vepra penale është paraqitur gojarisht, paraqitësi paralajmërohet për pasojat ligjore, nëse ndodh që paraqitje e veprës penale të jetë e rrejshme. Paraqitja me gojë konstatohet në procesverbal . kurse kur paraqitja është bërë me telefon apo me mjete tjera teknike të komunikimit, mbahet«. Sipas dispozit[s së Par. 3 të Nenit të cituar, nëse paraqitja i është bërë gjykatës, policisë, apo prokurorit kompetent publik, atëherë ajo menjëherë do të pranohet dhe përcjellet prokurorit kompetent publik. Me paraqitje penale nënkuptojmë informatën se është kryer vepër penale e cila ndjeket ax officio, dhe eventualisht për kryesin e saj. Në ligj nuk ekziston përkufizim ligjor për këtë, por vetëm është e rregulluar procedura e pranimit të saj, paraqitjes dhe procedura e organeve kompetente, pas kësaj. Paraqitja penale, parimisht është e liruar nga format procedurale. Pra, mund të jetë gojore, me shkrim, me telefon,, telegraf, teleprinter, me E-mail, apo edhe me mjete tjera të telekomunikimit, si dhe me regjistrime dhe incizime teknike (kaseta, disketa, etj.). Nëse paraqitësi kërkon që paraqitje të karakterizohet si sekrete, këtë nëse është e mundur sipas patimeve të diskrecionit edhe duhet respektuar. Paraqitjen mund ta bëjnë edhe fëmijtë dhe të miturit sikurse dhe të rriturit. Kur është fjala për paraqitjen e fëmijëve dhe të miturve, rregullat e kriminalistikës parashohin që të kontaktohen prindërit apo kujdestarët e tyre, përveç në rastet kur përmbajtja e paraqitjes ka të bëjë me ata vet. Kur paraqitja merret me telefon apo 66 gojarisht, atëherë atë duhet pranuar dhe protokoluar, si dhe verifikuar në pajtim me pyetjet e arta të kriminalistikës. Paraqitësin duhet pyetur për personalitetin e kryesit të veprës, sepse organi i procedurës duhet ta krijojë bazën faktike për vlerësim të gjithanshëm të të dyshuarit (tregimi jetësor, dënimet eventuale të mëparëshme, prestigji, karakteri, qëllimet dhe motivet eventuale të kryerjes së veprës penale, etj.).Krahas mbledhjes së informatave sa më të gjera për kriminogjenezën, duhet mbledhur të dhënat e shumta edhe për viktimogjenezën.Pastaj, është e nevojëshme që të vërtetohen edhe motivet e paraqitjes, sepse ato hyjnë në bazën faktike për verifikimin e saktësisë, përmbajtjes së paraqitjes dhe planifikimin e procedurës. Kur kjo është e mundur, me paraqitësin e veprës duhet gjetur vendin e ngjarjes dhe me kujdes atë duhet verifikuar se a përputhen pohimet në paraqitje me gjendjen e gjetur në vendin e ngjarjes dhe se a ekzistojnë kundërthënje midis dëshmisë së mëherëshme të paraqitësit dhe kësaj tashti të dhënë në vendin e ngjarjes. Dëshmia e dhënë n[ë vendin e ngjarjes është dëshmi e besueshme, prandaj si e tillë, duhet të jetë më e besueshme. Me Nenin 197. par. 1. të Ligjit të Procedurës Penale të Kosovës, parashihet që »të gjitha organet publike janë të obliguara ta paraqesin veprën penale e cila ndjeket ex officio, dhe për të cilën kanë ardhur te njohuria se ka ndodhur«. Kurse në par. 2 të të njëjtit ëlan parashihet që »Me rastin e paraqitjes së kallëzimit penal, organet publike nga par. 1 i këtij neni paraqesin dëshmitë që i kanë të njohura dhe ndërmarrin hapat për ruajtjen e gjurmëve të veprës penale, si dhe të objekteve në të cilat është kryer vepra penale, por edhe dëshmitë tjera”. Gjithashtu në Nenin 199. par. 2. parashihet që »Nëse vepra penale është paraqitur gojarisht, paraqitësi paralajmërohet për pasiojat ligjore, nëse paraqitja e veprës penale është e rrejshme. Paraqitja gojore futet në procesverbal, kurse, nëse paraqitja është bërë me telefon apo me mjete tjera teknike të komunikimit, atëherë për këtë mbahet shënim zyrtar”, Shtrohet problemi, kur paraqitja e ndonjë vepre të rëndë i bëhet bëhet subjektit juridik e jo personave të autorizuar ligjor. Këtu paraqitet problemi si për shkak të personave të paarsimuar të cilët e pranojnë paraqitjen ashtu edhe për shkak të pajisjeve joadekuate teknike të atyre 67 subjekteve. Kështu njëra nga situatrat e mundshme është që „çka të bëjë kur përmes telefonit e marr kërcënimin me bombë?“ Kjo në shikim të parë është e thjeshtë, por në realitet mjaftë problem kompleks, jo aq sa i përket përmbajtjes, por sa i përketë procedurës „si duhhet vepruar në situatën konkrete“? 5.8. Faktet indiciale Si njëra nga mënyrat për inicimin e procedurës parapenale është zbulimi i fakteve të caktuara indiciale të cilat tregojnë për ekzistimin e vrasjes. Kështu p.sh, në ndonjë vend gjendet pika e gjakut, apo edhe vrushkulli i gjakut apo edhe rroba e përgjakur dhe e hedhur, ose natën dëgjohet britma, rrahja, piskama “ndihmë”, etj. Prakti ka kriminalistike njeh situata kur vrasësi me ditë të tëra, madje edhe me javë e mban kufomën në banesën e tij, dhe për shkak të erës së keqe, fqinjët apo kalimtarët e rastit e paraqesin në polici, me ç’rast fillon zbulimi i vrasjes. 5. 9. Zbulimi i kufomës apo pjesëve të trupit të njeriut Mënyrë shumë e shpeshtë e të kuptuarit për vrasje është zbulimi i kufomës apo pjesëve të trupit të njeriut, me ç’rast fillon procedura parapenale. Ne këtu do t’i theksojmë disa nga situatat ku mund të zbulohet kufoma apo pjesët e trupit të njeriut: 1. Kufoma apo pjesët e trupit të njeriut të gjetura në shtëpi, e cila nuk i përket personit të vrarë, ose në ndonjë vend tjetër, kurse i vrari aty ka shkuar rastësisht, ose ka qenë i ftuar apo i mashtruar në pritë dhe nga ana e kryerësit bëhet përpjekje që të pamundësohet vërtetimi i identitetit; 2. Kufoma apo pjesët e trupit të njeriut të gjetura në banesën e viktimës është situatë kur zakonisht nuk vihet në pyetje identiteti, por duhet orientuar në çështjen se a është fjala për vrasje apo është në pyetje ndonjë shkaktar tjetër i vdekjes; 3. Kufoma apo ndonjë pjesë e trupit të njeriut të gjetura në shtëpinë e cila nuk është e viktimës, por as vendi ku është kryer vepra, por kufoma është sjellë në atë vend apo lokal pas kryerjes së vrasjes. Kjo situatë mund ta komplikoj zbulimin e kryerësit, sepse këtu nuk dihet as vendi i kryerjes, kurse shpesh herë shtrohet edhe 68 identifikimi i viktimës. Praktika kriminalistike ka treguar se gjithnjë derisa të mos zbulohet vendi i kryerjes dhe derisa të mos zbulohet viktima gjendemi në errësirë të plotë. Kufoma apo pjesët e trupit të njeriut mund të jenë të futura edhe në arkivol, valixhe, etj, qoftë i tëri, apo vetëm pjesët e tij – i copëtuar me qëllim që pastaj të hedhet në blloqe betoni të ndërtimit, në objekte të pabanuara, në deponi të qytetit etj. Kryerësi i vrasjes në këtë mënyrë dëshiron të pamundësojë vërtetimin e lidhjes midis tij dhe veprës së kryer. Përvojat e vjetra kriminalistike kanë krijuar një rregull shumë të rëndësishëm: nga ajo që kryerësi i veprës penale tenton ta pamundësoj identifikimin duke eliminuar të gjitha gjurmët të cilat do të mund të shërbenin si bazë për identifikim, duhet nxjerrë konkluzion të çmueshëm se midis kryerësit të veprës penale dhe personit të vrarë ekziston një lidhje e caktuar dhe se me zbulimin e asaj lidhje mund të gjendet kryerësi. Kjo nuk do të thotë se gjithmonë është e saktë, kjo vetëm është indice eliminuese orientuese, por shumë e çmueshme. Në situatat kur nuk haset kufoma e tërë, por vetëm disa pjesë të kufomës dhe nuk ekziston mundësia që kufoma të kompletohet atëherë kemi vështirësi identifikimi. Dikur për policinë ky ka qenë problem më i madh, kurse sot ekziston mundësia që pjesët e kufomës t’i nënshtrohen analizës ADN, me qëllim të identifikimit dhe kjo tashti nuk paraqet problem, natyrisht nëse e kemi mostrën e pakontestueshme të cilën jemi duke e kërkuar dhe nëse pas kësaj nuk e vërtetojmë identitetin e personit të cilit i kanë përkitur pjesët, kriminalisti do të ballafaqohet me problemin, sepse që të mund të vazhdohet përpunimi kualitativ kriminalistik, detyra e parë është që kriminalisti ta bëjë identifikimin. Një nga problemet më interesante që imponohet para kriminalistit dhe para vrasësit është se a mund të lirohet fare vrasësi nga kufoma? Për vrasësin problemi i parë dhe i fundit është që ta fsheh kufomën përgjithmonë. Do t’i cekim disa nga mënyrat e tentimit që kufoma në njëfarë mënyre të asgjësohet dhe të fshihet përgjithmonë. Një nga mënyrat e tilla është: hedhja e kufomës në ujë, copëtimi i trupit, djegia e kufomës, përdorimi i kimikaleve, hedhja e kufomës shtazëve, p.sh, në katare të derrave. 69 5.10. Mediat masive. Këto janë mjete të cilat përdorën për komunikim për publikun dhe për komunikim të shpejtë dhe të thjeshtë. Jo rrallë personat nga rrethi kriminal, sidomos ai i organizuar i shfrytëzojnë masmediat për dërgimin e porosive të kamufluara në forma të reklamave të ndryshme, ofertave, artikujve, shpalljeve, etj. Policitë moderne dhe shërbimet informative kanë njësi të veçanta apo sektore që detyrimisht përcjellin masmediat. Nganjëherë porositë e kriminelëve janë të koduara, prandaj është e nevojshme që të zhvillohet dekodimi i llojit të vet. Kohët e fundit masmediat shfrytëzohen sidomos për kërkimin e personave të zhdukur, tregtisë me mall të bardhë, prostitucionit dhe pedofilisë, sidomos interneti. 6. BASHKËPUNIMI KRIMINALISTIK NDËRKOMBËTAR Asnjë vend nuk është i kursyer nga veprat penale të cilat përmbajnë elemente ndërkombëtare. Shtimit shumë dinamik të këtij lloji të kriminalitetit ndër faktorë tjerë gjithsesi i kontribuon edhe pozita gjeografike e Kosovës, përmes së cilës kalojnë rrugët nga Evropa Perendimore dhe e Mesme, për Lindje të afërt dhe anasjelltas dhe përmes së cilës zhvillohet një qarkullim shumë i gjallë i njerëzve dhe i pasurisë. Mjetet bashkëkohore të lidhjeve dhe transporti ua mundësojnë kriminelëve që shpejtë të kalojnë nga një vend në tjetrin duke iu shmangur kështu kapjes, gjegjësisht zbulimit. Inicimi i institutit të ndihmës së të drejtës ndërkombëtare penale në rrethanat e qëndrimeve shumë të shpeshta subjektive ndërkombëtare dhe të interpretimeve të tilla, kur është në pyetje kjo materie e ndjeshme, pastaj dispozitat e ndryshme në të drejtën materiale dhe procedurale penale, izolimi dhe barrierat gjuhësore në komunikimin e ndërsjellë nuk kanë garantuar pothuaj kurrfarë suksesi në cilëndo fazë, qoftë në zbulimin e kryerësit penale apo të kapjes dhe ekstradimit të tij. Në kushtet e tilla bashkëpunimi policor ndërkombëtarë në luftimin e kriminalitetit është shumë i nevojshëm. Këtë bashkëpunim e bënë të domosdoshëm edhe dukuria e disa delikteve shumë të rënda dhe jashtëzakonisht antihumane, siç është p.sh, terrorizmi. Aktet terroriste në planin ndërkombëtarë në masë të konsiderueshme dallohen siç është kidnapimi i aeroplanëve, prandaj edhe ekziston bashkëpunimi i 70 përhershëm midis Interpolit dhe organizatave ndërkombëtare për komunikacion ndërkombëtar. Ndonëse për shkak të motiveve politike, terrorizmi sot nuk është objekt i bashkëpunimit policor ndërkombëtar, kjo formë si më e rrezikshmja e kriminalitetit ndërkombëtar, doemos kërkon organizim më të shpejtë, përgatitje më të mirë dhe shfrytëzim më të mirë të teknologjisë bashkëkohore në të gjitha policitë e botës. Si rrugëdalje në situatat e tilla imponohet nevoja e bashkëpunimit të shpejtë dhe efikas midis disa shteteve të cilat janë kompetente territoriale, organeve të tyre në territorin e të cilave momentalisht gjenden kryerësit e veprave penale. Është e nevojshme që ky bashkëpunim të jetë i shkarkuar nga formaliteti duke shfrytëzuar mjetet më efikase të komunikimit dhe me një operativitet dhe mobilitet të organeve të zbulimit të atyre shteteve në të cilat momentalisht gjenden kriminelët. 6 .1. Interpoli Organet e policisë bashkëpunimin më intensiv ndërkombëtar në kuadër të evitimit dhe luftimit të kriminalitetit e realizojnë përmes Interpolit (Organizatës Ndërkombëtare të Policisë Kriminalistike). Që nga themelimi i saj deri më sot kjo organizatë ndërkombëtare vazhdimisht zhvillohet jo vetëm në aspektin e vëllimit të punëve, metodave dhe mjeteve, por edhe për nga numri i shteteve policitë e të cilave janë bërë anëtare të saj. Fillimi i bashkëpunimit të organizuar të disa policive në planin ndërkombëtar daton që nga viti 1914 kur është mbajtur Kongresi Ndërkombëtar i Policisë Gjyqësore në Monako. Në atë kongres është shqyrtuar mundësia e formimit të kartotekës policore ndërkombëtare dhe janë harmonizuar disa rregulla të procedurave të ekstradimit. Kongresi i Dytë Ndërkombëtar është mbajtur në Vjenë 1923. Asociacioni policor ka marrë emrin e Komisionit Ndërkombëtar të policisë kriminalistike me seli në Vjenë. Pas luftës së dytë botërore në Kongresin e Parisit 1946, është përtritur Komisioni Ndërkombëtar i policisë kriminalistike, kurse organizata ka marrë emrin dhe statutin Interpol, duke kaluar me seli nga Vjena në Paris. Komisioni Ndërkombëtar i Policisë Kriminalistike më 1956, ka ndërruar emrin në Organizatë Ndërkombëtare të Policisë Kriminalistike INTERPOL. Këtë titull organizata e ka mbajtur deri në ditët e sotme. Datat tjera të rëndësishme të historisë më të re të 71 organizatës janë: më 1984, kur ka hyrë në fuqi marrëveshja e re për selinë e organizatës me Francën në krye. Inaugurimi zyrtarë i selisë së re është bërë në Lion, më 27 Nëntor 1989, pas bartjes së saj nga Sent Klodi, ku ishte që nga viti 1966. Organizata më 1955 i kishte 50 shtete anëtare, më 1967, 100 të tillë, më 1990, 154, anëtarë, më 1992 – 169 anëtarë, kurse më 1993, i kishte 176 vende anëtare. INTERPOLI deri në vitin 2004 ka mbledhur 182 vende anëtare. Interpoli gëzon statusin e organizatës ndërkombëtare. Organizata Ndërkombëtare e Policisë Kriminalistike është e rregulluar në mënyrë funksionale pa formalizëm të madh, gjë që edhe është kusht për bashkëpunimin e suksesshëm policor. Dinamika e bashkëpunimit policor përmes Interpolit para së gjithash varët nga lëvizja e delikuentëve dhe kriminalitetit ndërkombëtar, por që ajo është e lejuar vetëm në fushën e drejtës së përgjithshme, gjegjësisht kriminalitetit klasik, kurse çdo veprimtari apo intervenim në rastet të cilat kanë karakter politik, ushtarak, fetar, apo karakter racor, është rreptësishtë e ndaluar në organizatë (Neni 3 i Statutit të Interpolit). Për atë se a është ndonjë vepër penale e përfshirë me Nenin 3 të Statutit, vendos në mënyrë të pavarur çdo shtet, dhe në bazë të vendimit të vet miraton ose refuzon bashkëpunimin. Korniza dhe qëllimet e veprimit të kësaj organizate janë të parapara me Nenin 2 të Statutit i cili thekson se në kuadër të Interpolit është e domosdoshme që: (a) të sigurohet dhe zhvillohet ndihma më e gjerë reciproke e të gjitha organeve të policisë kriminalistike në kuadër të ligjeve ekzistuese në vende të ndryshme, kurse në frymën e Deklaratës së Përgjithshme për të Drejtat e Njeriut; (b) të konstatohen dhe të zhvillohen të gjitha institutet, të aftësuara për kontributin e suksesshëm të evitimit dhe të dënimit të veprave penale të së drejtës së përgjithshme. Organet udhëheqëse dhe ato të punës së Organizatës së Interpolit janë: Asambleja e Përgjithshme, Komiteti Ekzekutiv, Sekretari i Përgjithshëm dhe Sekretariati i Përgjithshëm, si organe profesionale dhe administrative teknike të cilat mundësojnë funksionimin permanent të organizatës, të byrove nacionale qendrore. Këshilltarët si 72 kolegj i përbërë nga bashkëpunëtorët profesional dhe punëtorët shkencor të cilët i propozon Sekretariati i Përgjithshëm dhe i miraton Asambleja e Përgjithshme me mandat prej 3 vjetësh. Sekretariati i Përgjithshëm është koordinator global i bashkëpunimit kriminalistik në kundërvënien ndaj kriminalitetit me çka mundësohet shkëmbimi i të dhënave policore, gjegjësisht përpunimi i tyre, analiza dhe ruajtja. Synimi i bashkëpunimit është luftimi i organizatave kriminale dhe i keqpërdorimit të narkotikëve, i kriminalitetit financiar dhe HIGHTECH, terrorizmit, tregtisë me qenie njerëzore si dhe gjurmimi apo kërkimi i personave ndaj të cilëve është lëshuar fletarresti ndërkombëtar. Neni 5 i Statutit të përmendur parasheh që Sekretariati i Përgjithshëm ia procedon informatat policisë në komunikim me CNB, të cilët duhet të ndërmarrin të gjitha masat për sigurimin që ato lloje të informatave të dërgohen në mënyrë të sakë dhe në kohën e duhur. Sekretariti i Përgjithshëm mund të përpunoj edhe informatat policore të marra nga burimet publike, ose të cilat janë dërguar nga shtetet që nuk janë anëtare, gjegjësisht nga organizatat tjera ndërkombëtare të cilat nuk janë policore, por që informatat e tilla mund të jenë të dobishme për qëllime policore. CNB, i cili i dërgon informatat policore, konsiderohet si pronar i tyre, kështu që informatat e tilla me kërkesë të tyre në çdo moment mund të jenë të ndryshuara, të azhuruara apo të shlyera, ashtu që informatat e tilla me kërkesë të tyre në çdo moment mund të jenë të ndryshuara të azhuruara apo të shlyera, kurse Sekretariatit të Përgjithshëm nuk i lejohet që t’i ndryshoj ato me nismën apo me ndihmën e vet. Interpoli si qendër koordinuese për luftën kundër kriminalitetit ndërkombëtar intervenenon sipas kërkesës së shërbimeve policore dhe të organeve gjyqësore të shteteve anëtare, në evitimin dhe represionin e vrasjeve, kidnapimeve, në rastet e pengjeve, kundër tregëtisë me njerëz, kundër akteve kriminale të kryera kundër sigurisë në fluturimet ajrore, kundër terrorizmit, etj. pastaj kundër veprave penale të kryera kundër pasurisë siç janë vjedhjet, tregëtia ilegale e sendeve me vlerë artistike, tregëtisë ilegale me llojet e shtazëve të cilat janë të rralla, veprat penale të veprimtarisë ekonomike dhe financiare, siç është falsifikimi i parave, falsifikatet tjera dhe konvertimet, mashtrimet e ndryshme lidhur me shfrytëzimin e informatikës, etj. pastaj tregëtia ilegale me droga dhe deliktet tjera lidhur me to, siç është kultivimi i tyre, distribuimi dhe transporti, shpëlarja e parave, etj. 73 Personeli udhëheqës dhe administrativ i Sekretariatit të Përgjithshëm të Interpolit është i përbërë nga funksionarët e policisë dhe nga nëpunësit administrativ dhe teknik të mbi 40 kombeve. Në punën e Interpolit, në përdorim për komunikim janë gjuha angleze, franceze, spanishte dhe gjuhëtarabe, si gjuhë zyrtare, si në komunikim me gojë ashtu edhe në komunikim me shkrim. Asamblea e Përgjithshme, për çdo vit i fton delegatët e shteteve anëtare për nxjerrjen e vendimeve më të rëndësishme që kanë të bëjnë me punën e Organizatës. Kurse Komiteti Ekzekutiv i Interpolit është i përbërë nga 13 anëtar të cilët i zgjedh Asamblea e Përgjithshme. Y Komitet e kontrollon zbatimin e vendimeve të cilat i nxjerr Asamblea dhe ndër të tjera, përgatitë edhe konsulta dhe këshillime të caktuara. Me Sekretariatin e Përgjithshëm udhëheq sekretari, të cilin e emëron Asamblea e Përgjithshme për një periudhë 5 vjeçare. Është i vendosur në selinë e Organizatës dhe i zbaton vendimet e Asamblesë së Pëegjithshme dhe të Komitetit Ekzekutiv. Kurse kujdeset për funksionimin e përditshëm të bashkëpunimit ndërkombëtar. Byrotë qendrore nacionale (BQN) janë shërboime kriminalistike , të clat në planin nacoonal të shteve anëtare si pikë permanente të mbështetjes e kanë bashkëpunimin ndërkombëtar në fushën e policisë. Ato i sigurojnë lidhjet eorganeve tjera policore të vendeve të tyre me BQN të vendeve tjera dhe me Sekretariatin e Përgjithshëm të Interpolit. Interpoli financohet nga participimi i shteteve anëtare, kurse financimi mbështetet në njësitë buxhetora. Vlera momentale e një njësie është 12.000.€, kurse secili shtet anëtar mund të ketë më së paku 2, e më së shumti 100 njësi të tilla. Interpoli posedon një rrjetë moderne dhe autonome të telekomunikacionit dhe mbulon tërë globin tokësor, gjegjësisht përfshinë të gjitha shtetet anëtare. Kjo rrjetë mundëson shfrytëzimin e shpejtë dhe sigurinë e plotë të shifrave të të gjitha sistemeve telekomunikuese, të teleksit sateklitor, etj. Dokumentacioni kriminalistik ruhet në arkiva, siç janë përmbledhjet nominale, përmbledhjet daktiloskopike, analizat dhe sintezat e hetimeve të zhvilluara, aktet ndërkombëtare të fletëarresteve për kkriminelët të cilët korkohen, ose për të cilët kërkohen të dhënat në bazë të kërkesave të pushteteve nacionale, shpalljet për sendet e vjedhura me vlerë të rrallë, përshkrimet e mënyrave të kryerjeve të veprave penale, etj . 74 Përmes Interpolit lëshohen fletëarrestet të silat zakonisht dallohen për nga ngjyra e cila edhe i karakterizon aktet e tilla, siç janë: 1. Fletarrestet e kuqe. Këtë fletëarrest e lëshon Sekretariati i Përgjithshëm në bazë të urdhëresës së organeve kombëtare për privim ngaliria të personace të caktuar, e që në esencë është kërkesë e shtetit tjetër për ekstradim të personit të arrestuar. Kërkesa për fletë-arrest të kuq të cilin e dërgon shteti anëtar, për tu konsideruar i ligjshëm në pikëpamje juridike, duhet ta ketë përshkrimin e përmbajtjes së bashku me kërkesën për privim nga liria. Fletarrestet e tilla përbëhen nga fleta kryesore dhe tri pjesë tjera, siç janë: të dhënat identifikuese për personin, të dhënat ligjore dhe aksionet që duhet ndërmarrë për zbulimin e personit, etj. Pastaj në kërkesë shënohet emri i shtetit dhe BQN e cila inicon lëshimin e fletarrestit, data dhe numri i dosjes, si dhe informata për atë se a kërkohet personi për qëllime të zhvillimit të procedurës penale, apo për vuajtjen e dënimit të shqiptuar nga ana e organeve gjyqësore. Numri më i madh i shteteve e njeh fletarrestin e kuq si bazë të mjaftueshme për arrestimin dhe vendosjen e personit të kërkuar në paraburgimin ekstardues të përkohshëm, por me kusht që ai të përmban të gjitha informatat e nevojshme, kurse në një numër më të vogël shtetesh ky fletarrest është vetëm mjet për identifikimin dhe zbulimin e personave të kërkuar. Afati i fletarresteve të kuqe është 5 vjet, pas të cilit afat, nëse nuk anë qenë të frytshme, verifikohen dhe arkivohen, ose vazhdohen. Numri i fletarresteve të kuqe të Interpolit në vitin 1996 ka qenë 739, 1997-700, kurse në vitin 2000-737. Në evidencat Sekretariatit të Përgjithshëm momentalisht është 5.000 sosh të cilat ende janë në fuqi (www. interpol.int). 2. Fletarrestet e kaltra. Lëshohen me qëllim të mbledhjes së informatave për identitetin e ndonjë personi, të informatave gjyqësore, të informatave për aktivitetet kriminale të personit të caktuar, dhe/apo për vendin e ndodhjes së personit të tillë, gjegjësisht për vendbanimin e tij. Këto fletarreste shfrytëzohen në rastet e kriminelëve të paidentifikuar ose të identitetit të pasigurtë të personave të caktuar, për gjetjen e dëshmitarëve të veprave penale dhe për marrjen e tyre në pyetje nga ana e policisë. Fletarrestet e kaltra shpesh iu paraprijnë të kuqeve, dhe nëse jepet urdhëresa për arrestim të personit të caktuar, atëherë ajo zëvendësohet me fletarrest të kuq. 75 3. Fletarresti i gjelbër. Këto përmbajnë informata për aktivitetet kriminale të disa personave. Për këtë lloj fletarresti është e nevojshme informata për aktivitetet e tilla, së paku nga tri shtete të ndryshme, me përjashtim të tregëtinë e organizuar ilegale të “Engjujve të ferrit” dhe pedofilisë, sepse këto i lëshon Sekretariati i Përgjithshëm me vetnisiativë apo me kërkesën e ndonjë BQN. 4. Fletarrestet e verdha. Këto kanë të bëjnë me personat e zhdukur, si dhe me personat të cilët nuk janë në gjendje të vetidentifikohen apo me fëmijtë viktima të kidnapimit nga prindërit. 5. Fletarrestet e zeza. Kanë të bëjnë me kufomat e paidentifikuara. 6. Fletarrestet e portokallta. Këto tregojnë për kërcënimet e mundshme, gjegjësisht për rrezikun nga armët e fshehura dhe nga mjetet e ndryshme të cilat mund t’i lëndojnë njerëzit, siç janë psh. lapsat pishtole, arma e fshehur e kalibrit 8mm, letra bombë,, çantat eksploduese, pjesët e bombave dhe projektileve, etj. Zakonisht lëshimit të fletarresteve të interpolit i paraprijnë lëshimet e të ashtuquajturave difuzione. Difuzionet zakonisht i lëshojnë BQN të disa shteteve anëtare dhe ato vendosin vet se cilave shtete duhet tu drejtohen.. Afati për shpalljen e fletarresteve urgjente të kuqe është 72 orë, kurse difuzionet lëdhohen menjëherë. Difuzionet nuk shpallen publikisht, por përmes sistemit të Interpolit, kurse fletarrestet shpallen në sajtin e hapur të Interpolit, përveç disa përjashtimeve. Kërkesat për shpalljen e fletarresteve nga Inerpoli dërgohen në mënyrë elektronike dhe pranohen nga Sekretariati i Përgjithshëm, i cili pastaj e bënë vlerësimin e përmabjtjes dhe nxjerr vendimin shpalljen e saj. Fletarresti, që në momentin e futjes së saj në bazën e të dhënave, (baza ASF Automated Search Facility) bëhet i kapshën dhe i njohur për të gjitha shtetet anëtare, të cilat janë të lidhura me Sistemin e Interpolit.Përgatitjet për shpalljen e fletarresteve bëhen në sektor të veçantë. Projekti i tekstit të aktit të kërkimit përkthehet në të katër gjuhët zyrtare, pastaj fletarresti shtypet dhe iu dërgohet me postë të gjitha shteteve anëtare, si dhe shpallet në sajtin e Interpolit.Nëse, pas shpalljes së fletarrestit, Sekretariatit të Përgjithshëm i dërgohen informata të reja për personat të cilët janë objekt i fletarrestit, 76 informatat e tilla u dërgohen të gjitha shteteve anëtare në formë plotësimi. Në punët policore kriminalistike, me rastin e zbulimit të grupeve kriminale, vjen deri te ndërlidhja e aktiviteteve kkriminale me karakter ndërkombëtar, kështu që për këtë qëllim mbahen edhe takime, konferenca dhe seminare lidhur me hetimet aktuale, shkëmbehen përvojat dhe njohuritë, teknikat dhe metodat policore, koordinohet bashkëpunimi i policisë midis disa regjioneve. Interpoli mban lidhje edhe me disa organizata ndërkombëtare. Ndër to sidomos e rëndësishme është OKB dhe institucionet e saj, me të cilat bashk[ëpunon Interpoli, siç është, psh. Këshilli Ekonomik, Qendra për të drejtat e njeriut, Seksioni për evitimin e krimieve dhe për gjyqësi penale, Programi i KB për kontrollin ndërkombëtar të drogave. Kurse në organizata të cilat bashkëpunojnë me interpolin bëjnë pjesë Organizata Ndërkombëtare për fluturimet ajrore, Unioni Ndërkombëtar i Telekomunikacionit, Organizata Botërore për pronësi intelektuale, Organizata Botërore e Shëndetësisë,Këshilli për Bashkëpunimin Doganor, Këshilli i Evropës, Sekretariati i Konventës për tregëtinë ndërkombëtare me Mostrat e Rralla të Florës dhe Faunës, të cilat janë para shuarjes. Përpjekjet e Interpolit janë të drejtuara në shkëmbimin intensiv dhe me kohë të informatave, me ç’rast duhet të shfrytëzohen përparësitë e teknologjisë bashkëkohore në mënyrë që ky shkëmbim të shpejtohet maksimalisht. Krahas kësaj është e nevojshme të thjeshtësohen formalitetet e komunikimit midis shteteve, të përparohet puna analitike në Interpol dhe të dërgohen në masë më të madhe materiale profesionale shteteve anëtare. Përpjekjet e mëtejme në drejtim të bashkëpunimit midis policive të disa shteteve kanë të bëjnë me reformat e strukturave organizative të cilat duhet tu përshtaten ndryshimeve politike duke pasur parasysh se aktivitetet e kësaj organizate përfshinë edhe shtetet rishtazi të formuara. Në pajtim me këtë është edhe përpjekja për ndryshimin e strukturës organizative të strukturës, si dhe zhvillimin e standardit të caktuar të shërbimeve të cilat do të ofrohen në planin ndërkombëtar dhe kuptohet edhe vëllimit të aktiviteteve dhe azhuriteteve të disa byrove nacionale. Varësisht nga kjo edhe një pjesë të punëve të Interpolit e ka karakterin e rregullt apo të veprimtarisë së përhershme, kurse pjesa tjetër është e karakterit të përkohshëm. Format e rregullta të veprimtarisë kanë të bëjnë kryesisht 77 me zbatimin e disa masave represive “post deliktum” e që kanë të bëjnë me privimin e kriminelëve nga liria, me veprimtari hetimore dhe me shkëmbim të informatave dhe materialeve, para së gjithash të rëndësishme për luftimin e atyre delikteve ndërkombëtare për çka kërkohet bashkëpunimi. Bashkëpunimi i rregullt zhvillohet me rastin e identifikimit të kufomave të panjohura. Kur është në pyetje veprimtaria hetimore, atëherë varet nga kërkesa e Byrosë Nacionale se a do të zbatohen ndaj personit të caktuar masat e privimit nga liria, masat e kontrollit dhe e mbikëqyrjes, apo megjithatë vetëm të konstatohet adresa e tij. Ndërkaq, procedura e privimit nga liria sipas fletarrestit ndërkombëtar në aspektin juridik është saktësuar shumë hollësisht dhe parasheh një procedurë shumë të rreptë formale para ekstraduese. Është e qartë se rëndësia dhe pesha e kësaj mase represive në bashkëpunimin ndërkombëtar është definuar mjaftë hollësisht dhe i ka përcaktuar kushtet me të cilat ajo mund të ndërmerret siç është përndryshe rasti edhe në të drejtën e brendshme të pjesës dërmuese të shteteve. Shkëmbimi i ndërsjellë edhe informatave tjera të rëndësishme midis disa byrove nacionale, gjithashtu bënë pjesë në bashkëpunim të rregullt ndërkombëtar përmes Interpolit. Informatat kanë të bëjnë me mënyrën, mjetet dhe metodat e kryerjes së veprave penale nga ana e kryerësve individual dhe të organizuar të veprave penale me elemente ndërkombëtare, por gjithashtu edhe me metodat, mjetet teknike dhe pajisjet tjera, mënyrat e organizimit dhe të arriturat tjera, përmirësimin dhe përvojat e policisë në luftimin e llojeve të caktuara të delikteve, objektet dhe provat materiale që janë të rëndësishme për procedurën penale, siç janë fotografitë, shenjat e gishtërinjve etj, kryesisht kur kundër shtetasit të huaj iniciohet procedura penale, ose ekzistojnë bazat e dyshimit se ka kryer vepër penale. Në bashkëpunimin e vendosur përmes interpolit bëjnë pjesë edhe veprimtaria e dërgimit të kërkesave për ekspertiza të ndryshme, eksperimente të ndryshme laboratorike dhe të tjera lidhur për vendin e kryerjes së veprës penale me qëllim të mbledhjes dhe kompletimit të provave. Në mesin e këtyre punëve bëjnë pjesë edhe ndërmarrja e disa veprimeve hetimore siç është bastisja e banesave dhe kontrolli i personave, konfiskimi i objekteve, kryerja e shikimit të vendit të 78 ngjarjes, marrja në pyetje e dëshmitarëve dhe të pandehurve, gjë që varet krejtësisht nga ajo se çfarë autorizimesh ka policia në procedurën penale. Mirëpo, edhe në rastin e mungesës së autorizimeve të policisë dhe të organeve dhe jo kompetencë të organeve gjyqësore është e mundur që policia, gjegjësisht byroja nacionale të ndërmjetësoj, gjegjësisht të inicioj këtë aktivitet me qëllim të përshpejtimit të procedurës së marrjes së kërkesës. Interpoli i jep rëndësi shumë të madhe punës në luftimin e tregtisë ilegale me substanca radioaktive. Disa vendime të rëndësishme nxirren edhe në takimet e shefave të byrove nacionale të Interpolit me të cilat shkëmbehen raportet e grupeve punuese të cilat i formon Sekretariati i Përgjithshëm siç janë: Grupi punues për identifikimin e viktimave të katastrofave të mëdha; Grupi punues për delikte viktimë të së cilave janë të miturit; Grupi punues për legalizimin e materialit argumentues, etj. Në ato takime parashtrohen disa raporte të cilat i harton komisioni para se ato t’i miratoj Asambleja e Përgjithshme. Në Asamblenë e Përgjithshme në Arubë, më 1993, është përfunduar se situata është keqësuar sidomos në planin e tregtisë ilegale ndërkombëtare me droga narkotike. Gjatë vitit 1992, janë regjistruar prodhime rekorde të heroinës, kokainës, kanabisit, dhe substancave tjera psikotrope. Prodhuesit kryesor të heroinës edhe më tutje mbeten vendet e lindjes së afërt, të Azisë, Juglindore dhe Jugperëndimore, Meksikoja dhe Kolumbia. Rol jashtëzakonisht të rëndësishëm në kontrabandimin ashtuquajtura rrjeta ballkanike. Vlerësohet se p.sh, përmes rrjetës ballkanike kontrabandohet 80% e heroinës që konfiskohet në Evropë. Prodhues kryesor të kokainës në mënyrë konstante janë vendet e Amerikës Latine, si Peru, Bolivia, Kolumbia, Venezuela dhe Brazili, ndërkaq konsumuesit kryesor të drogave janë ShBA, dhe vendet e Evropës Perëndimore (Martinoviq, 2003). 6.2. Europoli Bashkëpunimi kriminalistik policor në evitimin dhe luftimin e kriminalitetit në Evropë, sidomos ka fituar peshë pas bashkimit të një numri të caktuar shtetesh të këtij kontinenti në Unionin Evropian dhe pas eliminimit të kontrolleve kufitare brenda Unionit. Për territorin e tillë unik homogjen është e domosdoshme edhe ekzistimi i organizatës policore me karakter ndërkombëtar çfarë është edhe Europoli me rolin e saj. 79 Nxitje kryesore politike në formimin e Europolit, ka paraqitur Marrëveshja e Mastrihtit. Marrëveshja për Unionin Evropian, apo Marrëveshja e Mastriht është nënshkruar më 7 Shkurt 1992, në Qytetin Holandez Mastriht. Me këtë Marrëveshje është krijuar Unioni Evropian, në bazë të marrëveshjeve paraprake për Union, ndërsa në anën tjetër nën mbrojtjen ndërshtetërore janë futur shumë fusha të ndryshme siç është zbatimi i politikës së përbashkët të sigurisë dhe ai i marrëdhënieve të jashtme si dhe i punëve të brendshme dhe drejtësisë. Si e tillë marrëveshja është e përbërë nga të ashtuquajturat “tri shtylla”. Shtylla e parë përmban plotësimet e marrëveshjes për Bashkësinë Ekonomike Evropiane dhe Marrëveshjen për Komisionin Evropian për Energji Atomike (Eurotom), duke ua dhënë emrin e përbashkët Bashkësi Evropiane. Shtylla e dytë ka të bëjë me politikën e jashtme dhe të sigurisë dhe është themeluar mbi bazat e procedurave ekzistuese ndërshtetërore për bashkëpunimin politik evropian. Shtylla e tretë përfshinë çështjet e drejtësisë dhe të punëve të brendshme. Baza historike e Europolit mbështetet në grupin TREVI, i cili sot nuk ekziston dhe ka qenë i formuar në mes të viteve të 70-ta të Shek XX, si përgjigje ndaj kërcënimeve terroriste në Evropë. Ekzistimi i tij ka qenë i domosdoshëm për shkak se Interpoli nuk ka pasur praktikë në trajtimin e veprave penale të natyrës politike. Nismën për krijimin e këtij organi konsultativ që u institucionalizua në kuadër të Bashkësisë Evropiane, e kishte ndërmarr Këshilli i Evropës në Romë më 1975. Vendimi për formimin e tij u bë edhe më i rëndësishëm pas në viti, por më 29 Qershor 1976 në Luksemburg, ministrat e kishin miratuar një rezolutë e cila kishte për qëllim krijimin e një numri të grupeve studimore si pjesë të organit i cili duhej të quhej TREVI. Qëllimi kryesor i TREVI, ishte promovimi i bashkëpunimit policor, në fillim në fushën e terrorizmit. Anëtarësia e këtij grupi i kishte 12 shtete anëtare të Bashkësisë Evropiane, kurse vet grupi vepronte në tri nivele. Niveli më i lartë ishte i përbërë nga ministrat e punëve të brendshme të 12 shteteve anëtare të cilët kryenin kontrollin politik gjithëpërfshirës. Nën këtë nivel ishte grupi TREVI, i përbërë nga oficeret e lartë, kryesisht policor, nëpunës civil dhe zyrtar të tjerë. Ata ishin përgjegjës për këshillime politike të ministrave si dhe për koordinimin e punës së grupeve punuese të cilat përbënin nivelin e tretë. 80 Marrëveshja ministrore me të cilën u formua qendra e Europolit për luftë kundër drogës (EDU), si pararendëse e Europolit, ishte nënshkruar në Mbledhjen e Ministrave në Kopenhagë (1 dhe 2 Qershor 1993), me pjesëmarrjen e zyrtarëve të Grupit TREVI. Marrëveshja duhej të kishte masë kalimtare që i paraprinte konventës e cila Europolit do t’i siguronte bazën legjitime juridike në pajtim me të cilën ai do të fillonte punën. Siç është cekur në konventë qëllimet e Europolit janë ta ndihmojë dhe ta përmirësoj efikasitetin e shteteve anëtare në evitimin dhe luftimin e terrorizmit, tregtisë ilegale me droga dhe kriminalitetit të organizuar, atje ku ekzistojnë prova se janë të rrezikuara dy apo më tepër shtete anëtare të UE-së, dhe ku përmasat e veprave penale janë të tilla që garantojnë qasje të përbashkët. Detyra që i ishte caktuar qendrës Europol, për luftë kundër drogës nënkuptonte atë si organizatë jo operative e ngarkuar për mbledhjen, analizën dhe shkëmbimin e të dhënave informative lidhur me tregtinë e drogës në Evropë, si dhe të informatave lidhur me veprat e ngjashme penale siç është shpëlarja e parave. Dispozitat tjera të marrëveshjes përfshinin emërimin e koordinatorit i cili do të ishte në krye të Qendrës, definimin e një apo më shumë organi qendror nacional i cili do të ngarkohej me shkëmbimin e informatave me këtë qendër, obligimin e çdo shteti për ta emëruar një a më tepër ushtarak për lidhje i cili do të ngarkohej me komunikimet me qendrat e tyre nacionale amë të organeve informative në shtetet nga të cilat vinin; procedurën e kontrollit të protokollit të informatave nga njëri shtet në tjetrin. Në krye të Europolit gjendet drejtori, kurse krahas tij ekziston edhe Këshilli Drejtues, oficerët për lidhje dhe njësi nacionale. Këshilli Drejtues i Europolit, është formuar me ratifikimin e Konventës, kur vet Europoli kishte filluar operacionin. Në atë këshill gjendet nga një përfaqësues i ministrive të punëve të brendshme të çdo shteti anëtar. Me këshillin drejton shteti i cili njëkohësisht është edhe kryesuesi i Unionit Evropian, kurse detyrat e tij kryesore në bashkëpunim me drejtorin janë hartimi i programit tre vjeçar për Europol dhe i raportit vjetor. Këshilli është i obliguar të takohet dy herë në vit dhe vetëm Komisionit Evropian i lejohet të marrë pjesë i vëzhgues në ato mbledhje. Para fillimit të punës së Europolit grupi punues i Europolit i kryente funksionet e Këshillit Drejtues. Në marrëveshjen e ministrave çdo shtet anëtarë kishte për detyrë ta caktoj 81 së paku një organ për të vepruar si njësi nacionale për shtetin konkret. Njësia e caktuar nacionale ishte dhe është i vetmi përcjellës i informatave drejt qendrës së Europolit për luftë kundër droge. Qëllimi i njësive të ndryshme nacionale është të mbledhin, përpunojnë, rregullojnë, analizojnë dhe përcjellin të dhënat informative dhe informatat me interes regjional, nacional dhe ndërkombëtar, lidhur me kriminelët dhe krimet, si dhe të marrin pjesë në koordinimin e aktiviteteve operative. Qëllimet e njësisë nacionale janë: a) Kombinimi në nivelin nacional të operacioneve për mbledhjen e informatave, raporteve për analizën e të dhënave dhe aktiviteteve tjera të cilat sot janë të fragmentuara apo të shkapërderdhura; b) Krijimi i bazës së përbashkët nacionale i të dhënave në bashkëpunim me të gjitha organet dhe sektorët policore dhe gjyqësore të përfshira në luftën kundër tregtisë me drogë dhe formave tjera të kriminalitetit të organizuar, ose mundësimi i shfrytëzimit efikas të bazave ekzistuese të të dhënave; c) Të lehtësojë aktivitetin operativ të organeve dhe sektorëve të hetuesisë duke siguruar të dhënat më aktuale informative; d) Krijimi i një qendre nacionale për kontakt dhe shkëmbim informatash në nivelin ndërkombëtar. Njësia nacionale e çdo shteti ka të drejtë ta zgjedh së paku një ushtarak për lidhjen me qendrën e Europolit për luftë kundër drogës, me ç’rast këshilli drejtues me vendim unanim cakton numrin e ushtarakëve për lidhje nga çdo vend anëtarë. Detyrë e çdo ushtaraku të tillë është përfaqësimi i interesave të njësisë së vet nacionale në Europol, prandaj për këtë arsyeje mbi ta zbatohet e drejta nacionale e shtetit amë. Detyrat kryesore të ushtarakëve evropian për lidhje (ELO), që zyrtarisht pranohen janë: 82 (1) Sigurimi për Europolin i informatave dhe shënimeve, të cilat i posedojnë njësitë nacionale; (2) Përcjellja e informatave nga Europoli te njësia nacionale; (3) Sigurimi i informatave dhe dhënia e këshillave lidhur me shtetin amë,.gjatë analizës së informatave Gjuhët zyrtare të Europolit janë anglishtja, frëngjishtja dhe gjermanishtja. Europoli financohet nga participimi i shteteve anëtare në pajtim me bruto produktin vjetor nacional të çdo shteti, të realizuar në vitin paraprak të caktimit të buxhetit, si dhe nga të gjitha të hyrat tjera që i vijnë organizatës. Koordinatori/drejtori është i detyruar ta hartoj projekt buxhetin deri më 31, 12 të çdo viti dhe së pari t’ia paraqes Këshillit Financiar të Europolit, i cili përbëhet nga një përfaqësues buxhetor të çdo shteti, kurse pastaj Këshillit Drejtues për miratim. Këshilli Drejtues për ta miratuar buxhetin duhet të votoj me 2/3. Kur është miratuar buxheti i drejtohet këshillit i cili gjithashtu kërkon që buxheti të miratohet me 2/3 e votave. Buxheti i Europolit për vitin 1999, ka qenë 14. 999. 500 Euro + 3. 904. 500, Euro shtesë të ndara për sistemin kompjuterik të Europolit (WWW. Europol. Net). Me ratifikimin e Konventës për Europolin, nga të gjitha 15 anëtarët, Europoli teorikisht filloj punën më 1. 10. 1998. Mirëpo ai momentalisht nuk mund të funksiononte siç ishte paraparë me Konventë, për shkak të faktit se disa masa nga konventa dhe ratifikimi i protokollit për privilegjet dhe imunitetin e të punësuarve në Europol ende nuk ishin miratuar as ratifikuar. Një nga pengesat kryesore është shtyrja e zbatimit të sistemit kompjuterik të Europolit. Përderisa ai të mos bëhet operativ, Europoli edhe më tutje do të veproj si qendër për luftë kundër drogës, prandaj edhe nuk do të mund t’i ruaj informatat personale, përderisa shkëmbimi i informatave të kryhet midis njësive nacionale dhe ushtarakëve evropian të lidhjeve (Krivokapiq. V- 2005/ 176-170). 7. PËRPUNIMI KRIMINALISTIK 7.1. Nocioni dhe rëndësia e përpunimit kriminalistik Përpunimi kriminalistik është grup i masave të planifikuara dhe të ndërmarra metodologjike dhe i aktiviteteve të cilat i ndërmerr policia me rastin e veprës së caktuar penale, ose kryerësit të saj me qëllim që bazat e dyshimit te të cilat është arritur me punë operative (kontroll 83 kriminalistik), të ngritën në shkallën e probabilitetit që do të mundësoj nxjerrjen e vendimeve të caktuara penale juridike (dyshimi i bazuar). Ajo paraqet një nënsistem të shkallës më të lartë dinamike, përmbajtjesore, dhe të lidhjeve të komunikimeve dhe interaksioneve. Fjala është për procesin ideor kriminalistik, punues dhe argumentues të policisë “sui generis”, si një skemë punuese abstrakte ideore. Ajo është kompleks masash dhe veprimesh me të cilat njohuritë fillestare për ndonjë ngjarje kriminale në procesin e shqyrtimit (shndërrimi i informatave në të dhëna, kurse i të dhënave në prova, ngritën deri në shkallën e caktuar për ekzistimin e veprës penale dhe kapjen e kryerësit, gjegjësisht substrati argumentues të mundësoj nxjerrjen e vendimit procedural – penal. Pra, qëllimi dhe përmbajtja e përpunimit kriminalistik rregullohet me Nenin 201, KPPK. Realizimi i këtij qëllimi përcakton veprimin e policisë me zbatim të një varg masash dhe aktivitetesh që e përbëjnë esencën e përpunimit kriminalistik. Dispozitat e KPPK, nuk e kanë definuar qëllimin e disa masave dhe aktiviteteve, por vetëm i kanë përmendur disa prej tyre. Përpunimi kriminalistik zbatohet me rastin e ndonjë ngjarje kriminale konkrete kur ekziston dyshimi i shkallës së caktuar. Aq më tepër ajo zbatohet në rastet e ekzistimit të bazës së dyshimit apo madje edhe të dyshimit të bazuar. Kriminalistët dallojnë përpunimin kriminalistik të drejtpërdrejtë5 dhe të tërthortë 6 Përpunimi kriminalistik bëhet kur vepra konkrete kriminale qartësohet në të gjitha detajet, gjegjësisht kur vërtetohet ekzistimi i veprës së caktuar penale dhe i kryerësit, apo kur vërtetohet se nuk është fjala për vepër penale. Nëse është vërtetuar se është fjala për shkelje apo delikt ekonomik ndërmerren masat e nevojshme lidhur me të. Nga sa u tha, rezulton se përpunimi kriminalistik është fazë, qëllimi i së cilës është zbulimi i veprave penale dhe kryerësve të tyre përmes masave dhe aktiviteteve taktike – teknike dhe veprimeve hetimore të shkallës së parë, nga momenti kur me kontrollin kriminalistik, paraqitjen, kapjen në flagrancë, ose në forma tjera është kuptuar për dyshimin e bazuar “ad rem” dhe “ad personam”. 5 Përpunimi kriminalistik, ku aktiviteti i policisë është i drejtuar në rastin konkret kriminal. 6 Përpunimi kriminalistik që zhvillohet brenda përpunimit të drejtpërdrejt kriminalistik lidhur me ndonjë vepër tjetër penale. 84 Përpunimi kriminalistik siç thekson D. Modly dhe N. Korajliç (2002 – 251), është nënsistem i shkallës më të lartë dinamike, përmbajtjesor i lidhjeve komunikuese dhe interaksioneve. Fjala është për procesin kriminalistik ideor, punën dhe procesin argumentues të organit të punëve të brendshme “sui generis”, si një skemë abstrakte ideore. Ky është një grup masash dhe aktivitetesh me të cilat njohuritë fillestare për ndonjë vepër kriminale në procesin e qartësimit (shndërrimi i të dhënave në prova), ngritët deri në shkallën e caktuar për ekzistimin e veprës penale dhe qasjes ndaj kryerësit së saj, ashtu që substrati argumentues dhe i provave të mundësojë nxjerrjen e vendimit procedural penal. Pra, fjala është për aktivitet e personave të autorizuar zyrtar të drejtuara në zbulimin, mbledhjen, sigurimin dhe zbatimin e provave mbi faktet relevante në zbulimin e kryerësit dhe kapjen e tij. Në veprimtarinë zbuluese në fillim të çdo ngjarje penale zakonisht disponohet me informata të pakta, të pa lidhura dhe shpesh të paqarta, si për veprën penale ashtu edhe për kryerësin e panjohur. Në këtë situatë fillestare kriminalistike – taktike nuk mund të nxirren kurrfarë përfundimesh, por së pari sipas parimit të skepsit duhet filluar nga ngjarja kriminale dhe analizuar vepra penale. Nganjëherë kjo është zbulim i veprës penale të fshehtë, herën tjetër do të ekzistoj ngjarja penale e qartë që nga fillimi, por nuk i dihet karakteri dhe kryerësi. Herën e tretë menjëherë e kemi veprën penale ekzistuese të pakontestueshme, por nuk i dihet kryerësi, ndërsa herën e katërt dihet delikuenti, por nuk dihen të gjitha veprat e tij penale të cilat duhet zbuluar tashti. Nga aspekti i veprimtarisë operative – zbuluese, veprat penale ndahen në dy grupe themelore, si vijon: 1.Veprat penale me kryerës të panjohur – këto janë të gjitha ngjarjet penale – veprat penale të qarta për të cilat në fillim nuk ka informata për kryerësit e tyre dhe 2.Veprat penale me kryerësin e njohur – këto janë të gjitha ngjarjet penale dhe veprat e tilla te të cilat në përpunimin kriminalistik kalohet nga e caktuara, nga personi fizik i dyshuar me bazë, veprimet e të cilit verifikohen me qëllim të konstatimit se si e ka shkaktuar ngjarjen. Për grupin e parë të veprave penale të cilat janë më të shumtat, është karakteristik deficiti informativ, sepse në fillim nuk ka informata të hollësishme për rrethanat që duhen zbuluar. Dimensioni i tyre për 85 llojet e caktuara të veprave penale pak a shumë është konstant. Informatat operative dhe provuese për të gjitha veprat penale më së shpeshti merren nga shikimi i vendit të ngjarjes. Synimi i punës së zbulimit vihet në gjurmët materiale dhe në objektet e veprës penale –“ corpora delikti” me qëllim që të dëshmohet lidhja midis veprës penale dhe personit të caktuar fizik, i cili është i dyshuar për atë vepër penale. Për grupin e dytë të veprave penale është karakteristik se në fillim disponohen informatat dhe rrethanat të cilat duhet zbuluar, por perimetri i informatave dhe rrethanave që duhet zbuluar dhe sqaruar gjithmonë është i ndryshëm. Këtu numërohen ato ngjarje penale te të cilat në përpunimin kriminalistik fillohet nga personi i caktuar fizik, i njohur, i dyshuar me bazë dhe përbëhet nga verifikimi i aktiviteteve të tij që e kanë shkaktuar ngjarjen penale. Është me rëndësi të përmendet që zbulimi i veprës – ad rem nuk mund të ndahet absolutisht nga zbulimi i – ad personam, sepse me zbulimin e karakterit dhe shkakut të veprës penale nuk guxon të harrohet gjurmimi për kryerësin. Kryerësi i veprës penale ndër të tjera është i nevojshëm edhe për qëllime të marrjes së informatave të plota për natyrën dhe shkakun e kësaj ngjarje penale dhe ngjarjeve tjera, por edhe për arsye të identifikimit të personave tjerë të cilët për shkak të të njëjtës vepër penale apo edhe të tjerave do të merren në përpunim kriminalistik. Zbulimi dhe ndriçimi i veprave penale në parim është proces njohës i cili fillimisht çon nga informatat e paqarta dhe jo të plota për veprën penale dhe kryrësin e saj, përmes kërkimit, mbledhjes, vlerësimit dhe verifikimit të fakteve dhe provave, deri te situata konkrete mbi të cilën mbështetet vendimi për ngritjen e aktakuzës apo vendimi për ndërprerjen e hetimit. Pra, bëhet fjalë për procesin ideor të të kuptuarit të së vërtetës për ndonjë ngjarje të kaluar dhe objektivisht ekzistuese e cila ka shenjat e veprës penale dhe të cilën duhet zgjidhur edhe juridikisht, ashtu që kryerësi të sillet para drejtësisë. Për zgjidhjen e disa veprave penale është mjaftë reproduktiv mendimi i cili nënkupton njohuri dhe përvojë, ndërkaq për veprat tjera penale është i nevojshëm mendimi intuitiv, lateral, i planifikuar dhe rreptë diskursiv, sikurse kur bëhet fjalë për rastet e eksplodimeve. Për disa veprime operative – taktike dhe hetimore në përpunimin kriminalistik, krahas personave të përmendur, kriminalisti i suksesshëm duhet të ketë edhe cilësi specifike, siç është personaliteti i tij, qëndrimet, motivimet, aftësia e të 86 vërejturit, e sidomos aftësia e dyshimit, gjegjësisht aftësia për t’i parë gjërat më ndryshe se që dukën në shikim të parë. Për këtë është e nevojshme vetia e mendimit kritik dhe kreativ. Pa rekonstruktimin ideor të ngjarjes, modelimin ideor, pa bashkimin dhe verifikimin e versioneve të ndryshme, vlerësimin e fakteve të caktuara dhe pa depërtimin në esencë të dukurisë, dyshimi mund të jetë vetëm një ndjenjë jo produktive, madje nganjëherë mund të jetë edhe paragjykim i personit të autorizuar zyrtar, e kurrsesi forcë lëvizëse dhe stimulim i brendshëm. Në përpunimin kriminalistik personi i autorizuar zyrtar ngjashëm me kundërshtarin në shah, vihet në rolin e bashkëlojëtarit të kryerësit të veprës penale duke u përpjekur që ta vërtetoj mënyrën e mendimit të vet dhe sjelljen e tij në kohën e kryerjes së veprës penale, duke u përpjekur që t’i parasheh veprimet e veta dhe t’i bashkoj dhe ndërlidh versionet e ndryshme, krejt kjo me qëllim të sqarimit të situatës kriminale, gjë që gjithsesi nuk është e mundur pa mendimin intuitiv7, logjik dhe krijues e kriminalistik“8, i 7 „Intuita, është e njohur si suri i tretë, kurse disa prapë thonë se ajo është shqisa e gjashtë (si pamja). Ekziston mendimi publik se ka origjinë paranormale........Intuita ka të bëjë me mundësinë. Shpesh ndodh një dukuri në një mjedis, faktet që nuk janë pritur.............Intuita mund të jetë e ndryshme, si psh. zë i brendshëm , parandjenë se do të ndodh diçka, mungesë inspirimi, përfundim i mendimeve të dikujt, shqisë e mprehtë e drejtimit”, etj (Ramsland K., 2001; 125–126.) 8 Përfundimi për vendin e ngjarjes përfshinë mendime të ndryshme, shumë përvoja, hetuesi do ta përdorë atë të vërtetin, kurse nga përvoja, memorjen dhe aftësitë e konstatimit, të bazuara në “shqisën e gjashtë”. Njerëzit mund të kuptojnë mënyra tjera pune, gjë që mund të çojë në zgjidhjen reale të rastit. Disa janë më të mirë se sa tjerët në këtë, por dhuntia e vetme përfshinë aftësinë e të pamit të dëshmive dhe leximin e provave (Ramsland K., 2001; 127–128.) 87 cili është sinonim për aktivitetin kriminalistik. (V. Kovaqeviç 2003; 109). Siç konsideron Modly dhe Korajliç (Modly. D; Korajliç. N. 2002 /428 – 429) zbulimi i veprave penale dhe kryerësve të tyre “është proces kreativ heuristik i natyrës sidomos dinamike i cili kalon nëpër shumë nivele. Pra, veprimtaria dinamike e cila qëndron në sajimin e informatave latente potenciale për veprën penale dhe kryerësin e saj dhe për të gjitha rrethanat e veprës dhe deshifrimin e saj. Kjo veprimtari është e karakterizuar me aplikimin e algoritmeve të shkencës kriminalistike sidomos në sferën e interpretimit të informatave. Zbulimi i veprave penale dhe kryesve të tyre të cilën e bëjnë nëpunësit e autorizuar të organeve të punëve të brendshme sipas iniciativës së tyre, paraqet pjesën themelore dhe më të rëndësishme të punës së tyre.9 Të kuptuarit në kohën e duhur për ekzistimin apo 9 Zbulimin sipas Jovasheviq O dhe Vujoviq D. (1970; 33.) mund ta kundrojmë në kuptimin e ngushtë dhe të gjerë. Kuptimi i gjerë nënkupton grupin e të gjitha aktiviteteve të të autorizuarve të organit të punëve të brendshme që kanë për qëllim të njohurit e veprës penale, për të cilën, për ndryshe nuk do të dihej, ndonse ajo është kryer në mjedis të caktuar, sepse askush atë nuk e paraqet.. Manifestohen si kontroll i posaçëm dhe i përgjithshëm kriminalistik. Në kuptimin e ngushtë paraqet aktivitetin e organit të punëve të brendëshme, të orientuar në vërtetimin e gjendjes faktike lidhur me veprën e caktuar penale apo kryesin e saj.. me këtë rast, aktiviteti i tërësishëm i organit të punëve të brendshme drejtohet në konstatimin e materialit, të vërtetës për ngjarjen e caktuar kriminale për të cilën deri atëherë asgjë, apo fare pak është ditur. 10 Zona e errët-latente, fatkeqësisht, siç thekson Vodineliq V., (1985; 273.) “nuk mund të llogaritet statistikisht, së paku nuk mund të vlerësohet në mënyrë të besueshme, sepse mungojnë faktorët me të cilët do të mund të bëhej vlerësimi i tillë.“ 88 përgatitjen e veprës penale duhet të jetë një nga detyrat shumë të rëndësishme, organizative – taktike. Një nga kriteret për vlerësimin e vlefshmërisë së formave organizative, sipas mendimit tonë është pikërisht raporti midis numrit të veprave penale të zgjedhura me vetiniciativë dhe numrit të veprave penale të cilat janë në grup dhe kryerësi i të cilave është i njohur që në fillim”. (Vodineliç. V 1985 – 276). Të zbulosh do të thotë të përfshihesh në “rripin e errët” të kriminalitetit»10 sepse koncepti strategjik i organeve të punëve të brendshme duhet të kaloj nga vlerësimi “i numrit të errët” të kriminalitetit, duke pasur parasysh me këtë rast se kriminaliteti i zbuluar nuk është reprezentues i kriminalitetit latent. Pa pasur kujdes për “numrin e errët” organet e punëve të brendshme nuk mund ta zgjedhin strategjinë e mirë dhe as ta zbatojnë politikën e suksesshme operative dhe kriminalistike. (Modly. D – “Disa Aspekte të Punës Operative të Organeve të Punëve të Brendshme në Dritën e Dispozitave të KPP, Sarajevë”). “harku i ndriçuar” i kriminalitetit duhet vetë të sqarohet dhe drejtpërsëdrejti në vazhdim disa fakte dhe rrethana të zbulohen. Fjala është siç është cekur për aktivitetin heuristik, qëllimi i të cilit është shndërrimi i” bazave të dyshimit” në “dyshim të bazuar”, përveç kur bazat e dyshimit ekzistojnë që nga fillimi. Fjala është për procesin retrospektiv. Në fazën e parë të këtij procesi zbulohen, sigurohen dhe fiksohen, por edhe interpretohen informatat nga burimet personale dhe reale, duke zbatuar metodën e analizës dhe sintezës. Në këtë procedurë rol të posaçëm luan rekonstruktimi ideor dhe real, eksperimenti kriminalistik dhe zbatimi i parimit të pluralitetit të versioneve 11. Këto informata me zbatimin e Nenit 201 të KPPK, që njëherazi është edhe bazë juridike për fillimin e përpunimit kriminalistik, transformohen në informata argumentuese relevante penale – juridike. Fjala është për transformimin e informatave operative në prova në kuptimin procedural. Pra, aktiviteti i policisë, sidomos kur është fjala për përpunimin kriminalistik është i 11 Gjatë akktzivitetit zbulues, dallohen dhe konfrontohen informatat kundërthënëse të karakterit operativ, me qëllim të zbulimit dhe eliminimit të atyre që janë irelevante. Në zhargonin kri inalistik flitet për të ashtuquajturininformata »të gjalla« me të cilat nënkuptojmë shprehjen ideale të realitetit objektiv të njerëzve dhe vetëdijen e tyre (engramet). Kurse me informata »të vdekura nënkuptojmë gjurmët dhe objektet lidhur me veprën penale (corpora delicti), kurse me informata »latente» nënkuptojmë informatat të cilat ose ende nuk janë gjetur ose kurrë nuk janë gjetur. Informatat e «Aktualizuara» janë ato të cilat janë reale, kurse «argumentuese» janë informatat kuptuara gjatë «procedurës » (Korajlić N; 2003;178.) 89 drejtuar në mbledhjen, rregullimin dhe shfrytëzimin e informatave të ndryshme të cilat i ndajmë në argumentuese dhe operative.12 Në situatat kur personi i autorizuar zyrtar vlerëson se përpunimi kriminalistik është i nevojshëm, nuk do të thotë doemos se ky është edhe i mundur. Nëse është e mundur, personi i autorizuar zyrtarë duhet të parasheh masat themelore dhe aktivitetet dhe të vlerësojë se a ekzistojnë arsyet për masat e ndërmarrjes së shkallës së parë dhe të parasheh minimumin e suksesit të pritur (prognozën). Gjithashtu, vlerësimi i situatës fillestare mund të tregojë se përpunimi kriminalistik është i panevojshëm, më saktë kur gjendja faktike është zgjedhur plotësisht, ose megjithatë kur këtë mund ta bëjnë organet tjera (inspeksioni dogana, etj.). Pyetje shumë e shpeshtë në praktikën e kriminalistëve është pyetja se për ç’rasyeje disa përpunime kriminalistike kanë pasur nivel më të lartë në raport me të tjerat. Në nivelin e përpunimit kriminalistik ndikojnë shumë elemente subjektive dhe objektive, që nga profili profesional i kriminalistit e deri te përgatitja teknike 13 Përmes përvojës sime të punës në polici, por edhe përmes hulumtimeve që i kemi bërë është vërejtur se në nivelin e përpunimit kriminalistik, ndikon sidomos rrethana se a është vepra penale e kryer nga aktori i njohur apo i panjohur. Në rastet me kryerës të njohur niveli i përpunimit kriminalistik ka qenë shumë më i ulët.14 12 Informatat e cekura, në esencë mund të ndahen në tri grupe :1) informata të burimeve personale, 2)informata të evidencave kriminalistike (policor) dhe 3)informata të bartësve të ndryshëm material (sinjalet) siç janë gjurmët dhe objektet lidhur me veprën penale (corpora delicti), pavarësisht nga kualifikimet e mëvonshme procedurale të bartësve të tillë në kuptim të provave të vërteta, provave shkencore apo vetëm indicjeve (provat indirekte). Këtu bëjnë pjesë edhe dokumentat dhe incizimet teknike (Modly D., Šuperina, M., 1999; 61.) 13 (Korajlić N; 2003; 186). 14 Te përzgjedhja e kuadrove kriminalistik duhet pasur sidomos kujdes për kualitetin e kriminalistit modern. Zgjedhja e kuadrove kriminalistik është një parakusht i rëndësishëm për luftimin e kriminalitetit. Specifika e shërbimit të luftimit të krimit dhe rreziku i theksuar nga deformimet e mundshme profesionale nga kriminalistët modern kërkon standarde të larta (Modly D; Neki aspekti operativnog rada organa unutrašnjih poslova u svjetlu odredaba ZKP-a, Sarajevo.) 15 Modly D. thekson, «se mënyra e kryerjes së veprës penale (brutale, tinëzare, në mirëbesim, tradhëti, etj..) dhe përzgjedhja e viktimës (e vjetër, e paaftë, fëmijë, invalid etj.) kanë ndikuar në mënyrë plotësuese në stimulimin e punëtorëve të kriminalistikës që të angazhohen me krejt ndërgjegjen për ndriçimin e rastit«. (Modly 90 Përmes përvojës sime të punës në polici, por edhe përmes hulumtimeve që i kemi bërë është vërejtur se në nivelin e përpunimit kriminalistik, ndikon sidomos rrethana se a është vepra penale e kryer nga aktori i njohur apo i panjohur. Në rastet me kryerës të njohur niveli i përpunimit kriminalistik ka qenë shumë më i ulët.15 FIG. 34. Pasqyra skematike e vlerësimit të situatës fillestare 16 përpunimi kriminalistik përpunimi kriminalistik është i nevojshëm nevojshëm masat dhe minimumi i suksesit të pritur aktivitetet fillestar arsyet për urgjencë nuk është i çdo gjë është e qartë përpunimi kriminalistik ësthë përpunimi kriminalistik i pamundur është i mundur Mirëpo, ndikim esencial në realizimin e suksesshëm të përpunimit kriminalistik është organizuar edhe puna ekipore me tërë ekipin i cili punon në ndriçimin e veprës konkrete penale që realizohet përmes planifikimit sistematik të aktivitetit. Gjithsesi personat e autorizuar zyrtar duhet të posedojnë shkallë të lartë të vetdisiplinës, e cila nuk D; 1998;17.) 16 „Brenda përpunimit kriminalistik personat e autorizuar zyrtar i zbatojnë një varg dispozitash me të cilat preken të drejtat dhe liritë e personave fizik. Zbatimi i atyre ligjeve në masë të madhe varet nga pranimi i përgjithëm i tyre nga ana e shoqërisë. Prandaj, personat e autorizuar duhet të jenë të kujdesshëm dhe selektiv në këtë punë në mënyrë që të mos vijë deri te rrezikimi i panevojshëm i të drejtave demokratike të qytetarëve“. (Modly D; 2005; „Ligjëratë në FSHK, , Sarajevë) 91 guxon të jetë e kushtëzuar nga prania apo mosprania e të tjerave. Pra, duhet të jetë i pranishëm kontrolli dhe vetëkontrolli i brendshëm. Policët modern duhet të disponojnë me njohuri të nevojshme profesionale, me praktika dhe metoda të pasura të cilat në aspektin juridik janë të kërkueshme. Pra, krahas domosdosë së bashkëpunimit dhe planifikimit sistematik, normave të larta etike17 dhe të punës së përbashkët midis kriminalistëve dhe teknikëve kriminalistik, është me rëndësi që nga faza e shikimit të vendit të ngjarjes, të përfshihen edhe ekspertët përkatës në ekip, specialistët e fushave të ndryshme varësisht nga karakteri i shkaktimit të eksplodimit, p.sh, në ndriçimin e të cilit është duke u punuar. 7.2. Planifikimi i aktiviteteve kriminalistike Çdo aktivitet kriminalistik sikurse edhe puna në planifikimin e aktiviteteve në ndriçimin e ngjarjes kriminale ku është përdorur eksplozivi, nënkupton shpenzimin sa më të vogël të kohës, forcës dhe mjeteve “plotësimi i këtij imperativi bazohet në kryerjen paraprake të një varg aktivitetesh të karakterit ideor dhe kreativ në harmoni me aktivitetet e ndërlidhura dhe për këtë procesi kreativ i cili i paraprinë realizimit të aktiviteteve të synuara quhet planifikim18, kurse produkti final i tij quhet plan”19 (Aleksić Ž; Škuljić M; 2004; 43.) Qasja tradicionale e organizimit dhe planifikimit të aktiviteteve kriminalistike mbështetet në konceptin e veprimit reaktiv, si të personave zyrtar të autorizuar ashtu edhe të organeve të drejtësisë, sepse reagojnë vetëm pras kryerjes së veprës penale. Sipas këtij koncepti, siç thekson Branislav Simonoviq (2004/32) “vepra penale vështrohet si një fenomen i izoluar dhe nuk sillet në lidhje me faktorët 17 Filozofi grek Aristoteli për planifikimin ka thënë: „Nëse është filluar mirë gjysma është kryer“. Zbatimi i parimeve bashkëkohore organizative për vlerësimin e organizimit dhe zhvillimin e tij në drejtimin e dëshiruar është moment kyç për çdo organizatë të zbatimit të ligjit dhe për luftën e suksesshme kundër terrorizmit (The Police Executive’s Role in Combating Transnational Terrorism,: Strategic Planning, Diplomatic security service, SAD, Module 7. str. 1.) 18 Planifikimi ka ekzistuar edhe para 2000 vjetësh kur gjenerali kinez Sun Tsu thoshte: „se fitorja arrihet me planifikim të mirë dhe i ka dhënë 5 elemente: 1. Do të fitojë ai që di kur të luftojë, e kur jo; 2. Do të fitojë ai që di kur me forcë e kur me forcë inferiore, 3. Do të fitojë ai, ushtria e të cilit është e frymëzuar me të njëjtën frymë për të gjitha gradat, 4. Do të fitojë ai i cili duke u përgatitur, pret ta kap armikun të papërgatitur; 5. Do të fitojë ai që ka kapacitet ushtarak në të cilin nuk përzihet sundimtari (www.kimsoft.com/polwar.htm; 11/03/2006; 19.57.) 92 social dhe faktorët tjerë të cilët i krijojnë kushtet dhe shkaqet për përsëritjen e veprave penale nga personi i njëjtë, por edhe nga të tjerët. Qasja e këtillë nuk mund të sjelljet deri te efikasiteti i dëshiruar në luftimin, zbulimin dhe dëshmimin e veprave penale, sepse një numër i madh i madh i llojeve të kriminalitetit është pasojë e kushteve sociale të cilat i prodhojnë ato. Prandaj, nëse analizat kriminalistike dhe planifikimi drejtohen vetëm ndaj kryerësve, madje edhe pas ndërmarrjes së aktit kriminal, veprimtaria kriminalistike merret me çështje dhe dukuri margjinale dhe orientohet vetëm drejt “majës së icebergut”. Në anën tjetër mos sinkronizimi evident midis organeve të cilat janë drejtpërdrejtë ose tërthorazi të ngarkuara me luftimin e kriminalitetit, politika e gabuar legjislative, mosekzistimi i sistemit të parandalimit20 dhe strategjive mirë të menduara globale për luftimin e kriminalitetit, mosekzistimi i bazës së të dhënave dhe i procesit kualitativ analitik ndikojnë në mënyrë plotësuese negativisht në efikasitetin e aktivitetit kriminalistik”. Për shkaqe të përmendura koncepti i cekur është joproduktiv dhe i cunguar, prandaj për këtë arsye është e nevojshme qasja ndaj strategjisë proaktive të luftimit të kriminalitetit 21, i cili nënkupton analizimin e tërësishëm dhe sistematik dhe luftimin e tij, kurse aktiviteti kriminalistik orientohet drejt aktiviteteve kriminale, gjegjësisht merret me parashikimet kriminalistike 22 Ndërkaq qasja strategjike (sistematikisht) në analizimin dhe planifikimin e aktiviteteve kriminalistike nënkupton formimin e ekipeve të ekspertëve të fushave të ndryshme, aftësimin e kuadrove për kryerje të analizave të rasteve të përdorimit të eksplozivit, ose edhe të ndonjë 19 Kuptimi etimologjik i fjalës preventivë duhet kërkuar në rrënjën e fjalës praevantio e cila ka shumë fjalë dhe terme të ngjashme sipas kuptimit siç janë: pengim, evitim, grabitje, thyerje vërejtjesh për të cilat supozohet se ana e kundërt mund t'i paraqesë, vërejtjet e bëra më herët. Mirëpo, krahas forma të përgjithshme preventiva është shumë e rëndësishme dhe formë e posaçme e parandalimit që e ndërmarrin organet shtetërore për luftimin e kriminalitetit. Kështu detyrë ligjore e organeve shtetërore është që ndër të tjera të ndërmarrin aktivitete për pengimin e kryerjes së veprave penale. (Krstić O., 2005; 9-10) 20 Strategjia kriminalistike është sferë e hulumtimit shkencor që merret me çështjet e kufizimit të kriminalitetit me anë të masave dhe veprimeve kriminalistike në nivelin global duke pasur parasysh suazat kriminale-politike dhe juridike si dhe parimin e efikasitetit si të masave kriminalistike për luftimin e kriminalitetit në tërësi ashtu edhe disa pjesë të tyre individuale të veprave kriminale. (Dvoršek A; 2002; 75.) 22 Parashikimi brenda përpunimit kriminalistik realizohet me përcakatimin e masave dhe aktiviteteve që duhet ndërmarrë dhe nga të cilat varet minimumi i suksesit. (Modly D., Korajlić N., 2002; 514.) 93 forme tjetër të aktivitetit kriminal, krijimin e bazës së të dhënave të veprave penale të përdorimit të eksplozivit, shtrirje gjeografike të disa formave të kriminalitetit në mikro dhe makro nivel, bazën e të dhënave për kryerësit e veprave penale, instalimin e softuerit kompjuterik i cili mundëson kërkimin dhe krahasimin e të dhënave në baza dhe kritere të ndryshme, bazën e të dhënave për resurset vetanake të shërbimeve policore dhe shërbimeve tjera të cilat mund të kontribuojnë në evitimin, zbulimin dhe argumentimin e veprave penale, programeve preventive të kriminalitetit, si dhe përfshirjen e planifikuar, aftësimin dhe organizimin e qytetarëve në kuadër të projekteve të ndryshme strategjike për preventivë. (Simonoviq. B; 204/34) Që të mund të orientohet që nga fillimi përpunimi kriminalistik në ndriçimin e veprës penale dhe zbulimin e kryerësit të saj në të cilin është shfrytëzuar eksplozivi, pa marrë parasysh se a është kryer aktiviteti apo vetëm ka filluar, është e domosdoshme që t’i paraprijë plani i përpunuar hollësisht i përpunimit kriminalistik. Planifikimi i aktiviteteve kriminalistike siç thekson ZH. Aleksiq dhe M. Shkuliq (2004/445), “fillon në momentin kur me hapat e parë të ndërmarrjeve (shikimin e vendit të ngjarjes), mblidhen të gjitha informatat relevante kriminalistike të cilat në atë moment janë kapshme. Zbatimi i hollësishëm i planit mundëson konstatimin e fakteve në momentin e fillimit të aktivitetit kriminalistik operativ dhe procedural, disponon me atë se çfarë është rëndësia e tyre dhe në çfarë mënyre si dhe në çfarë kohe dhe me çfarë aktiviteti kriminalistik duhet të mblidhen informatat e reja, si të zgjerohet baza e argumenteve”. Plani ua mundëson kriminalistëve veprimin më të lehtë gjatë kohës së përpunimit kriminalistik, kurse në esencë ai është i orientuar në formulimin e përgjegjës në pyetjet e arta kriminalistike”. Në përpunimin kriminalistik të çdo rasti konkret pothuajse është e pamundur të parashihet që në fillim dhe të numërohen të gjitha çështjet në të cilat duhet kërkuar përgjigje, sepse shpesh detajet e imta dhe të parëndësishme mund të jenë vendimmarrëse për ndriçimin e veprës penale. Pa marrë parasysh në çdo rast, se a është fjala për vepër të ndërlikuar, apo të lehtë dhe të thjeshtë penale, përgjigje e plotë dhe përmbajtjesore për ngjarjen edhe kryerësin nuk është e mundur të merret pa “pyetjet e arta kriminalistike”. Ndonëse këto pyetje e bëjnë alfabetin e kriminalistikës, në praktikë shumë shpesh ndodh që në disa prej tyre harrohet, prandaj edhe aktet përpilohen me mangësi dhe jo të plota, kurse përmbajtja e tyre është mjaftë e paqartë. Për tu përgjigjur në çdo pyetje dhe me çdo çmim gjithsesi nuk është gjithmonë e 94 mundur as e nevojshme, por tek interpretimi i çdo segmenti të ngjarjes, për to, gjithsesi duhet pasur kujdes. Planifikimi është art i identifikimit, organizimit dhe zhvillimit të mendimeve dhe ideve në vargun dhe në kohën e duhur i cili fokusohet në arritjen e suksesshme të përfundimit të dëshiruar. Plani është proces i pandërprerë i cili nuk pushon derisa të arrihet përfundimi i dëshiruar. Në të shumtën e rasteve të planifikimeve, me siguri që duhet të zbatohen përshtatjet e caktuara para arritjes së përfundimit të dëshiruar. Me fjalë tjera, nuk duhet supozuar se është kryer planifikimi vetëm me hartimin e planit në letër. Ndryshimet kërkohen vazhdimisht. Asgjë nuk mbetet e njëjtë gjatë, pra, nevojën e modifikimit ë planit duhet pritur. Për ta arritur këtë qëllim udhëheqësit duhet të jenë fleksibil. Kur mendojmë me mendjemprehtësi dhe me plan, atëherë ndërmarrim hapa drejt realizimit të detyrave të parashtruara. Për ta arritur këtë detyrë duhet ta vizualizojmë fundin... kjo do të thotë atë se ku fillon planifikimi. Arsyeja për planifikim është e thjesht. Individët dhe organizata zhvillojnë plane të ndryshme dhe për arsyeje të ndryshme, por të gjithë e kanë një dëshirë të përbashkët – për t’ia arritur qëllimit çka thënë thjesht është edhe arsyeja për planifikim. Kur gjërat e marrin të mbrapshtën apo shkojnë mirë ato nuk ndodhin vetvetiu... por janë shkaktar mu këtu. Udhëheqësi policor i cili ka zhvilluar një plan mirë të menduar shpesh merr mirënjohje kur gjërat shkojnë mirë. Por, pa plan ose me plan të keq, zakonisht tërheqet vëmendja negative kur diçka shkon mbrapsht. (th police executive’s role in combating transnational terrorism: module 7 fq. 2). Mirëpo plani i punës i përket ngjarjes së caktuar dhe zakonisht mbështet në përvojat hetimore. Është me rëndësi të përmendet se duhet me një dozë maksimale të skepsit dhe kritikës të vërtetohet distinksioni ndaj motivit dhe shkaktarit: eksplodimi tekniko-teknologjik, diversioni, akti terrorist, mosdashja, pakujdesia, etj. nganjëherë edhe shkaktari më i paqëllimshëm dhe pasoja në prapavijë mund të kenë formën e aktit të pjesërishëm terrorist apo diversionit, kurse vazhdon edhe parimi i mendimit të kundërt. Gjurmët materiale dhe rrethanat ndihmojnë që ky aktivitet të kryhet me sukses, sepse nëse është karakteri i eksplodimit i qartë, p.sh, thyerja e arkës, atëherë hetimi drejtohet në përcaktimin e disa fakteve specifike siç janë: lloji i eksplozivit, mënyra e inicimit, mënyra e hyrjes në objekt, gjurmët të cilat mund të ndihmojnë për identifikimin e kryerësit etj. Nëse karakteri i eksplodimit është i paqartë, atëherë do 95 të ndërmerren aktivitete shumë më dimensionale. (Yallop. H. J / 3839). Në praktikë shpesh dominon mendimi se për veprat e lehta penale nuk është e nevojshme të bëhen plane të aktiviteteve operative për ndriçimin e veprës penale, gjegjësisht për zbulimin dhe kapjen e kryerësit të saj. Mirëpo, nuk duhet harruar faktin se nganjëherë puna edhe në veprat të cilat në shikim të parë janë krejtësisht pa qëllim të keq di të rritet nënë aksionet të vështira operative 23. Për këtë arsyeje në rastin e çdo ngjarje penale shtrohet nevoja e hartimit dhe plotësimit të vazhdueshëm të planit të përpunimit kriminalistik. Pa planifikim sistematik në përpunimin kriminalistik ndodh shmangie nga parimet themelore të kriminalistikës dhe në të shumtën e rasteve përpunimi kriminalistik nuk rezulton me ndriçimin e veprës penale. Çfarë do të jetë plani i punës për zbulimin veprës penale dhe cilat masa dhe aktivitete do të parashihen për të varet nga rasti konkret dhe versionet e mundshme të ngjarjes. Sipas disa autorëve: Zh. Aleksiq, V. Kovaçeviq, D. Modly, DHE N. Korajliq, etj. si dhe në bazë të përvojave të veta (Zh. Aleksiq, 1988; Praktikum 28-29; Kovaçeviq. V 2003; 152 – 153; D. Modly, N. Korajliç, 2002; 446; V. Vodineliq, 1984 – 31; V. Vodineliq, 1987/ 33 – 34). Plani i përpunimit kriminalistik duhet të përmban: 1.titullin e organit i cili është bartës i përpunimit kriminalistik dhe numrin e lëndës; 2.datën e nxjerrjes së planit të përpunimit kriminalistik; 3.emrin e lëndës me kualifikimin e veprës së kryer penale; 4.përshkrimin e shkurtër të veprës së kryer penale; 5.masat dhe aktivitetet kriminalistike – teknike, hetimore dhe operative – taktike të ndërmarrjes së parë dhe sipas rendit kronologjik, të cilat janë ndërmarrë menjëherë pas lajmit për veprën siç janë: shikimi i vendit të ngjarjes, intervistat e kryerja, verifikimet, masat e intervenimit të parë, etj. me shenjën, kush dhe kur i ka ndërmarr; 6.përcaktimi i rrethanave të cilat duhet të zbulohen, qartësohen dhe dëshmohen; 23 Shembull i rastit të tillë është „autobomba Mostar“ ku është filluar me zbulimin e kryesve të veprave penale të vjedhjes së veturave, GOLF dhe është arritur deri tek kryesit e kësaj autobombe. 96 7.formimi i versionit për pyetjet kryesore të veprës penale; 8.masat dhe aktivitetet operative – taktike, kriminalistike – teknike, dhe hetimore lidhur me versionet e formuara, të cilat sipas planit të punës planifikohen të zhvillohen ndaj kryerësit apo ndaj kryerësve; 9.caktimi i personave të autorizuar zyrtar me detyrë konkrete dhe me afat të ekzekutimit, si p.sh: lëshimi i fletarrestit, verifikimi në evidencat operative, bastisja e banesës, etj; 10. vlerësimin paraprak të fakteve të mbledhura. Realizimi i çdo detyre duhet të përcillet me shënime dhe me shënime zyrtare apo të dokumentohet me procesverbal, vërtetime, dhe dokumente tjera, varësisht nga detyrat e planifikuara. Plani nuk guxon të kuptohet si i pandryshuar apo si “shkronjë biblike në letër”, përkundrazi ai do të ndryshohet dhe plotësohet, nëse nga verifikimet e bëra vërtetohen ose eliminohen faktet e caktuara esenciale. Plani i përpunimit kriminalistik përmban të gjitha masat dhe aktivitetet të cilat do të ndërmerren lidhur me ngjarjen kriminale, versionin e caktuar, e të cilat mund të jenë të shumta me qëllim të ndriçimit të gjendjes faktike.24 (Korajlić N., Kriminalistička obrada kod ubistva; 181). Përkundrazi, duhet pasur në mendje se çdo version është vetëm supozim i cili duhet të jetë elastik dhe i aftë i cili gjatë punës duhet të pësoj korrigjime dhe përshtatet. Kjo praktikisht do të thotë se versionet në planin e punës janë udhërrëfyes i llojit të vet që japin vetëm konturat themelore të rrugës së hulumtimit dhe në atë masë ato sigurojnë punë sistematike dhe me plan, meqë është krejtësisht e sigurt që gjatë punës do të ketë momente të reja të cilat në fillim kanë qenë të panjohura. 24 Në fazën e planifikimit nuk i jepet shumë kujdes renditjes së masave dhe aktiviteteve sikurse në kohën e zbatimit të tyre. Gjithashtu është vërejtur se gjatë përpunimit kriminalistik nëse zgjatë më shumë vjen deri tek monotonia, kurse tjetra ndodhë me planet që nuk azhurohen dhe nuk plotësohen në pajtim me informatat e freskëta. Tek veprat penale ku kryesi është i njohur planet për përpunim kriminalistik pothuajse nuk bëhen, por edhe nëse bëhen janë thjeshtë formale, gjë që për mendimin tonë është praktikë e keqe. (Korajlić N., 2003; 192.) 97 8. VERSIONET KRIMINALISTIKE Versionet (prezumimet, supozimet ideore punuese, hipotezat) në kriminalistik janë një nga sqarimet e shumta të mundshme të ngjarjes penale, të veprës penale apo të ndonjë fakti relevant kriminalistik, pra, formë e aktiviteteve ideore të organit të procedurës. Një numër kriminalistësh versionin e përkufizojnë si “përfundim të arsyetuar” apo si “hipotezë të mbështetur”, nga shumë të tilla të parashtruara, të cilat në nivelin e besueshmërisë e sqarojnë procedurën, cilësitë, lidhjet dhe raportet reciproke, përmbajtjen dhe rëndësinë e çështjes penale të disa rrethanave të rëndësishme të ngjarjes penale apo vet asaj në tërësi, me qëllim të përcaktimit të së vërtetës objektive. Siç thekson B. Pavishiq, (2002; 47) “versioni është njëra nga hipotezat e shumta që e shpjegon lindjen, vetitë, lidhjet e ndërsjella, raportet dhe rrethanat e paraqitjes së veprës penale, karakteristikat, gjendjen dhe raportin e kryerësit, viktimës dhe rrethanat tjera lidhur me objektin e hetimit kriminalistik”. Do të thotë, për rëndësinë e çdo ngjarje apo fakti penal gjithmonë duhet planifikuar me shumë versione, më saktë të formohen të gjitha versionet e mundshme, sepse siç thotë V. Vodineliq (“Kriminalistika” fq. 38), “një version është si asnjë”. Aq më tepër që nga momenti i të kuptuarit për veprën penale “karakterizohet deficiti i informatave, gjegjësisht mosekzistimi apo humbja e informatave relevante kriminalistike, ose zbrazësitë në njohuritë e kriminalistit, pra versionet kriminalistike shërbejnë për plotësimin e njohurive, gjegjësisht për njohuritë e pasigurta lidhur me faktet dhe rrethanat relevante”. (B. Simonoviq, 2004/43). Puna me versione është aktivitet apo metodë specifike operative – taktike, ose procedurale taktike. Pra, forma e aktivitetit praktik, kriminalistik është e karakterit ideor, prandaj edhe nuk është e normuar juridikisht. Versioni i supozuar nuk zbatohet në formën procedurale, por bëhet sipas rregullave logjike dhe psikologjike. Ndërkaq verifikimi i versioneve i cili bëhet me rastin e zhvillimit të procedurave dhe të aktiviteteve operative kryhet sipas rregullave kriminalistike dhe procedurale. Përndryshe nuk ekziston ndonjë aktivitet i posaçëm që do t’i shërbente formimit të versioneve. Fjala është për metodën strukturale – logjike – të njohjes. Versionet kanë dimensionin logjik, anën përmbajtjesore dhe aspektin funksional. Që të tri dimensionet vijnë në shprehje në përkufizimin e 98 tyre. Versionet qëndrojnë vetëm deri atëherë kur njohuria për ngjarjen apo kryerësin bëhet e sigurt. Versionet e orientojnë rrjedhën e përpunimit kriminalistik të organit të punëve të brendshme dhe të procedurës penale duke garantuar konsekuencë në procedurë. Ato janë instrument i procedurës së organizuar shkencore e cila nuk zhvillohet sipas parimit të spontanitetit. (N. Korajliç 2003, fq. 195). Formimi i versioneve është fazë e domosdoshme në procedurën e argumentimit. Ato janë të objektivizuara në aktivitetet operative dhe procedurale. Numri i versioneve të cilat duhet të planifikohen varet nga fondi i fakteve në dispozicion. Numri i versioneve apo shumësia e tyre na paraqitet si një faktor i rëndësishëm metodologjik i zbulimit, argumentimit, dhe ndriçimit të ngjarjes penale apo të veprës penale, sepse siguron gjithanshmëri, qasje dhe objektivitet. Duhet pasur parasysh se pothuaj çdo version e ka edhe kundër versionin e vet. Versionet si forma ideore të aktiviteteve janë të lidhura në mënyrë të pandashme dhe të gërshetuara me ndërmarrjen e aktiviteteve procedurale dhe operative, sepse ato gjenden në themelet dhe rezultatet e tyre. Në kriminalistikë sipas D. Modly, dhe N. Korajliq, (2002; 714 – 715), versionet ndahen: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. të përgjithshme dhe të veçanta; tipike; retrospektive; prognozuese (parashikuese); gjyqësore; versionet e mbrojtjes dhe akuzës; versionet sipas llojit të procedurës; versionet sipas subjektit që e krijojnë atë; versionet sipas domethënies penale juridike. Në praktikë kemi versione kundërthënëse dhe jo kundërthënëse. Zakonisht një version është jo kundërthënës me rrjedhën e veprës penale, por ndodh që zgjidhja e vërtetë nuk ka qenë as e parashikuar. Jo rrallë një varg versionesh janë produkt i imagjinatës (fiksionit). Megjithatë, deri te e vërteta arrihet vetëm me ndihmën e këtyre sqarimeve të mbështetura në fakte. Versionet duhet të mbështeten në fakte e jo vetëm në imagjinatë e cila luan një rol të madh në krijimin e tyre. Kështu hedhen të gjitha versionet të cilat nuk i vërtetojnë faktet, 99 kurse miratohen vetëm ato të cilat e vërtetojnë materialin faktik. Për përpunimin kriminalistik është e rëndësishme sidomos klasifikimi i versioneve në vijim (D. Modly, N. Koraljiç, 715 – 716). 1. Në bazë të llojit të procedurës dallojmë versionet: operative, të organit të punëve të brendshme, hetimore, versionet e diskutueshme dhe të ekspertizës dhe versionet në procedurën e ankimit; 2. versioni i mbrojtjes dhe i akuzës – ky klasifikim niset nga raporti i pjesëmarrësve të procedurës apo i palëve në procedurë sipas objektit të argumentimit dhe rezulton nga normat e KPPK. 3. versionet sipas elementeve të qenies së veprës penale – versione mbi subjektin (kryerësin) dhe anën subjektive (dashja dhe pakujdesia) dhe objektit (ngjarja apo vepra penale), si dhe të anës objektive (mënyra, vendi, koha e kryerjes etj), dhe sipas motivit. 4. versionet sipas shkallës së probabilitetit. Sipas këtij kriteri ato ndahen në: pak të mundshme, të besueshme, dhe të shumë të besueshme. Praktika e pasur kriminalistike tregon se versionet që janë pak të besueshme, madje edhe ato më të mundshmet të cilat kufizohen me imagjinatën, mund të jenë të mira, dhe se versionet shumë të mundshme nuk do të thotë të përputhen me realitetin e ngjarjes penale. Për këtë arsye në esencën e planifikimit dhe verifikimit të versioneve gjendet një rregull faktike që thotë se të gjitha versionet duhet të verifikohen njëkohësisht, pa marrë parasysh shkallën e supozimit të besueshmërisë së tyre. 5. versionet sipas domethënies penale – juridike – sipas këtij kriteri më i qëlluari është klasifikimi i trikotom i versioneve si vijo: a) versionet e përgjithshme (supozimet për objektin e argumentimit); b) versionet e posaçme (mbi faktet e dëshmuara – provat) dhe; c) versionet sipas elementeve të qenies së veprës penale (mbi subjektin, anën subjektive dhe objektin dhe anën objektive të veprës penale). 6. versionet sipas subjekteve që i krijojnë ato – këto janë versionet sipas kriterit të autorësisë. Sipas këtij kriteri versionet i krijojnë personat e autorizuar zyrtar, prokurorët, gjyqtarët, të pandehurit dhe mbrojtësit e tyre, të dëmtuarit, ekspertët dhe profesionistët, varësisht prej rolit të tyre në procedurë. 100 Puna me versione ka të bëjë me zbatimin e metodës së eliminimit. Njëkohësisht duhet të verifikohen të gjitha versionet. Veprimi sipas vetëm një versioni është i rrezikshëm. Gjithashtu është njësoj i dëmshëm edhe zbatimi i “teorisë” së radhitjes sipas së cilës së pari punohet në bazë të versioneve më të mundshme, pastaj vijnë me radhë të tjerat, njëra pas tjetrës, sipas kriterit të probabilitetit. Kriminalisti në procesin e planifikimit dhe të verifikimit të versioneve është i vetëdijshëm se më i shpeshti është ai version i cili e përjashton tjetrin. Nuk ekziston mundësia e dy të vërtetave, apo shumë versioneve të kundërta. Fjala është për zbatimin e metodës së eliminimit e cila ka të bëjë me hedhjen e versioneve të ndryshme të cilat objektivisht janë të mundshme, në dritën e çdo fakti të porsa vërtetuar. Shpesh në procedurën e eliminimit të disa versioneve krijohen të rejat në bazë të fakteve të vërtetuar. Mirëpo, versioni i mbetur nuk do të thotë vetvetiu se është i vërtetë. Pra, për verifikimin dhe eliminimin e versioneve shërben metoda e eliminimit e cila nuk është provë as argument për përcaktimin e saktësisë së versioneve të mbetura. Me rastin e krijimit dhe verifikimit të versioneve duhet marrë parasysh edhe rrethanat negative (mohuese), e jo vetëm rrethanat pozitive. Siç thekson Boshkoviq. M (1998, 23) “ versionet gjithmonë mbështeten në indicet e caktuara dhe për nga esenca ato janë supozime lidhur me zhvillimin real të ndonjë ngjarje kriminale dhe me atë se cilët persona mund të vijnë në rrethin e të dyshuarve për veprën konkrete penale. Për këtë arsye pas formimit të versioneve, pason planifikimi i veprimtarisë operative në përpunimin konkret kriminalistik që nënkupton ndërmarrjen e aktiviteteve adekuat operative teknike dhe hetimore dhe grumbullimin e fakteve të reja, verifikimin dhe analizën e tyre, vlerësimin e rëndësisë së tyre dhe shfrytëzimin e drejtë të tyre kriminalistik – operativ, i cili pikërisht e mundëson eliminimin apo vërtetimin e versioneve të parashtruara, por, edhe e vendosë bazën për parashtrimin e versioneve të reja”. Për tu analizuar informatat e mbledhura gjatë përpunimit kriminalistik V. Krivokapiq, dhe O. Krstiq, (1999, 124), konsiderojnë se organi i inspektimit duhet të parashtroj shumë versione të posaçme. Ai i hynë vlerësimit të fondit të gjithëmbarshëm informativ në mënyrë që të vendos për procedurën e mëtejme. Organi i inspektimit të vendit të 101 ngjarjes duhet të ketë parasysh: 1. Informatat mbi masat e ndërmarrjes së parë; 2. Vversionet tipike dhe specifike; 3. Hapësirën e definuar qartë të sigurimit të provave; 4.vakumet në njohuritë mbi ngjarjen kriminale. Pas kësaj organi i inspektimit krijon planin e hollësishëm, kurse për të pasur sukses në këtë, duke pasur parasysh fondin e informacioneve, ai formon versionet tipike speciale. Me këtë dukshëm lehtësohet kërkimi kur ekzistojnë edhe detyrat konkrete. Kjo nënkupton edhe një kusht i cili është taktika e mirë e verifikimit të çdo versioni. Krijimi dhe verifikimi i versioneve gjatë shikimit të vendit të ngjarjes janë garancion i objektivitetit të tërë procedurës së mëvonshme. Në praktikën tonë ka shembuj të shumtë me pasoja të dëmshme për shkak të moskujdesit të organit të inspektimit që në vendin e ngjarjes t’i zbatoj versionet. Mangësia e punës me versione çon në shmangie nga qëllimi. Për këtë arsyeje është e domosdoshme që organi i inspektimit të fillojnë nga versionet e përgjithshme. Kurse gjatë punës në vendin e ngjarjes e bënë korrigjimin e tyre (metoda eliminuese), dhe planifikon versionet e posaçme. Shikimi në vendin e ngjarjes kriminale kurrsesi nuk guxon të përfundohet derisa të mos bëhet verifikimi i atij versioni, verifikimi i të cilit gjatë shikimit është i mundur. Numri më i madh i versioneve është i mundur të verifikohet vetëm me rekonstruktimin e ngjarjes. Versionet operative konstruktohen dhe verifikohen para fillimit të hetimit; por edhe paralelisht me versionet hetimore, të ashtuquajturën kombinim i hetimit dhe aktivitetit operativ. Përveç që versionet krijohen në të materialit informativ të karakterit operativ, ato krijohen edhe në bazë të intuitës. B. Pavishiq, (2002; 47), thekson se “për nga përmbajtja dhe shtrirja ndër të gjitha versionet theksohet versioni i përgjithshëm dhe i veçantë, versioni i ndërlikuar metodologjik i pyetjeve elementare apo kryesore” të arta”, kriminalistike i cili e formon tërësinë e detyrave hetimore të sistemuar sipas disa pyetjeve”. 102 TABELA 5. Versionet e pyetjeve kryesore kriminalistike versionet e pyetjeve kryesore të kriminalistikës vepra penale – corpora delikti. 1. çka quid? kryesi – actor. 2. kush quis? vendi i veprës penale – locus delicti. 3. ku (ub)? koha – tempus delicti. 4. kur ( quando)? modus operandi 5. si ( quomodo)? çka (quibus instrumenta sceleris 6. me motivi 7. auxiliis)? bashkëkryerësit 8. përse (cur)? viktima 9. me kë? kë apo çka? “Pyetjet e arta” themelore të kriminalistike janë në lidhje me anën objektive dhe me elementet subjektive të veprës penale, në fazën e ndriçimit, qartësimit dhe gjykimit. Në anën objektive bëjnë pjesë edhe pyetjet: çka ka ndodhur (vepër penale, delikt, ngjarje e zakonshme); ku ka ndodhur (vendi i aktit, si dhe çdo vend ku mund të gjenden gjurmët dhe objektet që kanë të bëjnë me veprën penale); si ka ndodhur (mënyra e përgatitjes së kryerjes dhe fshehjes së veprës penale), dhe me çka është kryer (mjetet e kryerjes). Pyetjet të cilat kanë të bëjnë me anën subjektive të sqarimit të veprës janë: me kë është kryer vepra (u adresohet pjesëmarrësve); përse është kryer (i përket motivit); mbi kë është kryer (kush është viktima dhe aspektet e mundshme viktimologjike), dhe kush është kryerës. Pyetjet elementare të arta të kriminalistikës në pjesën më të madhe pikërisht i përkasin zbulimit të kryerësit (V. Krivokapiq, 2005/ 117- 127). Për shkak të rëndësisë së “pyetjeve të arta”, që ato e kanë gjatë hetimit kriminalistik, secilën prej tyre do ta sqarojmë hollësisht. a) Çfarë ka ndodhur? Fjala është për pyetjen shumë të rëndësishme e cila imponohet drejtpërsëdrejti, me të kuptuar për ngjarjen dhe me të cilën mund të vërtetohet ose demantohet dyshimi se është në pyetje vepra penale apo jo. Nga bazueshmëria e fakteve të kuptuara, varet se a do të angazhohet personi i autorizuar zyrtar në rastin konkret. Gjithashtu lloji dhe karakteri i ngjarjes (vepra penale, delikti, delikti ekonomik, 103 fatkeqësia, etj.), do të ndikojnë në drejtimin e angazhimit të mëtejmë të personit të autorizuar zyrtar, në detyrat konkrete dhe në rregullat themelore taktike të veprimit. Nëse vërtetohen bazat e dyshimit për kryerjen e veprës penale, personi zyrtar i autorizuar është i detyruar t’i ndërmerr masat e nevojshme me qëllim të zbulimit të kryrësit të veprës penale, dhe të pengimit të arratisë apo fshehjes së tij, të zbulohen dhe të sigurohen gjurmët e veprës penale dhe objektet që mund të shërbejnë si provë, gjegjësisht të mblidhen të gjitha informatat që do të jenë të dobishme për zhvillimin e procedurës penale. Nëse vërtetohet dyshimi i bazuar për veprën penale, personi i autorizuar zyrtar do t’ia paraqes raportin prokurorit publik kompetent, apo kallëzimin penal kundër kryerësit të njohur apo të panjohur. b) ku ka ndodhur? Vendi i ngjarjes kriminale ka rëndësi të shumëfishtë. Në atë vend mund të gjenden objekte dhe gjurmë të kryerjes, gjegjësisht të hasen edhe persona që kanë lidhje me ngjarjen (viktima, i dëmtuari, dëshmitari, kryrësi). Vendi i ngjarjes paraqet hapësirën ku ndërmerren një varg masash dhe aktivitetesh kriminalistike, taktike dhe kriminalistike teknike ( sigurimi i vendit të ngjarjes, mbledhja e informatave, shikimi, rikonstruksioni i ngjarjes, ekspertiza, kufizimi i lirisë së lëvizjes, bastisaj, legjitimimi, vëzhgimi, pusia, etj. Në kuadër të përpunimit kriminalistik të vendit të ngjarjes ndërmerren shumë veprime në bazë të cilave vije deri te indicet, apo dëshmitë e rëndësishme për fillimin dhe përfundimin e procedurës penale. Te disa vepra penale vendi i ngjarjes paraqet pjesë të pandashme të MOS (mënyra specifike e kryerjes). Ndërmarrja e masave dhe aktiviteteve për verifikimin e alibisë së të dyshuarit apo të pandehurit e humb kuptimin nëse vendi i kryerjes nuk është konstatuar saktë. Te disa vepra penale vendi i kryerjes paraqet karakteristikat e veprës (p.sh, me rastin e shkeljes së kufirit shtetëror; me rastin e shkeljes së pacenueshmërisë së banesës, banesa e huaj apo lokali i mbyllur; me rastin e uzurpimit kundërligjor të tokës me qëllim të posaçëm të mbrojtjes së pyjeve, parku nacional apo toka tjetër me destinim të posaçëm etj.), apo rrethana e saj kualifikuese (p.sh, me rastin e shkeljes së detyrës së patrullës, rojës apo tjetër shërbimi të ngjashëm siç është depoja e armëve, municioni, apo materialit eksplodues, ose objektet tjera me rëndësi; me rastin e shkaktimit të rrezikut të përgjithshëm, vendi ku është mbledhur numër i madh njerëzish; me rastin e fyerjeve intrigave në tubimet publike, etj.) Personi i autorizuar 104 zyrtar është i detyruar që edhe këtë ta ketë në mendje, kur gjatë punës së tij në ndriçimin e ngjarjes komplete kriminale ta kualifikoj veprën penale dhe t’i paraqes raport – kallëzim prokurorit publik kompetent. Përmbajtja e përgjigjes në pyetjen ku ka ndodhur ka rëndësi shumët ë madhe edhe për faktin që këtu ka të bëjë me kompetencën e gjykatës dhe prokurorit të bazuar në faktin se në territorin e tyre është kryer apo është tentuar vepra penale. c) kur ka ndodhur? Konstatimi i kohës së saktë apo të përafërt i ngjarjes kriminale është i domosdoshëm sidomos për shkak të ekzistimit të një varg rrethanash (rrethanat atmosferike dhe kohore, si dhe të reshurat atmosferike etj.), që lidhen për kohën e ndërmarrjes së aktit të veprës penale. Është e mundur që të vërtetohet ekzistimi i indices për vepër penale dhe kryerësin (motivi i kryerjes, shfaqja e gatishmërisë për kryerje, ndikimi psikik i veprës së kryer, posedimi i objekteve të caktuara, njohja e rrethanave të caktuara etj), nëse sillen në lidhje me kohën e kryerjes. Koha e kryerjes te disa vepra penale është element i MOS. Gjithashtu edhe verifikimi i alibisë nuk mund të kryhet me sukses nëse paraprakisht nuk është vërtetuar koha e kryerjes së veprës penale, për të cilën personi i caktuar është i dyshuar apo i pandehur. Përgjigjja në këtë pyetje i përket edhe zbatimit të ligjit penal, sepse sjelljet konkrete kriminale të njerëzve grupohen në dispozitat e këtij ligji penal i cili i ka ndërlidhur ato me kohën e ndërmarrjes së tyre. Konstatimi i kohës së saktë të aktit kriminal është me rëndësi edhe për shkak se në rastin e analizave të kushteve për zbatimin e disa instituteve të veprave të përgjithshme (KPK), faktet e caktuara merren parasysh vetëm në rastin kur kanë ekzistuar në kohën e kryerjes (p.sh, mbrojtja e nevojshme, nevoja ekstreme, ekzistimi i lajthimit, etj.) Me rastin e konstatimit të moshës së kryerësit, përgjegjësisë së tij, si dhe momenti nga i cili fillon të rrjedh afati i parashkrimit të ndjekjes penale, gjithashtu si kriter vendimtar merret koha e ndërmarrjes së veprimit të veprës penale. Kjo kohë mund të jetë edhe njëra nga karakteristikat e veprës penale (p.sh, me rastin e evitimit të luftës kundër armikut, koha e luftës, apo e konfliktit të armatosur; me rastin e autorizimit të blerësit, koha e mungesës së mallit të caktuar, apo rreziku i mungesës; me rastin e paraqitjes së përgatitjes së veprës penale, koha kur ende ka qenë e mundur të evitohet kryerja e veprës 105 penale). Koha e kryerjes mund të paraqet edhe rrethanë kualifikuese të disa veprave penale ( me rastin e dhënies së sekretit shtetëror, koha e gjendjes së luftës, apo rrezikut të drejtpërdrejtë nga lufta, me rastin e privimit kundër ligjor nga liria, periudha më gjatë se 30 ditë; me rastin e vjedhjes së rëndë në momentin e zjarrit, vërshimit, apo aksidenteve të ngjashme etj). disa vepra penale mund të marrin formë të privilegjuar vetëm kur të jetë plotësuar edhe kushti se janë kryer vetëm në kohën e caktuar (p.sh, me rastin e vrasjes në afekt, drejtpërsëdrejti pas sulmit apo fyerjes, derisa ekziston gjendja tronditjes së fortë të shkaktuar nga sulmi apo fyerja e rëndë; me rastin e vrasjes së foshnjës së porsalindur, gjatë kohës së lindjes, ose menjëherë pas lindjes.) d) si ka ndodhur? Disa vepra penale kryhen në mënyra të ndryshme, prandaj është shumë e rëndësishme detyra e të gjitha subjekteve që të marrin pjesë në ndriçimin e ngjarjes kriminale për përcaktimin e përgjigjes në pyetjen si është zhvilluar ajo. Mënyra se si ka lindur dhe është zhvilluar ngjarja kriminale mund të jetë indice e besueshme për atë se në rastin konkret fjala është për vepër penale e jo për ndonjë ngjarje tjetër apo motiv tjetër, për cilësi trupore, për vjet të pleqërisë, interesime profesionale apo shkathtësi të kryerësit dhe për njohjen e tij paraprake të rrethanave të rëndësishme. Specifika e mënyrës së kryerjes mund të tregoj edhe për lidhjen reciproke të veprës në ndriçimin e së cilës punohet, me disa vepra të kryera më herët penale, gjë që është shumë e rëndësishme nëse kryerësit janë recidivist të specializuar për kryerjen e veprave të caktuara penale. Mënyra e kryerjes te disa vepra penale paraqet elementin e tyre qenësor p.sh, me rastin e rrezikimit të sigurisë në fluturimin ajrorë, siç është vendosja apo futja e eksplozivit dhe substancave tjera të ngjashme në fluturake, futja apo dëmtimi i pajisjeve të navigimit apo shkaktimi i dëmit tjetër në fluturake, dhënia e informatave të rrejshme lidhur me fluturimin e fluturakes, drejtimi jashtë rregullave i fluturakes, lëshimi i detyrës apo i kontrollit lidhur me sigurinë e fluturimit ajrorë; kabotazhi i fshehtë, mënyra tinëzare apo e ngjashme; nxjerrja e dëshmive me dhunë duke përdorë forcën apo kërcënimin, ose mjeti tjetër i palejueshëm, etj.). Mënyra e kryerjes mund të jetë edhe në nga rrethanat e cila veprave të caktuara penale u jep formë më të rëndë kualifikimi (p.sh, me rastin e vrasjes mizore, apo në mirëbesim; me rastin e dëmtimit të kreditorit, pranimi i detyrimeve të 106 pavërteta, përpilimi i kontratave të rrejshme, ose ndonjë akt tjetër mashtrimi, me rastin e dhunimit, sidomos mënyra mizore dhe sidomos përulëse). e) me çka është kryer? Me zbulimin e mjeteve të kryerjes dhe gjurmëve të tyre gjatë përpunimit kriminalistik të vendit të ngjarjes ose përpunimit operativ vijmë deri tek përgjigjja në pyetjen, me çka është kryer vepra penale. Për mjetet e përdorura mund të tregojnë edhe personat pjesëmarrës, i dëmtuari apo viktima, dëshmitarët dhe pjesëtarët. Me përcaktimin e cilësisë së objektit të kryerjes arrihet një indicie shumë e rëndësishme mbi përgatitjen, tentimin apo veprën e kryer penale, motivin, vetitë fizike dhe njohuritë dhe shkathtësitë profesionale të kryesit. Në objektet e kryerjes mund të gjenden gjurmë të ndryshme, madje edhe ato në bazë të së cilave mund të kryhet identifikimi i sigurt i kryesit. Për zbulimin e këtyre objekteve, me ligjin e procedurës penale është paraparë mundësia e ndërmarrjes së një varg aktivitetesh: shikimi, bastisja, kontrolli i mjeteve transportuese të udhëtarëve dhe valixheve, kontrolli i objekteve të caktuara, shikimi i dokumentacionit, konfiskimi i objekteve dhe shpallja e fletëarrestit. Këto veprime sipas ligjit mund t’i ndërmarrë gjykata dhe policia nëse janë plotësuar kushtet e caktuara ligjore. Këto masa më së shpeshti i ndërmarrin personat e autorizuar ligjor ose pjesëtarët e policisë. Nëse vepra penale ka mbetur në tentim atëherë duhet të vërtetohet se a janë përdorur mjetet e përshtatshme për kryerje për shkak se në rast kur me rastin e tentimit mjetet kanë qenë të papërshtatshme, kryesi mund të dënohet më lehtë ose të lirohet. Me rastin e ndriçimit të veprimtarisë konkrete kriminale nuk bën të harrohet as fakti se ndihma në kryerjen e veprës penale ndër të tjera përfshinë edhe lënien në dispozicion të mjeteve të kryerjes, si dhe atë se është si vepër e pavarur penale parashihet edhe përpunimi, furnizimi dhe dhënia e mjetit të caktuar tjetrit e për të cilin dihet se është i destinuar për kryerje të veprës penale. Ndihma kryesit pas kryerjes së veprës penale është e paraparë si vepër e posaçme penale dhe e tillë është edhe ndihma për ta fshehur mjetin e përdorur për kryerje të veprës penale. Mjetet e caktuara të kryerjes së disa veprave penale janë element qenësor i tyre (p.sh. me rastin e përgjimit të paautorizuar dhe incizimit tonik me mjete të posaçme; me rastin e peshkimit kundërligjor me 107 eksploziv, rrymë elektrike, helm apo mjete joshëse; me rastin e matjes jo të mirë, tegat e rrejshme etj.) ose paraqesin kusht për ekzistimin e formës së kualifikimit (p.sh. me rastin e lëndimit të lehtë trupor me armë, arma e rrezikshme apo mjeti tjetër i përshtatshëm për lëndim të rëndë të trupit apo shëndetit; me rastin e bixhozit me letra mashtruese; me rastin e furnizimit të paautorizuar të rrejshëm apo mbajtjes, punimit, shkëmbimit dhe shitjes së armëve të zjarrit, municionit ose materieve eksploduese, pëlcitëse ose armë gazi, të zjarrit, municion apo materie eksploduese me forcë të madhe shkatërruese. f) Me kë është kryer? Kjo pyetje shtrohet atëherë kur dyshohet ose dihet se ngjarja kriminale që është duke u ndriçuar është shkaktuar nga aktiviteti i më shumë personave gjegjësisht bashkëpjesëmarrjen e tyre. Numri i pjesëmarrësve mund të përcaktohet me hasjen në vendin e ngjarjes, mbledhjen e informatave nga qytetarët dhe rekonstruktimin ideor të rrjedhjes së ngjarjes, të kryer në bazë të njohurive të fituara dhe objekteve dhe gjurmëve të gjetura gjatë përpunimit kriminalistik. Pjesëmarrja e shumë personave në kryerjen e veprës së caktuar penale (vjedhjet e xhepave, banditizmat, mashtrimet, etj), mund të paraqes pjesë të MOS-it të kryesve e me këtë edhe indicie të rëndësishme me rastin e ndriçimit të veprave penale të delikuentëve të specializuar. Në rast se në vepër penale kanë marrë pjesë më shumë persona, atëherë është e mundur zbatimi i dispozitave penale – juridike mbi bashkëpjesëmarrjen, nxitjen, ndihmën dhe organizimin e bashkimit kriminal. Nëse shumë persona marrin pjesë në aktin e kryerjes apo aktin tjetër me të cilin së bashku kryhet vepra penale, me atë rast vetëm pjesëmarrja është karakteristikë e qenies së veprës penale te e cila ekziston bashkëpjesëmarrja e domosdoshme (p.sh, te rebelimi i personave të privuar nga liria, personave që kanë marrë pjesë në rrahje me të cilën dikush është privuar nga liria apo tjetrit i është shkaktuar lëndim i rëndë trupor; me rastin e pjesëmarrjes në grup i cili pengon personin zyrtar në kryerjen e detyrës zyrtare, personat të cilët marrin pjesë në grup, etj. pjesëmarrja e shumë personave në veprën penale mund të jetë edhe rrethanë kualifikuese (p.sh, me rastin e dhunimit – shumë persona; me rastin e vjedhjes së rëndë –shumë persona të cilët janë bashkuar për kryerjen e vjedhjes; me rastet e rënda, të vjedhjes së dhunshme dhe banditizmave, në kuadër të grupit etj). 108 g. Përse është kryer? Policia gjatë ndriçimit të ngjarjes kriminale e ka për qëllim edhe përcaktimin e motivit të kryerjes. Kjo sidomos është e rëndësishme me rastin e kryesit të panjohur kur motivi mund të shërbej si indicie e rëndësishme dhe mund të jetë bazë për përcaktimin e rrethit të kryesve të mundshëm. Motivet e kryesve të veprës si forcë e brendshme lëvizëse psikike e aktiviteteve të njerëzve konkret vërehen në bazë të një varg karakteristikash të veprës së kryer siç janë lloji i saj, objekti, vendi, koha, mënyra dhe mjetet e kryerjes. Përgjigja në këtë pyetje është e rëndësishme, sepse motivet, qëllimet dhe instinktet, mund të paraqesin element qenësor të veprës penale (p.sh, me rastin e vjedhjes qëllimi ka qenë fitimi i pasurisë kundërligjore; me rastin e vjedhjes së automobilit qëllimi ka qenë që të shfrytëzohet për ngasje; me rastin e pengimit të dëshmimit, qëllimi ka qenë pengimi apo vështirësimi i argumentimit, etj, ose rrethana kualifikuese (p.sh, me rastin e zbulimit të sekretit zyrtar, është kryer nga interesi personal ose me qëllim të përfitimit apo përfitimeve në botën e jashtme; me rastin e vrasjes, të kryer nga interesi, me qëllim të kryerjes apo fshehjes së veprës tjetër penale, për shkak të hakmarrjes së gjakut apo hakmarrjes së paskrupullt, ose nga motivet tjera të ulëta; me rastin e lëndimit të konfidencialitetit të dërgesave dhe letrave të kryer me qëllim që vetes apo të tjerëve tu sjell fitim pasuror të kundërligjshëm ose që tjetrit t’i shkaktoj dëme të tilla). Përveç kësaj motivi kryerës mund të paraqet edhe karakteristikat e formës së privilegjuar të disa veprave penale (p.sh, me rastin e veprave të vogla të hajnisë, fshehjes apo mashtrimit, nëse vjedhja dhe fshehja e gjerave është kryer me qëllim të konsumit apo shfrytëzimit për vete ose anëtarët e familje, etj). a. Ndaj kujt është kryer? Pa marrë parasysh se mënyrat e të kërkuarit për vepër penale janë të ndryshme, aktiviteti i personave të autorizuar zyrtar shumë shpesh ndodh që iniciohet me paraqitjen e veprës penale nga i dëmtuari dhe viktima. Këta persona sidomos janë të interesuar për zbulimin e kryesit, prandaj edhe paraqesin burim të rëndësishëm të të dhënave edhe kur nuk janë paraqitës të veprës penale, por për to kuptohet më vonë gjatë punës operative. Njohuritë e mara nga të dëmtuarit dhe viktimat, sikurse edhe informatat tjera të mbledhura, gjithsesi duhet 109 verifikuar duke ndërmarr masa dhe aktivitete tjera. Karakteristikat specifike të objektit njohja e të cilit ka mundësuar përgatitjen, planifikimin dhe kryerjen e veprës penale si një nga indicet e rëndësishme operative, mund të tregoj për rrethin e personave që janë kryerës të mundshëm dhe të jetë një nga pikënisjet për planifikimin e punës së mëtejme në bazë të versioneve të krijuara. Kjo do të thotë se grupi i karakteristikave të njëjta dhe të ngjashme të një numri më të madh të subjekteve të sulmuara, ose personave mbi të cilët është kryer vepra penale mund të tregoj për “modus operandi” të kryerësve të caktuar dhe të shërbejë si bazë për planifikimin e punës së mëtejme jo vetëm në ndriçimin e veprave të kryera penale, por edhe në evitimin e të rejave. Objekti i caktuar i aktit të kryerjes, gjegjësisht i të dëmtuarit me karakteristikat e caktuara (cilësitë, gjendjet dhe marrëdhëniet, në disa raste paraqet karakteristik qenësore të veprës penale (p.sh, me rastin e dëmtimit të pajisjeve mbrojtëse në punë, të stabilimenteve mbrojtëse në miniera, fabrika, punëtori, ose në përgjithësi në punë; në rastin e përdhunimin e femrës me të cilën nuk jeton në marrëdhënie martesore; me rastin e pengimit të personit zyrtar në kryerjen e detyrës zyrtare etj), ose rrethana kualifikuese (p.sh, me rastin e futjes apo fshehjes së materialit arkivor, materiali regjistrues, apo materiali arkivor i rëndësisë apo vlerës së madhe; me rastin e vrasjes së personit zyrtar apo ushtarak, i cili ka qenë duke kryer punë të sigurisë, ose detyrën e ruajtjes së rendit publik, kapja e kryesit të veprës penale, ose ruajtja e personit të privuar nga liria ose personit tjetër të punëve të cekura në bazë të ligjit ose dispozitave tjera; me rastin e mashtrimeve martesore ose marrëdhënies seksuale duke keqpërdorur pozitën të ndaj të miturës ma të vjetër se 14 vjet, e cila kryerësit i është besuar në ruajtje, edukim, mësim apo kujdes, etj. Gjatë punës në ndriçimin e veprës së kryer penale, nuk bënë të harrohet kurrsesi as kontributi i mundshëm i personave të cilët me sjelljen e tyre në masë t6ë madhe ose të vogël e kanë provokuar kryerjen e veprës penale. Te disa vepra penale ligji parasheh mundësinë e dënimit më të lehtë, ose lirimin nga dënimi të personit i cili ka qenë i nxitur në mënyrë kundërligjore dhe të vrazhdët na viktima apo i dëmtuari për kryerje kryerjen veprës penale (psh. Me rastin e pengimit të personit zyrtar në kryerjen e detyrës zyrtare,.Fyerjes apo intrigave, etj). 110 i. Kush është kryesi Vepra të shumta penale kryhen në mënyrën, kohën dhe vendin që e vështirësojnë punën e zbulimit dhe ndriçimit të tyre, kështu që shumë shpesh nuk është fare lehtë të gjendet përgjigja në pyetjen kush e ka kryer. Kryerësi i veprës penale konsiderohet i njohur në rastin kur personi i autorizuar zyrtar me befasi e zë vepër gjatë punës operative. Me paraqitjen e tij ose në një mënyrë tjetër e konstaton ekzistimin e dyshimit të bazuar se personi i caktuar ka kryer vepër penle. Ndërkaq, nëse gjatë punës së mëtejme konstatohet se kryerësi është dikush tjetër, në atë moment person i panjohur, atëherë sikurse edhe në rastin kur nuk është konstatuar se është me bazë i dyshuar për kryerjen e veprës penale, bëhet fjalë për kryerësin e panjohur. Me rastin e përcaktimit të shenjave të bazuara të disa veprave penale, të formave të tyre të kualifikuara ose të privilegjuara si kryerës ceken disa kategori të personave. Ka shumë vepra penale të cilat kryerësit mund të jenë vetëm personat e caktuar, gjegjësisht te të cilat pjesë e pandashme është marrëdhënia personale, gjegjësisht cilësia e kryerësit (delicta propria), p.sh, me rastin e bastisjes kundërligjore personi zyrtar; me rastin e kundërshtimit të udhëheqësit, personi ushtarak; me rastin e mosmarrjes së masave mbrojtëse në punë, personi përgjegjës; me rastin e zbulimit të paautorizuar të fshehtësisë, avokati, mbrojtësi, mjeku, ose punëtori tjetër shëndetësor; me rastin e mos ofrimit të ndihmës së personit të lënduar në komunikacion në fatkeqësi komunikacioni shoferi i automjetit ose mjetit tjetër të transportit; me rastin e trazimit të gjakut në shkallën e caktuar të trashëgimisë gjinore, në rastin e dhunimit, të personit mashkull, etj.). Disa vepra penale e marrin formën e kualifikuar nëse kryerësit e tyre janë persona me marrëdhënie të caktuara, me veti ose rrethana të tilla (p.sh, me rastin e privimit kundërligjor nga liria, personi zyrtar; me rastin e keqpërdorimit të besimit kujdestari ose avokati, etj). si kryerës i formës së privilegjuar të vrasjes; vrasja e foshnjës gjatë lindjes, mund të jetë ajo vetëm nëna e fëmijës. “pyetjet e arta të kriminalistikës”, paraqesin bazën e të gjitha versioneve të cilat paraqiten nga momenti i parë i ndërmarrjes së masave, deri tek përfundimi i procedurës. Aktiviteti kriminal mund të konsiderohet i zgjidhur vetëm atëherë kur në të gjitha pyetjet e cekura i jepen përgjigjet e plota, të dëshmuara me prova. Vendimi i subjektit kompetent duhet të përmbajë përgjigje sa më të sakta, të nxjerra gjatë 111 procedurës së filluar me rastin e ngjarjes konkrete kriminale. Në bazë të përgjigjes në disa pyetje apo indiceve të fituara nga ato punohen versionet. Versionet mund të planifikohen ashtu që shumë sosh lidhen për një element (motivi, mënyra, mjetet, kryerja, personat e caktuar si kryerës). Gjatë punës operative disa versione plotësohen, gjegjësisht pasurohen me fakte të reja. Me atë rast nuk vjen deri te versionet e reja por deri te plotësimi dhe thellimi i atyre ekzistuese. Përjashtimisht mund të krijohen edhe të reja nëse gjendja e re e krijuar kërkon një gjë të tillë. Verifikimi i versioneve sipas rregullit vështirësohet me kundërshtimin e kryerësit i cili përpiqet t’i humb të gjitha gjurmët e veprës penale dhe t’i pamundësoj zbulimin e tij si kryerës. Verifikimi i versioneve të cilat janë në bazën e çdo plani operativ, është rezultat jo vetëm i fakteve të njohura lidhur me veprën penale dhe kryerësin, por edhe i njohurive të përvojave dhe praktikave, si dhe metodave të shkencave tjera të cilat i shërbejnë kriminalistikës. Me punë operative nuk mjafton të dëshmohet e vërteta e versionit të caktuar, por e pavërteta e versioneve tjera të planifikuara. Vetëm me atë rast mund të pohojmë me siguri se kemi arritur ta vërtetojmë përputhshmërinë e versionit të planifikuar me faktet konkrete që kanë të bëjnë me veprën penale dhe kryerësin e saj. Planifikimi i punës operative sipas rastit konkret kriminal duhet të jetë në pajtim me detyrën e paraparë operative apo detyrën procedurale penale. Detyra sipas rregullit përbëhet nga përcaktimi i rrethanave të cilat duhet zbuluar, ndriçuar, pastaj dëshmuar apo krijuar kushte të reja kriminalistike dhe juridike për argumentimin e tyre në procedurën penale. Planifikimi duhet të jetë i harmonizuar me versionet ekzistuese, kurse vet versionet të kushtëzuara nga përmbajtja e pyetjeve themelore të arta kriminalistike. Realizimi i punës operative nënkupton përmbledhjen dhe vlerësimin e informatave dhe provave të mbledhura, gjegjësisht të verifikuara të cilat së bashku me indicet dhe versionet e sajuara nga ato janë treguar të bazuara dhe lidhur me këtë korrigjimet dhe orientimet që duhet ndërmarr gjatë hetimit. Kur do t’i hyhet planifikimit apo krijimit të versioneve, nxjerrjes së planeve operative dhe zhvillimit të përpunimit kriminalistik, varet nga numri dhe përmbajtja e indiceve, gjegjësisht nga mbledhja e njohurive që ofrojnë bazë të mjaftueshme për paraqitjen e çfarëdo supozimi punues. Në kuadër të planit operativ 112 krijohen kushtet për hedhjen e versioneve ekzistuese dhe nxjerrjen e versioneve të reja gjithnjë deri në vërtetimin përfundimtar të atyre që janë më të mundshme. Për këtë arsye edhe vet plani vazhdimisht edhe ndryshohet, verifikohet dhe drejtohet në pajtim me faktet e reja, sepse edhe vet faktet në bazë të cilave krijohen versionet në hetuesi nuk janë saktë të përcaktuara as të rrumbullakësuara. Disa aktivitete operative taktike që në fillim janë të përcaktuara në përmbajtje të vet versioneve. Në veprimin operativ me kryerjen e tyre verifikohen edhe vet versionet. Sipas të njëjtës çështje penale të gjitha versionet duhet verifikuar njëkohësisht, ndonëse ka mendime se së pari duhet verifikuar versionet të cilat janë më të bazuarat e pastaj të tjerat sipas bazueshmërisë së supozuar të tyre. Konsiderojmë se verifikimi i njëkohshëm i versioneve është më operativ dhe ofron më shumë mundësi për zbulimin racional dhe në kohën e duhur të kryrësve të veprave dhe veprave vet. Me verifikimin e versioneve sipas natyrës së gjerave, orientohet aktiviteti dhe forcohet dinamika e përpunimit kriminalistik, me ç’rast veprimtaria operative e lidhur për supozimet për kryerësin e veprës penale dhe rrethanat tjera lidhur me veprën penale më së shpeshti janë konspirative. Duke pasur parasysh se fjala është për indicet dhe supozimet e formuara në bazë të tyre, mënyra e hapur e kryerjes së disa aktiviteteve me qëllim të përcaktimit të gjendjes së vërtetë do të mund të dëmtonte prestigjin apo dinjitetin e personave që u përket indicia apo supozimi. Në anën tjetër për punë konspirative obligojnë edhe arsyet operative, meqenëse personat ndaj të cilëve ndërmerren aktivitetet janë të interesuar për përfundimin e përpunimit kriminalistik, prandaj do të përpiqeshin t’i shkatërrojnë apo eliminojnë provat materiale, të ndikojnë në dëshmitarë, apo të arratisen. Rrethi i këtyre personave në fillim të zbulimit të veprave penale dhe kryerësve, zakonisht është shumë i gjerë ose i papërcaktuar, gjë që varet nga indicet të cilat pak a shumë tërthorazi tregojnë për lidhjet e tyre me veprën penale. Numri i personave në punën e mëtejme operative ngushtohet dhe sillet në kufijtë e tyre real, natyrisht nëse versionet kanë qenë realeë. Në të kundërtën nëse të gjitha versionet pas të gjitha masave dhe aktiviteteve të ndërmarra operative – taktike janë treguar të pabaza, atëherë i obligon personat e autorizuar zyrtar në drejtim të mbledhjes së indiceve të reja, në verifikimin e tyre, ndryshimin e planit ose modifikimin e tij, gjegjësisht drejtimin e punës në versione të cilat momentalisht janë më reale. 113 Veprimet e ndryshme operative në fazën e zbulimit të kryesve të veprave penale dhe zbulimit të tyre janë të kushtëzuar me ngjarje të ndryshme kriminale. Madje edhe ngjarjet të cilat për kriminalistikën nuk paraqesin problem kërkojnë veprime të caktuara operative. Pa marrë parasysh se nga njëherë është i mundur masa dhe veprimi i caktuar si dhe versione të caktuar të planifikohen në raport me zhvillimin përfundimtar, disa dallime tregojnë në nevojën e trajtimit të ndryshëm të çdo rasti konkret. Madje edhe me rastin e zbatimit të masës së njëjtë operative taktike, specifika e rastit do të ndikoj në specifikën e përfundimit të tij. Të gjitha këto veprime që manifestohen me ndërmarrjen e masave dhe aktiviteteve operative taktike dhe teknike e që janë përfshirë me bashkimin e personave dhe ngjarjeve kriminale përbëjnë thelbi n e përpunimit kriminalistik. 9) SHFRYTËZIMI I METODËS INDICIALE ARGUMENTIMIN E VEPRAVE PENALE NË Në punën e përditshme operative personat e autorizuar zyrtar zbulojnë një varg të tërë të informatave operative me karakter indicial – provat jo formale indiciale të cilat zakonisht në punën e mëtejme shërbejnë si udhërrëfyes i llojit të vet. Indicet ose bazat e dyshimit (indicium – shenjë)25 - bazat e dyshimit janë fakte dhe rrethana të cilat më shumë ose më pak tregojnë për ekzistimin e veprës penale dhe për lidhjen e afërt apo të largët të veprave me ndonjë person i cili në mënyrë direkte si kryerës, ose indirekte është i lidhur për veprën (D. Modly, N. Korajliq, 2002 / 168; V. Kovaçeviq 2003/113). Ato në përpunimin kriminalistik janë udhërrëfyes i domosdoshëm dhe mjet në bazë të së cilit me një siguri më të vogël apo më të madhe mund të përfundohet se fjala është për veprën e caktuar penale dhe se personi i caktuar do të mund të ishte kryerës i saj ose i veprës tjetër penale. Përveç kësaj indicet e kombinuara me të tjerat, me provat direkte e plotësojnë materialin argumentues, prandaj së andejmi nuk është e rastit që policia kriminalistike një pjesë të madhe të aktiviteteve e mbështet pikërisht në mbledhjen e informatave operative. 25 Turqizëm i pranuar edhe nga gjuha boshnjake si „isharet“. 114 Nocioni i indices në të drjetën procedurale penale dhe në kriminalistik nuk është i njëjtë. Indice në procedurë është fakti i cili vërtetohet se me ndihmën e saj si provë do të mund të konstatohej fakti tjetër. Te indicet në kriminalistik hynë të gjitha faktet argumentuese (indicet në kuptimin procedural), por edhe rrethanat tjera të cilat kriminalistika i merr si indice. Një numër i madh i indiceve siç është poligrami, shënimet operative për vetitë e karakterit të dyshuarit, deklaratat në bisedën informative, nuk mund të shfrytëzohen si prova në procedurën penale. Ato pra, mund të jenë fakte argumentuese, por në kuptimin kriminalistik janë indice. B. Pavishiq, 200/70). Për përkufizimin e nocionit indice dhe forcës argumentuese të saj është e rëndësishme lidhja e cila vendoset midis indices dhe faktit kryesor. Te indicet kjo lidhje ka rëndësi të shumëfishtë, sepse ofron mundësinë që të kërkohet interpretim i ndryshëm, gjegjësisht të ketë më shumë kuptime të mundshme. Kjo do të thotë se organi i procedurës duhet të planifikoj shumë versione për kuptimin e mundshëm të kësaj lidhjeje derisa të konstatohet e vërteta, kuptimi komplet. Po shohim se indicet janë provat të tërthorta te të cilat është e nevojshme të konstatohet dhe të verifikohet saktësia dhe besueshmëria e argumentimit. Te provat e drejtpërdrejta me vërtetimin e saktësisë dhe besueshmërisë procesi i argumentimit përfundohet. Te provat indiciale është e domosdoshme edhe faza e dytë e orientuar në vërtetimin e një kuptimi të vërtetë të lidhjes së kësaj prove dhe faktit kryesor nga shumë lidhje të mundshme. Nga sa u tha shihet qartë se faktet indiciale mund të vlerësohen vetëm si të mundshme, që do të thotë se lidhja e tyre ekziston me objektin e argumentimit si e supozuar (e besueshme, e mundshme).26 Vetëm kur të ndërtohet sistemi i indices i cili do t’i përjashtoj versionet për lidhjen e rastit midis fakteve indicale dhe objekteve të argumentimit, bie autenticiteti. Shumë vepra, sidomos ato të rënda penale kryhen fshehtë, ashtu që askush nuk e ka vërejtur kryerësin. Për këtë arsyeje prokurorët dhe kriminalistët në rastet e tilla orientohen vetëm në mbledhjen dhe shfrytëzimin e indiceve për ta vërtetuar ekzistimin e veprës penale dhe për ta gjetur dhe zbuluar kryerësin. Ky aktivitet 26 Sipas B. Pavishiq, Puna me indicie është e ndërlikuar dhe përbëhet nga shumë tërësi. Ato tërësi bëhen sukcesivisht, kurse më rrallë paralelisht. Zakonisht përbëhen nga: 1. zbulimi, 2. krahasimi, 3. interpretimi dhe 4. krahasimi i indiceve (Pavišić B; 2002; 79-80.) 115 është i drejtuar në dy burime themelore: informatat operative të burimeve personale27 dhe informatat operative nga burimet reale 28. Mirëpo, deri te indicet arrihet në mënyra të ndryshme dhe nga burimet e ndryshme (Vodineliç. V; Aleksiq. ZH/ 1990 – 185). 1. MËNYRAT: ¾ Me bisedë, ¾ Me përcjelljen edhe të masave tjera operative – taktike, ¾ Me shikimin e vendit të ngjarjes, ¾ Kontrollin e trupit dhe rrobat e të dyshuarit si dhe me eksperimentin hetimor, ¾ Me bastisjen e banesës, hapësirës së lirë dhe personave, ¾ Me ekspertizë, ¾ Me marrjen në pyetje të dëshmitarëve, ¾ Me marrjen në pyetje të të dyhuarit, etj. 2. Burimet: ¾ Personat, ¾ Gjurmët dhe objektet, ¾ Dokumentet, ¾ Regjistrimet teknike. Kriminalistika dallon indicet të cilat na orientojnë në ekzistimin e veprës penale, në formën e fajësisë, në rrethanat lehtësuese dhe vështirësuese, në ato të cilat tregojnë për personalitetin e kryrësit ose pjesëmarrësit, viktimën dhe mundësojnë identifikimin e tyre. Ato janë element i rëndësishëm te vendosja e diagnozës diferenciale kriminalistike, pra, në bazë të indiceve vërtetohen faktet dhe rrethanat e rëndësishme për ndriçimin e veprës penale. “mirëpo, vlera e tyre 27 Informatat operative të natyrës personale i përmbajnë deklaratat e personave dhe më së shpeshti janë joformale. Personat e tillë zakonisht janë dëshmitarë ose të dyshuar presumptiv ose edhe të gjithë personat tjerë që kanë çfarëdo njohurish për veprën penale dhe kryesin. 28 Informatat operative të natyrës reale i përmbajnë gjurmët e gjetura dhe objektet që kanë lidhje me veprën e kryer penale dhe këto për kriminalistikën janë relevante. Këto janë prova të vërteta që nuk kërkojnë interpretim profesional por mund t'i shfrytëzojë organi për nevojat e procedurës në bazë të njohurive dhe përvojave të veta. Një pjesë e indiceve të karakterit material kërkojnë ekspertizë paraprake prandaj paraqiten si objekt ekspertize. 116 argumentuese është shumë e kontestueshme. Metoda indiciale e argumentimit është zbatuar edhe në të kaluarën dhe sipas rregullit ka sjellë deri te mashtrimi i gjykatave. Prandaj rëndësia e indiceve është shumë më e madhe në fazën e zbulimit ët veprave penale dhe kryerësve të tyre, gjegjësisht indicet gjenden në themelin e çdo prove apo gjendjeje faktike”. Krivo Kapiq, V 1984/ 120). Ndërkaq, në botë, gjithnjë e më të shpeshta, sidomos në vendet ku është sistemi “anglosakson”, argumentimi sidomos i veprave të rënda penale pothuajse i pamundshëm pa argumentimin indicial, që për mendimin tonë, sidomos kur janë në pyetje veprat penale të terrorizmit apo kriminalitetit të organizuar është pothuaj e pamundur. Prandaj nuk do të ishte keq që të nxirret një ligj i posaçëm për luftën kundër terrorizmit dhe një pjese të kriminalitetit të organizuar, që metoda indiciale e argumentimit të pranohet si njëra nga të mudshmet.29. 9.1. Klasifikimi i indiceve Në praktikën kriminalistike indicet ndahen sipas kritereve të ndryshme. Nga pikëpamja jonë është e rëndësishme ndarja e tyre sipas veprës penale dhe kryesit të saj gjegjësisht indicet të cilat kanë të bëjnë me veprën penale dhe ato që kanë të bëjnë me kryesin. Sipas Krivo Kapiqit (2005-105), “përcaktimi i indiceve të cilat kanë të bëjnë me veprën penale në masë të madhe varet nga pasojat e veprës penale dhe manifestimi i tyre në botën e jashtme. Duke pasur parasysh se ekzistojnë vepra penale të llojllojshme si ato pasojat e të cilave janë latente gjegjësisht të cilat në botën e jashtme janë të padukshme ashtu edhe ato të cilat duken drejtpërsëdrejti. Në anën tjetër disa faza të veprës penale duke filluar nga aktet përgatitore deri tek lindja e pasojave pak a shumë janë indikative prandaj vetvetiu organet e zbulimit më lehtë ose më vështirë i kuptojnë”. Gjithashtu indicet mund të ndahen edhe sipas elementeve themelore të veprës penale: vendit, kohës, mënyrës së kryerjes. Ato mund të paraqiten para kryerjes së veprës penale, në kohën e kryerjes së veprës penale ose pas kryerjes së veprës penale. Për nga përmbajtja indicet mund të jenë personale dhe 29 Edhepse indicet si prova e kanë anën e dobët dhe mundësojnë vërtetimin e fakteve tërthorazi, fjala është për provat pjesërisht pak a shumë të ndërlikuara, e kanë edhe anën e tyre të mirë sepse janë objektive dhe të bazuara në fakte. Ato zhvillohen me deduksion nga faketet e njohura. Në fakt fjala është për provat me strukturë dhe natyrë të ndëlikuar, fluide dhe gjithmonë të shumëfishta, reciprokisht të lidhura me shumësi faktesh tjera të ngjarjeve konkrete dhe një varg rrethanash të veprës konkrete penale. (Korajlić N; 2003; 251.) 117 reale, materiale dhe psikologjike, shkakore dhe me pasojë. Sipas rëndësisë mund të jenë primare dhe sekondare, të përgjithshme dhe të veçanta, të mundshme dhe të vërteta. Indicet kryesore tregojnë për elementet themelore të qenies së veprës penale dhe personalitetin e kryesit, kurse ato sekondare kanë të bëjnë me rrethanat lehtësuese dhe vështirësuese, formën e fajësisë etj. Indicet e përgjithshme dallohen për nga përcaktimi më i madh dhe paraqiten tek shumica e veprave penale kurse të veçantat vetëm tek disa. Kualifikimit paraprak i takon ndarja e cila indicet i sistemon varësisht nga natyra e tyre në materiale (janë të lidhura me anën materiale të veprës dhe kryesit) dhe psikologjike (janë të lidhura për anën e brendshme psikike të personalitetit të kryesit). Sipas kohës së lindje së tyre ato ndahen në: a) Në ato të para kryerjes së veprës penale (aftësia morale për kryerjen e veprës penale; motivi i veprës si indice; shfaqja e vullnetit për kryerje të veprës penale; sjellja e dyshimtë si indice; sjellja e keqe, shoqërimi me persona me famë të keqe, mënyra e pasigurt e jetesës; vagabondizmi, shpërnguljet e vazhdueshme, ndryshimi i shpeshtë i profesioneve, etj; dınimet e mëhershme30; vetitë trupore dhe shpirtërore të cilat janë të përshtatshme për kryerjen e veprës, njohuritë, aftësitë, përvojat mjeshtërore, shkathtësitë dhe shprehitë; njohja e rrethanave të caktuara të cilat nuk u janë të njohura të gjithëve ose mosnjohja e rrethanave të caktuara të cilat ishte dashur të jenë të njohura). b) Gjatë kryerjes së veprës penale (prania në vendin e ngjarjes31; 30 Gjykimi i mëparshëm paraqitet si indice nëse është fjala për vepër të njëjtë apo të ngjashme që është kryer me paramendim, sidomos nëse veprat e mëparshme tregojnë se personi i dënuar ka prirje për kryerjen e veprave penale. Në disa raste edhe kundërvajtjet mund të shërbejnë si indice në raport me veprat penale sidomos nëse kundërvajtja e mëparshme dhe vepra penale e re kanë ngjashmëri. Verifikimi i evidencave penale dhe kundërvajtëse për çdo të dyshuar nuk është vetëm nevojë lidhur me këtë por ajo është edhe domosdo për ta zbuluar kryesin e mundshëm të veprës penale. 31 Prezenca në vendin e veprës penale gjatë kryerjes së veprës penale ose para dhe pas veprës padyshim është indicia më e madhe që tregon për kryesin, gjegjësisht për rrethin e mundshëm të kryesit të veprës penale. Vlera e kësaj indice në rend të parë varet nga arsyetimi bindës dhe shpjegimi që jepet lidhur me prezencën në vendin e ngjarjes, kurse nga rezultati i verifikimit të arsyetimeve të cekura. Të konstatohen dhe verifikohen personat e pranishëm në vendin e ngjarjes, koha nuk është aspak punë e lehtë. Duhet kushtuar vëmendje dhe atë jo vetëm me rastin e sigurimit të 118 posedimi i mjeteve, veglave dhe armëve të kryerjes së veprës penale; vetitë e caktuara shpirtërore dhe fizike32, znanja njohuria, aftësitë, përvojat e mjeshtërisë; karakteri si indice e personalitetit; njohja e rrethanave të caktuara të cilat nuk i njohin të gjithë ose mosnjohja e rrethanave të caktuara të cilat ishte dashur të jenë të njohura 33; motivi i veprës penale; pjesëmarrja në kryerjen e veprës penale, mënyra e kryerjes së veprës 34 etj.). c) Pas kryerjes së veprës penale (gjurmët e veprës penale tek kryesi, pjesëmarrja në vepër penale; përfitimi nga vepra (pasojat materiale të veprës penale); ndikimi psikik i veprës penale tek kryesi; indicet sipas sjelljes së dyshimtë; indicet sipas arsyetimit të dobët (dëshmitë kontradiktore, alibia e rrejshme, etj. 35). vendit të ngjarjes gjatë shikimit. Kjo është imperativ i tërë përpunimit kriminalistik, sepse mbledhja e provave dhe informatave duhet të rezultojë me njohurinë jo vetëm kush ka qenë në vendin e ngjarjes por edhe pse ka qenë, koha e saktë e ardhjes, qëndrimi dhe shkuarja nga vendi i ngjarjes si dhe rrethanat tjera lidhur me situatën konkrete. 32 Mënyra e kryerjes së veprës penale, bashkimi i gjurmëve dhe rrethanave tjera të kryerjes së veprës shumë shpesh japin bazë për përfundim lidhur me vetitë fizike, profesionin, shkathtësitë dhe shprehitë e kryesit të veprës penale. Kështu p.sh. udhërrëfyes për ngushtimin e rrethit të kryesve të mundshëm janë gjurmët p.sh. të ngjitjes nëpër mur, pesha më e vogël trupore, hedhja e cigares, mënyra specifike e vendosjes së eksplozivit, etj. 33 Kjo indice udhëzon se kryesin së pari duhet kërkuar në rrethin e afërt të të dëmtuarit ose të objektit të sulmuar ose në rrethin e shokëve ose vizitorëve. Kështu p.sh. nëse me rastin e vjedhjes me thyerje të banesës kryesi nuk i ka çrregulluar orenditë dhe kërkuar sendet e vlefshme i ka vjedhur nga një vend i fshehur mund të përfundohet se i ka njohur rrethanat më herët. 34 Kriminelët profesional e kanë mënyrën e vetë të kryerjes së veprës penale të cilën e kanë përsosur gjatë karrierës së tyre kriminale. Ata janë të specializuar për një mënyrë të caktuar të punës që u duket më e suksesshmja prandaj edhe rrallë e ndërrojnë. Në përputhje me këtë edhe policia i ka formuar evidencat „Modus Operandi Sistem – MOS“ ku janë klasifikuar disa mënyra të kryerjes së veprave penale dhe aty janë regjistruar të gjithë personat e tillë. 35 Alibi në lat. nënkupton „në vendin tjetër”. Në praktikë kjo është dëshmi që e ofron i dyshuari apo i akuzuari lidhur me mospraninë e tij në kohën dhe në vendin e ngjarjes. Qëllimi i dhënies së alibisë së rrejshme është fshehja e ndonjë vepre tjetër penale, kundërvajtja ose ndonjë vepër e palejueshme. Mirëpo, kur konstatohet saktë se i dyshuari në kohën kritike ka qenë në vendin e ngjarjes edhe pse jep alibi të rrejshme, shtohet indicia dhe në kombinim me provat tjera orienton në provën materiale. Këto faktikisht bashkohen dhe lidhin dy indice: prania në vendin e ngjarjes në kohën kritike dhe alibia e rrejshme. 119 Mbledhja e indiceve fillon me zbulimn e planifikuar të tyre. Zbulimi dhe analiza e indiceve përfshinë komponentin real dhe ideor. Puna vazhdohet me analizën; vendosjen e raportit me indicet tjera dhe me vlerësimin e rezultateve të njohurive të cilat pasojnë nga analiza dhe sinteza e indiceve të vërtetuara. Fazat tjera përbëhen nga veprimtaria ideore. Me indicet janë të rëndësishme në procesin ideor dhe indicial, tri metoda të punës. Ato janë: metoda e eliminimit36, metoda e difundimit 37 dhe metoda e akumulimit 38. Në hetimin konkret me rastin e përdorimit të disa indiceve është e dobishme të shfrytëzohen që të tri metodat sepse me atë fitohet rezultati më i mirë kurse mbledhja e indiceve dhe puna me to në kriminalistikë është rregull. Ky është një proces i vështirë, detaj, i hollësishëm gjithëpërfshirës dhe afatgjatë (Korajliq.N; 2003/425-426). Kemi vërejtur se indicet klasifikohen dhe ndahen sipas kritereve, por për praktikën kriminalistike shumë kriminalist theksojnë rëndësinë e madhe të disa indiceve operative 39 siç janë: a) Mënyra e kryerjes së veprës penale si indice Duke ndërmarrur aktivitete të ndryshme kriminale shumica e kryesve pas vetës lë gjurmë të cilat mund të manifestohen sipas objektit të sulmit, vendit, kohës, mjeteve dhe veprimeve të ndërmarra në fazën përgatitore, gjatë kryerjes së veprës dhe pas saj. Nëse vërtetohet se ekzistojnë rrethana specifike që tregojnë për elementet e cekura, është mundësi e madhe që prej tyre të rezultojë baza e dyshimit për ndërlidhjen e e veprave të kryera, gjegjësisht për rrethanat se i ka kryer i njëjti person, gjegjësisht i njëjti grup. Në punën operative me atë rast fillohet nga kryesit e njohur të cilët janë në evidenca kriminalistike të futur pikërisht për shkak të shfaqjes së veçorive të tilla në kryerjen e veprave penale kurse faktikisht kanë qenë në mundësi ta kryejnë edhe 36 Metoda e eliminimit bazohet në raportin e përjashtimit, nënshtrimit njërës apo shumë dukurive. 37 Metoda e difundimit bazohet në faktet negative, para së gjithash në mungesën e rrethanave të pritura (gjurmët e pashmangshme). 38 Metoda e akumulimit të provave bazohet në drejtimin argumentues të indiceve të ndryshme të pavarura me ç’rast është e rëndësishme lidhja reciproke e indiceve të ndryshme në raport me faktin e njëjtë. 39 Për punimin tonë do të shërbehemi me disa indice operative të cilat i ka dhënë Prof. Krivokapić V. i Korajlić N. (Krivokapić V; 2005; 107-113, Korajlić N; 2006; 427-433.) 120 veprën e re penale. Gjithashtu kapja në befasi e kryesit në flagrancë, gjegjësisht zbulimi i tij në një mënyrë tjetër paraqet bazë për ndërlidhjen e tij për vepra të tjera të pandiçuara penale të cilat janë kryer në të njëjtën mënyrë si dhe për veprën për të cilën është i privuar nga liria. b) Mjetet e kryerjes së veprës penale si indice Në llojin dhe karakteristikat e mjeteve të kryerjes së veprës penale mund të dëfton edhe mënyra e kryerjes së veprës penale, gjurmët e gjetura dhe pjesët e mjeteve të përdorura, por edhe dëshmitë e dëshmitarëve të drejtpërdrejtë të dëmtuarve, të viktimës dhe të tjerëve. Pas përcaktimit të përkatësisë grupore të mjeteve të shfrytëzuara është me rëndësi ndër të tjera të gjejmë përgjigje në pyetjet në vijim: çfarë janë ato mjete, a e është e nevojshme profesion i posaçëm për përdorimin e tyre, kush i prodhon ato apo i shet, kush i ka poseduar ose ende i posedon, kush ka pasur qasje në to, a i posedon i dyshuari, etj. Mjetet për të cilat supozohet ose pak a shumë është e ditur se janë përdorur për kryerjen e veprës penale mund të gjenden me rastin e shikimit të vendit të ngjarjes, me anë të kontrollit dhe bastisjes, me shfrytëzimin e qenit zyrtar, në bazë të dëshmive lidhur me atë se ku gjenden, kujt i janë shitur ose dhënë, ku janë hedhur apo shkatërruar. Pas gjetjes së mjeteve të tilla është e domosdoshme që të vërtetohet si vijon: pasojat e veprës së kryer a ka mundur të shkaktohen me mjetet që janë gjetur; a janë gjetur mjetet për nga përbërja kimike dhe karakteristikat tjera identike me materialin e gjetur në vendin e ngjarjes; gjurmët në vendin e ngjarjes a janë shkaktuar nga mjetet e gjetura; në mjetin e gjetur apo ambalazhin e tij a ka gjurmë nga vendi i ngjarjes dhe të kryesit të veprës; a është e mundur përputhja me pjesët e objektit të gjetur në vendin e ngjarjes; dëshmitarët e drejtpërdrejtë a mund ta njohin dhe ta identifikojnë mjetin e përdorur. Në bazë të mjeteve të gjetura të kryerjes së veprës penale nuk bën të përfundohet lehtë për identitetin e kryesit meqenëse kryesit mund t’i përdorin edhe mjetet të cilat nuk janë pronë e tyre dhe as në posedim të përhershëm dhe nuk kanë posedues të njohur (janë marrë tinëzisht), prandaj edhe lihen me qëllim në vendin e ngjarjes ose futen me qëllim të fingimit. Në punën e ndriçimit të veprës penale përveç mjeteve të kryerjes mund të gjenden edhe objekte tjera të cilat mund të tregojnë 121 për besëtytninë e kryesit, përkatësinë e tij profesionit të caktuar, si dhe për karakteristikat etnike dhe mikrogjeografike të regjionit nga i cili ai vjen, etj. c) Sjellja e dyshimtë (si indice) e personit të caktuar Sjellja e dyshimtë që paraqitet si pasojë e ngarkesës psikike të kryesit e shkaktuar nga vepra penale (për shkak të vetëdijes për veprën, ndjenjës së fajësisë dhe frikës nga zbulimi, gjykimit të rrethit dhe dënimit), nuk manifestohet në të njëjtën masë dhe në të njëjtën mënyrë tek të gjithë personat. Deri tek shfaqja e vogël apo madje edhe mungesa e plotë e sjelljes së dyshimtë e kryesit të veprës penale shfaqet shpesh edhe për shkak se ai ka sistem krejtësisht tjetër të vlerave nga ai që është i njohur në shoqërinë e caktuar. Rasti i tillë zakonisht është me kryesin e veprës penale nëse ai ka realizuar një përfitim të caktuar, e ka zgjedhur problemin shumëvjeçar, ka realizuar ndonjë qëllim madhor, etj. Kryesi i veprës mund të tërheqë vëmendjen ndër të tjera edhe: me arrati; duke u fshehur; me ndërrimin e shpeshtë të adresës së banimit; me bartjen e dokumenteve të rrejshme; me ndryshimin e pamjes fizike, nofkës dhe shprehive (duke kërkuar ngushëllim në alkool, duke shpenzuar tepër të holla në lojëra fati dhe bixhoz, etj); duke shfrytëzuar shenja besëtytnie; duke u kthyer në vendin e ngjarjes; duke u paraqitur vetë kinse për kryerjen e veprës së lehtë penale; me marrëveshje të fshehtë me të dyshuarit tjerë; duke kërkuar blerësin për mall të caktuar; duke paraqitur veprën penale të finguar; me futjen e gjurmëve të rrejshme; me shkrimin e letrave anonime në të cilat shkruan për gjoja motivet e kryerjes së veprës dhe kryesit; me interesimin e tepruar për rezultate dhe për drejtimin e veprimit të organeve të zbulimit (qysh në momentin e sigurimit të vendit të ngjarjes dhe të shikimit të tij) për paraqitjen e dëshmitarëve dhe për atë për çka ata kanë folur; për nevojën e madhe që të flasë për ngjarjen (madje edhe atëherë kur të tjerët, duke e konsideruar të zgjidhur e kanë harruar atë); me mospërgjigje në thirrje dhe shmangie nga takimi me policinë; me ankesa të tepërta apo simulim të sëmundjes dhe të gjendjes emocionale me rastin e intervistimit; me qëndrime rezistuese dhe me arsyetime të dobëta gjatë bisedës informative; me përpjekje që gjatë bisedës të kuptojë mendimin definitiv të policisë për ngjarjen; me ofrimin e alibisë për kohën e caktuar (edhe përkundër faktit se me rastin e ndriçimit të ngjarjes nuk është precizuar koha e kryerjes, gjegjësisht nuk është e ditur për të tjerët); me paraqitjen e hollësive të 122 pakujdesshme të cilat kanë mundur të jenë të njohura vetëm për pjesëmarrësin e veprës. Në fund duhet treguar edhe atë se udhëtimet e shpeshta të personave pa ndonjë arsye të qartë paraqesin sjellje të dyshimtë e cila nuk do të thotë se është pasojë psikomotorike e shqetësimit të kryesit, por kusht i rëndësishëm i kryerjes së suksesshme të disa veprave penale (mashtrimet, tregtia ilegale dhe kontrabanda, hajnitë ose vjedhjet e dhunshme me thyerje, banditizmat, shpërndarja e parave të falsifikuara, spiunazhi, etj). d) Karakteri i kryesit (si indice) Karakteri është karakteristikë psikofizike e personalitetit i cili në pajtim me parimet adekuate rregullative duhet t’i kontrollojë reagimet e njeriut, për çka paraqitet si indice e rëndësishme orientuese eliminuese. Vepra e kryer pak a shumë mund të jetë edhe tregues i personalitetit të kryesit (brutaliteti, mizoria, sadizmi, perfiditeti, perverziteti, dinakëria, indiferenca, luhatja, etj). Kjo rrethanë është shumë e rëndësishme me rastin e zbulimit dhe ndriçimit të veprave penale të cilat ndodhin rrallë, me ç’rast objekti i sulmit, vendi, koha, mënyra dhe mjetet e kryerjes tregojnë specifika të caktuara. Në situata të tilla zakonisht është më e rëndësishme të jepet përgjigje e drejtë në pyetjen; kush ka qenë në gjendje ta kryejë veprën penale në fjalë? Prandaj është e nevojshme të kihet edhe kujdes që vepra e kryer penale mund të jetë edhe në kundërshtim me karakterin e përgjithshëm të personalitetit dhe të sjelljes së mëparshme të personit. Kjo sidomos është e rëndësishme me rastin kur kryerja e veprës është përcjellë me koincidencë të rrethanave të pazakonshme. Në anën tjetër kryerja e veprave të mira dhe sjellja korrekte mund të jetë vetëm paravan pas të cilit dikush mund ta fshehë personalitetin e tij të vërtetë dhe veprimin e fshehtë kriminal. e) Vetitë fizike të kryesit (si indice) Faktet që tregojnë për vetitë trupore të kryesit (gjinia, përshkrimi personal, gjesitikulacioni specifik dhe ecja, ngjyra dhe format tjera të zërit) mund të jenë të përcaktuara në bazë të mënyrës së kryerjes së veprës penale (vrasja me asfiksi), objekti (sidomos veshmbathja) dhe gjurmët e gjetura në vendin e ngjarjes, dëshmitë e marra nga dëshmitarët, viktima, i dëmtuari ose personi tjetër, si dhe në bazë të rrethanave tjera relevante (pesha e madhe e objektit të marrë, gavra e vogël në murin e thyer, etj). 123 f) Prania në vendin e ngjarjes si indice Konstatimi i pranisë në vendin e ngjarjes paraqet bazë për dyshim. Kjo rrethanë mund të konstatohet nëse policia e ka hasur personin në vendin e ngjarjes, përmes objekteve dhe gjurmëve të cilat ai i ka lënë në vendin e ngjarjes, gjegjësisht atyre që rezultojnë nga vendi i ngjarjes, por janë gjetur tek ai, me ndihmën e informatave të marra nga qytetarët, në bazë të njohjes së gjendjes së zakonshme në vendin e caktuar dhe me anë të shfrytëzimit të qenit zyrtar. Në punën operative të planifikimit në bazë të këtyre indiceve duhet kujdes i madh duke pasur parasysh mundësinë e kamuflimit të gjurmëve dhe objekteve (me qëllim të orientimit në personin e gabuar, pastaj duhet pasur kujdes për gabimet në perceptim, për subjektivitetin e dhënies së dëshmisë etj. Në anën tjetër, prania në vendin e ngjarjes mund të konstatohet jo vetëm në bazë të rrethanave që lidhen për kohën e kryerjes por edhe për periudhën paraprake gjegjësisht që i ka paraprirë kryerjes së veprës. g) Posedimi dhe shpërndarja e objekteve të veprës penale si indice Nëse me rastin e ndërmarrjes së masave dhe aktiviteteve gjegjëse është gjetur tek personi objekti për të cilin dihet apo supozohet se është marrë me kryerje të veprës penale, atëherë ajo paraqet indice të rëndësishme për lidhjen e poseduesit të objektit me veprën e kryer penale. Në rastin e tillë duhet vërtetuar së pari nga cila vepër penale rrjedhin ato objekte e pastaj edhe rrethanat në të cilat ka ardhur ai objekt në posedim të personit tek i cili është gjetur (me prodhim të paautorizuar, me marrje kundërligjore, tinëzisht, me fshehje, me marrje për meremetim, me marrje si dhuratë). h) Pasurimi i pabazë dhe shpenzimi iracional i të hollave si indice Pasurimi i shpejtë dhe shpenzimi i tepruar i të hollave mund të shërbejë si bazë për supozim të veprimtarisë kriminale të personit nëse ai nuk ka ose nuk ka pasur të ardhura të mira, të përhershme ose të kohëpaskohshme as burim legal. Vetë karakteri i kësaj indice tregon për personin konkret si kryes të veprës penale nga grupi i veprave me të cilat nxirret përfitimi pasuror kundërligjor dhe nëse ekzistojnë edhe 124 indice tjera që tregojnë për personin e njëjtë, atëherë mund të flitet edhe për veprën konkrete penale. Më së shpeshti këto janë vepra penale nga fusha e kriminalitetit pasuror, por mund të jetë edhe për veprat tjera penale me kryerjen e të cilave nxirret përfitim pasuror, siç janë format e ndryshme të falsifikimeve, tregtia e palejueshme, marrja e mitos, vepra penale kundër jetës dhe integritetit fizik, spiunazhi, etj. i) Shfaqja e vullnetit për kryerje të veprës penale si indice Kjo indice mund të manifestohet me një varg sjelljesh që para së gjithash paraqesin pasojën e shqetësimit dhe nervozës së shkaktuar pas nxjerrjes së vendimit për kryerjen e veprës penale si dhe përpjekjet e kryesit të ardhshëm për krijimin e kushteve optimale për nxjerrjen e vendimit për zgjedhjen e objektit të sulmuar, vendin dhe kohën kur do të kryhet vepra, mjetet e nevojshme që do të shfrytëzohen me atë rast, angazhimin e pjesëmarrësve nëse janë të nevojshëm si dhe masat që duhet të pamundësojnë zbulimin e saj, gjegjësisht privimin nga liria. Kjo indice mund të shfaqet me përgatitjen për kryerjen ose planifikimin e veprës (vrojtimin e objektit, me fotografimin e objektit, me skica dhe vizatime të objektit i cili dëshirohet të sulmohet, me përcjelljen e viktimës, me mbledhjen e informatave nga mjetet e informimit, me marrjen e mjeteve për kryerje siç janë veglat, maskat, mjetet e transportit dhe lidhjeve, për ushtrime fizike, me qëllim të ngritjes së fuqisë dhe arritjes së kondicionit, ndryshimin e pamjes, etj.); me përgatitjen e alibisë; me furnizim me dokumente të rrejshme (sidomos kur thuhet: gjysmë e të hollave menjëherë kurse gjysmën tjetër pas kryerjes së punës); me informim për personat që do të mund tu sigurojnë strehimin, ose fshehjen e objekteve të cilat janë përdorur për kryerjen e veprës; me interesim për blerësit potencial, me kërcënim verbal ose real se do të kryhet vepra penale (këtu duhet pasur kujdes për mundësitë e ndryshme të keqpërdorimeve të cilave mund tu qaset kryesi, p.sh. ashtu që për kryerjen e veprës penale ta shfrytëzojë mjetin e personit i cili është kërcënuar, ta lë objektin e tij në vendin e ngjarjes, ta kryejë veprën në atë mënyrë që motivi i finguar i kryerjes tregon për personin i cili është kërcënuar, etj.); me forma të ndryshme të sjelljes së dyshimtë (p.sh. me bartjen e dokumenteve të rrejshme, bredhjen pa qëllim). Mënyrat e cekura të shfaqjes së vullnetit për kryerje të veprës penale nëse për to kuptohet para se të ndodh vepra penale, atëherë trajtohen si shenja paralajmërimi (këto zbulohen me veprimtarinë kriminalistike informative), kurse pas realizimit të tyre 125 tregojnë për kryesin e mundshëm. j) Njohuritë profesionale dhe shkathtësitë si indice Në disa raste mënyra e kryerjes, gjurmët dhe rrethanat tjera në të cilat është kryer vepra penale mund të tregojnë për profesionin, shprehitë dhe shkathtësitë me të cilat posedon kryesi. Kështu p.sh. mënyra në të cilën është copëtuar kufoma mund të tregojë për profesionin e kryesit – kirurg, patolog, kasap; falsifikimi kuantitativ i veprës artistike tregon se kryesi është i shkolluar ose artist i talentuar i profilit të caktuar; vjedhja me thyerje dhe futja tinëz në banesë në katet e larta tregon për shkathtësinë e jashtëzakonshme të kryesit; mënyra e lidhjes së nyjeve tregon profesionin ose shkathtësinë e marinarit, alpinistit; etj. Me rastin e kryerjes së veprës penale kryesi mund të tregojë edhe ndërhyrje në përdorimin e armës, njohje të shkathtësive luftarake, etj. k) Njohja e rrethanave të caktuara dhe situatës si indice Ekzistimi i indices se kryesi i ka njohur dhe shfrytëzuar rrethanat të cilat nuk i dinë të gjithë, mund të vërtetohet në bazë të zgjedhjes së objektit të sulmuar, kohës, vendit, mënyrës dhe mjeteve të kryerjes. Kjo indice është sidomos e rëndësishme në rastet kur janë shfrytëzuar rrethanat të cilat i dinë vetëm një numër i caktuar i njerëzve identiteti i të cilëve është i njohur. P.sh. nëse vërtetohet se me rastin e vjedhjes nga objekti me shumë dhoma është thyer vetëm njëra nga ato ashtu që në të nuk është kryer qarkullimi ose ajo është finguar, por është hapur vetëm tavolina në sirtarin e së cilës kanë qenë sendet e vlefshme (dokumentacioni, të hollat, ari) realisht mund të supozohet se kryesi, nxitësi, ndihmësi, apo bashkëkryesi është njeri të cilit sistemimi i dhomave dhe objekteve i janë të njohura më herët. l) Motivi si indice Çdo vepër penale përveç nëse është fjala për veprat pa dashje, kryhet nga ndonjë motiv 40. Motivet e veprave penale mund të jenë të ndryshme siç është përfitimi, hakmarrja, xhelozia, etj. “Motivi është 40 Njeriu që moti ka menduar për motivet e veta dhe të tjerëve. Që nga kohërat biblike nga miti i vrasjes së Abelit, hasim ndjekjen e arsyeve të sjelljes. Kërkimi i motiveve është shprehje e nevojës që të mendohen ngjarjet që ndodhin në botë të individit: sjellja komplekse, organizmat tjerë, mund të kuptohet nëse zbulohet motivi. Në këtë kuptim me motiv nënkuptojmë atë që organizmi përpiqet ta bëjë dhe ta kryejë. (Kreč D; Krečfild; 1980; 273.) 126 një instinkt i brendshëm që e shtyn personin të bëjë diçka ose të sillet në një mënyrë të caktuar. Në esencë shkaku, arsyeja dhe nxitja është ajo që e shtyn apo e shkakton sjelljen specifike. Në kontestin juridik motivi shpjegon përse delikuenti e ka shkelur ligjin, p.sh. dhunimin, vrasjen apo futjen e zjarrit. Ndonëse motivi është ai për dallim nga afekti, nuk është element i domosdoshëm kur është në pyetje vepra penale, ai mund të ndihmojë shumë. P.sh. motivi shpesh luan rolin kyç në përcaktimin e shkaqeve të futjes së zjarrit së bashku me identitetin e personit i cili është përgjegjës për atë akt”. (David R. Redsicker, John J. Connor, 2000-11). Mirëpo, në praktikë shpesh është i pranishëm mendimi i gabuar se motivi i kryerjes së veprës penale me përdorimin e eksplozivit gjithmonë është i njëjti dhe i vetmi, gjegjësisht shumë mendojnë se fjala është për terrorizëm, sepse më së shpeshti këto vepra kryhen me eksploziv. Është fakt se ato më së shpeshti kryhen në atë mënyrë por nuk është gjithmonë i vetmi. Kur janë në pyetje eksplozivet në shumë raste motivi mund të kërkohet dhe të gjendet edhe në mënyrën e kryerjes së veprës, në mënyrën e sjelljes së kryesit në vendin e ngjarjes, në gjurmët dhe objektet e veprës penale apo edhe gjetiu, në bazë të së cilës me rikonstruktimin logjik ideor mund të nxirret versioni më i mundshëm për rrethanat në të cilat është kryer vepra dhe eventualisht kush e ka kryer 41. Nevojat, interesi, zakonet, bindjet, tradita, instinktet, epshet, dëshira dhe ndjenjat sjellin tek motivi për veprën penale. Me anë të motivit përcaktohet edhe ekzistimi i paramendimit, gjegjësisht ndahet paramendimi nga padashja ose dashja dhe mosdashja. Aktet e paramenduara janë veprime me motiv të vetëdijshëm. Motivi bënë pjesë në elementet më të rëndësishme në vlerësimin psikologjik të dashjes. Tek veprat penale nga mosdashja motivi ka të bëjë me pasojat e veprës kurse tek veprat e paramenduara edhe me veprën edhe me pasojat e saj. Motivi i veprës penale është nxitja dhe instinkti si kategori dhe shkas i brendshëm, se arsyeja si kategori e jashtme, e cila vepron në karakterin, instinktin, ndjenjën, të kuptuarit e njerëzve, shoqërisë dhe tërë personalitetit. Për shkak të veprimit të nxitjes përkatëse, arsyes në personalitetin e kryesit, ai e cakton synimin e caktuar të cilin dëshiron ta realizojë me kryerjen e veprës penale. Lufta 41 Kërkimi i motivit gjatë analizës së veprës penale paraqet punë retrospektive të ngjarjes, rikonstruktimin e saj ideor gjatë së cilës motivi ndërlidhet me pasojat. Shpesh nga versionet e drejta për motivin varet zbulimi i kryesit, kualifikimi i veprës dhe procedura. Motivi i formuar drejtë nënkupton ngushtimin e rrethit të kryesit potencial. ( Modlyu D; 1998; 63.) 127 e motivit shpesh i paraprinë aktit të vullnetit për kryerjen e veprës penale dhe përfundon me nxjerrjen e vendimit që të kryhet vepra penale. Për motiv, krahas mjedisit shoqëror gjithmonë është meritor edhe personaliteti i tërësishëm i kryerësit si koncept unik. Vepra penale rrallë shkaktohet vetëm nga një motiv. Në të shumtën e rasteve në të vepron “tufë motivesh”. Nuk ekziston një tabelë e tërë motiveve. Janë të njohura motivet nxitëse dhe përshpejtuese, motivet primare dhe sekondare, motivet altruiste dhe egoiste, motivet sociale dhe antisociale, motivet e ndershme dhe të pandershme. Në praktikën kriminalistike jo rrallë ngatërrohet shkaktari i përgjithshëm me motivin special të kryerjes së veprës penale. Më të shpeshtat në praktik janë motivet ekonomike, urrejtja dhe hakmarrja, motivi politik, erotik seksual, motivi religjioz, fanatik, motivi i nevojës së fshehjes së ndonjë sekreti, frika nga dënimi, dashuria, solidariteti, keqardhja dhe motivet tjera fisnike, keqbërja dhe shpirtëzia, besëtytnia, etj. Grup të veçantë përbëjnë motivet patologjike dhe motivet e të sëmurëve shpirtëror42. Motivi i mundshëm i kryerësit të njohur dhe të panjohur të veprës penale parashihet në bazë të rezultateve të shikimit dhe të veprimeve tjera. Duhet të formohen dhe të verifikohen shumë versione për motivin e mundshëm. Motivi i vërtetuar jo rrallë është themel për argumentimin e fajësisë. Në kërkimin e motivit të veprës penale kriminalistët lëvizin nga pasojat e veprës penale në pasim, e kjo do të thotë ndër të tjera drejt motivit. Në konsiderim merret lloji i veprës penale, zgjedhja e objektit të sulmuar, koha e kryerjes së veprës, vendi i kryerjes, mjeti i kryerjes, mënyra e kryerjes, veprimi i llojit të vet dhe veprimi sekondar i veprës penale si dhe rrethanat tjera të ndryshme variabile. Kur kryhet vepra penale nuk është e domosdoshme që gjithmonë të përputhem me pasojat. Me analizat e çdo fakti të izoluar si pjesë e pandashme e pasojës, zbulohet ndonjë karakteristikë e rëndësishme e cila kriminalistikën e sjellë deri te motivi. Pas analizës kryhet sinteza, elementet e fituara, bashkohen dhe analizohen se a plotësojnë njëri tjetrin, apo mbase edhe nuk mund të përputhen. Elementet e pasojës në bazë të së cilave vërtetohet motivi janë: lloji i veprës penale, zgjedhja 42 „Nëse vrasjen e ka kryer i sëmuri mental, dhe nuk e ka njohur më herët atë, atëherë motivi i vrasjes ndërlidhet me sëmudjen mentale dhe vështirë të sillet në dyshim. Motivet e të sëmurëve shpirtëror janë: mania e ndjekjes, xhelozia e sëmurë, mashtrimi i shqisave, idetë e krisura, etj.“ (Bošković M.; Banović B; 1995; 50.) 128 e objektit të sulmuar, mënyra e kryerjes, lloji i veprimit dhe i atij sporadik si dhe rrethanat tjera ndryshuese të cilat varen nga çdo rast konkret. Pas formimit të versioneve për motivin duhet analizuar mundësinë e çdo motivi në raport me gjendjen faktike të konstatuar. Gjatë analizës duhet pasur parasysh se çdo gjë që nuk është shpjeguar psikologjikisht në mënyrë të kuptueshme dhe të pranueshme mund të jetë patologjike. Çdo herë kur edhe përkundër përpjekjeve të mëdha nuk mundet të gjendet motivi i arsyeshëm dhe i pranueshëm, duhet menduar se vepra është kryer nga i sëmuri shpirtëror ose psikopati, ose në gjendje tepër të shqetësuar, në gjendje të helmuar, në gjendje të dehur, nën ndikimin e hipnozës, gjumit, epsheve patologjike, etj. Me zbulimin e motivit lehtësohet zbulimi i kryerësit, sidomos me rastin e kryerjes së motivit të individualizuar i cili mund t’i përshkruhet një njeriu apo një grupi të vogël. Për ekzistimin e motivit te disa persona mund të tregoj edhe rrethana si vijon karakteri i personit, shfaqja e vullnetit për kryerje të veprës, mënyra e kryerjes së veprës, MOS, njohja apo mosnjohja e rrethanave, ekzistimi i shkak, se personi ka pas dobi nga vepra, indicet e ndryshme teknike, efekti dhe efekti sekondar i veprës, sjellja dhe veprimi i të dyshuarit pas veprës, etj. (Modly. D, Korajliç. N. 2002/334-335). Mirëpo, Aleksiq. ZH, dhe Milovanoviq. Z, (1993/ fq.157), tërheqin vëmendjen se me rastin e përcaktimit të motivit dhe veprimit të mëtejmë lidhur me të, gjithmonë duhet kujdes i madh, sepse, gjithmonë ekziston mundësia që nxitja e brendshme e cila e ka shtyrë kryesin ta kryej veprën, ka rezultuar nga mashtrimi apo gabimi, ose është në pyetje kamuflimi, prandaj kryerësi me qëllim prodhon gjurma të caktuara, ose veprën e kryer në mënyrë të caktuar dhe në rrethana të caktuar duke dëshiruar që motivin ta paraqesë ndryshe nga ai të cilin do ta kërkonin organet e ndjekjes, e me qëllim që organet e ndjekjes t’i shtyjë në rrugë të gabueshme dhe të sigurohet që dyshimi të mos bjerë mbi të. Për kriminalistin motivi është një çështje qendrore në përpunimin kriminalistik, sepse, ai paraqitet në rolin e zbuluesit. Sepse, në bazë të fakteve në dispozicion, kriminalisti do ta formoj edhe versionin për motivin në bazë të të cilit e ngushton rrethin e kryerësve të mundshëm, prandaj një nga nëntë pyetjet e arta është edhe kjo “përse” dhe e ka kuptimin e vet të vërtetë, sepse është e lidhur për motivin kjo pyetje. 129 10. EVIDENCAT KRIMINALISTIKE Evidencat kriminalistike paraqesin mbledhje të planifikuar dhe të organizuar, shënim të të dhënave dhe të veprave penale të përgatitura dhe të kryera, të kryesve, të objekteve dhe të gjurmëve të veprave penale, si dhe të verpimeve kriminalistike dhe të aktiviteteve të cilat janë të rëndësishme për zbulimin dhe ndriçimin e veprave penale, të kryerësve të tyre, identifikimin e tyre dhe në përgjithësi për ndërmarrjen e masave preventive kriminalistike për evitimin e kryerjes së veprave penale nga kryerësit e evidentuar (Krivokapiq, V. 2005/140). Evidencat kriminalistike i takojnë sferës së informatikës kriminalistike. Informatika kriminalistike e ndihmuar nga teknologjia e informatikës është një veprimtari informatike në sferën e luftimit të kriminalitetit. Ndër të tjera në suazat e saj kryhen edhe procese të caktuara informatike të evidentimit, pranimit, arkivimit, dhe përpunimit të të dhënave, thjesht selektimi dhe përpunimi analitik, si dhe bartja dhe pasqyrimi i informatave. Evidencat kriminalistike kanë karakter të dyfishtë: (A) karakter procedural juridik – sepse në bazë të tyre konstatohen disa fakte relevante juridike; (B) karakter kriminalistik – operativ – sepse ndihmojnë zbulimin e kryerësve të panjohur të veprave penale, caktimin e veprës së kryer penale dhe furnizimin me prova për veprën dhe për kryerësin e saj. Sipas detyrave të tyre themelore, evidencat kriminalistike mund të ndahen në tri grupe të mëdha: (1) evidencat penale – në të cilat futen të dhënat për të dënuarit dhe personat e paraqitur; (2) evidencat e posaçme operative – në të cilat futen të dhënat të cilat mund të shërbejnë për zbulimin dhe argumentimin e veprës penale dhe kryerësit të saj; (3) evidencat të cilat shërbejnë për vërtetimin e identitetit, p.sh, kartela e identifikimit me fotografi dhe evidenca daktiloskopike e 10 gishtërinjve. 130 Me evidencat kriminalistike konsiderohen evidencat në vijim: 1. kartoteka e përgjithshme me renditje ABCD, për personat: kjo është evidencë gjithëpërfshirëse e personave. Çdo person që evidentohet në çfarëdo evidence operative duhet të shënohet në këtë evidencë. 2. evidenca e veprave penale dhe e kryerësve. Kjo evidencë përmban: a. evidencën e veprave penale (të dhënat për të gjitha veprat penale për të cilat policia ka paraqitur kallëzim penal; b.evidencën e veprave penale me kryerës të panjohur (të dhënat për veprat penale për kryesi ka mbetur i panjohur); c. evidencën e kryerësve të veprave penale (të dhënat për gjithë personat kundër të cilëve policia ka paraqitur kallëzim penal); d.evidencën e personave të dëmtuar me vepër penale dhe evidencën e sendeve të humbura apo të vjedhura (të dhënat sipas llojit të sendeve); e. evidencën MOS, (modus operandi sistem). Në këtë evidencë futen të dhënat për mënyrat në të cilat kryesit e kanë realizuar veprën penale. Kjo bazohet në njohurinë se recidivisti parimisht shërbehet me të njëjtën teknik në kryerjen e veprës penale; f. evidencën e kategorive të caktuara të kryerësve të veprave penale. Në të regjistrohen recidivistët, kryerësit profesional dhe të specializuar të veprave penale për të cilët, në bazë të llojit, mënyrës, dhe karakteristikave tjera të veprës penale, me bazë mund të supozohet se do ta përsërisin veprën penale; g.evidencën e shenjave të posaçme personale të kryerësve (evidentohen shenjat si: ngjyra, invaliditeti, tatuazhi, etj.) të personave të cilët gjenden evidencat e caktuara të kryerësve të veprave penale; h.evidencat e nofkave të kryerësve. Me qëllim të fshehjes së identitetit kryerësit shpesh shërbehen me nofka, gjë që është edhe arsye për mbajtjen e evidencës së këtillë. 3.Evidencat penale. Në këtë evidencë futen të dhëna për të gjithë personave të cilët në territorin e shtetit të caktuar janë dënuar me vendim të plotfuqishëm dhe shtetasit e atij shteti që janë dënuar për vepër penale në botën e jashtme, nëse aktgjykimet janë dërguar. Evidenca përbëhet nga kartoteka dhe dosja e personave të dënuar. Për mënyrën e shfrytëzimit dhe mbajtjes së kësaj evidence ekzistojnë aktet e posaçme nënligjore. 131 4.Albumi i fotografive të kryerësve të veprave penale. Në të deponohen fotografitë e personave recidiv, profesional dhe të specializuar, si dhe të kryesve serik të veprave penale. Ky është i klasifikuar në grupe dhe nëngrupe. 5.Evidenca e personave të zhdukur dhe e kufomave të gjetura të panjohura. Kjo evidencë paraqet model unikat e cila mbahet ndaras për personat e zhdukur dhe ndaras për kufomat e panjohura. Përmban karakteristikat morfologjike, të rrobave dhe gjërave tjera të kufomave dhe personave të zhdukur; 6.Përmbledhjet daktiloskopike përmbajnë përmbledhjen e përgjithshme daktiloskopike, monodaktiloskopike dhe hejroskopike. 7.Evidenca e personave dhe gjërave të kërkuara. Përbëhet nga evidencat e kërkimeve të personave, kërkimeve për automjete dhe për gjëra. 8.Evidenca e personave të privuar nga liria.Përmban të dhënat themelore për bazat e privimit nga lira, arsyet e tprivimint nga lira, kohën e privimit nga liria, dhe kohën kur dhe cilit organ i është dorëzuar personi. 9.Evidenca e personave të legjitimuar. Përmban të dhënat për personat e panjohur dhe personat e dyshimtë të legjitimuar. 10. Evidenca e shtetasve të huaj ndaj të cilëve janë shqiptuar masa ligjore të ndalimit të hyrjes dhe qëndrimit në territorin e shtetit të caktuar si dhe masat tjera. 11. Dosjet e personave përmbajnë materialet dhe të dhënat mbi veprimtarinë kriminale të ndonjë personi. Kjo evidencë mbahet saktë për veprat e caktuara penale. 12. Dosjet për veprat penale të kryerësve të panjohur. Këto dosje përmbajnë të gjitha të dhënave të cilat kanë çfarëdo lidhje me veprën penale të kryerësit e panjohur. 13. Regjistri i shikimit të vendeve të ngjarjeve. Në këtë regjistër evidencohen të gjitha shënimet të cilat i kryen policia lidhur me veprat e kryera penale dhe fatkeqësitë e komunikacionit në territorin e caktuar. 14. Regjistri i veprave penale. Në të futen të gjitha veprat penale të kryera në territorin e caktuar. Krahas rëndësisë për veprimtarinë kërkimore, evidencat kriminalistike shërbejnë për orientimin e punës operative represive dhe preventive të personave të autorizuar zyrtar në drejtim të disa vatrave kriminale (Modly. D, Korajliç. N 2002/258- 260). 132 10.1. Rëndësia e analitikës kriminalistikës Me analitikë kriminalistike nënkuptohet grupi i metodave me të cilat ballafaqohen veprat penale dhe kryesit e tyre, të dhënat mbi modalitetet e veprave penale, gjurmët dhe provat, organizata punuese e agjencionet për zbatimin e ligjit, zbatimi i mjeteve dhe metodave në punë me qëllim të organizimit të luftimit të suksesshëm në territorin e caktuar. Analitika kriminalistike përfshinë aktivitetin e gjithëmbarshëm të personave të autorizuar zyrtarë, siç është: kontrolli kriminalistik, preventiva dhe përpunimi kriminalistik. Veprimtaria preventive për dallim nga përpunimi kriminalistik dhe kontrolli kriminalistik, kërkon qasje të gjerë në mbledhjen e të dhënave të cilat mundësojnë ndriçimin e dukurive negative nga aspekte të ndryshme. Analitika kriminalistike ngërthen në vete mbledhjen e të dhënave me zbatimin e metodës së eliminimit. (Modly. D, Korajliç. N. 2002/243). Krijimi i kushteve për përpunim kualitativ kriminalistik në bazë të veprimtarisë kriminalistike, para personave të autorizuar zyrtar shtron detyrat e organizimit të mirë të mbledhjes së të dhënave gjatë aktivitetit të përgjithshëm deri në mbajtjen e evidencave kriminalistike në atë mënyrë që të mundësojë informim të tërësishëm dhe të shpejtë të subjekteve të interesuara për cilindo problem operativ, kur atyre u duhet. Është e domosdoshme të jenë në rrjedhën e ngjarjeve të përditshme, jo vetëm për shkak të zbatimit të masave represive në kohën e duhur, por edhe për shkak të krijimit të bazave për planifikim preventiv i cili sidomos duhet të jetë i drejtuar: 1.“frekuencën, llojin, zhvillimin kohor të kriminaliteti, vendin dhe kohën e çdo vepre penale individualisht, mënyrën e kryerjes së veprës penale, motivet e kryerjes, rrezikimin e objekteve të mbrojtura; 2.mundësitë e subjekteve të ndryshme shoqërore për veprim preventiv; 3.përpjekjet për formimin e qëndrimeve në mjedisin e vet për dobinë shoqërore të masave preventive; 4.arsimimin adekuat të kuadrove profesional për veprim preventiv; 5.informimin e nëpunësve të vet për karakteristikat e përgjithshme dhe të veçanta të kriminalitetit me njoftimin e tyre për zbatimin e masave dhe aktiviteteve vetanake të subjekteve tjera”. 133 Mbledhja dhe evidentimi i të dhënave operative duhet të zbatohet në bazë të organizimit bashkëkohor dhe teknikave adekuate, me qëllim të shmangies së grumbullimit dhe dublifikimit të të dhënave shfrytëzimi i të cilave është i pamundur ose i panevojshëm. Kështu,”masa e madhe e materialit operativ, si dhe ndërlikueshmëria e përgjithshme e detyrave paraqet pengesën për shfrytëzimin sistematik dhe të planifikuar të informatave të shumta të cilat kanë mbetur “të harruara”, sepse arritja e tyre është e tillë që nuk mund të jenë të evidentuara në kohën e duhur, të përpunuara, distribuara dhe të shfrytëzuara në mënyrë racionale për çka shumë prej tyre pas një kohe të caktuar humbin aktualitetin”. (Krivokapiç. V. Krstiq. O, 1999/318). Prandaj sistemi klasik i evidencave glomaze vështirë mund t’i qëndrojë kohës në të cilën gjendemi, e sidomos kësaj që po vjen, prandaj sa më parë duhet të kapet hapi me metodat e reja të përpunimit të të dhënave. Këto metoda të përpunimit automatik të të dhënave me ndihmën e souftvereve kompjuterik i kanë shumë polici moderne. Mirëpo, këto teknologji të reja ende po shfrytëzohen në mënyrë të pamjaftueshme në punën operative të personave të autorizuar zyrtar. Formimi i ekipit analitik me rastin e themelimit të shtabit operativ për ndriçimin e rrethanave p.sh, vrasjes së kryer të ndërlikuar, është detyrë themelore e udhëheqësve të përpunimit kriminalistik. Krahas kuadrove kualitativ të arsimuar për kryerjen e punëve të tilla, është e domosdoshme të sigurohet edhe pajisja kualitative informatike dhe lokalet e posaçme në të cilat mund të punohet pa pengesë, si dhe infrastrukturën përcjellëse. Vrasjet mund t’i konsiderojmë si sisteme të pavarura të cilat përbëhen nga shumë elemente dhe të cilat janë në interaksion të caktuar me rrethin. Në se i shikojmë ato kështu, atëherë është i pashmangshme edhe qasja analitike ndaj problemit, duke menduar në analizën e disa elementeve të sistemit deri te nënsistemet më të vogla, kurse, pastaj me një qasje sistemore zbulimin e lidhjeve midis disa sistemeve dhe zbulimin e ër çfarë strukturës logjike e cila çon drejtë kryerësit të veprës penale (Korajeliç. N. 2003/ 274). Varësisht nga ajo se për çfarë lloj vrasjeje bëhet fjalë, mund të shfrytëzojmë edhe formën e modifikuar të qasjes analitike (Pavliçek. J. 2002/fq.64). ¾ vrasja ku kryesi është i ditur menjëherë. Këtu zakonisht janë të gjitha elementet e veprës penale që janë të rëndësishme, të ditura, dhe është e nevojshme të thellohen vetëm disa segmente në mënyrë që të argumentohet më mirë vepra penale. 134 ¾ Vrasja ku kryesi është i panjohur. Ekziston një sasi e caktuar e të dhënave e cila varësisht nga numri i rasteve (numri i personave që janë të përfshirë në përpunimin kriminalistik, numri dhe masa e aktiviteteve dhe masave të ndërmarra, sasia e informatave të mbledhura, etj.), nuk është e mundur të vështrohen, përpunohen dhe të nxirren detaje të rëndësishme pa qasje serioze analitike. ¾ Vrasjet serike, lidhjet e shumë vrasjeve ku kryerësi është i panjohur, vrasjet me elemente të kriminalitetit të organizuar kërkojnë qasje shumë më të ndërlikuara analitike. Që të mund të lehtësohet të kuptuarit e marrëdhënieve të ndërsjella në strukturën e organizatës, të gjenden dhe të shfrytëzohen elementet e përbashkëta dhe që sa më parë të zbulohet kryerësi. Duke pasur parasysh këtë që u cek, mund të përfundojmë se fjala është për segmentin specifik të kriminalistikës të cilin mund ta renditin në fushën e operatives analitike, sepse zbatohet për rastin konkret kriminal, e sidomos është e nevojshme të theksohet aspekti individualistik i cili ia jep të gjitha karakteristikat e analitikës së rastit. Me rastin e formimit të shtabit operativ për ndriçimin e veprës penale dhe identifikimit të kryerësit është e domosdoshme të formohet ekipi analitik i cili është një nga detyrat themelore të udhëheqjes së përpunimit kriminalistik. Krahas së përzgjedhjes së kuadrove kualitative të cilët do të duhej të ishin të arsimuar për kryerjen e punëve të tilla, është e domosdoshme të zgjedhet edhe pajisja kualitative, si dhe lokalet ku mund të punohet pa pengesë por edhe infrastruktura përcjellëse. Mirëpo, ekipi kualitativ kriminalistik është “i përpunimit kriminalistik”, kurse analitika e rastit në tërësinë e procesit informativ të përpunimit kriminalistik paraqet: ¾ Mbledhjen e të dhënave (bisedat, shikimi i vendit të ngjarjes, ekspertizat, informatorët, etj). ¾ Vlerësimi i të dhënave (vlerësimi i burimit të informatave dhe i përmbajtjes së tyre). ¾ Lidhja e informatave, gjegjësisht përputhja në sistemin ekzistues informativ paraqet sintezën e llojit të vet të elementeve të analizuara. ¾ Interpretimi i të dhënave paraqet nxjerrjen e përfundimeve të drejta dhe të hipotezave në bazë të rezultateve të sintezës. ¾ Dërgimi i prodhimeve analitike udhëheqësit të përpunimit kriminalistik, etj. 135 Edhe krahas operacionalitetit ekzistues të evidencave kriminalistike të cilat ishte dashur të modernizohen, shfrytëzimi i tyre kryesisht ndihmon në marrjen e shënimeve fillestare për viktimën, aktivitetet kriminale, pjesëmarrësit, ngjarjet, në të cilat ka marrë pjesë, shfrytëzimin e mjeteve vetanake, armën e legalizuar, personat me të cilët është takuar gjatë kontakteve të ndryshme (fatkeqësitë, racitë, etj). adresat e vendbanimeve dhe vendqëndrimeve, etj. Sistemi informativ kriminalistik nuk guxon të jetë statik dhe i pandryshueshëm për nga përmbajtja e të dhënave dhe për nga vëllimi i tyre, por as edhe për nga metodologjia e përdorur. Ai duhet ta përcjellë tërë ndërlikueshmërinë dhe fenomenologjinë e kriminalitetit bashkëkohorë, dhe atë duhet ta azhurojë dhe ta aktualizoj vazhdimisht me të dhënat e reja të cilat janë karakteristike për disa vepra penale dhe kryerësit e tyre. Këto procese duhet të jenë të përcjella me përsosjen e vazhdueshme të metodologjisë së përpunimit automatik të të dhënave. (Krivokapiç. V. Krstiq. O, 1999/328). 136 11. MASAT E PËRGJITHSHME TAKTIKE – OPERATIVE DHE AKTIVITETET E PENGIMIT DHE LUFTIMIT TË KRIMINALITETIT. Kur janë në pyetje masat taktike – operative dhe veprimet që ndërmerren për pengimin dhe luftimin e kriminalitetit, nga këndvështrimi ynë është interesant klasifikimi i veprimeve taktike – kriminalistike në ato të cilat ndërmerren para kryerjes së veprës penale me qëllim të pengimit dhe ato të cilat ndërmerren pas veprës së kryer penale me qëllim të ndriçimit të saj dhe zbulimit të kryerësit. Veprimet për pengimin e veprës penale janë preventive, ose preventive – represive dhe ato kryesisht janë masa dhe veprime operative – taktike. Veprimet dhe masat preventive personat zyrtarë i ndërmarrin në bashkëpunim me disa subjekte. Masat dhe aktivitetet represivepreventive, personat zyrtarë i ndërmarrin zakonisht në mënyrë të pavarur, varësisht nga disa gjendje para delikuente, ose nga kryesit potencial të veprave penale, por në kuadër të kontrollit kriminalistik. Veprime të luftimit të kriminalitetit janë aktivitetet represive për zbulimin e veprave penale dhe të kryesve të tyre dhe ato mund të jenë veprime të përgjithshme dhe hetimore, varësisht se a ndërmerren ato veprime zakonisht gjatë kontrollit kriminalistik apo gjatë përpunimit kriminalistik. Veprimet e argumentimit mund të ndahen në bazë të asaj se a sigurohet materiali personal dhe provues përmes tyre. Sistematizimi themelor i shpjegimit të mëtejmë do të mbështetet në ndarjen e veprimeve varësisht nga ajo se a ndërmerren ato me qëllim të pengimit apo me qëllim të luftimit të kriminalitetit. Sistematika e tillë mundëson grupimin edhe në raport me karakteristikat dhe veprimet tjera siç janë ato të përgjithshmet, veprimet hetimore, veprimet me anën e të cilave mblidhen provat personale dhe veprimet me anë të cilave mblidhen provat materiale. Me këtë rast duhet pasur parasysh tërë relativitetin e kësaj ndarjeje, sepse një numër i konsideruar i masave taktike – operative dhe i veprimeve të tilla ndërmerret njëkohësisht si për qëllime të pengimit ashtu edhe për qëllime të zbulimit të veprave penale dhe të kryesve të tyre. 137 11.2. Masat dhe veprimet e përgjithshme operative – taktike të karakterit preventiv-represiv 11.2.1. Verifikimi kriminalistik Verifikimi kriminalistik është masë dhe veprim i përgjithshëm operativ – taktik, qëllimi i të cilit është të vërtetohet saktësia (bazueshmëria) e fakteve (indiceve, bazave të dyshimit), të mbledhura (të kuptuara), të cilat tregojnë për një vepër të caktuar penale, kryerësin e saj apo për rrethanat tjera të rëndësishme për ndriçimin e veprës penale apo të veprimtarisë së caktuar kriminale. Indicet apo të dhënat bazueshmërinë e të cilave duhet vërtetuar me anë të verifikimit, hedhur apo plotësuar pjesërisht mund të jenë të shkallë së ndryshme të probabilitetit, më pak ose më shumë reale dhe logjike, të marra apo të mbledhura nga burimet e ndryshme. Të gjitha këto fakte duhet të verifikohen në mënyrë që në bazë të shënimeve dhe fakteve të vërtetuara saktë të mund të vazhdohet puna në ndriçimin e veprës konkrete penale dhe në zbulimin e kryerësit të saj. Për këtë arsye verifikimet dhe analizat janë bazë e masave dhe veprimeve të shumta taktike – operative si të atyre të përgjithshme ashtu edhe të atyre hetuese siç janë: racia, prita, privimi nga liria, kontrolli etj. Mirëpo, nevoja për këtë lloj të veprimit operativ – taktik lidhur me veprën konkrete penale, shumë herë dhe shumë shpesh ekziston edhe pas kallëzimit penal apo raportit, madje edhe në procedurën e filluar tashmë penale, sikurse edhe gjithnjë kur duhet të vërtetohet probabiliteti apo bazueshmëria e fakteve të kuptuara më vonë. Për këtë arsye verifikimi është një metodë permanente në punën e personave zyrtarë me ç’rast zbatimi i tij aplikohet që në fillim me rastin e identifikimit të indiceve të para (baza e dyshimit) për veprën penale apo kryesin e saj. Disponimi me shënime të pa verifikuara si të sakta jo vetëm në procedurën penale, por edhe para saj në një masë të konsideruar mund ta dëmtojë prestigjin dhe nderin e personave me të cilët kanë të bëjnë ato shënime dhe më këtë njëkohësisht mund të nxiten edhe pasoja të padëshirueshme në kuptim të komprometimit të personave të autorizuar zyrtarë e që është e papranueshme si nga aspekti i identifikimit të gjendjes faktike, ashtu edhe nga aspekti i të vepruarit human në të gjitha fazat e procedurës. Pa marrë parasysh përbërjen heterogjene të të dhënave të cilat verifikohen, shkalla e ndryshme e probabilitetit të tyre si dhe metodat të cilat shfrytëzohen mund të tregojnë për disa karakteristika të tyre të 138 përbashkëta që kanë të bëjnë me llojin dhe mënyrën e verifikimit.(D. Modly; N. Korajliç/ 252). 11.1.1.1. Llojet e verifikimeve Në esencë, në kuadër të kriminalistikës dallojmë llojet e verifikimeve si vijon: 1.personat e autorizuar zyrtarë verifikimin e kryejnë me : a). iniciativës personale; dhe b). kërkesën e subjekteve tjera; 2.sipas objektit të verifikimit kanë të bëjnë me: a). personat; dhe b). objektet; 3.sipas mënyrës së kryerjes së verifikimit ai mund të jetë: a). i hapur (publik); b).konspirativ (i fshehtë). Verifikimet të cilat i bënë personi i autorizuar zyrtarë në bazë të iniciativës personale kanë të bëjnë me bazat e dyshimit, indicet apo njohuritë tek të cilat këta persona të autorizuar kanë ardhur gjatë angazhimit operativ, me perceptim të drejtpërdrejtë, duke ushtruar masa dhe veprime të caktuara operative – taktike, në bazë të informatës të cilën ua kanë dhënë qytetarët, organizatat punuese, gjegjësisht subjektet tjerat, apo në ndonjë mënyrë tjetër, pa marrë parasysh se a ka ekzistuar interesimi për informatë të tillë paraprakisht apo jo. Këto verifikime janë më të shumtat dhe ato paraqesin bazën e veprimtarisë së tërësishme të personave të autorizuar zyrtarë. Ndër to me rëndësi të veçantë kanë ato verifikime të informatave dhe shënimeve të cilat kanë burimin e tyre në angazhimin personal operativ, apo kanë lindur në bazë të perceptimit të drejtpërdrejtë të personave të autorizuar zyrtarë. Në këtë mënyrë është prezentë mundësia më e madhe për selektim të disa të dhënave bazueshmërinë e të cilave duhet vërtetuar. Përveç verifikimeve të cilat bëhen me iniciativë të agjencisë për zbatimin e ligjit, shumë shpesh ndodhë që verifikimi të dhënave të caktuara kërkohet edhe nga disa agjenci tjera për zbatimin e ligjit. Ndër to më së shpeshti janë verifikimet të cilat i kërkojnë agjencitë tjera për zbatimin e ligjit për shkak të nevojë së verifikimit të shënimeve të caktuara në territorin i cili për nga kompetenca i takon pikërisht agjencisë tjetër. Shënimet e tilla më së shpeshti kanë të bëjnë me nevojën e kryerjes së masave dhe veprimeve të caktuara operative – taktike siç janë: verifikimi i identitetit; zbulimi i vendbanimit apo adresës; kontrolli i lëvizjes apo i sjelljes; regjistrimi në evidencat kriminalistike; verifikimi se personi i caktuar a ka prirje kriminale; a ka qenë i dënuar më parë etj. Verifikimi sipas kërkesës së 139 agjencisë tjetër bëhet konformë parimit të koordinimit bashkëpunimit midis disa agjencive për zbatimin e ligjit. të Kërkesën për verifikim mund ta drejtojnë edhe organet tjera shtetërore, si p.sh, organet e gjyqësisë, organet ushtarake, organet përfaqësuese të bashkësive shoqërore – politike etj. Shumë të shpeshta janë edhe verifikimet të cilat kryhen me kërkesën e prokurorit publik, në pajtim me dispozitat e LPP. Është e domosdoshme që të gjitha verifikimet të cilat kërkohen nga organet tjera të kryhen në kohën e duhur, në mënyrë të hollësishme dhe me ndërgjegje. Vetëm raporti i tillë në bashkëpunimin ndërpersonal mund të sjellë rezultate të kënaqshme në pengimin dhe luftimin e kriminalitetit. Verifikimet të cilat kanë të bëjnë me disa objekte, para së gjithash atyre ndaj të cilave më së shpeshti kryhen vepra penale ose shfaqen dukuri socio – patologjike dhe si të tilla kanë rëndësinë e objektit kriminogjen. Objektet e tilla verifikohen më së shpeshti duke mbledhur informata. Qëllimi i verifikimeve të tilla është ndërmarrja e aktiviteteve tjera operative me qëllim të kontrollit kriminalistik apo të zbulimit të veprës penale. Sipas mënyrës së kryerjes, verifikimet mund të jenë konspirative (të fshehta) dhe publike apo të hapura. Se kur me rastin e verifikimit të të dhënave mblidhen informata e të ngjashme do të zbatohet njëra apo tjetra metodë varet para që gjithash nga objekti i verifikimit p.sh, ndryshe do të bëhet verifikimi i lidhjeve kriminale të të dyshuarit apo verifikimi i të dhënave për ndonjë person i cili përgatitet për ta kryer veprën penale, gjë që duhet bërë verifikimi në mënyrë diskrete me qëllim që të vendoset prita në vendin ku planifikohet vepra apo për shkaqe të ngjashme operative, dhe ndryshe p.sh, duhet të verifikohet se ku banon dëshmitari i drejtpërdrejtë i ngjarjes së caktuar kriminale, gjegjësisht se a e ka paguar personi i caktuar tatimin e caktuar në pasuri, me anë të shikimit të librave tatimor. Mënyra konspirative e verifikimit kërkon një shkallë shumë më të lartë të kujdesit dhe shkathtësisë më të madhe, një taktikë më komplekse dhe një kohë më të gjatë për ta kryer atë si dhe një pasiguri më të madhe kur është fjala për rezultatin përfundimtar të verifikimit. Mirëpo, pa marrë parasysh këtë disa informata dhe të dhëna të mbledhura duhet të verifikohen në këtë mënyrë, kuptohet duke zbatuar rreptësishtë parimin e ruajtjes së sekretit zyrtar. Arsyet për këtë janë të karakterit operativ, moral dhe ligjor. 140 Arsyet operative kanë të bëjnë me atë se verifikimi do ta humbë qëllimin themelor po që se personi me të cilin ka të bëjë verifikimi do të kuptoj për verifikimin. Në rast të ekzistimit real të veprimtarisë kriminale i dyshuari do të ndërmerr veprime të caktuara me qëllim të shkatërrimit të gjurmëve dhe objekteve të veprës penale (provat materiale), do t’i paralajmëronte bashkëpjesëmarrësit dhe do të mund të largohej me kohë apo edhe t’i pengojë të gjitha masat kriminalistike operative të cilat ndërmerren ndaj veprës penale që do të thotë se veprimtaria kriminale nuk do të mund madje as të dëshmohej. Arsyet morale kanë të bëjnë me ruajtjen e autoritetit dhe dinjitetit të personave me të cilët ka të bëjë informata apo verifikimi. Me që është fjala për shënime saktësia e të cilave ende është e pavërtetuar, do të thotë edhe të pasakta në aspektin e përcaktimit apo identifikimit ose vërtetimit, një gjë e tillë do të mund ta rrënonte prestigjin dhe autoritetin e personit, kështu që në rrethanat e caktuara kjo do të mund të ishte edhe vepër penale. Lidhur me verifikimin e kryer përpilohet shënimi zyrtar apo raporti. Të dy këto shënime kanë rëndësinë ekskluzivisht operative, ndonëse disa fakte të caktuara gjatë verifikimit mund të fiksohen edhe në formën të cilën e parasheh LPP, nëse ato do të kishin rëndësi prove në procedurën penale. Në shënimin apo raportin zyrtar duhet të shënohen mjetet të cilat janë shfrytëzuar me rastin e identifikimit, përmbajtja dhe përshkrimi i të dhënave të cilat janë mbledhur gjatë verifikimit, burimi i tyre dhe autenticiteti. Nëse verifikimi është kryer sipas kërkesës së prokurorit apo agjencisë tjetër, atëherë shënimet dokumentohen me shkrim në formë të raportit të posaçëm në të cilën theksohet burimi i të dhënave dhe cilat mjete operative – taktike janë shfrytëzuar nëse kjo të ishte në kundërshtim me ruajtjen e fshehtësisë zyrtare. Mirëpo, gjithashtu duhet theksuar se a janë verifikuar të dhënat, a janë plotësisht apo pjesërisht të sakta. Shënimet apo raporti zyrtarë lidhur me verifikimin e kryer shfrytëzohet për qëllime operative, kurse futen në disa evidenca varësisht nga karakteri dhe përmbajtja e tyre. Verifikimi nuk është i lidhur vetëm për veprën penale, por ka rëndësi edhe më të gjerë, ai mund të kryhet me qëllim të informimit të përgjithshëm mbi gjendjen në një territor të caktuar dhe jo vetëm kur 141 janë në pyetje veprat penale dhe kryerësit e tyre, por edhe atëherë kur është fjala për dukuri sociale – patologjike. Ai mund të ketë kuptim më të gjerë një mbledhjen e informatave nga ana e agjencisë për zbatimin e ligjit e që në bashkëpunim me subjektet tjera ka një rëndësi jashtëzakonisht të madhe operative – kriminalistike dhe për sigurinë në tërësi. (Krivokapiq; 2005/185-190). 11.2.2. Mbledhja e informatave Kur vështrohet roli dhe detyrat e personave të autorizuar zyrtar në luftë kundër kriminalitetit është me rëndësi që në këtë aktivitet të ekzistojë dyshimi, gjegjësisht baza për dyshim se është kryer vepra penale. Bazat e dyshimit ekzistojnë nëse personi i autorizuar zyrtarë ka kuptuar se ekziston probabiliteti se është kryer vepër penale. Me këtë rast për ekzistimin e bazës së dyshimit është irelevante se personi i dyshimtë për kryerjen e veprës penale a është i njohur apo jo. Koncepti i tillë i bazës së dyshimit duhet dalluar nga dyshimi i bazuar si një shkallë më e lartë e dyshimit. Kjo do të thotë se për ekzistimin e bazës së dyshimit mbi kryerjen e veprës penale kërkohet një shkallë më e ulët e probabilitetit sesa për ekzistimin e dyshimit të bazuar i cili është i nevojshëm për inicimin e procedurës penale. Me qëllim të kryerjes së suksesshme të detyrave në këtë drejtim, personave të autorizuar u është lënë mundësia që të kërkojnë informata dhe raporte të nevojshme nga qytetarët (H. Sjerqiç – Çoliq, D. Vuleta, M. Haxhiomeragiq 1999/41). Fjala është për bisedën joformale e cila nuk është rregulluar me norma ligjore. Kërkimi i informatave të nevojshme nga qytetarët në të vërtetë është mbledhje e provave në kuptimin e hetimit të dëshmive (operative – kriminalistike) për njerëzit dhe për sigurimin e tyre njëkohësisht. Mbledhja e informatave të nevojshme nga qytetarët është formë e aktivitetit operativ-taktik e personave të autorizuar zyrtar, të cilin aktivitet ata e ndërmarrin me vetiniciativë në mënyrë metodike dhe sipas planit të përpiluar më parë. Kjo detyrë e personave të autorizuar zyrtar para së gjithash nënkupton detyrën e kërkimit të personave të cilët mund të japin informata të nevojshme dhe relevante. Pra, fjala është për të ashtuquajturat burime personale të informatave dhe nëse informatat merren sipas formës së paraparë, atëherë mund të kenë edhe karakter prove. Për shkak të trendëve të pranishme për sigurimin e të drejtave të qytetarëve me të cilët kontaktojnë personat e autorizuar 142 zyrtarë me rastin e mbledhjes së informatave të cilat do të mund të ishin të dobishme për kryerjen e procedurës penale, LPP, rregullon edhe pozitën e tyre, sepse ai qytetar për të cilin do të mund të thuhej se është dëshmitari i supozuar në procedurën eventuale penale, nuk është i detyruar të japë çfarëdo deklarate apo të përgjigjet në çfarëdo pyetje e cila i parashtrohet përveç të dhënave për identitetin e tij. Kjo do të thotë se këta persona kanë të drejtë të heshtin për çka edhe personat e autorizuar zyrtarë janë të detyruar t’i njoftojnë në që në fillim. Informatat mblidhen nga të gjitha burimet në dispozicion (personat, rezultatet objektive, incizimet teknike dhe dokumentet). Parakusht themelor për mbledhjen e suksesshme të informatave është njohja e aktiviteteve të përditshme, njohja e disa sferave të jetës së qytetarëve në një territor të caktuar etj. Në rastin e mbledhjes së informatave duhet harmonizuar metoda të ndryshme në pajtim të qëllimit themelor të masës dhe aktivitetit. Me këtë arrihet pajtueshmëria racionale dhe ekonomiciteti. Evidencat kriminalistike dhe përpunimi analitik i të dhënave kanë rëndësi të madhe. Mbledhja e informatave nga qytetarët shikuar në tërësi është formë e veprimtarisë operative e personave të autorizuar zyrtarë të cilën ata e ndërmarrin me vetiniciativë, me planë dhe në mënyrë metodike e me qëllim që të mbledhin informata të dobishme për zbatimin e suksesshëm të procedurës. Ky koncept përfshinë si bisedën me persona, ashtu edhe mbledhjen e raporteve me shkrim dhe dokumenteve të ndryshme, shënimeve nga personat juridik, shënimeve nga evidencat e ndryshme dhe rezultatet tjerat të veprimtarisë së zbulimit të cilat nuk janë ndërmarrë në formë procedurale. Mbledhja e informatave nga qytetarët në kuptimin e ngushtë ka të bëjë me deklar4atat e qytetarëve dhënë peronave të autorizuar zyrtarë në procedurën joformale lidhur me veprën konkrete penale. Fjala është për formën e bisedës të orientuar njëkohësisht në mbledhjen e dëshmive në kuptim të njohjes dhe zbulimit të dëshmive dhe personave. Mbledhja apo kërkimi i informatave nga qytetarët si veprim operativtaktik në praktik, realisht ekziston në dy forma të ndryshme. E para, si marrje në pyetje apo bisedë joformale informative e të dyshuarit dhe e dyta, si intervistë sistematike me dhënësit e informatave. Kjo e dyta njëkohësisht është metodë “më e butë”, sepse në të dominojnë elementet psiko – sociale, gjë që dikton një qasje ndryshe ndaj 143 qytetarëve dhe një taktikë ndryshe të zbatimit. Në përpunimet kriminalistike p.sh, për shkak të vrasjes dallojmë tri drejtime themelore strategjike në të cilat orientohet mbledhja e informatave nga qytetarët si një vijim: 1.strategjia e trajtimit të viktimës; 2.strategjia e identifikimit dhe mbledhjes së informatave nga dëshmitarët; 3.strategjia e trajtimit të kryerësit. Qasja ndaj mbledhjes së informatave nga çdo grup i përmendur i ka specifikat e veta. Ndonëse mund të thuhet se çdo bisedë kërkon qasje individuale, megjithatë struktura themelore e bisedës është e ngjashme përveç një modifikimi pak a shumë më të vogël ose më të madh. Modeli i përgjithshëm i bisedave përbëhet nga elementet në vijim: 1.planifikimi dhe përgatitja e bisedës; 2.hyrje në bisedë; 3.përpunimi i tërësisë tematike; 4.përfundimi i bisedës ; 5. vlerësimi (Pavliçek; 2002, 64.) 11.2.2.1. Planifikimi dhe përgatitja e bisedës Pjesa e fundit e përgatitjes së bisedës është krijimi i planit për bisedë, bazën e të cilës e përbëjnë nëntë pyetjet e arta kriminalistike dhe veprohet hap pas hapi, nga e njohura drejtë të panjohurës. Duhet të caktohet pikënisja e drejtë dhe ajo që dëshirohet të konstatohet dhe të dëshmohet me bisedë. Pra, të kihet edhe kujdes se masat dhe aktivitetet e parapara dhe renditja e tyre a janë të përshtatura për këtë. Gjithmonë fillohet nga e pakontestueshmja d.m.th, nga faktet e vërtetuara, nga rrethi privat dhe shoqëror i respondentit, nga situata e tij jetësore dhe banesore, nga rrethi profesional etj. Pra, nga anamneza sociale e respondentit. Nëse kriminalistët nuk i përmbahen parimit të njohjes të së vërtetës hap pas hapi, atëherë mund të vije deri te kërcimet në kërkimin e fakteve dhe në të menduarit për to, gjë që sjellë deri te lajthimi apo shmangia. 144 Zakonisht plani i bisedës duhet të përmban: 1. përshkrimin e rrethanave të cilat duhet të sqarohen gjatë bisedës dhe formimin e pyetjeve me atë qëllim si dhe eventualisht renditjen e pyetjeve për këtë qëllim. Biseda duhet të jetë e gjallë dhe e orientuar drejtë procesit, prandaj edhe plani i bisedës në rrjedh e sipër aty për aty ndryshohet dhe plotësohet. Plani nuk është anketë dhe biseda nuk shterohet në dhënien e përgjigjeve në anketë. Situata taktike e dikton tërë një varg të pyetjeve të paparashikuara në procesin e bisedës, qoftë bisedën e tillë ta ketë hapur korrensponduesi apo atë ta ketë imponuar respondenti. 2. të parashihet renditja e pyetjeve dhe intervalet kohore në të cilat duhet qasur qartësimit të rrethanave të ndryshme, pra në çfarë momenti dhe sipas cilës radhë do të shtrohet pyetja e caktuar. 3. parashikimi i bisedave me të ashtuquajturit elementet e jashtme siç është; dita dhe ora, ku do të pritet resopondenti deri te fillimi i marrjes në pyetje etj. Plani i bisedës është i pandashëm nga plani i përpunimit kriminalistik lidhur me ngjarjen penale. Ai supozon njohjen e mirë të hollësive për objektin. Kurdo që është e mundur kriminalistët duhet t’i kushtojnë vëmendje të posaçme përgatitjes së bisedës. Me këtë ata do ta kursejnë kohën dhe do ta mundësojnë planifikimin e bisedës, që në fillim mund të vlerësohet çfarë dëshirohet të arrihet me bisedën, të fitohet në azhuritet, por edhe respondenti e kupton dhe e përjeton si serioze etj. Gjatë përgatitjeve të bisedës bëhet analizimi i fondit të fakteve në dispozicion, bëhet plani i bisedës, sigurohet vendi për bisedë, sigurohen faktet të cilat duhet ballafaquar etj. Gjatë përgatitjeve për bisedë sidomos duhet të kihet parasysh qëllimi i bisedës, tema, strategjia dhe taktika, detyrat, zgjatja dhe përgatitja e nevojshme teknike. Përgatitja e drejtpërdrejtë e bisedës përfshinë informimin, argumentimin, formimin dhe konkludimin apo konstatimin. Sa herë që është e mundur duhet zgjedhur kohën e duhur, vendin, duhet të mblidhen informata për bashkëbiseduesin, të caktohen kornizat e objektit të bisedës, mënyra e fillimit të bisedës dhe momenti i kalimit në çështje të drejtpërdrejta, përgatitjen e pyetjeve personale, renditjen apo strategjinë e pyetjeve, renditjen logjike të pyetjeve, llojet 145 e pyetjeve, rrjedhën e bisedës (nëse është e mundur), mënyrën e veprimit të kriminalistit në mënyrë aktive të orientuar ashtu që të mos i shmanget asnjëherë qëllimit të bisedës. Sipas T. Markoviqit (1972/ 501 – 508) që të mund të zhvillohet biseda me sukses është e nevojshme që të kihet parasysh: 1. elementet e vërteta, të cilat janë; vendi, koha dhe njohja e objektit. 2. elementet e karakterit psikologjik, sipas të cilave nuk mjafton që kriminalisti t’i njoh vetëm njerëzit, por është e dëshirueshme që ai të jetë në gjendje edhe t’ua kaloj atyre, sepse nëse dëshirohet të dihet se çfarë mendojnë njerëzit, atëherë duhet ta dimë se si jetojnë ata, për shkak se njerëzit e ndryshëm reagojnë ndryshëm në teknikën e bisedës. Të shumtën e rasteve nga teknika adekuate varet edhe vet suksesi. 3. elementet e karakterit taktik të cilat rezultojnë nga dy të parat, vazhdojnë me to dhe së bashku me to e bëjnë tërësinë e taktikës së marrjes në pyetje. Siç thekson Z. Roso, (1995 /60 – 62). Zgjedhja e kohës dhe vendit për kryerjen e bisedës informative43 dhe intervistës 44 është e rëndësishme për dy arsye: Së pari, shumë arsye taktike – psikologjike kërkojnë që biseda informative të kryhet sa më parë dhe sipas mundësisë menjëherë pas ngjarjes apo pasi që personi me të cilin dëshirojmë të bisedojmë ta ketë vërejtur faktin dhe rrethanat të cilat janë të rëndësishme për përpunimin kriminalistik të procedurës penale. Së dyti, arsyet taktike kërkojnë shtyrjen e bisedës për një kohë më të shkurtë apo më të gjatë, nëse është e nevojshme që paraprakisht të bastiset banesa, të konfiskohen objektet e veprës penale, të bëhet shikimi në dokumentacionin e nevojshëm, të mblidhen shënimet shtesë për disa fakte dhe rrethana të veprës penale etj. sepse në të kundërtën rezultati i atyre veprimeve do të dështonte nëse biseda ndërmerret para se të jenë kryer këto. Gjithashtu varësisht nga situata konkrete taktike mund të ndodh që të ketë nevojë për më tepër biseda në të njëjtën kohë, në mënyrë të sinkronizuar, apo që biseda informative dhe intervista të lidhen në mënyrë taktike me ndonjë masë tjetër apo aktivitet operativ. 43 Biseda joformale dhe forma e procesit të komunikimit. Ky është aktivitet i shpeshtë i policisë mjaft i rëndë dhe zakonisht lidhur me personin e dyshuar. 44 Në kuptimin kriminalistik kjo është formë e mbledhjes së informatave nga qytetarët me ç'rast i që jep informatën njoftohet se nuk është i dyshuar. 146 Me rastin e zhvillimit të bisedës me qytetarë, është e dëshirueshme që ajo të zhvillohet jashtë lokaleve zyrtare, për shkak se ne nga qytetari kërkojmë një lloj sakrifice të kohës dhe komoditetit të tij. Me rastin e përzgjedhjes së vendit të intervistës gjithmonë qytetarit duhet lënë mundësinë që ai ta zgjedhë apo ta caktoj vendin e bisedës i cili i konvenon atij, sepse qasja e tillë i kontribuon krijimit të atmosferës së këndshme dhe jozyrtare dhe i shërben qëllimit të intervistës. Vendi i intervistimit duhet ta sigurojë anonimitetin e bisedës dhe përmbajtjes së saj. Koha për intervistë gjithashtu është çështje e ndjeshme e cila duhet të zgjidhet njësoj së bashku me bashkëbiseduesin, sepse më së tepërmi varet nga disponimi i vet bashkëbiseduesit se kur më së tepërmi ajo mund të zhvillohet përveç nëse situata kërkon domosdo që biseda të zhvillohet menjëherë dhe sa më urgjentë. Vendi për zhvillimin e bisedës me personin e dyshuar, zakonisht është në lokalet zyrtare ku ekzistojnë kushtet e nevojshme për punë të papengesë. Përjashtim nga këto rregulla bëjnë “situatat e nxehta”, kur nuk ka tjetër rrugëdalje. Arsyet janë të shumta përse kjo rekomandohet, kurse disa prej tyre janë: diskrecioni, kushtet e përshtatshme, mundësia e qasjes në dokumente të ndryshme, pamundësia e arratisë, lokali i posaçëm për biseda etj. Biseda me personin e dyshuar për vepër penale nuk bënë të zhvillohet në shtëpinë e tij, sepse ai atje ndjehet më i sigurtë, kurse edhe mundësia e pengesave është më e madhe, pastaj pauzat, pengesat anash, ambienti familjar, etj. 11.1.2.2. Hyrje në bisedë Pjesën e hyrjes në bisedë në kontaktin e parë duhet kushtuar vëmendje të madhe, sepse nga përshtypjet fillestare mund të varet tërë rrjedha dhe përfundimi i bisedës. Kështu, që në fillim është me rëndësi dhe e nevojshme të eliminohen pengesat e autoriteteve të cilat ekzistojnë midis kriminalistit dhe qytetarit, dhe të tentohet vendosja e marrëdhënies profesionale. Kryesisht kjo arrihet si përmes komunikimit verbal, ashtu edhe përmes komunikimit jo verbal. Përshtypjet e para janë esenciale. Në psikologji janë të njohura si “halo efekt”. Ky është besimi i disa karakteristikave të ndonjë personi në pajtim me vlerësimin e përgjithshëm (përshtypjen të po atij personi). Nëse vëzhguesi nuk ka mendim të mirë për ndonjë person, atëherë ai do ta ketë prirjen që shumë karakteristika të tij t’i vlerësoj negativisht, 147 dhe e kundërta, nëse ka mendim të mirë – pozitiv, edhe pse ato karakteristika individuale nuk kanë kurrfarë lidhje me tërësinë e personalitetit të atij personi. Në anën tjetër, mendimi për karakteristikën individuale të ndonjë njeriu mund të ndikoj në mendimin e vështruesit të atij njeriu në përgjithësi. Për tu eliminuar gabimet e tilla duhet përmbajtur rregullave që ndaj qytetarëve të veprojmë ashtu siç do të dëshironim që ata të sillen ndaj nesh apo ndaj anëtarëve të familjes sonë, apo ndaj miqve. Gjithashtu, kontakti i pandërprerë me sy me personin, sinjalet pozitive jo verbale dhe dëgjimi me vëmendje ndikojnë pozitivisht në vendosjen e mirëkuptimit. Në atë fazë qëllimi është që të krijohet një reflektim pozitiv dhe një mirëkuptim reciprok, në mënyrë që personi të pajtohet për bisedë të sinqertë. Për këtë arsye zakonisht biseda e parë u besohet kriminalistëve më me përvojë. Sipas disave, tre minutat e parë vendosin suksesin apo mossuksesin e bisedës. Qasja jo e shkathët në kontaktin e parë mund ta vështirësoj dukshëm, madje edhe ta shkatërroj konceptin taktik të krijuar paraprakisht. Është mirë që me atë rast të fillohen temat të cilat kanë rëndësi për bashkëbiseduesin dhe e bëjnë atë të rëndësishëm, kurse pyetjet duhet shtruar ashtu që shumica prej tyre të kërkojnë përgjigjen me “PO”. (Z. Roso, 1995/ 100 – 101). Pas kësaj pason sqarimi i të drejtave të cilat qytetari i ka në pajtim me LPP, dhe arsyetohet shkaku i bisedës. Kuptimi i bisedës duhet të jetë konstatimi i së vërtetës. Me atë rast duhet të kurajohen bashkëbiseduesit që të përshkruajnë sa më hollësisht rrethanat të cilat u janë të njohura për rastin pa ndonjë zbukurim të përgjigjes, apo harmonizim me ndonjë rend logjik të tij, me fjalë të tij dhe ashtu siç kanë perceptuar. Nëse fjala është për personat të cilët në çfarëdo forme janë dëmtuar me veprën penale, atëherë atyre duhet lejuar të qetësohen, koncentrohen, të freskohen, të marrin terapi, nëse janë duke përdorur terapinë, në mënyrë që të mund tëvazhdohet biseda kualitative. 11.1.2.3. Përpunimi i tërësive tematike Në pjesën hyrëse të bisedës qëllimi ishte krijimi i një ambienti sa më të afërt dhe i klimës së mirëkuptimit, njoftimit, gjë që do të ndihmonte përzgjedhjen e taktikës. Fillimi duhet të jetë i qetë, i durueshëm dhe 148 miqësor. Qëllimi i kësaj faze është të stimulohet personi që të flasë për ngjarjen sa më hollësisht që është e mundur sipas radhës kronologjike të zhvillimit të ngjarjes, duke shfrytëzuar pyetjet e hapura dhe skicim të vendit të ngjarjes. Pyetjet duhet të jenë të shkurta dhe të sakta. Gjatë bisedës respondentit duhet t’i ofrohet situata sa më tepër që është e mundur. Pas kësaj pason përshkrimi i parë i ngjarjes, ku respondenti paraqet njohuritë e tij për ngjarjen të cilat mund të jenë nga përshkrimet shumë të besueshme deri te mohimi i plotë i çfarëdo lidhjeje me ngjarjen. Ky përshkrim nuk është mjaftë i hollësishëm, por trason vazhdimin e bisedës së mëtejme. Kur është fjala për tërësitë tematike atëherë mendohet në elementet të cilat e përbëjnë ngjarjen përfundimisht. Kështu si tema mund të paraqiten: konfliktet verbale para vrasjes, prezenca në vendin e ngjarjes, arma, i dyshuari, viktima, etj. Te bisedat e tilla dallojmë dy situata themelore: e para, kur respondenti bashkëpunon, dhe e dyta, kur ai refuzon bashkëpunimin. Në të shumtën e rasteve respondentët nga grupi i përpunimit të viktimave dhe dëshmitarëve janë të gatshëm të bashkëpunojnë, kurse pjesërisht të tillë janë edhe të dyshuarit për shkak të arsyes së barrës së provës e cila e lidhë atë me kryerjen e veprës penale. Përpunimi i tërësive tematike te bisedat kooperative zhvillohet ashtu që respondentit i sqarohen tërësitë tematike të bisedës, pastaj përshkrimi i temës deri në kufijtë e të përkujtuarit. Kur respondenti përfundon me përshkrimin, kriminalisti i cili e udhëheqë bisedën shtron pyetje me qëllim të qartësimit të mangësisë së përgjigjes apo madje të zgjerimit lidhur me të kuptuarit e ndonjë fakti. Gjatë kësaj kohe kriminalisti tjetër i cili është i pranishëm gjatë bisedës e përcjellë fjalën e respondentit, i shënon pyetjet me të cilat do të mund të detajohej dëshmia e personit dhe kur kriminalisti i parë i cili e ka filluar bisedën e përfundon pjesën e tij, atëherë ky i dyti kyçet në bisedë duke i ndërlidhur pyetjet me temën. Kur të jenë shtruar të gjitha pyetjet atëherë hartohet deklarata e respondentit në mënyrë që të shmangen keqkuptimet, sidomos kjo është me rëndësi me rastin e bisedave kooperative, në mënyrë që personi i cili gënjen ta vërtetojë edhe një herë gënjeshtrën e tij. Gjegjësisht më vonë kur ai ballafaqohet me faktet të cila e flasin të kundërtën me deklaratën e tij të parë, të mos mund të thotë se nuk e ka thënë atë, apo të thotë se është keqkuptuar, ose se nuk ka menduar ashtu. Ky është moment shumë i 149 rëndësishëm psikologjik i cili mund të jetë shumë i dobishëm nëse veprohet me kujdes. Kur tema të rekapitulohet, atëherë kalohet në tërësinë tjetër tematike me të njëjtën metodologji derisa të mos përpunohen të gjitha temat. Para se të kalohet në tërësinë e dytë tematike duhet shqyrtuar varësisht prej gjendjes së respondentit mundësinë e pauzës, freskimit etj. me qëllim të vazhdimit të mëtejmë të bisedës, sepse siç thekson Z. Roso (1995; 101), praktika ka dëshmuar se biseda pa pauzë, më e gjatë se dy orë mësimi (90 minuta) nuk mund të zhvillohet me koncentrik të plotë. Në fazën përfundimtare përmblidhet tërë biseda nga të gjitha fazat dhe analizohet dhe plotësohet me planin e bisedës me tema të reja. Pas kësaj është e nevojshme të verifikohen thëniet e respondentit, të verifikohet alibia, të lexohen deklaratat e pjesëmarrësve tjerë për të njëjtën çështje, sidomos nëse janë zhvilluar më shumë biseda në të njëjtën kohë në mënyrë që të shkëmbehen të dhënat me kriminalistët tjerë të cilët zhvillojnë biseda tjera. Te biseda jo kooperative zbulohen faktet të cilat i hedhin poshtë deklarimet e respondentit, nëse supozohet se personi është duke dhënë përgjigje të gabueshme, apo po fshehë fakte të rëndësishme. Atëherë është e nevojshme që të nxitet për bashkëpunim. Është detyrë e kriminalistit që të parashtrojë pyetje, por biseda jo kooperative mund të shkoj aq larg sa që personi të refuzoj çfarëdo bisede. (Pavliçek; 2002; 64.). Tek biseda jo kooperative duhet të parashihet se si duhet të joshet respondenti për bashkëpunim. Në rast se respondenti ngarkohet atëherë duhet t’i hyjmë zbulimit të disa fakteve për ngjarjen gjë që mund të jetë nxitje e mirë për sqarimin e disa rrethanave, mirëpo, për këtë duhet kërkuar momentin e vërtetë. Me rastin e qartësimit të deklarimeve kontradiktore të respondentit është e nevojshme t’i sqarohet që faktet e caktuara duhet përsëri të verifikohen në mënyrë që të konstatohet e vërteta. Në momente të tilla duhet të kërkohet edhe roli i tij aktiv dhe lihet mundësia që me bisedë graduale të ndryshoj apo ta plotësoj deklaratën e tij, gjegjësisht ta ruaj “fytyrën”. Tërë kohën derisa bisedohet me respondentin, kriminalisti duhet ta përqendrojë vëmendjen në shenjat e tij jo verbale (reagimet) të cilat pavetëdije i bënë ai, sepse kjo mund t’i kontribuojë vlerësimit të momentit të parë kur duhet të ndryshohet diçka nga taktika e bisedës. Informatat e marra gjatë bisedës nga personi me të cilin zhvillohet 150 biseda duhet të jenë gjithmonë të verifikuara, sepse biseda duhet të jetë e zhvilluar “haptazi”. Në situatat kur dinamika e punës imponon zhvillimin e më shumë bisedave paralelisht, atëherë është e nevojshme të caktohet koordinatori për zhvillimin e bisedave, detyra e të cilit do të ishte: pranimi i udhëzimeve nga udhëheqësi i përpunimit kriminalistik, këmbimi i deklaratave midis grupeve dhe orientimi i aktiviteteve të mëtejme të grupeve në drejtime të mundshme, harmonizimi i strategjisë së bisedave midis grupeve dhe shkëmbi i të dhënave me udhëheqësin e përpunimit kriminalistik, bashkëpunimi me kriminalistët dhe me teknikët e kriminalistikës me qëllim të përjashtimit të gjurmëve, të kontestueshme dhe të pakontestueshme nga personat, bashkëveprimi në vendimmarrje lidhur me dhënien e informatave mediave, intervenimi në rastet kur vëren gabime në intervistë, intervenimi në rastet e keqtrajtimeve fizike apo psikike etj. 11.1.2.4. Përfundimi i bisedës Kur përpunohet të gjitha temat që kanë të bëjnë me përmbajtjen e ngjarjes, në fazën e fundit të kontaktit me respondentin, është e nevojshme të sqarohet roli i tij në fazat e ardhshme të procedurës, si dhe nevoja e sigurimit të kontakteve të ardhshme rreth sqarimeve plotësuese të disa fakteve të reja. Nëse është e nevojshme, qytetarët duhet të drejtohen në institucione të caktuara, qofshin viktima apo dëshmitar, sepse shumë qytetarë nuk kanë qenë në mundësi të trajtohen nga ana e personave të autorizuar zyrtar, prandaj për shumë të tillë ky kontakt është mjaft i pakëndshëm, si për shkak të trajtimit nga policia, ashtu edhe për shkak të vet rolit në ngjarje. Në këtë fazë duhet të shikohet edhe njëherë se a janë përfshirë të gjitha tërësitë tematike dhe i jepet mundësia respondentit që disa gjëra, të cilat mendon se janë të rëndësishme t’i theksoj, sqaroj, ose ndryshoj, si dhe të shtroj pyetje për çështjet të cilat i interesojnë lidhur me ngjarjen. Zakonisht interesohen për rolin e tyre procedural, sigurinë e tyre dhe të familjeve. Në këto pyetje duhet të jepen sa më shumë që është e mundur përgjigje të sinqerta, dhe nëse kriminalisti diçka nuk di, apo, nuk mund të zbuloj për shkak të interesit të procedurës, atëherë atë duhet ta thotë qartë. Në shkuarje të respondentit duhet të shënohet koha saktë kur është përfunduar biseda dhe të verifikohet se a i ka marrë personi gjërat personale të tij. 151 Gjithashtu pjesë e pandashme e bisedës është vlerësimi i cili ka të bëjë me: 1.Vlerësimin e informatave të marra ku pyetësi pyet se çfarë efekti kanë realizuar informatat e reja ndaj përpunimit të rëndësishëm kriminalistik, për çfarë informatash është fjala dhe çka duhet ndërmarr shtesë; 2.Shikimi i fakteve argumentuese është gjithashtu aspekt i vështrimit të pajtueshmërisë së informatave me dëshmitë e mbledhura dhe me informatat tjera, gjegjësisht, cilat fakte relevante e ndërlidhin personin me vrasjen, si dhe sa është vlera argumentuese e atyre fakteve dhe çka duhet ndërmarr që të vlerësohet kualiteti i tyre. Në këtë pjesë krahas fakteve të cilat mund të jenë afirmative dhe ta ndërlidhin personin me vrasjen, gjithashtu është e rëndësishëm të arrihet te faktet të cilat tregojnë se nuk është vrasës personi për të cilin njohuritë fillestare kanë treguar se është kryerës i vrasjes, 3.Vlerësimi i aftësisë se pyetësit. Këtu duhet të theksohet se çdo bisedë është përvojë e re, jo vetëm për kriminalistët e ri, por edhe për ata me përvojë më të gjatë, për arsyeje se çdo bisedë dhe çdo person është specifik në mënyrën e tij ashtu që për të qenë e rëndësishme që përvojat deri te cilat arrihet gjatë bisedës të shënohen në mënyrë që në të ardhmen nëse ka pasur gabime të eliminohen që të mos përsëriten, si dhe nëse ka ardhur deri te njohuritë e reja, metodat dhe taktikat e njëjta mund të zbatohen edh në rastet në vijim (Korajliç. N.2003) 11.1.3. Observimet speciale 11.1.3.1. hyrje. Niveli i organizimit ndërkombëtarë të kriminalitetit nënkupton shfaqjen e grupeve të organizuara me shkallë të lartë të internacionalizimit, profesionalizimit dhe specializimit të një numri të krimineleve. Zbulimi, hetimi dhe argumentimi i veprave penale të kriminalitetit të organizuar së këndejmi kërkon një kuadër policorë me arsimim dhe profesionalizëm të lart i cili duhet të jetë i specializuar për punët e tilla. Aftësimi special gjegjësisht policët e specializuar, në këtë repertorë pune duhet ti shfrytëzojnë aktivitetet kriminalistike-taktike në mesin e të cilave observimi special është i pashmangshëm. 152 Observimi special është veprimi kriminalistik-taktik i mbledhjes së fshehtë të informatave me anë të metodës së perceptimit personal. Ky observim ka të bëj me vëzhgimin e fshehtë , mbikëqyrjen dhe përgjimin e personave të caktuar, automjeteve, objekteve dhe lokaleve apo hapësirave me qëllim të realizimit të pamjes dhe mbledhjes së informatave për gjendjen kriminale, aktivitetet dhe për identitetin e atyre të cilët mbikëqyren. Kjo veprimtari e ndërlikuar ka një dobi të shumëfishtë për punën policore sidomos në zbulimin dhe hetimin e veprave penale dhe të kryesve të tyre. Zbatimi i observimit në formë të pavarur apo të kombinuar me aktivitete tjera kriminalistike është e domosdoshme në të gjitha fazat e punës kriminalistike dhe hetimore duke filluar nga indicet e para të veprës dhe kryesit e deri në përfundimin e ndriçimit dhe të argumentimit të veprës penale , gjegjësisht se personi i caktuar e ka kryer veprën penale. Qëllimet e observimit special janë : zbulimi i veprave penale dhe definimi i vendit kritik dhe i kohës së kryerjes së veprave ; zbulimi i kryes[ve të veprave penale; konstatimi i vendbanimit, vendqëndrimit, vendit të punës, vendit dhe kohës së takimeve si dhe kohës dhe drejtimit të lëvizjes kryeseve të veprave penale; realizimi i pamjes së lëvizjes dhe aktiviteteve kriminale të personave të mbikëqyrur; përcaktimi i taktikës dhe strategjisë kriminale ndaj kriminelëve qe mbikëqyrën ; mbledhja e informatave të rëndësishme për përgatitjen dhe kryerjen e racisë, për pusi, bastisje, dhe për arrestimin e kriminelëve; përgatitja dhe zhvillimi i aksioneve të organizuara kriminalistike me qëllim të kapjes së kryeseve gjatë kryerjes së veprës penale, sepse kjo është mënyra më e mirë e ndriçimit dhe argumentimit të kriminalitetit, duke pasur parasysh se në vendin e ngjarjes hasen si kriminelët (kryesit) ashtu edhe viktimat dhe objektet e veprës penale. Observimi special mund të kryhet në disa mënyra qofshin të pavarura apo të kombinuara, siç janë: mbikëqyrja dhe vëzhgimi operativ i objekteve dhe vendeve apo lokaleve; mbikëqyrja dhe vëzhgimi i stacionuar i personave , objekteve, apo lokaleve ku është duke u kryer aktiviteti kriminalistik; përcjellja e fshehtë në këmbë, përcjellja e fshehtë me automjet apo mjet tjetër transporti si dhe përmes infiltrimit apo futjes brenda grupit kriminal. 153 11.1.3.2. Vështrimi dhe vëzhgimi operativ Shikimi dhe vëzhgimi i objektit dhe lokalit, para së gjithash ndërmerret me të kuptuar se në lokalitetin e caktuar po kryhen vepra penale. Krahas kësaj, kjo formë e observimit special gjithsesi ndërmerret kur është e domosdoshme të kryhen përgatitjet për ndërmarrjen e aktiviteteve kriminalistike dhe hetimore siç janë: bastisja, arrestimi, racia, dhe pusia. Qëllimi është që drejtpërsëdrejti të vështrohet objekti i caktuar, siç është p.sh. narko-laboratori ilegal, depoja e fshehtë e drogës, banesa e dyshimtë, restoranti, diskoteka , automobili, parku apo shëtitorja dhe që me vëzhgim të drejtpërdrejt të mbledhin informatat për karakteristikat e objektit apo lokalit të caktuar. Rezultatet e shikimit dhe vëzhgimit operativ mund të shfrytëzohen si për zgjedhjen e bazës së përshtatshme për mbikëqyrje dhe vëzhgimin e veprimtarisë kriminale e cila pritet dhe supozohet, ashtu edhe për planifikimin dhe ndërmarrjen e bastisjes, arrestit, pusisë dhe racisë. 11.1.3.3. Vështrimi dhe mbikëqyrja e stacionuar Vështrimi dhe mbikëqyrja e stacionuar e personave, objekteve dhe lokaleve ku është duke u kryer veprimtaria kriminale, kryhet nga baza paraprakisht e përzgjedhur dhe mirë e përgatitur vëzhguese. Objekti apo vendi i caktuar vëzhgohet kur ekzistojnë indicet se do të kryhet veprimtaria kriminale. Me observim është e mundur të vërehen dhe të identifikohen kryerësit e veprave penale, koha e kryerjes së tyre, mënyra e kryerjes së tyre, dhe shkalla e organizimit dhe e kujdesit të kriminelëve. Të gjitha veprimtaritë e vërejtura kriminale mund të dokumentohen me fotografim, video-kamerë dhe incizimin tonik. Me këtë formë të observimit special, praktikisht kryhet përgatitja për aktivitete tjera ndërmarrja dhe zhvillimi i të cilave dnuk do të mund të ishte as për së afërmi efikase pa vëzhgimin dhe mbikëqyrjen paraprake (Petroviq. B. 2006/23-24.). 11.1.4. Legjitimimi (Lat. Legitimare – legjitimim) është masë dhe veprim operativ – taktik, të cilën e ndërmarrin personat e autorizuar zyrtar dhe ka për qëllim përcaktimin e identitetit45 të ndonjë personi. Legjitimimi bënë pjesë në 45 Vërtetimi i identitetit të personave është konstatimi i të gjitha karakteristikave 154 grupin e atyre aktiviteteve zyrtare që shumë shpesh ndërmerren dhe me anë të së cilave mund të arrihet deri te të dhënat operative shumë të çmueshme. Në situatat e ndërmarrjes së bllokadave, kërkimeve, racive etj. legjitimimi është aktivitetet i domosdoshëm. Me këtë rast, gjatë legjitimimit duhet me qenë shumë i kujdesshëm dhe gjithsesi duhet verifikuar rregullsinë e dokumenteve të identitetit (D. Modly 1998. fq. 325), sepse është shumë e mundur që para vetës ta kemi kriminelin e rrezikshëm i cili në vend të dokumentit personal mund ta drejtoj armën apo ndonjë mjet tjetër të rrezikshëm, me çka mund ta lëndoj apo ta vras policin. Nëse pritet rezistencë, së pari duhet të kontrollohet personi, e mandej të kryhet legjitimimi. Përcaktimi i identitetit të personit kryhet duke shikuar dokumentet personale, para së gjithash letërnjoftimin. Vet përcaktimi i identitetit të personit përfshinë të gjitha faktet dhe karakteristikat me të cilat personi i caktuar dallohet nga të tjerët. Dokumentet e identitetit shpesh ndryshojnë. Dokumenti elementar është letërnjoftimi, por mund të shërbej edhe pasaporta, patenta e shoferit, matrikulli (libreza e marinarit), apo libreza e lundrimit detar, indeksi, etj. Për t’i hyrë legjitimimit të ndonjë personi duhet të ekzistojnë arsyet e vërteta zyrtare (interesi zyrtar). Kriminalistika parasheh rregulla të veçanta taktike për zbatimin e legjitimimit të personave. Kështu, ekzistojnë rregulla të posaçme për legjitimimin e personave të dyshimtë të paarmatosur apo personave të armatosur, për legjitimim në vend publik, për legjitimim brenda lokaleve, në automjete (aeroplan, tren, anije, autobus). Personat e njohur duhet të legjitimohen vetëm drejtpërsëdrejti kur është e nevojshme të merren shënimet për paraqitjen e kallëzimit. Të gjithë personat që legjitimohen evidencohen në persona të legjitimuar. Ato të dhëna mund të jenë me vlerë shumë të madhe për punën operative, sidomos nëse ata janë persona të cilat janë gjendur në afërsi të vendit të kryerjes së veprës penale. Shpesh ndodh që midis të legjitimuarve, drejtpërsëdrejti pas lajmit për veprën penale hasen kryerësit e veprave penale ose ndihmësit e tyre, prandaj, nuk mjafton që personi i autorizuar zyrtar, kur has në personin e dyshuar apo të panjohur, vetëm ta legjitimoj, por me atë rast duhet ta bëjë raportin për legjitimin i cili futet në evidencën e personave të legjitimuar (Periq. V. fizike dhe juridike me të cilat dallohet një person nga tjetri. 155 1987). Te vëzhgimi dhe marrja e përshkrimeve personale46 më e rëndësishmja është që të kihet kujdes për shenjat personale dhe karakteristikat tjera të hollësishme, p.sh, në rroba dhe valixhe, etj. Në situatat kur kryhet legjitimimi si pjesë e masave dhe aktiviteteve operative taktike të ndonjë vepre tjetër ose edhe si aktivitet i pavarur, por gjithnjë për shkak të kryerjes së veprës penale, kur me atë rast p.sh, është shfrytëzuar eksplozivi, mund të ndërmerren edhe veprime të caktuara të cilat në një fazë të mëvonshme të përpunimit kriminalistik në shumëçka mund të na ndihmojnë në rastin e eliminimit të disa personave. Për personat të cilët janë legjitimuar me rastin e lajmërimit për eksplodim, siç thekson Modly. D (1998. fq. 326), të merren shenjat papilare të të dyshuarve me ndihmën e pambukut, dhe të ndonjë tretësi të posaçëm siç është acetoni, uji i distiluar, etj. Marrja e strishos ka kuptim vetëm në intervalin kohor brenda 24 orëve pas eksplodimit, kur personat të cilët e kanë përdorur eksplodimin, apo kanë marr pjesë drejtpërsëdrejti t’i shtrohen këtij lloj marrjeje të strishos edhe pas këtij afati. Sot ekzistojnë pajisje shumë të sofistikuara transmetuese si p.sh, “ion scan”, (advanced chemical detecting sistem for narcotics, explosives and toxics), etj. për detektimin e kemikaleve të ndryshme. Fjala është për detektorin Ion scan, të Barringerit, i cili bazohet në aplikimin praktik të teknologjisë së quajtur “Ion mobility spectometry (IMS)”47. 46 Përshkrimi personal bëhet me fjalë (Portrai parle) dhe e ka dimensionin e vet statik dhe dinamik. I pari përfshinë gjestikulacionin, mimikën, pantomimën, maniret, përshtypjet faciale, qëndrimin e trupit, mënyrën e ecjes, të folurit, etj. Kurse i dyti përshkrimin personal më kompleks të karakteristikave të jashtme anatomikemorfologjike dhe shkathtësitë e njeriut. Përshkrimi personal për nevoja të policisë përmban kategoritë themelore në vijim: seksin, moshën, racën, madhësinë, ngjyrën, të dhënat morfologjike, të përgjithshme, shenjat e veçanta individuale, etj. Nga aspekti dinamik siç u cek, kur personi është në lëvizje përshkrimi personal është kompleksi i manifestimeve fiziologjike individuale të vetive të trupit të njeriut. 47 „IMS“ është mjet i fortë analitik, pajisje që mund të „nuhatet“ dhe momentalisht të identifikojë gjurmët e vogla dhe mbeturinat e kemikaleve (10-12) duke përfshirë drogën, eksplozivin, helmet si dhe prodhimet e benzinës. Koha e detektimit zgjatë vetëm disa minuta kurse në minutë detektohen 10 mostra. Pajisja mund të programohet për detektimin e tetë substancave të ndryshme simulative. Pajisja mund të detektojë eksplozive të ndryshme komerciale ushtarake duke përfshirë edhe ato plastike pa pasur nevojë të riprogramohet për grupe specifike. Gjithmonë vepron menjëherë dhe siguron identifikim pozitiv të shpejtë vizuel dhe me ton të pranisë së eksplozivit. Detekton eksplozivët: PENT, RDX, DNT, TNT, NG, HMX i TETRYL. Pajisja është e lehtë për tu bartur me dimensione 50x45x30 cm, pesha 27 kg. Për 156 Në situatat e tilla kur shfrytëzohet cilado mënyrë e detektimit të eksplozivit duhet pasur kujdes, edhe që në bisedë me personin të arrihet deri te të dhënat se në punën e tij të përditshme a përdorë mjete eksplozive, ose a përdorë medikamente të caktuara të cilat mund të kenë veti të ngjashme, siç janë p.sh, të sëmurët nga zemra të cilët përdorin nitroglicerinën dhe japin reagim pozitiv. Për këto arsyeje dhe arsyeje të tjera, personi i autorizuar zyrtar për çdo rast kontrollin e tillë të lokalit, personave dhe tjerave duhet të përdorë dorëza mbrojtëse për një përdorim në mënyrë që të mos i bartë me moskujdes mikrogjurmët nga një person në tjetrin, ose nga një objekt në personin apo objektin tjetër dhe që të mos e kontaminoj vendin dhe objektet të cilat janë objekt i interesimit. 11.1.5. Përcaktimi i identitetit Përcaktimi i identitetit është aktivitet operativ–taktik dhe teknik i cili ndërmerret gjithmonë kur paraqitet dyshimi në identitetin e personit të caktuar fizik. Identiteti përcaktohet me metodat e taktikës dhe teknikës së kriminalistike. Vërtetimi i identitetit të personit të caktuar nuk mjafton të bëhet vetëm në bazë të disa karakteristikave, por ai është i padyshimtë dhe i sigurt vetëm atëherë kur për personin e tillë vërtetohen të gjitha ato cilësi me të cilat personi fizik dallohet nga cilido person tjetër. Këto veti apo cilësi mund të sistemohen në tri grupe themelore, siç janë: a. vetitë juridike (emri, mbiemri, emri i babës, emri i nënës, shtetësia, gjendja martesore, vendbanimi, vendqëndrimi, dhe ndryshimet gjatë jetës); b.vetitë faktike (dita, muaji dhe viti i lindjes, vendi i lindje, kombësia, numri i amzës, i cili është i pandryshueshëm) c. vetitë fizike (vetitë trupore dhe gjinia, përshkrimi personal, shenjat e gishtërinjve) (Krivokapiç. V. 2005. 199; Modly.D; Korajliç.N; 2002/fq. 158). gjysmë ore nxehet. Mostrat mund të merren në formë të pluhurit me thithëse, në formë të avullit aerosol dhe me fërkim me filter – letër, gishtërinjët, rrobat. Për këto shkaqe dhe të tjera bastisjes së personave dhe banesave prezantojnë ekspertët për eksploziv ose të sektorit kontradiverziv, të cilët i njohin mirë karakteristikat morfologjike të eksplozivit që mund të fshihen në sheqer, kripë, allçi, vaj, djath, etj. 157 Kriminelët gjithmonë janë përpjekur ta fshehin identitetin e tyre dhe ta vështirësojnë përcaktimin e tij me qëllim që të mbetën të pazbuluar si kryerës së veprave penale. Këto përpjekje të kriminelëve për t’i ndërruar karakteristikat e tyre fizike dhe juridike gjithmonë kanë qenë të pranishme, prandaj shumë kriminel edhe janë përpjekur të jetojnë me emër të rrejshëm dhe me identitet të rrejshëm. Nuk janë të rrallë as rastet e ndërrimit të pamjes personale dhe figurës, madje edhe me ndihmën e operacioneve kirurgjike (kirurgjia faciale), me qëllim që të mbeten gjithmonë ose përkohësisht të tillë përderisa kryhet vepra penale (maskimi me rastin e kryerjes së banditizmave të ndryshme ose vjedhjeve me thyerje, përdorimi i dorëzave mbrojtëse me rastin e vjedhjeve me thyerje). Në histori janë të njohura dhe johumane veprimet e organeve gjyqësore me kryerësit e veprave penale si: damkosja e kriminelit si shenjë e përhershme, prerja e disa pjesëve të trupit etj. veprimet e tilla të vrazhda, të shënjimit permanent të identitetit sot nuk ekzistojnë më, por përpjeka e kriminelëve që identitetin e tyre ta fshehin edhe më tutje është e pranishme, së këndejmi edhe përpjekjet e organeve të zbulimit për t’i identifikuar ata. Përcaktimi i identitetit të personit të caktuar është i domosdoshëm në rastet kur duhet të zbulohet kryerësi i panjohur ose kur ndaj disa personave (i dyshuari, dëshmitari i gjallë), duhet të kryhet masa dhe aktiviteti i caktuar operativ – taktik, prandaj për ndërmarrjen e tillë është e nevojshme që paraprakisht të bëhet kjo. Përcaktimi i identitetit ndaj personit kryhet duke ndërmarr gjithnjë për këtë masat e përmendura dhe vetëm atëherë kur ekziston interesi zyrtar. Të gjitha këto situata nuk është e mundur që të parashikohen në fillim. Mirëpo, arsyet kriminalistike diktojnë që përcaktimi i identitetit të personave domosdo të bëhet në rastet si vijon: a. kur personi privohet nga liria; b. ndaj personit kundër cilit paraqitet kallëzimi penal; c. ndaj shtetasve të cilët policitë e jashtme i depërtojnë; d. ndaj shtetasve të huaj të cilët kryejnë vepër penale ose nëse u është shqiptuar masa mbrojtëse e depërtimit nga vendi, ose largimit nga territorit të shtetit; 158 e. ndaj personit i cili nuk i jep shënime për identitetin e vet, ose për vete jep shënime të rrejshëm; f. kur ekziston dyshimi se dokumenti personal është i falsifikuar; g. ndaj personit i cili për shkak të të metave psiko-fizike nuk është në gjendje që për vete të jap shënime, kurse nuk posedon as dokument personal dhe; h. identiteti domosdo përcaktohet edhe ndaj kufomës identiteti i të cilës nuk është i njohur. Në raport me personin të cilit duhet t’i vërtetohet domosdo identiteti policia mund të caktoj masën e kufizimit të lirisë së lëvizjes deri në 24 orë. Identiteti i personit apo kufomës vërtetohet me anë të metodave të ndryshme kriminalistike, me ç’rast teknika kriminalistike ka rëndësi të posaçme. Ekzistojnë tri mënyra themelore të identifikimit kriminalistik të personave siç janë: 1. identifikimi evidentues48, 2. identifikimi hetimor 49 3. identifikimi i ekspertizës 50. Mirëpo, sot me rastin e identifikimit rol të posaçëm ka përcaktimi i identitetit të personave me ndihmën e analizës ADN 51. Identifikimi mund të kryhet edhe në mënyra tjera të ndryshme: në bazë të gjurmëve dhe objekteve të gjetura në vendin e kryerjes së veprës penale, me ndihmën e metodave të ndryshme kriminalistike taktike dhe teknike, si p.sh, me matje krahasim, profilizim52 etj. Kur është në pyetje identifikimi i personave, në një masë të madhe, shfrytëzohen karakteristikat anatomike dhe antropologjike të trupit, para së gjithash tabanëve, të cilët më së shpeshti edhe shërbejnë për identifikim meqenëse këto gjurmë më së shpeshti mbeten në vendin e ngjarjes. Këto janë gjurmë të ecjes së njeriut, vrapit, madje edhe kërcimeve, por mund të jenë edhe gjurmët e këpucëve, këmbës së zbathur, sipërfaqësore, të thelluara, të dukshme dhe të padukshme. 48 Identitet se utvrđuje putem raspoloživih evidencija. Identitet se utvrđuje npr. putem prepoznavanja po fotografiji ili “uživo”. Identitet se utvrđuje putem vještačenja. 51 Daktiloskopia dhe ADN, nëse janë mostrat e pakontestueshme, tash për tash janë mënyrat më të sigurta të pëcaktimit të identitetit. 52 Profilizimi kriminalistik është procedurë metodologjike e përpunimit të profilit hipotetik të kryesit të panjohur të krimit. Bazohet në dokumentacionin e tërësishëm kriminalistik me qëllim të përcaktimit të motivit, moshës, gjinisë, profesionit, profilit fizik dhe psikologjik të kryesit. 49 50 159 Identifikimi shumë i suksesshëm i personave mund të bëhet edhe në bazë të dhëmbëve, madje edhe disa dekada pas vdekjes, si dhe në bazë të rezultatit të obduksionit të kufomës, madje edhe kur është e dekompozuar. Këto veprime identifikuese kryhen me anë të metodës kriminalistike teknike dhe të mjekësisë ligjore. (Krivokapiç. V, fq. 199). Por, në rastet kur gjendet kufoma situata është shumë më e vështirë sesa kur identifikohen njerëzit e gjallë, sepse vetëm në disa raste mund të paraqet vështirësi identifikimi i personave të gjallë, derisa te kufoma53 pothuaj që gjithmonë është detyrë e vështirë dhe është i domosdoshëm obduksioni 54. Kjo do të thotë se me rastin e obduksionit do të ndërmerren masat e nevojshme për përcaktimin e identitetit të kufomës. Kjo detyrë mbetet edhe atëherë kur është identiteti i njohur55. Gabimet më të shpeshta gjatë identifikimit bëhen për shkak të ndryshimeve në kufomë, sepse fytyra nuk i ka më mimika dhe pantomimat, pra personi faktikisht është vetëm një maskë, ngjyra është tjetër, kufoma e ka zënë një pozitë të cilën nuk e ka njeriu i gjallë, etj. prandaj parimi i kritikës këtu ka rëndësi të madhe, për shkak të të ashtuquajturit “njeriut të tretë”. Për këtë arsye është krijuar një rregull kriminalistike teknike që çdo kufomë për identitetin e së cilës ekziston qoftë pasiguria më e vogël duhet të trajtohet si i vdekur i panjohur 56. 53 Identifikimin e kufomës mund ta ndajmë në: 1. Konstatimi i identitetit të kufomës së njohur dhe 2. Identifikimi i kufomës së panjohur. (Vodinelić, V; 1972; 21-25) 54 „Neni 117, paragrafi 1 dhe 2. Obduksioni dhe ekshumimi i kufomës. (1) Kontrolli dhe obduksioni i kufomës ndërmerret gjithmonë në rastet e vdekjes kur ekziston dyshimi se vdekja nuk është natyrore. Nëse kufoma është varrosur, urdhërohet zhvarrosja me qëllim të obduksionit dhe kontrollimit. (2) Me rastin e obduksionit ndërmerren të gjitha masat e nevojshme për identifikimin e kufomës dhe shënohen të dhënat për veçoritë e jashtme dhe të brendshme trupore të kufomës”. 55 Letërnjoftimi, fotografitë dhe rezultati i kufomës ende nuk janë vetvetiu pronë e identitetit. Identifikimi duhet të bëhet sipas parimit të shpejtësisë sepse kufoma shumë shpejt ndryshon. Njohja e dëshmitarit nuk mjafton për sigurinë e identifikimit por duhet të ndërmerren metodat tjera identifikuese siç janë shenjat individuale, daktiloskopmi, rrobat dhe lidhet për dërrase në pozitë vertikale, pastaj identifikohet dhe bëhet analiza e ADN-së. (Korajlić N; 2003; 217.) 56 Identifikimi i kufomës së panjohur është mjaft i vështirë dhe kërkon aktivitet maksimal të policisë. Tek kufomat e panjohura duhet të shikohet me kujdes garderoba dhe sendet të cilat i vdekuri i mban me vete. Notesi, dokumentet, shkresat, bileta e udhëtimit është shumë e rëndësishme dhe nuk bën të harrohet ndonëse me këto sende duhet të kihet kujdes sepse mund të jenë të simuluara nga personi i cili dëshiron që të mos zbulohet identiteti i kufomës. Këto sende shfrytëzohen së bashku me rrobat në fazën e identifikimit me dëshmitarë. (Korajlić N; 2003; 218.) 160 Me atë rast është shumë e rëndësishme të kryhet përshkrimi sipas rregullave kriminalistike, kurse kujdes të posaçëm duhet kushtuar karakteristikave individuale (tatuazheve, lythave, gërvishtjeve). Kujdes të posaçëm duhet pas ndaj nofullave për shkak se dhëmbët janë të qëndrueshëm (madje edhe në zjarr), kurse nuk mund të gjenden as dy njerëz me karakteristika të njëjta të dhëmbëve. Në situata të tilla ndihma e stomatologut është e çmueshme. Fotografimi i kufomës është i domosdoshëm për shkak të shpallje, në pajtim me dispozitat e KPP, pra për tu shpallur në mjetet e informimit publik. Kur gjenden mbetjet e paidentifikuara të eshtrave, dhe metodat klasike të identifikimit nuk japin rezultate ekziston mundësia e shfrytëzimit të teknikës tredimensionale të rekonstruktimit facial. Procedura e rekonstruktimit facial fillon me mbledhjen e informatave fillestare për rastin ku janë gjendur të mbeturat e kufomës, rrobat e kufomës, pamja e vendit të ngjarjes, gjurmëve materiale të gjetura, etj. pastaj me analizën antropologjike përcaktohet realiteti i përafërt, gjinia, shtati, dhe raca në mënyrë që t’i hyhet modelimit. Kafka vendoset në mbështetëse improvizohet qafa, pastaj në bazë të të dhënave të marra me krijimet antropometrike në kafkë vendosen markerët mbi të cilët më vonë në tërë sipërfaqen e kokës hedhet plastelina. Në bazë të këtyre të dhënave, personat profesionist, zakonisht artistë që posedojnë njohuri nga antropologjia forenzike, i përcaktojnë konturat e fytyrës, formën, trashësinë dhe thellësinë e hundës, madhësinë e gojës, dhe pozitën e syve. Pas përpunimit të skulpturës në kokë vendoset perika, ngjyrën e së cilës dhe gjatësinë e cakton piktori sipas vlerësimeve të tij. Pas përfundimit skulptura fotografohet dhe shpallet në media dhe shfrytëzohet për qëllime operative për identifikimin e kufomës (Pavlçek. J. 2002). Duke ju falënderuar shkencës sot ekzistojnë teknika të ndryshme me ndihmën e të cilave është i mundur rekonstruktimi i pamjes së personit në bazë të kafkës së gjetur, gjë që shumë i ndihmon identifikimit të shpejtë dhe kualitativ të kufomave të panjohura57. Fjala është për 57 Me qëllim të identifikimit të kufomës në kriminalistikë shfrytëzohet metoda: e kontrollit të jashtëm dhe krahasimi i rezultateve të fituara me evidencat e personave të zhdukur, daktiloskopimi i kufomës dhe krahasimi i shenjave të gishtërinjve, njohja „për së gjalli” ose me anë të fotografisë, identifikimi odontologjik përmes statusit të dhëmbëve, analiza e eshtrave, përmes shenjave genome, animacioni kompjuterik, superimpozicioni. 161 metodat e drejtpërdrejta të identifikimit dhe me rastin e zbatimit të ndonjërës nga ato nuk do të thotë se nuk nevojiten edhe të tjerat, nëse ndonjëra prej tyre ka dhënë rezultat të mirë ose të besueshëm. Një nga metodat e tilla është edhe “superimpozicioni digjital”, e cila ka të bëjë me atë që antropologët shfrytëzojnë mundësinë kompjuterike me rastin e përcaktimit të identitetit të kufomës së panjohur, ashtu që fotografia e personit e cila konsiderohet se është e mundur të jetë e saktë në mënyrë kompjuterike përputhet skicë pas skice, fytyra me kafkën e gjetur. Madje edhe nëse nuk mund ta bëjmë përputhjen e plotë, mund të përjashtojmë disa mundësi në këtë mënyrë, të cilat mund të jenë të rëndësishme në rrugën e gjatë. (Genge. N. E. 2002, fq 171). Identifikimi i viktimave të eksplodimeve të rënda paraqet vështirësi të posaçme, sepse në kushte jashtëzakonisht të rënda e nganjëherë edhe të rrezikshme duhet identifikuar numër i madh i viktimave dhe i kufomave të cilat në të shumtën e rasteve janë të gjymtuara, të karbonizuara, të copëtuara, ose janë në gjendje të dekompozimit, kështu që njohja e tyre është e vështirësuar, madje edhe e pamundur. Për tu kryer me sukses identifikimi në kushte e këtilla duhet të ekzistojnë ekipe speciale të përbëra nga teknikët e kriminalistikës, ekspertët mjekoligjore, ekspertët e gjenetikës, antropologët dhe profesionistët tjerë. Këto ekipe duhet të jenë në lidhje të ngushtë dhe bashkëveprim me ekipet e shpëtimit.58 Identifikimi i kufomave të panjohura kryhet pas klasifikimi të tyre dhe përshkrimit të hollësishëm nga ana e anëtarëve të familjes. Pasi të jetë bërë kjo dhe nëse janë dhënë përshkrimet personale dhe ato përputhen me kufomën e caktuar, atëherë i tregohet kufoma anëtarit të familjes me qëllim identifikimi.59 Për identifikimin e objekteve si dhe të 58 Krahas pajisjes përkatëse ekipet duhet të disponojnë me laborator të improvizuar, sallë për kontrollin e kufomave (këto mund të jenë garazha, strehimore dhe lokale tjera të përshtatshme), me kartonat për identifikim, me qese të mëdha mundësisht të tejdukshme për transport të kufomave të karbonizuara shumë dhe me mbështjellës të vegjël për vendosjen dhe ruajtjen e stolive dhe sendeve tjera të cilat mund të lehtësojnë identifikimin. (Petrović A.; 1981., 516.) 59 Çdo kufomë e gjetur e panjohur duhet të shënohet me numër të shkruar në karton i cili lidhet me penj në qafën e kufomës. Gjithashtu duhet që çdo kufome t'i hapet kartoni identifikues i cili mban të njëjtin numër sikurse ai në kufomë, pastaj bartet në vendin e paraparë. Kur të gjitha kufomat e panjohura barten në vendin e caktuar nëse është e mundur duhet të klasifikohen sipas gjinisë, moshës, madhësisë, rrobave dhe 162 personave vlejnë pothuaj të njëjtat rregulla siç është cekur në pjesën “identifikimi taktik i personave dhe objekteve”. Nëse është fjala për eksplodimin supozohet se pjesët e trupit janë të shkatërruara, prandaj së pari duhet të përcaktohet forca dhe përmasa e fatkeqësisë në mënyrë që të rrethohet terreni në të cilin do të gjurmohet për kufomat dhe pjesët e tyre, dhe pas gjetjes së tyre të shënohet saktë lokaliteti i gjetjes. Të lënduarit të cilët janë të gjallë mund të ofrojnë edhe të dhëna për identitetin e vet, vetëm se duhet pyetur në mënyrë të përshtatshme. 11.1.6. Kontrolli kriminalistik Kontrolli kriminalistik është mbikëqyrje dhe depërtim sistematik i pareshtur në të ashtuquajturat mjedise kriminale, ose mjedise potenciale kriminale, ose individ të cilët tashmë janë të njohur si kriminel apo kriminel potencial. Fjala është për sistemin e të gjitha masave dhe aktiviteteve operative – taktike me anë të cilave personat e autorizuar zyrtar informohen për delikuentet dhe delikuencën, për fenomenet e rrezikshme shoqërore, pasojat dhe shkaktarët e atyre gjendjeve dhe dukurive, për faktorët dhe mjediset kriminogjene dhe viktimogjene, etj. me fjalë tjera kjo është formë e veprimtarisë së personit të autorizuar zyrtar e drejtuar ndaj kriminalitetit si dukuri masive. Këto aktivitete i zhvillojnë të gjithë personat e autorizuar zyrtar, varësisht nga shkalla e profesionalizmit, mënyra dhe mjetet e zbatuara në kuadër të ndarjes aktuale të punës. Gjatë kontrollit kriminalistik si formë e përcjelljes dhe studimit të kriminalitetit dhe të gjendjeve dhe dukurive të tjera të rrezikshme shoqërore, në territorin e caktuar policia lëvizë në sferën e “zonës së errët”. Në të para së gjithash bëjnë pjesë masat dhe aktivitetet operave të njohjes së informatave të ndryshme. Fjala është për indicet e para orientuese – informative të cilat jo rrallë janë shumë modeste. Bazë për ngritjen e kontrollit kriminalistik është ekzistimi i të ashtuquajturit dyshim i përgjithshëm, si masë mundësie. Dyshimi i përgjithshëm ka të bëjë me mjedisin e caktuar, vendin dhe personat në kuptimin që në atë rreth ose nga personat e caktuar do të mund të kryhej vepër penale. Tek dyshimi i përgjithshëm (ndonëse mund të ekzistojnë edhe bazat e dyshimit, madje edhe dyshimet e bazuara), kemi punë me indicet e shenjave tjera individuale dhe me këtë kursehen familjet e tyre që të mos i shohin kufomat tjera. (Petrović A.; 1981; 516.) 163 përgjithshme të cilat flasin vetëm për mundësitë e jo edhe për probabilitetin e caktuar. Dyshim i përgjithshëm gjatë kontrollit kriminalistik, me kohë mund të shndërrohet në “baza të dyshimit” ose “në dyshim të bazuar”, kryerësin e saj ose përgatitjen e veprës penale. Atëherë ky aktivitet operativ taktik shndërrohet në fazën e tij të mëvonshme në përpunim kriminalistik. Nga sa u tha rezulton se kontrolli kriminalistik i policisë është formë e përcjelljes dhe studimit të kriminalitetit dhe gjendjeve dhe dukurive tjera të rrezikshme shoqërore në territorin e caktuar, pra, objekt i kontrollit kriminalistik janë dukuritë masive me karakteri kriminal dhe me të gjitha elementet e tyre të cilat objektivisht manifestohen, siç janë: elementet e veprës penale, pasojat materiale të veprës penale, sjelljet e dyshimta të personave, përcjellja e faktorëve kriminogjen, siç janë vatrat kriminale, gjendjet e rrezikshme, etj. “dyshimi i përgjithshëm”, në formë të indiceve të përgjithshme, karakteristike për kontrollin kriminalistik mbështetet në përvojat kriminalistike lidhur me mjediset e caktuara, vendet apo personat. Kontrolli kriminalistik në kuptimin organizativ nuk është formë e posaçme e veprimit organizativ, por vetëm formë e veprimit. Ekzistojnë dy forma të kontrollit kriminalistik të cilat janë: kontrolli i përgjithshëm kriminalistik dhe kontrolli special kriminalistik, i ashtuquajtur kontrolli linear kriminalistik. Kjo ndarje është preliminare dhe kufiri midis tyre nuk është shumë ashpër i tërhequr ndonëse të parën para së gjithash e zbaton policia themelore, kurse të dytën policia kriminalistike (D. Modly; N. Korajliç, 249 – 50 fq.). 11.1.6.1. Kontrolli i përgjithshëm (operativ) kriminalistik Ky është sistem i masave dhe veprimeve operative – taktike me të cilat personi i autorizuar zyrtar në mënyrë të planifikuar dhe mirë të menduar vjen deri te njohuria mbi aktivitetet kriminale, vatrat kriminel dhe mjediset kriminale, si dukuri të cilat ende nuk janë evidentuar dhe konkretizuar në formën e ngjarjeve të paraqitura kriminale. Ky kontroll është i drejtuar në ruajtjen, evitimin, dhe zbulimin e aktivitetit kriminal, para së gjithash të kriminelëve profesional. Ndërmerret në bazë të dyshimit të përgjithshëm apo vlerësimit se mund të ndodh kryerja apo përgatitja, ose ekziston apo madje është kryer çfarëdo vepre penale. 164 Detyrë e kontrollit të përgjithshëm është evitimi dhe zbulimi i veprimtarive kriminale, dhe të gjitha formave tjera të rrezikimit të njerëzve të pronës dhe pasurisë, të rendit dhe qetësisë publike. Me këtë formë të kontrollit realizohet efekti preventive dhe represiv. Në kuadër të tij hynë një spektër i gjerë i çështjeve të sigurisë. Zbatohet sipas parimit territorial në kuadër të formës së aktiviteteve paralajmëruese, patrulluese dhe të përgjithshme operative. Fjala është për kontrollin kriminalistik të aktiviteteve paralajmëruese patrulluese dhe të kontrollit kriminalistik të formës detektive por të llojit të përgjithshëm. Kjo formë detektive e kontrollit kriminalistik është një shkallë ndërmjetësuese në raport me kontrollin e posaçëm, special dhe linear. “në kuptimin organizativ të kontrollit kriminalistik nuk është formë e posaçme e aktivitetit organizativ, por vetëm formë e veprimit. (D. Modly, 1999/ fq. 59). Te zbatimi i kontrollit të përgjithshëm kriminalistik përdorën mjetet dhe metodat zbatimi i të cilave kërkon një nivel profesional kriminalistik, kurse zbatohen ndaj objekteve të kontrollit. Puna kryhet në mënyrë rutinore me një shkallë të vlerësimit analitik, me observim dhe vështrim të drejtpërdrejtë të indikatorëve të cilët tregojnë për ngjarjet apo sjelljet me interes kriminalistik. 11.1.6.2. Kontrolli kriminalistik i posaçëm kriminalistik special linear. Kjo është formë e lartë e kontrollit që mbështetet në vlerësimin analitik dhe zbaton metoda dhe mjetet të llojit të vet të kontrollit, prandaj edhe një aftësim të posaçëm profesional të policëve në raport me llojin e caktuar të aktivitetit kriminal, të gjendjeve të rrezikshme, të kategorive të personave dhe të vatrave kriminale. Kjo shkallë e lartë e kontrollit kriminalistik zhvillohet në raport me kriminalitetin (në kuptimin penalo-juridik të ngushtë sipas parimeve lineare të njësive të specializuara organizative, grupit punues apo individit. Fjala është për formën e specializuar të veprimtarisë kundër grupeve të caktuara dhe llojeve të caktuara të veprave penale. Në kuadër të kontrollit linear kriminalistik si formë e specializuar e aktivitetit realizohet një shkallë e lartë e përpunimit analitik, bëhen vlerësime mbi rrezikun e objekteve të caktuara, mjediseve, vatrave, etj, hartohet programi aksionar dhe plani operativ i kontrollit. Te ky lloj kontrolli përpunimi operativ – analitik nuk guxon të bëhet nga 165 personat administrativ, por nga specialistët operativ me përvojë (grup më i vogël apo më i madh) (Modly. D. 1999, fq. 600). Në raport me përpunimin kriminalistik, kontrolli është shikuar nga aspekti kohor, një fazë më e gjatë. Përmes tij, personi i autorizuar zyrtar “është syri dhe veshi i shoqërisë” (Vodineliq. V, 1990 fq. 56). 11.2. MASAT DHE AKTIVITETET OPERATIVE TAKTIKE TË PËRGJITHSHME TË KARAKTERIT REPRESIV 11.2.1. Aktiviteti kërkimor. 11.2.1.1. Nocioni i aktivitetit dhe veprimtarisë kërkimore. Veprimtaria kërkimore paraqet sistem të masave dhe aktiviteteve operative – taktike dhe teknike të cilat drejtpërsëdrejti i ndërmerr policia sipas urdhrit të organit tjetër ose me vetiniciativë dhe me qëllim të gjetjes së personit të caktuar si dhe objekteve të cilat janë ose mund të jenë të ndërlidhura me veprën penale, gjegjësisht, me qëllim të përcaktimit të plotë të identitetit të personave dhe kufomave, nëse nuk ka qenë e mundur të vërtetohen në mënyrë tjetër. Veprimtaria kërkimore është vetëm një pjesë e përpunimit kriminalistik dhe si e tillë ajo ndërmerret post delictum me qëllim të: ¾ zbulimit të atyre kryesve të veprave penale të cilët janë në arrati ose nuk iu dihet vendbanimi apo vendqëndrimi; ¾ përcaktimi i të gjitha karakteristikave relevante identifikuese të kryesve të veprave penale; ¾ gjetja e personave të zhdukur nëse ekzistojnë bazat e dyshimit se deri te zhdukja e tyre ka ardhur si rezultat i veprave penale; ¾ gjetja e objekteve të cilat kanë lidhje me veprën penale, gjegjësisht mbledhja e informatave për to; ¾ përcaktimi i identitetit të kufomave të paidentifikuar, nëse ekzistojnë bazat e dyshimit se deri te vdekja ka ardhur me anë të veprës penale. Është me rëndësi të kihet parasysh se objekt i kërkimit janë personat fizik, gjegjësisht objektet dhe kufomat. 166 Veprimtaria kërkimore, krahas kësaj, ndërmerret edhe jashtë suazave të përpunimit kriminalistik në rastet si vijon ¾ kur duhet gjetur personin e ikur i cili është i sëmurë shpirtëror, dhe i rrezikshëm për rrethin; kur duhet gjetur fëmijën ose të miturin e arratisur nga shtëpia; ¾ nëse ekziston interes i arsyeshëm për gjetjen e adresës së vendbanimit apo vendqëndrimit të atyre personave të cilët nuk janë në lidhje me veprën penale; ¾ kur duhet të vërtetohet identiteti i personit të panjohur; ¾ nëse duhet të vërtetohet identiteti i kufomës së gjetur pas vdekjes aksidentale ose të natyrshme. Në qoftë se rezultatet e veprimtarisë operative janë të suksesshme, atëherë ato kontribuojnë dukshëm në përpunimin operativ, gjegjësisht mund të kenë efekte preventive kur me gjetjen e personave të cilët janë jashtë përpunimit kriminalistik (fëmijët, pleqtë, të sëmurët shpirtëror), evitohen pasojat dëmit të mundshëm. Duke pasur parasysh se veprimtaria kriminalistike operative mund të realizohet me sukses vetëm me ndërmarrjen sistematike dhe me plan të aktiviteteve procedurale dhe hetimore si të atyre jo formale, të përgjithshme operative taktike ashtu edhe procedurale dhe hetimore, është e qartë se për realizimin e qëllimeve të veprimtarisë kërkimore duhet të ndërmerren aktivitete të ndryshme nga secili grup i përmendur. Të gjitha këto aktivitete varësisht nga qëllimi i cili dëshirohet të arrihet, mund t’i karakterizojmë si veprimtari kërkimore. Shumësia e subjekteve të autorizuara për inicimin e kërkimit, llojllojshmëria e objekteve, qëllimeve dhe mënyrave të kërkimit si dhe dimensioni i ndryshëm hapësinor e kohor i akteve të kërkimit ofron mundësinë e kualifikimit të shumëfishtë të formës së veprimtarisë kërkimore. Duke pas parasysh objektin e kërkuar, veprimtaria kërkimore mund të ndahet sipas personave, objekteve dhe kufomave. Duke filluar nga qëllimet e kërkimit, kërkimet është e mundur të ndërmerren me qëllim të mbledhjes së të dhënave për personat dhe objektet, me qëllim të gjetjes së tyre dhe të vërtetimit të identitetit të personave. Sipas fushës së kërkimit dallohen kërkimet lokale, qendrore dhe ndërkombëtare. Aktet e kërkimit me të cilat iniciohet kërkimi janë fletëarrestet, shpalljet dhe kumtesat për kërkimin dhe kërkimet mund të jenë të shpallura me iniciativën e policisë dhe të subjekteve të tjera. 167 Veprimtaria kërkimore mund të ndërmerret ndaj të dyshuarve, të pandehurve dhe të dënuarve me vendim të plotfuqishëm adresa apo vendqëndrimi i të cilëve nuk dihet, gjegjësisht, të cilët janë në arrati ose janë duke u fshehur; ndaj personave që kanë ikur nga mbajtja e dënimit me burg ose sanksioneve tjera lidhur me privimin nga liria; personave të dëmtuar me vepër penale, dëshmitarëve dhe personave tjerë të cilët mund të ofrojnë të dhëna të rëndësishme për procedurën penale apo veprimtarinë operative nëse adresa e tyre e banimit nuk është e njohur; ndaj personave të zhdukur për të cilët ekzistojnë bazat e dyshimit se janë zhdukur me anë të veprës penale. Kërkimi mund të ndërmerret edhe ndaj personave të panjohur të cilëve duhet tu përcaktohet identiteti, ose ndaj personave të cilët janë zhdukur në rrethana të ndryshme (personat e moshuar, të paaftë, dhe të panjohur, personat shurdhmemec, fëmijët dhe të sëmurët shpirtëror të cilëve duhet tu përcaktohet identiteti, personat e sëmur shpirtëror, të rrezikshëm për rrethin dhe të cilët kanë ikur nga shtëpia ose nga institucioni shëndetësor, fëmijët dhe të miturit e arratisur nga shtëpia, nga institucioni korrektues – përmirësues, ose nga organi i kujdestarisë, gjegjësisht personat tjerë për të cilët ekziston interesi i arsyeshëm i gjykatës, prokurorisë, policisë, apo organit kompetent ushtarak, për konstatimin e vendbanimit apo vendqëndrimit të tyre). Sipas KPPK, kërkimet ndërmerren edhe ndaj disa objekteve të cilat kanë lidhje me veprën penale dhe për të cilat kërkohen të dhëna, gjegjësisht kërkohet gjetja e tyre. Si objekt i kërkimit me anë të shpalljes ndërkombëtare në aktet nënligjore ceken objektet e zhdukura dhe të vjedhura të cilat kanë rëndësinë të madhe për ndriçimin e veprave të rënda penale, gjegjësisht ato objekte të cilat kanë vlerë dhe rëndësi të madhe. Objekt i kërkimit (i shpalljes) mund të jetë edhe kufoma e cila është gjetur, kurse në mënyrë tjetër nuk ka mundur të verifikohet identiteti i saj (Krivokapiç, 2005, fq. 229- 230). 11.2.1.2. Kërkimi i personave të zhdukur Nga praktika e përditshme kriminalistike dihet se personat e të dy gjinive, të moshave dhe profesioneve të ndryshme, të konfesioneve dhe të kombësive të ndryshme, etj. zhduken çdo ditë, nganjëherë edhe në mënyrë misterioze. Publikun sidomos e shqetësojnë zhdukjet e fëmijëve. Problemi i zhdukjes së fëmijëve nuk është i ri, por kohët e fundit me shtimin e pedofilisë, për çdo ditë paraqiten ndryshime në 168 skenat mediale, në perceptimin e publikut dhe në qëndrimet e bashkësive shoqërore lidhur me zhdukjen e fëmijëve. Për shkak të kësaj në punën e policisë ndjehet apo vërehet një dallim në procedurën pas paraqitjes së zhdukjes së fëmijës NN, nga paraqitja për zhdukjen e të rriturit. Personat e moshës madhore në të shumtën e rasteve janë të punësuar, të martuar, kanë mënyrë të rregullt jetese, të adaptuar në rrethin në të cilin jetojnë, zhdukja e të cilëve zakonisht ka shkaqe të thella dhe arsyeje nga zhdukje e fëmijëve dhe rinjve. Pikërisht për zhdukjet e fëmijëve sidomos të moshës parashkollore shkaktojnë dyshime të posaçme të organeve të procedurës dhe në publik. Fëmijët dhe të miturit, për shkak të papjekurisë psikike, kureshtjes, naivitetit dhe sugjestiveve lehtë bëhen viktima të kryesve të veprave të ndryshme penale. Rastet më të reja të aferave të pedofilisë, të kidnapimit të fëmijëve me qëllim të marrjes së organeve të tyre për transplantim, për futjen në mall të bardhë, për pornografi fëmijësh (për kontakte fizike me persona të devijuar, për fotografime të fëmijëve), për eksperimente me organe të tyre, etj. flasin për nevojën serioze për qasje ndaj këtij problemi me të marr të lajmit për zhdukjen e tyre, dhe për ndërmarrjen e masave urgjente dhe të veprimtarive kërkimore. Nga këto zhdukje, për policinë më të rëndat janë rastet e të ashtuquajturave zhdukje serike të personave. Në rastet e tilla policia është nën presionin e posaçëm të publikut sikurse në rastet kur paraqiten viktimizimet rituale të fëmijëve nga ana e sekteve të ndryshme të ndaluara apo format e ndryshme të shfrenimit mbi fëmijët dhe të miturit. Janë më të rralla rastet e zhdukjes së fëmijëve për shkaqe të futjes së tyre në veprimtari kriminale. Fëmijët për shkak të papërgjegjshmërisë së tyre penale kriminelët profesional i shfrytëzojnë për kryerjen e veprave të ndryshme penale, nga shpërndarja e drogave e deri te vrasja (sidomos, në disa vende të Amerikës Jugore). Likuidimi i fëmijëve nga ana e kriminelëve profesional nuk është raritet, ato ekzekutime shërbejnë për tmerrimin e të tjerëve. Për këto shkaqe, policia moderne sot në sistemin e vet organizativ ka njësi të cilat merren ekskluzivisht me rastet e zhdukjeve të personave, gjegjësisht të fëmijëve. Rastet e zhdukjeve të personave kërkojnë bashkëpunimin më të ngushtë të policisë me organet e ndryshme shoqërore dhe qytetare. Pjesa më e madhe e personave të zhdukur kthehen ose gjenden të gjallë dhe të shëndoshë, në të vërtetë nganjëherë ata gjenden në gjendje të keqe psiko-fizike për shkak të rraskapitjes, keqtrajtimit 169 frikësimeve, etj. Kjo është një nga arsyet që policia nganjëherë nuk e fillon menjëherë në kohën e duhur aktivitetin dhe masat e kërkimit, sepse pritet që personat e zhdukur të lajmërohen, gjë që jo rrallë ka pasoja të kobshme për personat e zhdukur. Janë të shumta rastet që tregojnë se po të kishte reaguar me kohë policia personat e zhdukur nuk do të ishin të vrarë, të gjymtuar, apo të keqtrajtuar, etj. 11.2.1.3. Përse zhduken personat Kjo është një çështje aktuale, jo vetëm për policinë. Një numër i madh i njerëzve zhduket vullnetarisht, për arsye të ndryshme, siç është ikja nga familja, nga bashkëshorti, nga dashuria e pafat, nga shokët, nga notat e dobëta në shkollë, nga alimentacioni e deri tek identiteti i ri. Një numër i personave zhduket për shkak të amnezionit apo edhe për shkak të sëmundjes psikike të përkohshme apo të përhershme. Disa janë edhe viktima të fatkeqësive elementare, fatkeqësive alpinikemalore, të operacioneve speleologjike, zhytjes, ngrirjes, përmbytjes, etj.Një numër i tyre kryen vetëvrasje nëpër vende të paarritshme dhe vështirë të depërtueshme, ose në atë mënyrë që është shumë vështirë apo e pamundur të gjenden. Disa persona bien viktimë edhe e bishave të egra, kurse disa për shkak të veprave të kryera penale (vrasjet, madje edhe me shfaqje të antropofagisë, tregëtisë me organe të njerëzve, tregëtisë me mall të bardhë, marrjes së pengjeve, burgosjes kundërligjore, keqtrajtimeve, etj.). Nganjëherë janë edhe viktima të veprave penale, madje edhe zhdukjes së informatorët e „të zbuluar“, njrëzit e shërbimit informativ, agjentët sekret, hetuesit e fshehtë dhe personat tjerë. Pastaj grabiten njerëzit e njohur dhe të shkencës për shkaqe shantazhimi, për punë në laboratore, etj. Përfundimisht, arsye e zhdukjes mund të jetë edhe aventurizmi ose vdekja e natyrshme e papritur, e ashtuquajtura vdekje e befasishme, e njerëzve deri në të moment krejtësisht të shëndosh. Nganjëherë zhduken edhe viktimat e fatkeqësive të komunikacionit me qëllim që të mos jenë për t’I akuzuar shoferët e pandërgjegjshëm. Kriminelët, por edhe personat tjerë i zhdukun viktimat e tyre. Disa prej tyre janë të atillë që pamundësojnë zbulimin apo djetjen, madje edhe të eshtërave të viktimave, psh.duje i djegur në zjalle dhe furra të kazanëve të ngrohjeve, duke i shkrirë në acide të ndryshme, etj. 170 11.2.1.4. Koha e të kuptuarit për zhdukjen e personave Zakonisht, zhdukjen e personave e oaraqesin të afërmit e tyre, porsa e kuptojnë se janë zhdukur.Për fat të keq nganjëherë të gjendur në mes të frikës dhe shpresës, e vonojnë paraqitjen e zhdukjes së tyre dhe ajo vonesë e paraqitjes së zhdukjes shpesh shkakton dyshime tek policët. Kur me zemër të thyer e kuptojnë se personi i humbur nuk do tu kthehet më, atëherë e paraqesin, kurse kjo është vonë pas kohës së humbjes. Janë një varg momentesh objektive dhe subjektive që tregojnë se paraqitjen e zhsukjes është dashur ta bëjnë më heret. Pastaj, me paraqitjen a është vonuar me qëllim apo pa qëllim. Pra në rastin e fundit është e qartë se personi i zhdukur është bërë viktimë e ndonjë vepre penale. Çdo vonesë e paraqitjes së zhdukjes së personit, e vështirëson kërkimin e suksesshëm të tij, për çka policët sidomos janë shumë të ndjeshëm, gjë që rezulton edhe me mungesë mirësjelljeje të tyre me rastin e pranimit të paraqitjes së zhdukjes së personit. 11.2.1.5. Mënyra e të kuptuarit për zhdukjen e personit Në praktikën e përditshme kriminalistike, mënyra më e shpeshtë e të kuptuarit për zhdukjen e personave është lajmërimi i zhdukjes së tyre. Lajmërimi bëhet personalisht, përmes telefonit, me shkrim apo në mënyra tjera me mjete teknike-elektronike. Edhe lajmërimhet e tilla mund të jenë anonime dhe pseudonime. Por edhe për zhdukjen e personave mund të kuptohet përmes përfoljeve publike, me paraqitjen e personave juridik, përmes mediave publike, shpalljeve të shtypit ditor, etj. Përfundimisht, për zhdukjen e personit mund ta kuptojë policia edhe gjatë veprimtarisë së vet policore. Në mjediset rurale dhe urbane, zhdukjen mund ta paraqesin postjerët, inkasantët, kurirët e ndryshëm, etj. Kur është në pyetje zhdukja, vlen rregulli i përgjithshë: Çdo shenjë, apo sinjal për zhdukjen e mundshme të ndonjë personi apo të personave duhet trajtuar si lajmësim apo paraqitje të zhdukjes së personit/personave. 171 11.2.1.6. Pranimi i paraqitjes apo lajmërimit për zhdukjen e personit Aktiviteti kërkimor i policisë është veprimtari e posaçme e cila ndër të tjera ka për qëllim gjetjen e personave të zhdukur apo gjetjen e objektit (të gjallë apo të vdekur). Duhet pasur parasysh që personi i cili kërkohet nuk do të thot doemos që të jetë i njohur me emër, sepse ka zhdukje të tilla për të cilat ata që i paraqesin nuk kanë të dhëna, por e dijnë përshkrimin e tyre dhe vendin se ku ka banuar personi i zhdukur. Në rasttet e tilla përveç përshkrimit të tyre, rol luajnë edhe nofkat e tyre. Tendenca e disa punëtorëve të policisë që zhdukjet e personave t’i trajtojnë si më pak të rëndësishme, është e rrezikshme, sepse parimi kriminalistik-taktik i urgjencës vlen edhe për rastin e kërkimit apo hulumtimit të personit të zhdukur, pa marrë parasysh se çfar kërkimi është ai. Për zhdukjen e personave, policia të shumtën e rasteve e kupton përmes paraqitjes së zhdukjes. Paraqitjen e bëjnë zakonisht prindërit, kushërinjtë, miqët, shokët, kolegët, e tyre, etj. të cilët kanë jetuar së bashku, kanë punuar apo janë shoqëruar me personin e zhdukur. Në fazat e para të të kuptuarit për zhdukjen e personave, nganjëherë miqët dhe shokët e tyre janë burimi i vetëm i informatave relevante për policinë. Jo rrallë ata që e paraqesin personin e zhdukur, janë të shqetësuar, të hutuar, të brengosur dhe në panikë, sidomos nëse është zhdukja e papritur dhe e befasishme që ka indice për mundësinë e ekzistimit të veprës penale, ose kur është në pyetje zhdukja e fëmijëve dhe e të miturve, prandaj në situatat apo rastet e tilla, ata të cilët i pranojnë paraqitjet nuk guxojnë të bien nën ndikimin e sugjerimeve emocionale e cila shpesh reflekton nga personi që e paraqet zhdukjen. Ata duhet të jenë gjakftohtë, por njëkohësisht nuk guxojnë të vërehen ose të lënë përshtypjen se janë indiferent dhe të pandjenja, sepse përshtypja e tillë i demobilizon paraqitësit e rasteve të tilla ose i dekurajon ata dhe ua pamundëson kujtesën. Pra, nëse paraqitësit e rastit janë të shqetësuar, atëherë duhet ngadale dhe në mënyrë adekuate tu ndihmohet pët tu qetësuar dhe “sanuar”. Duhet të mbledhen sa më shumë informata për të zhdukurin, për mënrën dhe kohën e zhdukjes si dhe për arsyet eventuale, etj. në të kundërten ekziston rreziku për vendime jo oportune, të pabazuara dhe të gabueshme. Precedura me paraqitësin e zhdukjes së personit është identike sikurse për pranimin e kallëzimit penal nga dëshmitari apo i dëmtuari. Kjo nënkupton që paraqitësit duhet mundësuar ta japë lirisht dëshminë në 172 formë të plotë dhe ta thotë tërë atë që ai e konsideron të rëndësishme për personin e zhdukur,të cilin e paraqet. Pas paraqitjes së informatave duhet mundësuar atij që lirisht të jap edhe të dhënat identifikuese personale të të zhdukurit nëse i kujtohen ose nëse i ka të njohura. Varësisht nga vlerësimi, personi i autorizuar, i cili e pranon paraqitjen, paraqitësit mund t’i thuhet se çka është me interes të posaçëm dhe çka i intereson policisë më tepër për që të mund të kryhet masa e kërkimit më me sukse. Kjo qasje kognitive, gjithashtu nuk bënë të ketë karakter sugjestiv. Gjithsesi që duhet të mbledhen në mënyrë të saktë sa më shumë të dhëna për paraqitësin dhe për relacionin e tij me personin e zhdukur. Pas dëshmisë së lirë dhe spontane, sipas nevojës duhet shtruar edhe pyetjet e nevojshme të cilat mund të jenë konkretizuese saktësuese, plotësuese, kontrolluese, etj. Një nga pyetjet e rëndësishme është edhe pyetja lidhur me arsyet e mundshme dhe motivet e zhdukjes së tij. Pastaj pyeta për vendin se ku është parë për herë të fundit personi i zhdukur, pastaj rrethanat në të cilat është parë ai, kohën në të cilën është parë dhe kush e ka parë si dhe mënyra e supozuar e zhdukjes. Këto të dhëna e mundësojnë vlerësimin e vet zhdukjes dhe të masave për kërkimin e tij (formimin e versioneve, planifikimin e masave dhe aktiviteteve të nevojshme kërkimore, numrin e nevojshëm të njerëzve dhe mjeteve teknike, përdorimin eventual të qenit zyrtar, etj. Nës eparaqitësi nuk di përgjegjet për pyetjet e shtruara, atëherë atë duhet pyetur se a e di dikend tjetër që do të mund të përgjigjej. Pastaj duhet pyetur edhe pë.r shprehitë e mira dhe të këqia të personit të zhdukur, hobin e tij, profesionin, për mënyrën e ardhjes dhe të shkuarjes së tij në punë apo në shkollë, për vendet potenciale të shkuarjes së tij, a ka ndodhë më herët një gjë e tillë me të, për miqët dhe shokët e tij, për kolegët, kushërinjët, për vendet ku zakonisht ka ndejur, etj. Rol të rëndësishëm nganjëherë luan marrëdhënia familjare e të zhdukurit dhe ekzistimi eventual i arsyeve të shkuarjes nga shtëpia. Paraqitësin duhet pyetur edhe për sasinë dhe momentin e konsumimit të ushqimit dhe pijeve, sepse këto të dhëna janë relevante në rast të veprës penale.Pastaj paraqitësin duhet pyetur se a e di grupin e gjakut të të zhdukurit dhe nëse po atëherë duhet sgënuar edhe grupin e gjakut. Nëse është e mundur duhet siguruar edhe fotografia e të zhdukurit (sa më e re). Nëse është e mundur duhet të merret edhe mostra e flokut, e epitelit dhe e tajimeve të të zhdukurit. Preparatet kozmetike të tij, gjhithashtu duhet marrë edhe shenjat e gishtërinjëve nga objekti ku personi i 173 zhdukur ka prekur. Pastaj të dhënat për llogaritë bankare dhe për kartelat kreditore, nëse paraqitësi posedon të dhëna të tilla. Këtu bëjnë pjesë edhe detajet për vendet dhe dokumentet e udhëtimit, të dhënat e hollësishme për llojin dhe ngjyrën e modelin e rrobave të cilat i ka pasur personi i zhdukur në momentin e zhdukjes si dhe të gjitha hollësitë tjera që mund të jenë të ndihmojnë identifikimin e tij të movonshëm. Në bazë të informatave në dispozicion polici i cili e pranon paraqitjen, duhet ta formojë edhe idenë e rikonstruktimit të lëvizjes së supozuar të personit para zhdukjes së tij. Nëse është e mundur duhet të bëhet edhe rikonstruktimi real. Duhet konstatuar se a është fjala për pjanec eventual, vartës të drogave, për persom me sëmundje shpirtërore apo psiqikisht të sëmurë i cili mund të ketë prirje për vetvrasje, për person të hendikepuar, endacak, dromoman, etj. Rol të posaçëm kanë elementet e përshkrimit të cilat janë: gjatësia dhe zhvillimi trupor-fizik, forma e fytyrës, flokët, sytë, hunda, veshët,goja, shenjat individuale të tij dhe elementet tjera të përshkrimit personal (rrobat, këpucët, etj.). kur është fjala për rrobat, duhet siguruar të dhënat për ngjyrën dhe llojin e pëlhurës, përshkrimin e pullave dhe numrin e tyre, kualitetin etj. Pastaj është i rëndësishëm të dihet edhe stili i të hecurit. Koka a është e madhe, shpatuke apo trekëndëshe, etj. Kur është fjala për fytyrën, gjithashtu duhet cekur se a është fytyra e plotë, të thatë, fytyrë të ndezur, sytë të lëshuar, me puçërra, pegat e diellit,, mollëzat e qitura, „me maskën e shtatëzënës“, etj. Fytyra sot përshkruhet edhe si: formë piramide, e zgjatur, romboide, katërkëndëshe, bikonkave, josimetrike, etj. Pastaj edhe të dhënat për ngjyrën e flokut dhe fytyrës (teni), vetullat,ëerpikët, profili i hundës dhe gojës, qafa, krahët, shpina, barku, vithet, etj. Si ka ecur she si e ka mbajtur trupin, a ka qenë stereotip dinamik, psh. i gjallë, i shkathët, mesatarisht, pompoz, duke u luhatur, plogësht, i drejtuar,, vërtikal, i gërmysur, etj. Pastaj vetitë e të hecurit, si: duke i luhatur duart, duartë e lëshuara duke ecur, hecje re feminizuar mashkulli, hecje duke kërcyer, me kokë lart, të ulur, anash, etj.Kur është fjala për të folurit e personit të zhdukur, janë interesante të dhënat për belbëzimin, fuflimin, pengesat në të folur, pengesa në të folur, psh. Pengesa rreth shqiptimit të germës „r“, „fërshëllima“, etj 174 11.2.1.7. Vlerësimi i situatës Për të qenë kërkimi për personin e humbur i suksesshëm, herëçasherë duhet ndërmarrë masa mençurie; të shpejta dhe të drejta në aspektin taktik, sepse vetëm kërkimi pa lëshime dhe gabime ka gjasë për sukses. Pra te kërkimi i të zhdukurit kërkohet energji dhe qëndrueshmëri. Te kërkimi i përmasave të mëdha, i ashtuquajturi kërkim alarmues, merr pjesë një numër i madh i pjesëtarëve të policisë, veprimtarëve tjerë të shërbimeve shtetërore dhe qytetarët. Pra kërkimi apo hulumtimi është një aksion i ndërlikuar operativi sinkronizuar me masa dhe aktivitete tjera të ndërlidhura në mënyrë të ndërsjellë. Në to bënë zhvillimi i bisedave me shumë persona (gjinia, fqinjët, miqët dhe shokët, etj), hulumtimi i hapësirave të lira, me anë të angazhimit potencial edhe të vullnetarëve, kurse për terrene të vështira, angazhohet edhe ushtria, qenët e dresuar për kërkime të tilla, publikohen fotografitë një mjete të informimit, verifikimi i terrenit sipas parimit “nga dera në derë”, vlerësohet rreziku, informohen njësitet e posaçme të policive tjera, etj. planifikohen se cilat masa dhe aktivitete duhet ndërmarrë, çfarë numri i policisë do të angazhohet.Pra, se për çfarë kërkimi bëhet fjalë, varet nga rrethanat e çdo zhdukje konkrete të personit të caktuar. Në kuadër të teorisë së përgjithshme të shkencës së kriminalistikës sot është zhvilluar edhe „shkenca policore e hetuesisë“ si intervenim i lejueshëm ligjor dhe si intervenim i planifikuar drejtë në pikëpamje taktike, teknike dhe psikologjike e cila ka për qëllim gjetjen apo zbulimin e personave, objekteve etj. Në kuptimin më të gjerë të fjalës. Midis shkencës së udhëheqjes me policinë dhe shkencës mbi hetimin policor ekziston një lidhje shumë e ngushtë e brendshme. Pra njohuritë përmbajtësore për udhëheqjen e policisë, drejtpërsëdrejti duhet të barten në shkencën e hulumtimit policor. Çdo vendimi të ndërmarrë lidhur me hulumtimet policore, duhet ti paraprijë vlerësimi i situatës konkrete. Kjo në esencë do të thotë, shndërrimi i informatave dhe të dhënave në vendime të mira dhe të dobishme, të mbështetura në ligje. Pra, vlerësimi i situatës është parakusht i veprimit policor dhe pa të aktivistët e policisë nuk guxojnë të marrin kurrfarë vendimi. Fjala këtu është për procesin e të menduarit mirë, në të cilin, varësisht nga mundësitë, kërkohet edhe 175 veprimi i drejtë i policëve, në pajtim me situatën konkrete, me detyrat e parashtruara dhe me dispozitat e ligjeve në fuqi. Në kuadër të vlerësimit të situtës kërkohet edhe përgjigja në pyetjen; a mund të pritet kryrja e suksesshme e detyrave, në bazë të njohurive, forcave dhe mjeteve për kërkim, në dispozicion. Informatat të cilat i posedon policia, shpesh janë jo të plota, të pasigurta dhe të dyshimta, kështu që vlerësimi përfundimtar, kjo nënkupton edhe vendimin e drejtë, nuk është i mundur. Prandaj, situatat e tilla kërkojnë mbledhjen e mëtejshme të informatave sa më të reja. Kështu, në këtë mënyrë, procesi i të menduarit të policisë vazhdimisht ndërpritet me ardhjen e ardhjen e disa fazave gjatë realizimit të hetimit dhe kërkimit, kurse pas të kuptuarit dhe pas informatave pason vlerësimi rishtazi i situatës, etj. Kjo do të thotë se vlerësimi i situatës nuk ka përfunduar me marrjen e vendimit të parë, por pandërpre vazhdon, gjithnjë deri në përfundimin e detyrës. Masa e vlerësimit, varet nga sasia e informatave dhe e të dhënave në dispozicion (fondi i të dhënave) dhe nga ndërlikueshmëria e situatës dhe e detyrës konkrete. Vlerësimi i gabuar, shpesh është rezultat i bindjeve paraprake dhe i vendimeve të marra paraprakisht të cilat çojnë në manipulim. Distanca kritike dhe vlerësimi objektiv apo neutral i të gjithë faktorëve e mbrojnë procesin e hulumtimit policor nga gabimet, kurse detyra konkrete përbënë themelin e vlerësimit të situatës. Detyrat e policisë drejtëpërsëdrejti dalin nga dispozitat ligjore ose nga vendet urdhërdhënëse. Në rastin e parë policia, para së gjithash, me anë të interpretimit teleologjik të dispozitave ligjore do ta sajojë qëllimin që duhet të arrihet. Në anën tjetër, kur është fjala për detyrat e dhëna sipas urdhërit të udhëheqësit, policëve u mbetet pak hapësirë për veprim të pavarur dhe iu lejohet shmangie nga përmbajtja e urdhëresës vetëm në rastet kur situata ka ndryshuar dukshëm. Për këtë arsye, udhëheqësit, me rastin e dhënies së urdhëresave për kërkimin e personave, duhet tu lënë hapësirë për veprim të lirë dhe për marrjen e vendimeve sipas vlerësimit personal (diskrecional).Polici, të cilit i është besuar detyra e caktuar zyrtare, bartë përgjegjësinë e plotë për bazueshmërinë ligjore dhe për arsyeshmërinë e aktivitetit të tij zyrtar. Mer rastin e vlerësimit të situatës nga aspekti taktik gjithmonë duhet pasur kujdes për të gjitha rrethanat relevante të cilat e kërkojnë 176 ndërmarrjen e masave të hulumtimit policor. Nganjëherë, në procesin e vlerësimit është e nevojshme të përfshihen edhe çështjet nga sfera politike, sociale, ekonomike dhe peikologjike. Madje duhet të merren parasysh edhe qëndrimet dhe sjelljet e popullit dhe reagimi i mediave publike. Mbështetja e publikut dhe e mediave masive mund të ndihmojë shumë në suksesin e kërkimit. Mirëpo, edhe mundësitë vetanake duhet të vlerësohen në pajtim dhe paralelisht me vlerësimin e situatës së përgjithshme. Kushtet hapësinore dhe ato të kohës mund të ndikojnë gjithashtu në mënyrë vendimtare në konceptin e taktikës dhe mun të shprehen në efikasitetin e kërkimit. Policisë moderne, për kryerjen e detyrave të veta i duhet edhe teknika moderne, prandaj edhe në procedurën e kërkimit të personave, gjithsesi. Prandaj, edhe zhvillimi shkencor dhe teknologjik fuqishëm ndikon në procedurën operative taktike të policisë. 11.2.1.8. Arësimimi i policisë (kriminalistëve) Gjatë procesit të rregullt të arësimimit të policisë, me përmbajtjet mësimore për kërkimin policor, studentët duhet të përgatiten për punë dhe udhëheqje me akktivitetet e hulumtimit policor, varësisht nga niveli i tyre arësimor. Me planin e zhvillimit të ushtrimeve (kriminalistika situacionale) duhet të arrihet që të qartësohet plotësisht ndërlidhja midis teorisë shkencore dhe praktikës së aplikueshme. Me atë rast duhet kërkuar që studentët të aftësohen, sidomos për qëllimet kryesore të profesionit, si vijon: (1) Që situatat policore t’i kuptojnë dhe t’i vlerësojnë drejtë; ta zhvillojnë aftësinë për vendime alternative; të marrin vendime dhe t’i arsyetojnë ato, si dhe në rolet udhëheqëse të marrin pjesë edhe detyra të tilla; (2) T’i zbatojnë vendimet duke i angazhuar me atë rast forcat policore në mënyrë taktike dhe të drejtë dhe që në rolet udhëheqëse të marrin pjesë edhe në zbatimin e tyre (3) Që të mund ta kuptojnë dhe vlerësojnë rëndësinë dhe karakterin e ligjeve që kanë të bëjnë me policinë dhe me hulumtimet, të mbështetura në përvojat dhe parimet e formave të ndryshme të kërkimit policor; 177 (4) Që të disponojnë me njohuri themelore të teknikave policore të cilat do t’ua mundësojnë aplikimin e mjeteve të udhëheqjes dhe kryerjes së hulumtimit, në përputhje me rëndësinë e tyre dhe me parimet e shkencës së kriminalistikës, dhe (5) Që vazhdimisht ta analizojnë dhe zhvillojnë njohurinë e tyre taktike-teknike. Kurse, në disa përmbajtje studimore, në drejtim të qëllimeve kryesore, mund të plotësohen qëllimet konkrete të studimeve, gjegjësisht qëllimet e mësimit. 11.2.1.9. Veprimi menjëherë pas paraqitjes së zhdukjes Në rastin e çdo zhdukjeje të personit, kërkohet një veprim urgjent energjik, i gjithanshëm dhe intensiv, si dhe gjithpërfshirje në punë që nga fillimi. Mirëpo, gjithmonë duhet ruajtur nga kurthet e mundshme të rrezikshme dhe të fillohet nga supozimi se shumica e personave, zhdukja e të cilëve është paraqitur, një ditë do të këthehen përfundimisht. Është kundërligjore dhe joprofesionale pritja për disa ditë që të këthehet personi, e vetëm atëherë t’i hyhet përpunimit të rastit të personit të zhdukur, madje edhe atëherë shpesh në mënyrë rutinore, sipas shablonit “për të gjitha zhdukjet”, për çka nuk ka bazë. Vet protokollimi i paraqitjes së zhdukjes së personit dhe veprimi me atë rast duhet të zhvillohet sipas parimit kriminalistik-taktiktë operativitetit (shpejtësia dhe befasia) në tërësi. Kjo nënkupton që paraqitjen për personin e zhdukur duhet pranuar menjëherë dhe të veprohet pas saj., me ç’rast, procedura pas paraqitjes së zhdukjes së personit duhet të jetë e sinkronizuar dhe pa lëshime e gabime, sepse nga kjo shpesh varet jeta e njerëzve dhe shëndeti i tyre. Duhet të ketë unitet organik të veprimeve operative-taktike dhe të masave urgjente anticipuese të argumentimit. Përndryshe, rastet më dubioze mbeten të pandriçuara. Pra duhet të bëhen verifikime paralele urgjente, shpesh nëpër spitale, burgje, morgje, strehimore, agjenci udhëtimi,, në vendet e mëparshme të banimit apo të qëndrimit të personit të zhdukur, etj. Kjo, gjithashtu nënkupton edhe lajmërimin urgjent të të gjitha vend-kalimeve kufitare, zbatimin e kontrollit në mjetet e transportit publik (tren, anije, fluturake udhëtarësh,, autobus, etj.). Në rast të vlerësimit pozitiv, duhet të mobilizohet edhe publiku përmes mjeteve të informimit masiv, por me kujdes që të mos shkaktohet paniku i panevojshëm. Planifikimi i versioneve operative 178 për kërkimin bëhet në bazë të të dhënave në dispozicion. Gjatë hulumtimit, duhet të formohen sa më shumë që është e mundur versione, realisht të mbë[shtetura në zhdukjen e personit. Gjatë përpunimit një pjesë e tyre do të hedhet, kurse një pjesë mbetet në përpunim të mëtejmë, së bashku me ato që paraqiten rishtazi. Në këtë mënyrë edhe ruhet elasticiteti i planit të kërkimit të personave të zhdukur. 11.2.1.10. Masat taktike-teknike të hulumtimit të personave të zhdukur Masat dhe veprimet të cilat ndërmerren në kuadër të aktivitetit kërkimor duhet të jenë doemos të lloj-llojshme dhe dinamike. Karakteristikat kriminalistike-taktike të veprimtarisë kërkimore qëndrojnë në zbatimin intensiv të tyre, në ritmin e tyre „operandi“, dhe kjo duhet të jetë adekuate gjatë tërë veprimtarisë hulumtuese për personin e zhdukur. Kjo veprimtari, sipas natyrës së saj nënkupton një sistem të zhvilluar të informimit dhe koordinimit në punë. Veprimtaria kërkimore është aktivitget i vërtetë policor në terren. Roli i policisë së uniformuar këtu është shumë i madh.por, gjithashtu edhe bashkëpunimi dhe ndihma e qytetarëve është kusht i domosdoshëm për suksesin e masave të kërkimit. Njohuritë fillestare për zhdukjen e një personi duhet verifikuar urgjentisht, por edhe më vonë gjatë kërkimit duhet plotësuar ato vazhdimisht. Kusht themelor i suksesit është veprimi i shpejt dhe operativ për kërkimin e personit të zhdukur. Çdo bjerrje e kohës në aspektin e fillimit të kërkimit dhe të tempos së zbatimit të tij, negativisht shprehet në rrjedhën dhe përfundimin e veprimtarisë së kërkimit. Punët e kërkimit duhet të jenë ashtu të organizuara, që të mundësojnë dinamikë dhe shfrytëzim të mjeteve dhe sistemeve të telekomunikacionit bashkëkohor. Edhe masat e ndërmarra duhet të jenë në raport të arsyeshëm me ngjarjen dhe rëndësinë e saj, kurse organizimi policor i kërkimit duhet të jetë i tillë që policia të mund të veprojë menjëherë dhe në përbërje adekuate.. Rregullat e angazhimit dhe të instruimit të aktivistëve të policisë të cilët veprojnë në rastin e hulumtimit dhe kërkimit janë kusht për suksesin e kërkimit. 179 11.2.1.10.1. Përgatitjet dhe plani i kërkimit (hulumtimit) Me rastin e përgatitjes së masave të kërkimit duhet pasur parasysh se çfarë kategorie e personave kërkohen, lidhur me çfarë procedure dhe çfarë vëllimi i masës është i nevojshëm në kuptimin territorial. Hollësia dhe vëllimi i përgatitje së planit të gjurmimit, varet nga pesha dhe ndërlikueshmëria e rastit konkret lidhur me të cilin organizohet kërkimi, nga koha e cila është në dispozicion, njerëzit dhe mjetet teknike të cilat duhet të shfrytëzohen. Në situatat e befasishme të cilat nuk lejojnë kurrfarë shtyrje, nganjëherë në fazat e para të kërkimit ndërmerren masat dhe aktivitetet që janë më të nevojshme. Gjatë përgatitjes dhe planifikimit të masave të kërkimit duhet të shfrytëzohen të gjitha burimet e informatave në dispozicion. Të gjitha informatat dhe të dhënat në dispozicion duhet përpiluar në mënyrë të përpiktë, analizuar, dhe rregulluar. Sidomos duhet pasur kujdes për informimin e ndërsjellë azhur, vertikal dhe horizontal. Kur është fjala për kërkimin e përmasave të mëdha në kuadër të përgatitjeve të planifikimit duhet të sigurohet edhe udhëheqja unike me aksionin, të përpunohen në mënyrë të saktë dhe të harmonizohen masat dhe aktivitetet operative të kërkimit, dhe nëse ekziston rreziku i shtyrjes sipas nevojës edhe masat anticipuese të argumentimit, duhet të përpunohen dhe saktësohen detyrat e disa grupeve operative dhe njësive tjera organizative. Me nënplanet gjegjëse duhet të përpunohet plani i aksionit të njësive speciale të policisë, atëherë kur përdorimi i tyre paraqitet si i domosdoshëm. Në planin operativ të kërkimit sidomos duhet të parashikohen dhe të përpunohen masat dhe aktivitetet operative të cilat duhet të ndërmerren në kuadër të kërkimit të personit të zhdukur, rendi i ndërmarrjes së tyre, kush duhet t’i ndërmarr, mjetet e ndryshme teknike, etj. Me këto masa dhe aktivitete në esencë bëjnë pjesë; kontrolli i hapësirave të hapura (terrenet), automjetet, lundrueset, legjitimimi i personave, bllokada, pusia, racia, vëzhgimi, angazhimi i të besuarve, publikimi i fotografive të personit të zhdukur në mjetet e informimit, pllakatet, mbledhja e informatave nga personat, shikimi i dokumentacionit dhe evidencave të ndryshme të personave juridik, shfrytëzimi i qenit zyrtar, helikopterit, poligrafi për testim, etj. Te masat e thukëta me përmasa të mëdha të kërkimit duhet të sigurohet mjetet e posaçme për 180 lidhje dhe me plan të parashihet regjimi i shfrytëzimit të tyre, mënyrat e transmetimit të lajmeve dhe urdhëresave, etj. Varësisht nga konfiguracioni dhe madhësia e terrenit duhet të sigurohet numër i mjaftueshëm i qenve special të dresuar, sidomos “nuhatësit”, si dhe udhëheqësit e tyre. Nëse kërkimi është duke u bërë nëpër terrene të pakalueshme, ose vështirë të kalueshme, duhet pasur parasysh se ata të cilët bëjnë kërkimin duhet të jenë të përgatitur në mënyrë adekuate dhe të pajisur me rroba, këpucë dhe mjete tjera ndihmëse 11.2.1.10.2 Kontrollimi i terrenit Mënyra e kontrollimit të hapësirave të hapura, që në gjuhën operative quhen” terrene”, varet nga madhësia dhe konfiguracioni i tyre (topografia), kushtet për kalim, shikueshmëria dhe karakteristikat tjera. Mënyra e kontrollimit varet edhe nga mjedisi urban ose fshatar. Rol të rëndësishëm luan edhe numri i policëve veprimtar të përfshirë në kërkim, përgatitja e tyre, etj. Lidhur me këtë nuk ekziston ndonjë shabllon. Situata konkrete e dikton mënyrën e kërkimit. Nganjëherë është e nevojshme të vendoset bllokadë, madje edhe bllokadë e thellë. Me rastin e kontrollimit të terrenit nuk kërkohen vetëm personat e zhdukur dhe mbetjet e tyre, por edhe objektet dhe gjurmët që tregojnë prezencën dhe lëvizjen e tyre. Kur dyshohet në kidnapim, terrorizmi, krahas marrjes së pengjeve, etj. kontrolli kryhet me masa të kujdesit më të rreptë. Mënyra e kontrollimit të objekteve të pabanuara dhe të kulmeve të shtëpive kryhet në përputhje me rregullat taktike dhe me masat e posaçme të kujdesit, kur përdorimi i tyre është elementar. 11.2.1.10. 3. Kontrollimi i lagjeve Tek kontrollimi i vendeve të banuara në kuadër të zbatimit të kërkimit zbatohen rregullat taktike të kombinuara të kërkimit të vendeve të hapura dhe të mbyllura me masat përkatëse të kujdesit të shtuar. Kontrollimi i lokaleve të mbyllura dhe hapësirave kryhet në pajtim me dispozitat pozitive të KPP, dhe sipas planit të posaçëm. Ndërkaq, rrjedhën e jetës publike duhet penguar vetëm në atë masë sa është e domosdoshme për zbatimin e masës së kontrollit dhe gjithmonë duhet vlerësuar mirë se cilën masë dhe aktivitet taktik duhet ndërmarrë. Kërkimi dhe kontrollimi duhet bëhet në tërë lagjen, ose në disa pjesë të saj (kuarte, mikrorajone, blloqet e shtëpive, etj). Jo rrallë është e 181 nevojshme të kryhet bllokada e furishme e territorit. Për zbatimin e kësaj forme të kërkimit pjesëtarët e policisë që marrin pjesë në të duhet ta njohin mirë teknikën e futjes në ndërtesa, t’i njohin lokalet e mbyllura, oborret dhe hapësirat e objektet tjera dhe të kenë kujdes për kurthet eventuale të qëllimshme dhe të paqëllimshme të cilat i presin, dhe për këtë t’i angazhojnë qenët. Rekomandohet veprimi i dy grupeve hetimore: njëra e bënë kontrollimin e drejtpërdrejtë, kurse tjetra vëzhgon dhe bënë sigurimin. Ato grupe mund të veprojnë paralelisht dhe në mënyrë të kombinuar, sipas rrethanave konkrete dhe planet e veprimit paraprakisht të hartuara. Duhet evituar çdo stihi dhe veprim të pakoordinuar. Do të kishin dashur të tërheqim vëmendjen që në rast të kërkimit të kriminelëve të rrezikshëm, të cilët janë përfshirë në zhdukjen e personit dhe janë në arrati, duhet pasur kujdes se ata gjithmonë janë në pozitë më të mirë dhe në raport me policinë, sepse i kanë strehimoret, kurse në mesin e tyre mund të gjenden edhe persona plotësisht të pafajshëm. Në raste të tilla varësisht nga shkalla e rrezikut nga sulmi i befasishëm, lëvizja dhe kalimi i pjesëtarëve të policisë duhet të bëhet rrëzë ndërtesës, murit, etj. mirëpo, ashtu që drejtimi dhe këndi i shënjestrimit ndaj kriminelëve eventual të fshehur që janë në arrati, të jetë gjithmonë i përshtatshëm, dhe të evitohet shënjestrimi eventual nga ana e tyre. Kërkimi kryhet varësisht prej kohës dhe rrethanave të paparashikueshme në të cilat mund të haset. Kërkimi varësisht prej kushteve konkrete mund të bëhet detajisht dhe i plotë, ose vetëm pjesërisht. Përmasat e kërkimit kërkojnë shfrytëzim të numrit të madh të policëve. Kërkimet gjatë natës i shtojnë vështirësitë dhe është e nevojshme të sigurohet burim i mjaftueshëm i dritës apo mjeteve për vëzhgim në errësirë. Jo rrallë paraqitet dilema se a të bëhet kërkimi natën me gjithë rreziqet e pranishme, apo të pritet agimi. Nganjëherë për këtë vendosë nevoja e zbatimit të momentit të befasisë. 11.2.1.10.4. Kontrollimi i hapësirës së ngushtë, lokaleve dhe pasurisë personale të të zhdukurve. Zakonisht duhet të kontrollohet hapësira e ngushtë në të cilën është zhdukur personi ku ka jetuar dhe qëndruar ai si dhe objektet të cilat i ka shfrytëzuar me qëllim që të gjenden çfarëdo informatash materiale 182 që mund të ndihmojnë për kërkimin e tij. Nganjëherë kontrollimin duhet kryer përmes qenve hulumtues special të dresuar dhe me mjetet të ndryshme teknike (pajisjet termovizuele, endoskopi, inspektoskopi, llamba UV, lluma – llamba, detektorë për metal dhe detektorë për aromë). Rekomandohet konservimi i gjurmëve të aromës së personave të zhdukur me anë të teknikave të posaçme, p.sh, duke futur copa të leshta ose të pambukta sterile në vendin e kontaktit të supozuar 20 minuta dhe pastaj të bëhet arkivimi i atyre copave në enë të qelqit hermetikisht të mbyllura duke e thithur aromën me thithëse speciale në filtrin e letrës i cili është steril dhe duke i ngrirë në kontejnerë. Kur më vonë gjatë gjurmimit paraqitet nevoja për kontrollimin e vendit të caktuar apo hapësirës për të cilin dyshohet se e ka vizituar personi i zhdukur, mund të shfrytëzohen qenët kërkues të cilët do ta marrin aromën e konservuar. Aromat e marra policitë bashkëkohore i arkivojnë në të ashtuquajturat banka të aromave. Duhet të merren edhe materiale biologjike të cilat i takojnë personit të zhdukur për ekspertizë eventuale të ADN-së. Kontrollimi përfshinë edhe jashtëqitjet nëpër kontejnerë të hedhurinave, deponitë e mbeturinave të qytetit, stalla, grumbull mbeturinash, gropa septike, sepse edhe aty mund të gjenden udhërrëfyesit indicial natyror që kanë lidhje me zhdukjen e personit. 11.2.1.11. Mbledhja e informatave nga personat. Sipas natyrës së problemit çdo gjurmim për personin nënkupton mbledhje të informatave nga personat sipas rregullave të taktikës kriminalistike. Për cilët persona është fjala, është çështje vërtetë e kushtëzuar nga rrethanat e rastit konkret. Por, zakonisht ata janë kushërinjtë, shokët dhe miqtë, kolegët, dëshmitarët e gjallë ose ata që kanë fjalë, mjeket, priftërinjtë, avokati, inkasanti, postieri, mjeshtrit e shtëpisë dhe personat tjerë që e kanë njohur të zhdukurin dhe mund të japin informatat e dobishme për të. Mënyra e mbledhjes së informatave varet nga ajo se a është i zhdukuri fëmijë dhe i mitur, i moshuar, i popullarizuar, politikanë, etj. Teknikat e mbledhjes së informatave, konform taktikës kriminalistike duhet zbatuar në formë të ndonjë tipi të intervistimit, bisedës, apo bisedës informative (nëse është një pyetje i dyshuari potencial). Siç e kemi cekur më herët, përveç përmbajtjes së dëshmisë duhet përqendruar vëmendjen edhe në “lëvizjet e trupit” të personit me të cilin bisedohet. Në “lëvizjet e trupit” në praktikën e përditshme të kriminalistikës nuk përqendrohet vëmendje e mjaftueshme. Qëndrimi i trupit, lëvizjet, motorika në 183 formë mimike dhe pantonime, e ashtuquajtur pamje simptomatike e bashkëbiseduesit lë përshtypjen dhe mund të ofrojë informata të llojit të vet mbi bashkëbiseduesin në bazë të përshtypjes që ai e lë. Në pajtim me rregullat e psikologjisë kriminalistike “lëvizjet e trupit”gjithmonë duhet ndërlidhur me përmbajtjen e dëshmisë verbale. Në rast se ekziston disharmoni e shkallës së caktuar, atëherë kjo është shenjë alarmi. Duke shikuar njerëzit derisa flasin kriminalistët mund të përfundojnë shumëçka. Për këtë arsye ata gjithmonë duhet t’i vështrojnë dhe përcjellin shenjat të cilat me trupin e tyre i japin bashkëbiseduesit në mënyrë të pavetëdijshme. Mirëpo, një numër shumë i vogël i shenjave mund të zbulojnë shumë. Me këtë rast duhet pasur parasysh se si flet trupi i bashkëbiseduesit, ashtu ekziston edhe të folurit e trupit të kriminalistit i cili e merr në pyetje. Ai mund ta shfrytëzoj këtë lëvizje të trupit në mënyrë pozitive, p.sh, ta liroj bashkëbiseduesin kur ai është nervoz dhe i pasigurt ose madje i frikësuar me anë të qëndrimit të relaksuar dhe spontan të vetin. Midis bashkëbiseduesve nuk bënë të ketë kurrfarë barrierash fizike. Kriminalisti që merr në pyetje gjithmonë duhet të ketë parasysh disa lëvizje dhe qëndrime të bashkëbiseduesit, midis kontrollit të tij, sado që ai të mundohet, sidomos gjatë shënimit të përmbajtjes së dëshmisë, pra ta ketë bashkëbiseduesin gjithmonë në këndin e shikimit. Me rastin e bisedimit me personat, kriminalisti duhet t’i flet fjalitë të qarta dhe të kuptueshme. Toni i ulët zgjon mosbesimin, toni i pandryshuar paralajmëron nënçmim, toni tepër i lartë, dëshirën për dominim dhe dhunë, etj. Duhet folur ngadalë dhe qetë. Kriminalistët të cilët flasin shumë shpejtë dhe paqartë, shkaktojnë mosbesim. Bashkëbiseduesin gjithmonë duhet shikuar në sy. Ata që gënjejnë në situatë të tillë i shmangen shikimit direkt dhe lëvizin në karrigë, kurse në pyetje përgjigjen sikurse të kishin bllokadë mendore, janë nervozë dhe të brengosur e që manifestohet në mënyra të ndryshme, bëhen agresive dhe marrin qëndrim protestues. Siç është cekur, përshtypjen e parë e jep tërë trupi i bashkëbiseduesit, por edhe i kriminalistit. Në bazë të qëndrimit të trupit të bashkëbiseduesit, kriminalisti duhet ta nxjerrë përfundimin për gjendjen shpirtërore të tij, madje edhe për karakterin e bashkëbiseduesit. Si duhet sajuar rrenacaku? Kjo pyetje është shumë e rëndësishme në momentin e pranimit të paraqitjes për personin e zhdukur. Gënjeshtarin zakonisht nuk e 184 tradhton fjalori, sepse ai përzgjedh mirë atë. Atë më parë e tradhton trupi i tij, sepse i thahet goja dhe i lëpinë buzët, këmbët dhe duart herë i ofron herë i largon, i kërcet gishtat e duarve, rreh dyshemenë me këmbë, merr një qëndrim jo të natyrshëm të trupit, lëvizë me shikim, i fut duart në xhepa, fërkon laprat e veshëve, hundën apo mjekrën, dhe shikon poshtë, etj. Është vërejtur se personat që gënjejnë bëjnë shumë gjestikulacione. Pra, gënjeshtra përcillet me një varg dukurish fiziologjike prej të cilave disa mund të vërehen me perceptim të thjeshtë pa kurrfarë instrumenti. Të tilla janë p.sh, frymëmarrja e shpeshtë, të skuqurit e fytyrës, dridhja e buzëve, lëvizjet e kapakëve të syrit, rrudhja e lëkurës së ballit, zbehja, djersitja, dridhja, kërkon ujë, (nganjëherë me qëllim që të fitoj kohë për të menduar), përpin pështymën, etj. Shenjat tjera të gënjeshtrës janë: shikim i frikshëm, të qeshurit e dhunshëm, pasiguri e zërit, belbëzim, ndryshimi i ngjyrës së zërit dhe intonacionit, lëvizjet pakontrolluar të ekstremiteteve, ndreqja e kravatës të fërkuarit e duarve, kërcet me gishta mbi tavolinë shikon plafonin, etj. Simptomat e cekura nuk do të thotë domosdo se është fjala për gënjeshtër, por gjithsesi tregojnë për një shkallë të përgjithshme të shqetësimit që meriton vëmendje. Duhet pasur parasysh se disa individë, sidomos kriminelët profesional, plotësisht e mbajnë nën kontroll pantomimën dhe mimikën dhe fare nuk e zbulojnë jetën e tyre të brendshme psikike, pra, janë në gjendje që plotësisht rrejshëm ta simulojnë. Për shkak të kësaj që u cek kriminalistët që pranojnë paraqitjen e zhdukjes së personit, me kujdes dhe pareshtur duhet ta vështrojnë paraqitësin pa u vërejtur. Nga kriminalisti kërkohet përvojë që të mund të gjykoj drejt dhe të vlerësoj disa simptoma të trupit të cilat i jep paraqitësi. Kriminalisti mund të nxjerrë përfundim se bashkëbiseduesi ka frikë dhe është nervoz, i hutuar, i brengosur, etj. Pamja psiko – fizike lëvizë varësisht se a është fjala për emocione pozitive apo negative. Pra, kriminalisti në bazë të përmbajtjes së dëshmisë së personit dhe mënyrës së dhënies së saj duhet të nxjerrë përfundim se a e ka treguar personi të vërtetën apo ka gënjyer. Ato përfundime janë rezultat i procesit spontan dhe shpesh të pavetëdijshme. Në bazë të pamjes psiko-fizike mund të nxirret përfundimi edhe për vetitë e personit i cili jep dëshmi. Nganjëherë mund të nxirret shumë më tepër përfundim nga sjellja e personit sesa nga ajo që ai e deklaron. Prandaj duhet pasur parasysh se lidhja e qartë e shprehjes së sjelljes dhe vetive të personalitetit nuk ekziston, dhe se njerëzit dukshëm dallohen si dhe se një mënyrë e të shprehurit apo e sjelljes te një njeri mund të 185 nënkuptoj diçka tjetër, kurse të njeriu tjetër diçka tjetër. Me këtë rast duhet pasur parasysh edhe faktin se ekzistojnë disa lidhje të definuara të shprehjes së sjelljes dhe personave. Gjithmonë duhet pasur kujdes edhe për shprehitë dhe zakonet e njerëzve, paragjykimet e ndryshme, qëndrimet jetësore të tyre dhe përkatësinë fetare. 11.2.1.12. Vrojtimi (vëzhgimi)i pikave dhe personave të caktuar Gjatë kërkimit të personave të zhdukur sidomos nëpër të ashtuquajturat “gjurmë të nxehta”, (sot konsiderohet se gjurmët janë të nxehta vetëm brenda një ore nga momenti i lajmërimit të rasti), nganjëherë është e nevojshme të caktohet edhe vrojtimi afatgjatë, drejtpërsëdrejti nga policia apo nga të besuarit e ndonjë pike të caktuar, ose personi, kur për këtë ekzistojnë arsye të bazuara. Të tilla mund të jenë vendi ku qëndron personi, vendet e shpërndarjes së objekteve ilegale deri te mbikëqyrja e “bankave” të organeve të njerëzve. Këtu nuk është fjala për masat të cilat përkohësisht kufizojnë të drejtat kushtetuese të caktuara qytetarit, por për të ashtuquajturën vëzhgim të përgjithshëm të karakterit jo formal, me të cilin nuk preket në të drejtat kushtetuese të qytetarit. Fjala është për formë të punës policore të cilën e shfrytëzojnë të gjitha policitë. Shkak i vëzhgimit në rastin tonë mund të jetë edhe zhdukja e një personi. Detyrat e mbikëqyrjes janë marrja e të dhënave që mundësojnë zbulimin e personit të zhdukur. Kështu mund të vendoset mbikëqyrja ndaj farefisit të personit të zhdukur, miqve, shokëve dhe personave tjerë me të cilët ai ka pasur lidhje, vendeve ku ka qëndruar personi i zhdukur, ose ku ka shkuar ai. Arsyeja themelore është që të mblidhet material argumentues që do të ndriçonte rastin e personit të zhdukur dhe gjetjen e tij. Në pajtim me parimet e lartcekura taktike – kriminalistike vëzhgimin dhe mbikëqyrjen, policia mund ta organizojë, atëherë kur në mënyrë tjetër nuk mund të vij deri te të dhënat e nevojshme, sidomos, kur dyshon se personi i zhdukur ka mundur të jetë viktimë e veprës penale. Me vëzhgim dhe mbikëqyrje personi i autorizuar i policisë fiton përshtypje të rëndësishme personale të cilat mund të shërbejnë në gjurmimin e mëtejmë të personit të zhdukur. Këto masa jo rrallë ua kanë shpëtuar jetën njerëzve të zhdukur sidomos kur ka qenë fjala për situatat e pengjeve. Këtu nuk ka nevojë të flasim për llojet e vëzhgimeve dhe mbikëqyrjen, mënyrat e zhvillimit të tyre, regjistrimin e të dhënave të mbledhura nga vëzhgimi dhe mbikëqyrja, etj. Me 186 rëndësi është të përmendim se vëzhgimi dhe mbikëqyrja do të ishin të suksesshme nëse plotësohen disa kushte. Para së gjithash policia duhet të disponoj me njerëz të mjaftueshëm dhe profesionalisht të aftësuar, me pajisjen teknike adekuate, masat duhet të zhvillohen në mënyrë permanente, etj. Vëzhgimi dhe mbikëqyrja zakonisht kërkojnë një angazhim të një numri më të madh policësh, e që në situatën e sotme të mungesës së kuadrove hap shumë probleme praktike pothuaj të pazgjidhura. Këto masa shpesh kërkojnë edhe punë jashtë orarit. Por, kjo nuk është arsyeje që të mos merren këto masa kur kjo është në interesin e zbulimit ë personit të zhdukur. 11.2.1.13. Verifikimi permanent i evidencave të caktuara. Evidencat kriminalistike bëjnë pjesë në mjetet ndihmëse klasike të çdo policie. Nga evidencat ekzistuese kriminalistike (operative), kur është fjala për personat e zhdukur, si evidenca shumë interesante janë evidencat e kufomave apo skeleteve të panjohura, të personave dhe objekteve të panjohura. Këto evidenca plotësohen në mënyrë të ndërsjellë, pastaj kjo mund të jetë evidenca e sendeve të gjetura, e personave të legjitimuar, etj. këtu bënë pjesë evidenca e dokumenteve të cilat i mbajnë personat tjerë juridik, sidomos shëndetësore. Rol të posaçëm kanë të dhënat e organeve tjera policore, sidomos ndërkombëtare mbi personat e gjetur, të cilët nuk mund të japin informata për vete, ose supozohet se kanë dhënë informata të rrejshme për identitetin, si dhe evidencat për kufomat e gjetura të paidentifikuara. Gjatë kërkimit të personave të zhdukur, paraqitet nevoja e ndërmarrjes edhe të masave dhe aktiviteteve tjera operative, siç është poligrafi, kontrolli i postës, etj. Si masë fillestare dhe themelore shpesh paraqitet legjitimimi i personave. 11.2.1.14. Paraqitjet e rrejshme të zhdukjes së personave. Për paraqitjen e rrejshme të zhdukjes së personit bëhet fjalë kur paraqitësi e din se personi të cilin e paraqet si të zhdukur nuk është i zhdukur. Paraqitja e rrejshme zakonisht është e lidhur për fshehjen e veprës penale jo rrallë të vrasjes. Në të vërtetë edhe në rastin e tillë personat janë zhdukur, por në tjetër mënyrë. Është e nevojshme që në praktikën kriminalistike të “tipizohen” rastet e paraqitjes së rrejshme të personave të zhdukur. Kriminalisti i cili e pranon paraqitjen e tillë, duhet që në kuadër të analizës shkencore të kompleksit të të dhënave nga paraqitja (përpunimi i informatave dhe diagnozave) të vlerësojë, pra, ta formoj teorinë e zhdukjes për rastin konkret, në kuptimin se a 187 është fjala për paraqitje të rrejshme me të cilën do të fshehet ndonjë vepër penale, apo edhe të shmanget hetimi në drejtim të gabuar, ose fjala është për zhdukjen e vërtetë. Natyrisht, sa për ilustrim po e cekim rastin e paraqitjes së rrejshme për zhdukje. Me 10. 08. 1989, bashkëshortja e paraqet në polici bashkëshortin e saj se është larguar nga shtëpia më 09. 08, 1989, në ora 4:00, dhe nuk është kthyer në shtëpi deri në momentin e paraqitjes. Gjoja se ka shkuar me tren në Varazhdin, të marr kredi për përfundimin e shtëpisë. Kjo e dhënë ishte pak kontradiktore, sepse, i zhdukuri ishte i sëmurë psikik, bredhacak dhe konsumues i madh i alkoolit. Sipas dëshmisë së saj ai edhe më herët deri në momentin e zhdukjes shumë herë është larguar nga shtëpia, dhe pas disa ditësh është kthyer. Personi i autorizuar i policisë ka dyshuar në saktësinë e përmbajtjes së paraqitjes për zhdukjen, sepse bashkëshortja e tij ka treguar simptoma të pasigurisë në aspektin e të dridhurit të zërit, djersitje të duarve të cilat vazhdimisht i ka fërkuar: “ vazhdimisht ka përsëritur se mund t’i ketë ndodhur diç”. Shumë herë e ka ndryshuar përmbajtjen e deklaratës dhe ka treguar shenja nervoze, sidomos kur i është shtruar pyetja se kur e ka parë për herë të fundit, bashkëshortin. Është formuar grupi i kriminalistëve për ndriçimin e rastit. Me verifikimet e bëra është arritur deri te të dhënat në vijim: i zhdukuri dhe paraqitësja e rastit kanë jetuar në martesë 19 vjet, dhe kanë pasur 4. fëmijë: djalin 18 dhe tri vajza 17, 13, 4 vjeçe. Bashkëshortja gëzon një autoritet si punëtore e mirë në ndërmarrjen ku punon. I zhdukuri gjatë vitit 1989 e ka lëshuar punën e tij në Zagreb. Ai shpesh e ka rrahur bashkëshorten kur ishte në gjende të dehur, e ka fyer me fjalën “kurvë”, i ka rrahur edhe fëmijët. Nga evidencat duket qartë se kundër të zhdukurit në intervalin kohor 1987–1989, kanë qenë nëntë paraqitje kundërvajtjeje për sjellje të dhunshme dhe prishje të rendit dhe qetësisë publike dhe shumë herë ka qenë i paralajmëruar për sjelljen e tij dhe i dënuar penalisht për keqtrajtim dhe përjashtim të të miturve. Me 08. 08. 89, i zhdukuri i ka ndihmuar një njeriu të betonojë gjyshin dhe rreth orës 21/ h, ka shkuar në shtëpi. Ka qenë i dehur. Më 14. 08, 1989, përmes përfoljeve publike është arritur deri te informatat se bashkëshortja me 09, 08. 89, në orët e mbrëmjes ka ndezur disa gjëra dhe shtrojën, jastëkët dhe dyshekët. Herët në mëngjes me 09. 08. 89, bashkëshortja ka ardhur te njeriu te i cili burri i saj një ditë më parë ka punuar, sipas fjalëve të vajzës së saj 13 vjeçare. Fqinjët kanë vërejtur se paraqitësja 188 Barbara, i ka sytë të ënjtur dhe është pa gjumë, nuk ka dashur të flasë me fqinjë si zakonisht. Më 15. 08, 89, pjesëtarët e policisë e kanë bastisur banesën e Barabara. K, me ç’rast në dhomën e fjetjes në muri, kundruall shtratit, nën dritare kanë gjetur pika gjaku. Pika të ngjashme gjaku janë gjetur edhe në tavan dhe disa vende në muri. Me kontrollin e perdeve në dritare është vërejtur edhe njolla ngjyrë të kuqe të mbyllët e ngjashme me gjakun e tharë. Me ndihmën e trakes “Hemastix”, është fituar rezultat pozitiv, çka do të thotë se njolla ka qenë e gjakut. Është kryer biseda informative me Barbara. K, për rrethanat e analizës, pas së cilës ajo shpejtë ajo e ka pranuar vrasjen e burrit. Më 08. 08. 89, rreth orës 21.30,/h, ka ardhur burri në shtëpi nga fqinji tek i cili e ka betonuar në themelin e shtëpisë gjyshin e tij. Ka filluar ta fyej dhe shaj para fëmijëve. Kur është fjetur këtë ia ka treguar vajzës, Dragicës, e cila ka fjetur në krevat afër babait në kuzhinë, e pastaj edhe vajzës tjetër. Pas kësaj ka shkuar për sëpatë dhe dy herë e ka goditur çykë të sëpatës në kokë. Pas kësaj me maicë ia ka lidhur këmbën të ndjerit dhe e ka tërhequr deri tek plehu i stallës. E kishte zhveshur lakuriq dhe e kishte groposur afër stallës. Pak kësaj i kishte shkatërruar gjurmët e tërheqjes dhe e kishte pastruar gjakun në shtëpi. E kishte pastruar edhe sëpatën dhe lënë në oborr. Të nesërmen në oborr e kishte ndjekur shtrojën dhe veshmbathjen e burrit. Me 09. 08, 89, ka shkuar për vajzën Milicën, e cila ishte te fqinji, dhe i kishte treguar për vrasjen duke ja treguar vendin ku e ka varrosur. Gjatë shikimit të vendit të ngjarjes është gjetur kufoma në thellësi, prej 50 cm. Trupi i vdekur ka qenë në brekë dhe me maicë të kaltër të lidhur për këmbë. Në dhomën e fjetjes në vendet ku është tërhequr trupi i vdekur janë gjetur gjurmët e gjakut. 11.2.1.15. Rëndësia e përfaljeve (thashethënave) publike Në fillim të vjeshtës së hershme 1963, policia nga përfoljet publike ka kuptuar për zhdukjen e Mije. J, nga Fshati V. Flitej se zhdukja nuk ishte pa arsyeje, meqenëse kishte marrëdhënie të këqija me gruan dhe djemtë. Askush nga anëtarët e familjes nuk e ka paraqitur zhdukjen. Kur i kishin pyetur ku është Mijo, ata kishin thënë se është zhdukur në fillim të vjeshtës dhe se me siguri ka shkuar, të mbledh misër te kushërinjtë të cilët jetojnë në tjetër republikë. Policia ka vazhduar të mbledh informata i është dërguar shtresë stacionit kompetent të policisë në territorin e të cilit gjendej gjinia e të zhdukurit, ku ai gjoja kishte shkuar për të mbledhur misër. Kur ka arritur përgjigja, prej 189 andej ishte e qartë se në vendin ku jetonte gjinia e të zhdukurit, i zhdukuri nuk kishte qenë për një kohë të gjatë. Me një mbikëqyrje sekrete të anëtarëve të familjes, sidomos, djalit M. i cili ishte nëpunës i komunës në drejtori të katastrit. Ai çdo ditë vinte dhe shkonte në punë. Mirëpo, ishte vërejtur se nuk sillej si përpara. Ecte me kokë ulur dhe ishte i brengosur, pak kontaktonte me kolegët në punë. Është përfunduar se kjo nuk ishte pa arsyeje, sepse, më herët ai ishte i njohur si njeri i disponuar dhe gjithmonë buzagaz. Me verifikimet e mëtejme ishte konstatuar se i zhdukuri dhe djali M. kishin qenë në marrëdhënie të këqija, sepse babai nuk i kishte lejuar atij të martohet me një vajzë të një fshatari shumë të pasur. Familja e të zhdukurit kishte qenë shumë e varfër. Babai i zhdukur nuk i kishte ndaluar të birit M. vetëm martesën, por sjelljen e resë në shtëpi. Pa pajtimin e babait M. ishte martuar vetëm kur ai është zhdukur. Prandaj në jetën e përditshme ky ishte bërë i padisponuar dhe rrinte mendueshëm. Kjo rrethanë mund t’i përshkruhej zhdukjes së babait, por edhe martesës. Pas një kohe bashkëshortja e të zhdukurit dhe djemtë e tij, kur vërejtën se veprimtarët policor vazhdimisht po silleshin nëpër fshat dhe pyetnin për të zhdukurin, ata kishin filluar të flisnin nëpër fshat se Mijo, ka shkuar në punë në Gorski Kotar, dhe Likë, duke përmendur emrat ku mund të gjendej si punëtor pylli. Kjo ishte e dyshimtë, sepse dihej se i zhdukuri Mijo, ishte i moshuar dhe kurrë më parë nuk kishte punuar si punëtor pylli (ishte indice e dobët e arsyetimit të zhdukjes). Për këtë arsye kjo informatë ishte pranuar me rezervë dhe ishte verifikuar përmes organeve policore në vendet ku gjoja se Mijo ka shkuar të punojë. Përgjigjet ishin kthyer negative. Askush nuk kishte parë as dëgjuar për Mijon. Pas 6 muajsh ishte kuptuar se një vit më parë bashkëshortja e të zhdukurit Mijo, kishte tentuar ta vras duke e djegur shtratin me kashtë ku ai kishte fjetur. Mijo, në momentin e fundit ka arritur të ikë nga shtrati i djegur. I zhdukuri për këtë ngjarje askujt dhe askund nuk ka folur, me siguri e ka konsideruar këtë ngjarje si një fërkim familjar, për të cilin megjithatë është kuptuar. Në pyetjen e policisë, anëtarët e familjes vazhdimisht përgjigjeshin se asgjë nuk kanë dëgjuar lidhur me Mijon. Atëherë ishte vendosur që të bëhet bastisja e shtëpisë dhe tokës rreth saj. Rezultatet e bastisjes, ditën e parë ishin kurrfarë. Ishte vendosur që të mihet më thellë toka afër oxhakut të të zhdukurit. Pas përsëritjes së mihjes është zbuluar një pllakë guri e cila ishte nxjerrë së bashku me dheun e përzier me bajga dhe urinë shtazës. Pas ngritjes së pllakës së gurit është ndjerë në aromë mjaftë e keqe, prandaj është 190 vazhduar me mihjen e mëtejme. Pas një kohe ishin zbuluar pjesët përgjysmë të dekompozuara të trupit të njeriut dhe të copëtuara, sidomos duart, ndaras këmbët, mbi dhe nën gju, pastaj trupi dhe përfundimisht koka e masakruar. Pasi që ishin zbuluar pjesët e trupit ato ishin bashkuar në mënyrë anatomike. Është ftuar vëllai i të zhdukurit i cili e kishte vërtetuar se ato ishin pjesë të trupit të vëllait Mijos. Këtë e kishin vërtetuar edhe fqinjit. E ka mbytur gruaja me djemtë në vatrën e shtëpisë së tij, ku edhe e kanë varrosur. Për shkak të vendit të vogël ku është dashur të groposur, ata e kishin copëtuar trupin e vdekur në copa për ta varrosur më lehtë. 11.2.1.16. Zhdukja e fëmijëve. Edhepse në pjesën hyrëse të këtij libri është bërë mjaftë fjalë për zhdukjen e fëmijëve për shkak se kjo e brengosë më së tepërmi opinionin dhe i intereson publikut, kemi vendosur që përsëri në mënyrë të veçantë të flasim më tepër për këto zhdukje. Në fund të vitit shkollor dhe gjatë muajve të pushimit veror shpeshtohen dukuritë e zhdukjes së fëmijëve dhe të miturve. Ata ikin nga shtëpitë e tyre në drejtime të cilat vetëm ata i dinë. Arsye për ikje të tilla ka shumë. Më të shpeshtat janë mossuksesi në shkollë, kërkimi i “aventurës së paharrueshme”, dëshira për argëtim të mirë, dëshira për të dëshmuar, etj. Mirëpo, një pjesë e tyre kurrë nuk kthehen në shtëpi. Kur merret paraqitja e zhdukjes së fëmijës dhe të miturit, duhet formuar versionin lidhur me atë çka ka mundur të ndodhë me ikjen e fëmijës, nëse ai e ka lëshuar vendbanimin. Praktika ka shënuar raste dhe forma të ndryshme të keqtrajtimit emocional dhe fizik të të rinjve dhe fëmijëve. Shumë prej tyre bëhen mjet në duart e kriminelëve profesional dhe vazhdojnë me vepra penale. Një pjesë bëhet viktimë e prostitucionit të fëmijëve, pornografisë, shiten për “mall të bardhë”, dhe përfundojnë në shtëpi publike, bëhen pjesë e fuqisë punëtore ilegale, viktima të grupeve të pedofilëve, apo të individëve, etj. Bota e nëntokës i vëren fëmijët dhe të miturit të cilët janë të vetmuar pa mjete për jetesë dhe të cilët bredhin rreth e qark, nuk dëshirojnë të kthehen në shtëpi, duke mos ditur çka të fillojnë. Në gjendje të tilla, shumë të lënduar, janë edhe të gatshëm të pranojnë çdo ofertë (kapen për “shkume të shpëtimit”), vetëm për ta gjetur daljen nga situata e keqe në të cilën gjenden. Kështu bëhen viktima të veprave penale, ose në njëfarë mënyre hynë në zonën penale si kryerës, ndihmës, apo fshehës së veprave penale. 191 Ndonëse praktika kriminalistike njeh plotë zhdukje të fëmijëve, në kuadër të taktikës kriminalistike, edhe sot e kësaj dite nuk janë përpunuar mjaftë format taktike kriminalistike të veprimit në rastet e zhdukjes së fëmijëve dhe të miturve. Për këtë arsye si detyrë e domosdoshme e policisë shtrohet nevoja për përpunimin statistikor analitik të të gjitha rasteve të zhdukjeve të fëmijëve dhe të miturve, në mënyrë që të fitohen të dhënat së bashku me përvojat e nëpunësve policor dhe të orientohen ato drejt një qasjeje të organizuar dhe shkencore për zgjidhjen e çdo rasti të zhdukjeve të tilla. Për fat të keq kërkimi i fëmijëve dhe të miturve sot, sidomos në mjediset urbane është vështirësuar për shkak të tjetërsimit të njerëzve, madje edhe të fqinjëve më të afërt. Në ndërtesa të mëdha, madje nuk njihen as të gjithë banorët ndër veti. Për këtë arsyeje zhdukja e fëmijëve brenda natës është bërë “mistere”. Për gjurmim të suksesshëm të fëmijëve të zhdukur kërkohet rregull taktik i përpunuar mirë për veprim dhe organizimi adekuat i punës së policisë dhe jo vetëm kaq. Publicitetin të cilin e japin mjetet e informimit me zhdukjen e fëmijëve dhe të miturve, ndikon në opinionin publik, ashtu që policia në raste të tilla gjendet në presion shumë më të madh të publikut sesa në rastet e zhdukjes së personave të rritur (të cilët dinë të kujdesen për vete), dhe opinioni i tillë kërkon aksione të shpejta dhe të suksesshme, prandaj edhe kjo është një arsyeje më tepër për aftësim kriminalistik – taktik të policëve për këtë lloj pune. Tash për tash në ligjet pozitive nuk ka dispozita të posaçme mbi kërkimin apo gjurmimin e fëmijëve dhe të miturve të zhdukur. Zakonisht hulumtimet apo gjurmimet lidhur me këtë përputhen në mësimet apo studimet e përgjithshme taktike për gjurmimin në rastet e zhdukjes së dyshimtë i cili është në arrati apo i ikur nga dënimi. Për veprimtarinë e kërkimit të suksesshëm të policisë, për gjetjen e fëmijës apo të miturit të zhdukur, nuk mjafton vetëm të rreshtohen evidencat dhe të caktohet mënyra e mbajtjes së tyre. Qysh më 1989, Asambleja e Përgjithshme e OKB-së, ka miratuar Konventën për të Drejtat e Fëmijëve, kurse Sekretariati i Përgjithshëm ka nxjerrë Rezolutën Për Veprat Penale Kundër Personave të Mitur. Në konventën dhe rezolutën e përmendur fillohet nga pikënisja themelore, e kjo në të gjitha aksionet të cilat i udhëheqë policia në botë është në interesin e të miturve në rend të parë. Lidhur me këtë të gjitha iniciativat policore duhet ta kenë për qëllim bashkëpunimin me të gjitha organizatat tjera që merren me problematikën e fëmijëve si viktima dhe si delikuentë. Sekretariati i Përgjithshëm i INTERPOLIT, 192 rregullisht publikon shpallje për të miturit e zhdukur nëpër botë, me qëllim që të ndihmohet në gjetjen e tyre. Zhdukja e fëmijëve është bërë problem botëror. Bosnja dhe Hercegovina është anëtare e OKB-së dhe INTERPOLIT. Para policisë së saj kjo shtron detyrën që pjesëtarët e policisë së saj të jenë të aftësuar në mënyrë adekuate për qasje ndaj rasteve të zhdukjes së të miturve dhe kenë taktikë mirë të përpunuar dhe të miratuar për një gjë të tillë. Konstitucioni psikofizik i fëmijëve dhe të miturve, sidomos theksimi i disa komponentëve të tyre, krahas shprehive të fëmijëve dhe prirjes së tyre për të imagjinuar, njohja e rrethit ku jetojnë, naiviteti i tyre, nevoja për tu afirmuar në mesin e moshatarëve, dhe ndikimet e jashtme në ta me anë të filmit, televizorit, internetit, librit, medieve, dhe të modelit të cilin fëmija e gjen në mesin e bashkëmoshatarëve, jo rrallë sjell deri te fatkeqësia me pasojat me pasojat e të cilave ballafaqohet policia. Krejt kjo është arsye që brenda taktikës kriminalistike të mësohen në mënyrë të veçantë masat operative taktike dhe teknike të gjurmimit të fëmijëve dhe të miturve të zhdukur. Jo rrallë dëgjojmë se fëmijët e humbur në botë, përkundër kërkimit të thuktë të policisë nuk janë gjetur, ndonëse kërkimet kanë filluar me kohë dhe në kohën e fillimit të kërkimit ata kanë qenë në afërsi të vendit ku janë parë për herë të fundit. Shpesh shtrohet pyetja se a është fjala për paaftësi të organizatës, apo dobësinë në udhëheqjen policore, kur forcat e përdorur policore e kanë nënçmuar territorin ku është dashur të kërkohet fëmija. Ai e kundërshtojnë forcat policore pavetëdije kërkimin e fëmijëve, për të cilët pritet se do t’i gjejnë të vdekur? A e fillojnë forcat policore kërkimin me një bindje paraprake? A kanë ra forcat policore nën ndikimin e rutinë? Mbase nganjëherë edhe nuk mund të paramendojnë pozitën e dikujt i cili përpiqet që diçka të fsheh, sidomos kur është fjala për fëmijët. Një nga elementet kyçe prej të cilit varet qasja e organizatës së kërkimit të fëmijëve të zhdukur është edhe mosha e tyre. Zakonisht me këtë rast dallohen fëmijët e moshës parashkollore, të rinjtë e shkollave dhe ata të klasave të larta. Kështu p.sh, fëmijët deri në 7 vjet, zakonisht rrinë afër shtëpisë së tyre më gjatë dhe janë aq të lirë. Pra, rolin e luan shkalla e pavarësisë së fëmijës dhe edhe këtë të dhënë duhet futur në paraqitjen e zhdukjes së fëmijës. Fëmijët e tillë zakonisht lëvizin në relacionin e oborrit të tyre, nëse e kanë, apo në hapësirën kur grumbullohen fëmijët, deri te shtëpitë apo oborret e fqinjëve ku kanë shokë për të luajtur, apo deri te çerdhja e fëmijëve, nëse është afër, 193 tregjeve të afërta ku blejnë ëmbëlsira, etj. Në këto relacione fëmijët vizitojnë vende të panjohura për ta dhe gjatë lojës ata largohen nga rrethi i njohur dhe kështu humbin. Për shkak të kureshtjes për zbulimin e të panjohurës dhe për shkak të mosnjohjes së territorit mund të gjenden në situata të ndryshme të pakëndshme. Krejt kjo që u cek për fat të keq duket se u përket fëmijëve në dekadën e fundit. Fëmijët sot tregojnë një zhvillim të shpejtë psikik dhe fizik, prandaj duhet pasur kujdes me rastin e kërkimit të tyre në raste konkrete. Ndonjë fëmijë mund të jenë më i “pjekur”, sesa moshatarët, kurse të tjerët më pak. Shumë shpesh mosha kalendarike me moshën biologjike tek fëmijët nuk përputhet. Lidhur me sa u tha, shtrohet një pyetje e rëndësishme, e ajo është shkaku i zhdukjes. Krahas të dhënave që do të ceken në vazhdim vlen të përmendet si vijon: a ka sjellë fëmija diçka në shtëpi, çka ka sjellë, çfarë ka folur, kë e kishte shokë në lojë, çfarë shprehish ka pasur fëmija, me çfarë lodrash ka lozur. Sikurse edhe në rastet e zhdukjes së personave, edhe këtu duhet formuar versionet e mundshme për zhdukjen dhe mënyrën e zhdukjes të cilat e diktojnë edhe mënyrën e kërkimit. Te kërkimi në hapësirat e hapura, duhet disponuar me hartat e terrenit, të ashtuquajtura speciale. Mund të paraqitet psikozë masive e cila është shumë afër panikut dhe dyshimit për kidnapim. Me 15. 12. 1967, rreth orës 11/h, kur një hoteliere në Gjermani është kthyer nga mjeku, pasi që nuk e k agjetur djalin e saj 3 vjeçar, e ka paraqitur zhdukjen e tij. Ajo dhe bashkëshorti i saj kanë mbajtur një lokal hotelier në një vend të vogël. Në lokal kanë pasur të punësuar 12 punëtorë, prej të cilëve disa kanë banuar në shtëpinë në të cilën ka qenë edhe kafeneja. Menjëherë është konstatuar se vogëlushi të cilin të gjithë e kanë dashur për herë të fundit është parë rreth orës 10; 15, në korridor, duke nga trotinetin. Trotineti atje edhe është gjetur. Janë bërë verifikimet tek fqinjët, janë kontrolluar lokalët dhe hapësirat, ato kryesore dhe sporadike të ndërtesës, rrethina e afërt. Kërkimin e kanë bërë prindërit dhe të punësuarit e kafenesë. Kërkimi ka qenë i paorganizuar dhe secili ka kërkuar kur ka pasur kohë, sepse për pasdite ka pasur dasma, kurse kanë qenë të rezervuara edhe loja me birila. Secili e ka kërkuar atje ku ka menduar se fëmija mund të jetë. Kur deri në orën 12;15 minuta, fëmija nuk është gjetur, është informuar policia për zhdukjen e tij. Në afatin sa më të shkurtë janë vënë në lëvizje 60 policë, në një mjedis të vogël rural në mënyrë që të gjendet fëmija sa më parë. Përveç kësaj në kërkimin e tij kanë marrë pjesë edhe 15 194 zjarrfikës vullnetar, askush nuk kishte besuar se fëmija ende mund të jetë në shtëpi, edhepse ai veshur ka pasur vetëm pullover dhe brekë të leshta, kurse jashtë ka qenë lagështi dhe kohë e ftohtë me mjegull. Të gjithë kanë filluar nga supozimi se fëmija e ka humbur rrugën në mjegull. Nuk është dyshuar aspak në mundësinë e kidnapimit. Kush do të mund ta bënte atë kidnapim të fëmijës së vogël gazmor. Përkundër aksioneve të mëdha kërkimore në rrethin e afërt dhe të lartë të kafenesë, ku ishin ftuar edhe vendasit të marrin pjesë në kërkim, dhe pas kërkimit të sërishëm të lokaleve fëmija nuk është gjetur. Ndër të tjera është kërkuar edhe në podrum-në ngrohtore, ku më vonë është gjetur fëmija i vdekur. Një fotoreporter i gazetës lokale në mbrëmje derisa në sallë të mysafirëve po mbahej konferenca për shtyp, me vetiniciativë ka zbritur në podrum ta kërkoj vogëlushin, ju kanë bashkuar edhe nëpunësit policor. Nëpunësit policor e kanë hapur kapakun e kazanit të vjetër jashtë përdorimit, dhe e kanë pa kufomën në furrë. Shtrohet pyetja a e kanë kërkuar ata seriozisht vogëlushin. A kanë pasur ata pajisje të nevojshme për ndriçim? Gryka e furrës ka qenë aq e ngushtë sa që vogëlushi është dashur të shtyhet me dhunë në të. A ka ndikuar kjo në punë sipërfaqësore. A është marrë parasysh kjo mundësi apo jo, sepse përfundimisht është kërkuar fëmija i gjallë. Nëpunësit policor dhe fotoreporteri, jo vetëm se e kanë nënçmuar mundësinë që në furrë mund të gjendet trupi i vdekur i fëmijës, por nuk i kanë vërejtur as gjurmët e gjakut as në dysheme dhe mbi patatet të cilat kanë qenë afër. Pasi që policia për shkak të errësirës, e kishte ndërpre kërkimin, e gjen ai reporter, i cili thjesht nuk mund të lirohet nga të menduarit se fëmija mund të jetë në shtëpi, rastësisht kufomë në furrë të cilën edhe vet para disa orëve e kishte”kërkuar”. Në ndërkohë, ora ishte 23; 43 minuta. Fëmija në furrë siç është konstatuar më vonë ka qëndruar 13 orë. Në trupin e tij janë gjetur të djegurat. Në gjak është gjetur i pranishëm monoksid karboni 33%. Helmimi me gasin e përmendur dhe lëndimet e kokës kanë sjellur deri te vdekja e fëmijës. Si kryerëse e veprës ditën e nesërme është vërtetuar të ishte ndihmësja e shtëpisë, e cila ishte e sëmurë mendërisht dhe kishte banuar në shtëpinë të cilën fëmija e kishte dashur shumë. Si motiv të vrasjes e ka pohuar hakmarrjen ndaj nënës së fëmijës, sepse e kishte larguar nga puna. Kështu fëmijën e kishte ftuar në podrum dhe atje e kishte rrahur me lopatë duke e lënduar rëndë dhe e kishte futur në furrë. Me qëllim që fëmijën ta djeg, në furrë kishte 195 futur gazeta dhe i kishte djegur ato. Në pyetjen se a ka mundur të shpëtojë fëmija sikur të ishte gjetur menjëherë, mjekoligjorët janë përgjigjur jo. Kjo nuk ka guxuar tu shërbejë si ngushëllim prindërve. Nga të gjitha që u ceken shtrohet pyetja; a ka mundur të ndjehet erë e djegies në momentin e “kontrollimit” të furrës, nga ana e policëve si indice, për shkak se furra ka qenë gjatë jashtë përdorimit. Gjithashtu, në Gjermani, një shtëpiake 61 vjeçare më 07, 12, 1964, para mbrëmjes ia ka paraqitur policit të një vendi të vogël rural, zhdukjen e vajzës së saj 15 vjeçe, e cila kishte jetuar me të dhe të gjysmë vëllait të saj 31 vjeçar. Nëna dhe fqinjët kishin verifikuar të gjitha vendet kah ka lëvizur vajza e zhdukur e cila në punë dhe nga puna kishte udhëtuar me autobus nga qyteti i afërt. Në fund ishte kuptuar se vajza e përmendur ditën kritike fare nuk kishte hipur në autobus i cili ishte vonuar 10 minuta. As nuk ka qenë në vendin e punës, dhe as në shtëpi, nuk kishte ndodhur asgjë që të mund të interpretohej si shkas për zhdukje. Vajza ka qenë naive dhe e papjekur. Ajo nuk ka pasur kontakte me djem. Më 08, 12, policia kriminalistike ka filluar me masa të thukëta të kërkimit. Tashmë nuk përjashtohej krimi si arsye e zhdukjes. Ndonëse nuk kishte kurrfarë indicesh, mendohej edhe në vetëvrasje, prandaj ishte kontrolluar shtëpia dhe stallat, por vajza nuk është gjetur. Ishin shtuar forcat policore ditën e nesërme duke e kontrolluar çdo pjesë të territorit malor, rreth 100, policë. Ishin mbledhur informatat të mëdha, sidomos nga punëtorët e repartit të afërt. Në mbrëmje, në radiotelevizion ishte shpallur kërkimi i vajzës së zhdukur. Më 11. 12. një hotelier tregon për gruan e cila më 08, 12, e ka parë vajzën e zhdukur. Ajo grua në bisedë me punëtorin e hotelerisë e ka vërtetuar thënien e hotelierit. Ajo e njeh vajzën e zhdukur, sepse kanë udhëtuar së bashku me autobus dhe “krejtësisht është e sigurt” se vajzën e ka parë në stacionin e autobusit në rrugën ku ajo ka punuar. I ka rënë në sy se vajza kur e ka vërejtur është fshehur pak nga ajo. Është intensifikuar kërkimi në atë qytet. Në bazë të informatave nga gazeta, kanë arritur informata të zakonshme. Një dëshmitar, gjoja se e ka parë vajzën në një veturë, para një moteli në autostradë, një tjetër gjoja se e ka marrë në autostradë si autostop. Nuk kanë munguar as informatat për “të dyshuarit”. Bashkëbiseduesit anonim madje e kanë vënë në dyshim nënën dhe gjysmë vëllain se kanë lidhje me zhdukje. Por, të gjitha informatat dhe paraqitjet janë treguar të paqëndrueshme. Të premten më 16. 12, 1964, gjysmë vëllai i të zhdukurës e ka 196 paraqitur në mbrëmje vonë me telefon në polici se në shtëpi e ka vërejtur një bukë më pak. Nëna e vajzës së zhdukur ditën e dytë nëpunësit kriminalistik i ka thënë se mungesës së bukës nuk i jep kurrfarë rëndësie, sepse me siguri bukën e kanë marrë qenët ose macet. Meqenëse kriminalistët kanë filluar të dyshojnë ata kanë vendosur edhe njëherë që ta kontrollojnë tërë shtëpinë. Me këtë rast vëllai i të zhdukurës e ka përmendur se ende nuk ka qenë në tavan. Hyrja në tavan ka qenë e ngushtë 50cm, dhe një korridor i gjerë përpara në të cilin ka qëndruar një perde. Ai kalim deri atëherë ka qenë plotësisht i nënçmuar me rastin e kontrollimit të shtëpisë. Gjysmë vëllai është ngjitur në tavan plot me sanë dhe një nëpunës i kriminalistikës. Që të dy kanë mbetur pa fjalë, kur pas sanës e kanë gjetur të fshehur dhe të lodhur, por të shëndoshë vajzën e zhdukur. Ajo në tavanin e prindërve i ka kaluar 11. ditë pa u vërejtur nga të gjitha kërkimet policore. Këtë vajza e ka shpjeguar se është ndjerë se rrethi nuk e ka kuptuar. E ka pasur qëllimin që të ngjitet në tavan ku edhe si fëmijë ka kaluar shumë orë, dhe të vdes nga uria. Por për shkak të dhembjeve nga uria ajo megjithatë ka zbritur fshehurazi dhe e ka marrë bukën. Lidhur me këtë që u cek, shtrohet pyetja se a e kanë kërkuar vërtetë nëpunësit policor në të vërtetë vajzën e zhdukur apo në të vërtetë vetëm kanë kryer punë rutine duke vërtetuar me bindje se vajza e ka lëshuar shtëpinë. Më 01. Maj 1964, në vendin Kevelare, në Gjermani, rreth orës 20; 50, babai e ka paraqitur zhdukjen e bijës së saj 7 vjeçe, Ruth Lemke. Po atë mbrëmje policia ka organizuar aksion kërkimor. Kanë marrë pjesë ndër të tjerë edhe 200. pjesëtarë të mbrojtjes civile, kryqit të kuq dhe zjarrfikës vullnetar. Gateri e cila ka qenë pas shtëpisë së prindërve të vajzës së zhdukur nuk është kontrolluar, sepse pronari nuk ka qenë aty dhe punëtoria ka qenë e mbyllur. Mirëpo, pikërisht në atë vend ka qenë trupi i vdekur i vajzës. Kryerësi e ka gjetur mënyrën për të hyrë në terrenin e gaterit, dhe atje e ka lënë trupin e vdekur. Pas tri ditësh megjithatë është kryer kontrolli i atij vendi, policët kanë harruar që një sëndukë me pluhur të sharrës ta zbrazin e cila ka qenë e mbushur me ¾ me kanxha të hekurudhës. Në atë moment trupi i vdekur i vajzës ka qenë nën ato kanxha. Kryerësi i cili ka banuar afër shtëpisë së vajzës së zhdukur dhe mbi të cilin në bazë të rrethanave shumë shpejtë është dyshuar se ka lidhje me zhdukjen e vajzës, në këtë mënyrë i është dhënë mundësia që trupin e vdekur ta bartë në hedhurina disa kilometra dhe atje ta varrosë. Me rastin e marrjes në pyetje i është përgjigjur me arrogancë hetuesit: “dëshmojeni këtë”, ose ma tregoni trupin e vdekur!. Në tetor i dyshuari ka kryer dhunë ndaj vajzën e 197 gruas së vet. Është arrestuar edhe paraburgosur. Me atë rast ai ka pranuar se në Maj të vitit 1964 e ka vrarë Ruth Lemekën. Pasi që e ka dhunuar vajzën e ka mbytur dhe të njëjtën ditë e ka bartur në territorin e gaterit të përmendur. Më 05. Janar 1965, në Gjermani një shtëpiake e ka paraqitur zhdukjen e vajzës 7 vjeçare Beata Kabla. Shërbimi kompetent kërkimor i policisë kriminalistike ditën e nesërme ka filluar me gjurmim. Si masë të parë ka ndërmarr kërkimin e shtëpisë së qiftit bashkëshortor, Kabla. Për këtë qëllim e që është me rëndësi të theksohet janë caktuar kriminalistët më me përvojë të cilët shtëpinë e kanë “kontrolluar”, me ç’rast iu ka pri, babai i vajzës dhe i cili e ka njohur çdo kënd në shtëpi dhe sidomos në bodrum. Kriminalistët nga akomodimi e kanë lënë pas dore kërkimin e hollësishëm. “dhembja e madhe”e babait i cili aq bindshëm ka vajtuar për fëmijën e zhdukur, nuk iu ka mundësuar atyre që t’i formojnë versionet se prindërit e kanë mbytur fëmijën e tyre. Mbase kriminalistët edhe e kanë pritur fëmijën e gjallë. Përse nuk e kanë formuar versionin se fëmija mund të jetë i mbytur dhe gjendet diku në bodrum. Si mund të shpjegohet veprimi i tyre, që vetëm njëherë e kanë ndriçuar një pjesë të bodrumit të familjes Kablau, ndonëse pjesa tjetër e bodrumit, për shkak të kthesave nuk ka mundur të shihet. Fëmija po të ishte i gjallë gjatë atij hulumtimi nëse do të kishte mundur edhe do të ishte lajmëruar, por jo edhe fëmija i rrahur për vdekje i cili është gjendur në të ashtuquajturin “qosh vdekje”, siç ka qenë ky rast. Në një rast më 1967, gjithashtu në Gjermani është zhdukur një djalosh 4. vjeçar, me origjinë greke. Territor malor në të cilin pas shtatë ditësh një punëtor pylli e ka gjetur kufomën e fëmijës të cilën paraprakisht e kishin kërkuar dy sektore policore me 26 qenë dhe 1 helikopter. Kush është fajtorë? Rutina, mungesa e organizimit apo e udhëheqjes adekuate. Fëmija ka vdekur nga lodhja dhe të ftohtit. A ka mundur të shpëtohet, mbetet pyetja e hapur. Dështime të tilla për të cilat ishte fjala ka plotë dhe ka pasur gjithmonë. Këto u janë të evidentuara dhe janë të analizuara, sepse fjala është për krijime krime kapitale në të tri rastet, kurse policia gjermane është shumë pedante dhe i kushton kujdes të veçantë analizimit të rasteve të zgjidhura dhe të pazgjidhura para së gjithash me qëllim të zbulimit të lëshimeve në punë dhe përmirësimit të punës. Në raste kur fëmija i zhdukur gjendet ose kthehet zakonisht askush nuk i analizon lëshimet në punë sepse krejt ka përfunduar me fat. Për fat të keq për lëshimet që janë evidentuar 198 dhe për lëshimet tjera të shumta pothuajse nuk shkruhet fare. Në bisedë me kriminalistët të cilët do të kishin se çfarë të shkruhet dhe nuk shkruajnë, është konstatuar se ata nuk dëshirojnë të hidhërohen me kolegët që kanë punuar me rastin. Për shkak të këtij solidariteti të gabuar profesional në praktikë vazhdojnë të grumbullohen gabime të ngjashme me këto të cekurat dhe me pasoja tragjike. 11.2.1.17. Pyetjet kriminalistike taktike lidhur me të zhdukurit. Gjatë përpunimit kriminalistik që bëhet lidhur me të zhdukurit parashtrohen shumë pyetje kriminalistike taktike të cilat kërkojnë përgjigje. Këto pyetje lëvizin varësisht prej rrethanave konkrete të personit të zhdukur. Në vazhdim do t’i cekim disa pyetje të tilla sa për ilustrim: 1.kush, kur, ku, dhe në çfarë rrethanash dhe kushtesh e ka parë i fundit të zhdukurin; 2.çka ka punuar në atë moment i zhdukuri, çka ka folur, si është sjellë, çfarë disponimi ka pas. A ka qenë vetëm apo në shoqëri me ndonjë person apo persona (përshkruaj, numrin e personave, gjininë, moshën e përafërt, përshkruaj situatën, mënyrën e kontaktit); 3.si ka qenë i veshur dhe i mbathur. Çfarë sendesh ka pasur me vete (valixhe, ombrellë, mobil, arkë, shkop, dokumente identiteti, stoli, apo të holla, aparat fotografik, etj, dhe përshkruaj sendet); 4.cilin qëllim dhe drejtim të lëvizjes i zhdukuri e ka cekur si arsyeje për largim apo është zhdukur papritur dhe heshtazi; 5.a ekzistojnë informata objektive dhe cilat se personi vërtetë është zhdukur; 6.duhet përpjekur të bëhet rekonstruktimi ideor dhe sipas nevojës edhe real, i tëri në rrugën e lëvizjes në ditën e zhdukjes, nëse është e mundur, sipas nevojës edhe lëvizja në vendet ku ka qëndruar më herët (rruga e shkuarjes dhe ardhjes në punë, në shkollë, ku ka qëndruar, kë dhe kur e ka vizituar, etj); 7.a ekzistojnë shënime objektive për qëllimet e të zhdukurit dhe cilat në pikëpamje të drejtimit të largimit dhe të vendit të shkuarjes dhe arsyet; 8.i zhdukuri a ka arsyeje të vërteta dhe cilat për ndërrimin e papritur të vendbanimit dhe vendqëndrimit. A i ka thënë dikujt, kur dhe ku se frikësohet nga dikush, se i kërcënohet dikush, se ka ndonjë 199 problem dhe cilat probleme, ose e ka treguar atë në mënyrë të posaçme, p.sh, me sjelljen dhe qëndrimin e tij; 9.a ekziston çfarëdo interesi dhe i kujt për të zhdukurin, zhdukja e të cilit është paraqitur (marrja e sigurimit, trashëgimisë, pengimi i dëshmisë, hakmarrja, a ka qenë i zhdukuri i dyshimtë, apo i dëmtuar, etj). Nëse personi ka qenë i siguruar duhet shikuar ku, prej cilës datë, kush dhe si e ka siguruar, në çfarë shume, kush e ka të drejtën e trashëgimisë së sigurimit me rastin e vdekjes së tij; 10. në çfarë marrëdhëniesh i zhdukuri ka qenë me të afërmit dhe farefisninë (pasurore, personale, punuese, intime, zyrtare, etj); 11. varësisht nga vlerësimi të rastit konkret zhdukja e të cilit është paraqitur dhe të rrjedhës së pritur të përpunimit operativ, nganjëherë duhet që në fazën e parë të sigurohen të dhënat për personat të cilët në rast nevoje mund ta identifikojnë veshmbathjen, stolinë, dhe sendet tjera të personit të zhdukur, si dhe eventualisht kufomën dhe mbetjet e tij mortore; 12. duhet të regjistrohen të gjithë personat me të dhënat e nevojshme dhe adresa për të cilat supozohet se mund të japin informata të dobishme lidhur me të zhdukurin. Gjatë gjurmimit vazhdimisht duhet të plotësohet regjistrimi me ata persona; 13. i zhdukuri a ka vizituar shtëpitë publike dhe të fshehta, lokale të ngjashme, sidomos ato të dyshimta dhe me kë, siç janë lokalet e bixhozit, shtëpitë e fshehta publike, sallonet e masazhit, bastoret, luftën e qenve dhe shtazëve tjera, a i ka përkitur ndonjë sekti dhe cilit, etj; 14. nëse i zhdukuri është zhdukur edhe më herët duhet të ceket përse, kur sa herë, sa gjatë, ku ka qenë gjatë zhdukjes, çka ka punuar, etj. Informatat për zhdukjet dhe të kthyerit e më hershëm nuk bën të ndikojnë negativisht në seriozitetin e qasjes dhe të përpjekjes së përpunimit operativ në vazhdim, siç është kualiteti intensiteti, vëllimi dhe tempoja e përpunimit; 15. cila është arsyeja e ditur ose e supozuar e zhdukjes “konflikti familjar, grindja, format e ndryshme të keqtrajtimit (cilat, nga kush dhe përse), prirja për jetë të çrregullt dhe për bredhje, shprehitë e “kënaqësive”, kurvëria, prostitucioni dhe format tjera të jetës jonormale, çoroditjet, kriza e pubertetit, ndjeshmëria e tepërt, frika nga dënimi për shkak të mossuksesit në shkollë, ikja nga sanksioni penal, frika nga turpi (p.sh. shtatzënësia jashtëmartesore), sëmundja e pashërueshme, sëmundja shpirtërore, dromomania, fatkeqësia në familje, gjendja e rëndë materiale, dashuria e pafat, 200 turpi dhe prestigji, dyshimi i pabazë, kryerja e ndonjë vepre difamante si incesti, etj; 16. a e ka paralajmëruar i zhdukuri vetëvrasjen dhe sa herë, kur, para kujt dhe në çfarë mënyre. A kanë ekzistuar motivet për vetëvrasje dhe cilat (puberteti, menstruacioni, shtatzënia, erotizmi, menopauza, klimakteriumi i mashkullit, ndikimi i drogës, abstinenca në rastet e përdorimit të drogave, alkoolizmi, lehonia etj.). Kujdes të posaçëm duhet kushtuar karakterit, disponimit dhe rrethanave në të cilat ka jetuar i zhdukuri. Duhet kërkuar përgjigje edhe në pyetjet: a mund të ndërlidhet zhdukja e tij, në bazë të karakterit dhe temperamentit me vetëvrasje. A ka vuajtur ndokush në familje nga sëmundjet psikike dhe cilat, alkoolizmi dhe vartësitë tjera? A ka bërë ndokush në familje vetëvrasje, tentim vetëvrasjeje apo ka paralajmëruar vetëvrasje, ku, kur, si dhe përse; 17. motivi i zhdukjes nuk ka mundur të jetë vetëm i drejtpërdrejt. Për këtë arsye duhet gjurmuar motivi në të kaluarën e të zhdukurit. Është me rëndësi të merret përgjigje në pyetjen: a ja ka kumtuar i zhdukuri qëllimin e ikjes apo vetëvrasjes (me fjalë, me gjeste, me letër, kujt, kur dhe si). Nëse është gjetur letër amaneti duhet të verifikohet dhe të kryhet ekspertiza; 18. a ka indice dhe çfarë se i zhdukuri është viktimë e veprës penale dhe çfarë vepre. Ato indice varësisht nga masa dhe lloji mund të jenë bazë juridike për ndërmarrjen e aktiviteteve urgjente anticipuese për argumentimin siç është shikimi i vendit të ngjarjes, kërkimi dhe veprime e masa tjera; 19. personi i zhdukur a ka pasur borxhe dhe kujt (të mëdha, të vogla, gjendja pasurore e tij, etj.), kujt i ka pasur borxh dhe prej kur. A ka pasur kredi, çfarë dhe sa. A ka paguar alimentacion, sa dhe kujt dhe sipas cilës bazë ligjore, etj; 20. i zhdukuri a ka pasur për qëllim ta lëshojë vendin, legalisht apo ilegalisht, kur dhe përse. Kujt, kur dhe si ia ka kumtuar. 21. çfarë shprehish jetësore ka pasur i zhdukuri dhe karakteri i tij (çoroditje seksuale, i çuditshëm, vartësitë, prirjet avanturiste, etj); 22. nëse është fjala për femër, a ka qenë shtatzënë dhe pse supozohet se ka qenë dhe në cilin muaj, me kë, qëndrimi i saj gjatë shtatzënisë, qëndrimi i familjes së saj, i babait të ardhshëm dhe të rrethit, etj. 23. kush është gjendur në vendin e zhdukjes së tij ose në afërsi të tij sipas natyrës së punës, për shkak të rrethanave ose rastësisht. Çka kanë vërejtur në momentin kritik; 201 24. a është interesuar dhe pyetur ndokush për zhdukjen e personit, kush, kur, te kush dhe në çfarë mënyre ka pyetur; 25. a ka qenë i grindur me dikë i zhdukuri, në konflikt e të ngjashme dhe përse. A i është kërcënuar dikush, kur në çfarë mënyre, përse, para kujt, etj. 26. çfarë gabimesh apo kundërthëniesh janë vërtetuar në situatën, dëshmitë e personit (sidomos të paraqitësit të të zhdukurit), reciprokisht dhe me gjendjen e konstatuar, ato gabime a mund të jenë logjike, psikologjike dhe të natyrës teknike. Duhet të kërkohet sqarimi dhe arsyetimi për to. Ato janë indice të forta për simulim; 27. kur dyshohet në vrasje, kurse me aksionin e parë është konstatuar sigurt se vrasësi nuk gjendet në rrethin e shoqërisë së të zhdukurit, atëherë duhet shfrytëzuar ata për kërkimin e të zhdukurit, nëse vlerësohet si oportune, p.sh. të pyeten kushërinjtë, shokët dhe miqtë e të zhdukurit. Njerëzit hezitojnë të japin deklarata policëve prandaj duhet gjitha thëniet dhe konstatimet të verifikohen; 28. gjithashtu kur dyshohet për vrasje duhet të bëhet kontrolli i të gjitha vendeve ku mund të gjendet trupi i vdekur, pjesët e tij apo mbetjet mortore. Ndërmarrja e aktiviteteve lidhur me këto që u cek supozon njohjen e mirë të mënyrës së fshehjes së kufomave; 29. nëse të afërmit apo personat tek të cilët ka jetuar i zhdukuri ose e kanë paraqitur të zhdukurin me vonesë të madhe, duhet të vërtetohet arsyeja e tillë. Në rast nevoje duhet të ndërmerren veprime anticipuese të argumentimit. Në praktikë janë të regjistruara rastet kur në banesë janë gjetur trupa të pajetë (shpesh të masakruar) në kohën kur është paraqitur zhdukja e tij; 30. kur zhduken personat që kanë jetuar vetëm (pleqtë, femrat apo meshkujt e pamartuar, “të krisurit” dhe bredhësit), personat homoseksualë, anëtarët e sekteve ekstreme fetare apo të partive politike etj. Për zhdukjen zakonisht kuptohet mjaft me vonesë. Kjo e vështirëson gjurmimin e tyre. Në rastet e tilla krahas versioneve të shumta duhet të formohet versioni për vrasjen apo vetëvrasjen e mundshme. Ndonëse këto raste janë të rralla duhet formuar versioni edhe për viktimizimin e mundshëm të personit, në kuadër të ndonjë rituali të ndonjë sekti ose se është rasti për antropofagji (kanibalizëm), etj. 11.2.1.18. Kur pezullohet kërkimi i të zhdukurit Kërkimi i të zhdukurit guxon të pezullohet vetëm atëherë kur personi është i gjetur ose është vërtetuar vdekja e sigurt e tij, gjegjësisht kur 202 është konstatuar padyshim ku gjendet ai. Nëse familja, miqtë dhe shokët thonë se i zhdukuri u është lajmëruar me telefon, letër apo në ndonjë mënyrë tjetër kjo nuk mjafton për ndërprerjen e gjurmimit, por duhet të verifikohet. 11.2.1.19. Biseda me personin e gjetur Kur i zhdukuri gjendet ose kthehet, me të zhvillohet një bisedë komplete, natyrisht kuptohet kur ai të jetë psikofizikisht i gatshëm për atë bisedë, gjegjësisht për motivet e zhdukjes, vendet e banimit dhe të qëndrimit (lëvizjet), mënyrën e përjetimit, me kë është shoqëruar, etj. Nga praktika kriminalistike dihet se disa të zhdukur në kohën e zhdukjes kryejnë vepra të ndryshme apo vepra penale të të njëjtit lloj siç janë kriminelët shtegtarë, shpesh serik, prandaj këtë rrethanë duhet pasur parasysh me rastin e bisedës, sidomos nëse i zhdukuri ka pasur të kaluar kriminale. Gjithashtu duhet pasur parasysh edhe mundësinë se i zhdukuri ka qenë i përfshirë në veprimtari terroriste apo veprimtari tjera subversive – informative. 11.2.1.20. Protokollimi i masave të kërkimit Edhe pse me rastin e kërkimit të të zhdukurve, në të shumtën e rasteve nuk bëhet fjalë për zhvillimin e përpunimit kriminalistik, për masat dhe aktivitetet e ndërmarra megjithatë mbahet procesverbal apo shënim zyrtar. KPP parasheh kur duhet të mbahet procesverbal për masat e ndërmarra. Nëse faktet janë regjistruar me mjete regjistruese teknike, skica, skema, etj. ato bashkëngjiten me shënimin zyrtar. Në dosjen e të zhdukurit, shënimet zyrtare dhe mjetet tjera të shkruara dhe të shprehura si dhe mënyrat duhet të shënohen sipas rendit kronologjik dhe gjithmonë ato duhet azhuruar. 11.2.1.21. Analiza e rastit Pas përfundimit të kërkimit i cili ka rezultuar me gjetjen e të zhdukurit apo të trupit të tij të vdekur ose të mbetjeve të tij mortore, duhet kryer analizën të hollësishme të masave dhe aktiviteteve të ndërmarra për rastin konkret dhe të konstatohet tërë ajo që është ndërmarrë në kuadër të kërkimit të drejtpërdrejt, sidomos ajo që ka qenë kyçe për suksesin apo mossuksesin e kërkimit. Me këtë duhet të njoftohet tërë struktura operative që ka marrë pjesë në masat e kërkimit kurse në raste të 203 caktuara duhet të njoftohet edhe struktura më e gjerë e nëpunësve policor. 11.2.1.22. Roli i moralit profesional policor Procedura lidhur me zhdukjet kërkon standarde të larta punuese dhe profesionale për policët. Parimi themelor të cilit duhet t’i përmbahen është parimi i ligjshmërisë. E vërteta mund të konstatohet vetëm në bazë të mënyrave dhe metodave të pranuara sipas ligjit dhe moralisht të arsyeshme në pikëpamje taktike-teknike. Morali bashkëkohor policor kërkon ndër të tjera që rezultati i punës t’i nënshtrohet analizës së rreptë dhe të hollësishme (kontrollit). Policia duhet të veprojë lege artis dhe të jetë efektive, kurse mjetet dhe metodat e zbatuara duhet të jenë të përshtatshme. Me këtë rast duhet të ruhen nga ndërhyrjet e pabaza në personalitetin e individëve dhe të drejtat e personave fizik dhe juridik. Morali profesional i policëve nuk bazohet vetëm në rregullat dhe veprimet e shkruara. Ai duhet ët jetë komponentë e thurur në strukturën e masës dhe veprimit të caktuar dhe në procedurën në tërësi. Ai në plan të parë duhet ta ketë aftësinë profesionale, përgjegjësinë profesionale, objektivitetin dhe kritikën në punë si dhe një varg vetish tjera që luajnë rolin kyç në funksionimin e sistemit konkret preventiv-represiv të aktivitetit policor. Zbatimi i rregullit të moralit policor është i nevojshëm sidomos në situata të dyshimta për shkak të paqartësisë së dispozitave ligjore, me problemet e hapura të përdorimit të mjeteve të caktuara në procedurën e ndriçimit të fakteve, etj. Domethënia e tij në punën e përditshme policore është shumë më e madhe sesa që i kushtohet kujdes atij. E pamë se morali policor është sistem i formave etike, specifike për policinë si grup profesional, sipas të cilit me rastin e kryerjes së aktivitetit të tij profesional polici duhet ta posedojë. Ky moral është ngushtë i lidhur me zakonet profesionale me policinë. Zakonet profesionale me policinë përcaktojnë mënyrat sipas të cilave aktivitetet policore zhvillohen me qëllim të kryerjes së rolit shoqëror të policisë në mënyrë sa më efektive. Kjo do të thotë se çdo punë policore duhet të kryhet profesionalisht dhe në kohën e duhur duke i ndërmarrë të gjitha ato masa të cilat në këtë profesion dhe në situatën konkrete konsiderohen të nevojshme për të qenë të kryera mirë. Elementet themelore të zakoneve profesionale në polici duhet ndërtuar në planet dhe programet mësimore gjatë shkollimit të policëve. Selektimi i drejtë dhe shkollimi i mirë i policëve është parakusht I rëndësishëm për 204 kryerjen e suksesshme të punëve policore, për të cilat u fol. Specifikë e punës policore është dhe rreziku nga deformimet e mundshme profesionale, prandaj nga policia kërkohen standarde të larta pune. Këto janë standarde të ndryshme në shtete të ndryshme por si standarde policore të ndryshme të pranuara sot vlejnë standardet të cilat janë të lidhura për vetitë psikofizike, të karakterit, emotive dhe vetitë tjera të policëve. Nga polici kërkohet njohje e mirë e ligjeve, gjendjes dhe lëvizjes së kriminalitetit. Policët duhet ta kuptojnë drejtë situatën operative dhe ta vlerësojnë mirë problematikën. Duhet ta zhvillojnë aftësinë për vendime alternative, për marrjen e vendimeve të drejta dhe të bazuara dhe t’i arsyetojnë në mënyrë adekuate. Ata duhet ta njohin, ta kuptojnë dhe vlerësojnë rëndësinë dhe karakterin e ligjeve të cilat i zbatojnë në punën e tyre e që kanë të bëjnë me shërbimin policor. 11.2.2. Kërkimi i arratisur menjëhershëm–alarmimi pas personit të Personi i autorizuar zyrtar që vjen në vend të ngjarjes menjëherë pas veprës penale, kurse kryerësi i saj gjendet ende aty, është i detyruar të ndërmarr aktivitete për ndalimin e veprimeve të mëtejme të kryerësit dhe pengimin e pasojave të reja. Personin e tillë duhet arrestuar60, Personi i autorizuar zyrtar që vjen në vend të ngjarjes menjëherë pas veprës penale, kurse kryerësi i saj gjendet ende aty, është i detyruar të ndërmarr aktivitete për ndalimin e veprimeve të mëtejme të kryerësit dhe pengimin e pasojave të reja. Personin e tillë duhet arrestuar 59 dhe të kihet kujdes për mbrojtjen e gjurmëve që gjenden në të. Të njëjtit duhet t’i pamundësohet pastrimi i duarve dhe eliminimi i gjurmëve tjera nga trupi. Më së miri është që personi i tillë të bartet me veturë zyrtare në lokale zyrtare ku do të vazhdohej me përpunim kriminalistik, por, duhet pasur kujdes për transferin e mikrogjurmëve (karrigat e veturës duhet të mbrohen me foli PVC). Nëse duhet të kryhet shikimi i vendit të ngjarjes, personat e tillë duhet të mbahen aty, derisa të përfundohet puna për shkak të informatave që i duhen organit të shikimit konform dispozitave të KPPK. Në situatat kur personi i autorizuar zyrtar vjen në vend të ngjarjes, kurse kryerësi nuk gjendet aty, duhet të jepet alarmi për kërkim të kryerësit të veprës penale duke koordinuar veprimet me agjencitë tjera. Këtë koordinim do ta bëjë Hapšenje je čin hvatanja neke osobe zbog navodno izvršenog krivičnog djela ili na temelju akcije nadležnih organa. (Modly D; Korajlič N; 2002; 148.) 205 60 kujdestaria operative në nivelin e administratës policore, gjegjësisht disa njësi organizative. Ndërmarrja e kërkimit duhet të bëhet në një shkallë të lartë të organizimit dhe planifikimit. Meqenëse është në pyetje aktiviteti i planifikuar paraprakisht, gjithëpërfshirës dhe permanent i organit të punëve të brendshme, ai duhet të përpunohet deri në detajet më të imëta. Ndërmarrja e tij bëhet në mënyrë të pavarur, por edhe mund të kombinohet me masat tjera operative taktike. (Zh. Aleksiq; Z. Milovanoviq 1993, fq. 207). Mendim të njëjtë ka edhe V. Periq (1987, fq. 411) i cili thotë se:”kërkimi, si aksion i ndërlikuar operativ në të vërtetë paraqet grup masash dhe aktivitetesh operative të ndërlidhura dhe të sinkronizuara reciprokisht, siç janë: kontrollimi i terrenit, bllokada, racia, prita, kontrolli apo bastisja e veturave, kontrolli i personave, legjitimi, kontrolli i personave të dyshimtë, etj. Çfarë masash dhe aktivitetesh nga këto do të ndërmerren, sa njerëz operativ do të angazhohen në aksion, cilat hapësira do të përfshihen në aksion, etj, krejt varet nga ndërlikueshmëria dhe pesha e rastit konkret”. Mendim aspak të ndryshëm për këtë nuk ka as D. Modly, dhe N. Korajliç (2002; fq. 472), vetëm se ata theksojnë edhe “versionet e kërkimit”, të cilat “janë supozime për vendin ku gjenden personat, gjurmët dhe sendet apo objektet, ekzistimi i të cilave vërtetohet”. Por, me rastin e kontrollimit të terrenit në të cilin ndërmerret kërkimi, duhet sidomos të përqendrohet vëmendja gjatë legjitimimit në grupe njerëzish të cilat me disa karakteristika të tyre do të mund të silleshin në lidhje me kryerjen e veprës së tillë, të zhvillohet raci në vendet ku mblidhen personat e në të cilat grupe në bazë të informatave të mbledhura do të mund të gjendeshin kryerësit apo kryerësi. Në kuadër të këtij kërkimi të drejtuar duhet të bëhet edhe verifikimi në hotele, motele, bujtina, klube nate, në objekte tjera legale dhe ilegale, të bëhet monitorimi apo mbikëqyrja e mjeteve të transportit publik (autobusëve dhe stacioneve hekurudhore, aeroporteve dhe limaneve, etj), dhe objekteve tjera ku shkojnë personat e rrethit kriminal. Nëse është fjala për kryerësin i cili shfaq agresivitet të theksuar dhe i cili është i armatosur dhe i gatshëm të bëjë rezistencë, kurse zakonisht kategoritë e tilla të kryrësve janë të tillë, atëherë duhet të angazhohen njësitet e policisë speciale të cilat janë të përgatitura dhe të aftësuara për kryerjen e detyrave të tilla. Angazhimi i tyre është i nevojshëm si 206 me rastin e arrestimit të drejtpërdrejt, ashtu edhe me rastin e kontrollimi të terrenit, apo të lagjeve në të. Sidomos është e rëndësishme ndihma e këtyre njësiteve dhe e grupeve të tyre të posaçme për kryerjen e detyrave nën ujë, ose thellë në zgafella dhe shpella. Te këto njësite sidomos është e rëndësishme të përmenden edhe qentë kërkues dhe sulmues me rastin e arrestimit. (Pavliçek. J. 2002). Në situatën kur kryerësi nuk është profesionalist, është ka ndodh që kryerësi ik nga vendi i ngjarjes, por pas një kohe të shkurtër vjen vet që të paraqitet dhe ta dorëzoj mjetin e kryerjes së veprës. Mirëpo, në rastet tjera kur është në pyetje krimineli i rryer, kryes i veprës i cili është i vetëdijshëm se personat zyrtarë do ta identifikojnë shpejtë, ik nga vendi i ngjarjes me qëllim të humbjes së gjurmëve, i hedh mjetet e kryerjes dhe e siguron ndihmën kualitative juridike. Në raste të tilla kur është identifikuar shumë shpejtë kryerësi, bëhet fjalë për kërkimin e menjëhershëm të personit. 11.2.3. Taktika e arrestimit të personit të dyshimtë Privimi nga liria (arrestimi) gjithmonë ka qenë një nga elementet më të rrezikshme në punën e policisë. Përpjekja për arrestim rezulton me shumë probleme ligjore, prandaj për këtë arsye për kriminalistin është shumë me rëndësi që ta dijë se si ta kryej arrestimin me rrezik sa më të vogël të mundshëm për të dhe për publikun, dhe që personin e arrestuar duke i respektuar të drejtat e tij njerëzore që ia garanton KPPK. Si forma më e afërt e privimit nga liria sipas KPP, është ndalimi në vendin e kryerjes së veprës penale “ndalimi dhe mbajtja e kryerësit të veprës penale”. Kuptimi i dispozitës qëndron në atë që personave të autorizuar zyrtarë ua mundëson që personat e hasur në vendin e ngjarjes t’i mbajnë nëse është e nevojshme. Arsyeja për ndalim të personave në vendin e ngjarjes mund të jetë për qëllime të mbledhjes së deklaratave nga ata njerëz, nëse ata persona mund të japin informata që janë të rëndësishme për procedurën penale. Krahas dëshmitarëve të drejtpërdrejtë të veprës penale, mund të ndalohen edhe personat tjerë të cilët në çfarëdo mënyre mund të ofrojnë njohuri të caktuara për veprën penale, kryerësin dhe për rrethana tjera të rëndësishme. Për mbajtjen apo ndalimin e personave, personat e autorizuar zyrtar janë të obliguar ta informojnë prokurorin dhe gjithashtu janë të obliguar që personit t’ia kumtojnë se do të mbahet dhe do ta këshillojnë për të drejtën e tij se mund t’i paraqet ankesë prokurorit. 207 Ndërkaq, nëse ekzistojnë bazat e dyshimit se personi ka kryer vepër penale dhe nëse ekziston çfarëdo arsyeje ligjore për paraburgim, organi kompetent mund ta arrestoj personin, ose ta privoj nga liria. Arrestimi i tij nga ana e personave zyrtar të autorizuar paraqet masën e përkohshme dhe afatshkurtër. Në praktikë ndodh shumë shpesh të shtrohet pyetja e intervalit kohor i cili llogaritet si fillim i zgjatjes së kësaj mase, sepse me norma procedurale kjo kohë nuk është përcaktuar. Mendimi ynë është se ai moment mund të lidhet me çdo kufizim të lirisë që ka kuptimin e ndalimit të detyrueshëm. Nuk është zakon, por privimin nga liria shpesh e paraprinë shoqërimi si masë e dhunës për sigurimin e pranisë së të pandehurit dhe për kryerjen e suksesshme të procedurës penale, dhe e cila është masë më e lehtë sesa privimi nga liria. Kur përmendim privimin nga liria (arrestimi) dhe shoqërim nuk mund të mos përmendet përdorimi i dhunës. Me zbatimin e masave procedurale penale shtohet mundësia që personi i autorizuar zyrtar në momentet të caktuara dhe nën kushte të caktuara mund ta përdor armën e zjarrit apo mjetin tjetër të paraparë me ligj, në mënyrë që ta kryej detyrën e tij zyrtare. Personi i autorizuar zyrtar, në bazë të ligjit është i autorizuar ta përdorë dhunën me qëllim të mbrojtjes së mirëqenies së qytetarëve duke vënë baraspeshë në relacion me respektimin e të drejtave të njeriut. Në të shumtën e rasteve personat e autorizuar zyrtar kanë mundësi ta përgatisin dhe ta planifikojnë arrestimin. Kur arrestimi planifikohet, pozita dhe përgjegjësia e çdo pjesëmarrësi në arrestim duhet të përcaktohet që në fillim. Mungesa e planifikimit është arsyeja kryesore që gjatë arrestimit vjen deri te shkelja e autorizimeve zyrtare ashtu edhe e të drejtave të dyshuarve. Kur arrestimi planifikohet, analizohet çdo mundësi dhe personi i autorizuar zyrtar pozicionohet ashtu që pengon çdo përpjekje për arratisje të të dyshuarit. Mjeti më i mirë për pengimin e rezistencës me rastin e arrestimit është numri më i madh i njerëzve për zbatimin e këtij aksioni. Mirëpo, në disa situata numri i madh i personave zyrtarë mund të jetë edhe hap i gabuar taktik, për shkak se personat e autorizuar zyrtar me atë rast mbështeten në numrin e madh të pranishëm të personave zyrtarë, e kjo shpesh rezulton ose me arrestim të pasuksesshëm ose edhe me shkelje apo tejkalim të autorizimeve të personave zyrtarë, nëse vjen deri te përdorimi i armës së zjarrit. 208 Nëse dihet që duhet të bëhet arrestimi, atëherë duhet të kihet parasysh vendi, reaksion i mundshëm i të dyshuarit, dhe të parashihet koha. Pra, duhet të jetë një numër i mjaftueshëm por jo i tepërt i personave të autorizuar zyrtarë në ndihmë që të zvogëlohet mundësia e rezistencës së arrestimit. Kushti më i rëndësishëm i cili duhet të plotësohet me këtë rast është që së paku dy persona të autorizuar zyrtarë duhet ta kryejnë arrestimin. Nëse kjo është e mundur, atëherë rekomandohet që gjithmonë me vete të merren personat e autorizuar zyrtarë të uniformuar. Kjo për arsye të sigurisë së të arrestuarit, të kriminalistit dhe të kalimtarëve. Me rastin e arrestimit siç thekson N. Korajliç (2003; fq. 234 – 235), duhet të pasojnë procedurat si vijon: ¾ Toni i personit të autorizuar zyrtar i cili i qaset personit që duhet ta arrestoj, duhet të jetë autoritativ, i vendosur dhe i qëndrueshëm, duke iu prezantuar personit si person zyrtar i autorizuar, me fjalë, nëse nuk ka mundësi ndryshe dhe shumë qartë duhet t’ia bëjë personit se është i arrestuar. Kjo është shumë e rëndësishme, sepse nëse personit nuk i thuhet se është i arrestuar, atëherë ai nuk është i detyruar të dorëzohet pa rezistencë; ¾ Duhet dhënë udhëzime shumë të qarta dhe të kuptueshme dhe nëse është në lëvizje duhet urdhërohet që të ndaloj, dhe gjithmonë duhet të përpiqet të bisedoj me të dyshuarin pa kontakte fizike; ¾ Midis personit të autorizuar zyrtar dhe të dyshuarit gjithmonë duhet të ekzistojnë distanca adekuate; ¾ Gjithmonë duhet ekzistoj superioriteti i pozitës së personit zyrtar; ¾ Arma gjithmonë duhet të jetë e mbrojtur; ¾ Këmbët duhet të jenë pakëz të hapura, kurse këmba dominuese gjithmonë duhet të jetë gjysmë hapi mbrapa; ¾ Të merret qëndrim për anët e dobëta të dyshuarit (ana e dobët e të dyshuarit mund të konstatohet me shikim), si dhe të lëvizet sa herë që i dyshuari lëvizë, së paku në dy metra largësi nga i dyshuari, të qëndroj ashtu që t’i bllokoj rrugët eventuale për ikje; ¾ Të mos shfaqet kurrfarë emocionesh dhe të jetë i gatshëm për reagim të shpejtë në momentin kur kapet i dyshuari; ¾ Duhet të jetë me vetëbesim të plotë. Të sillet sikurse për çdo ditë kryen arrestimi, sikurse kjo të ishte diçka normale dhe e natyrshme, dhe sikurse të kishte pritur që i dyshuari tu nënshtrohet të gjitha kërkesave dhe të kërkoj falje. Asesi nuk 209 ¾ ¾ ¾ ¾ ¾ ¾ lejohet pavendosmëri (luhatje). Kur fillohet me arrestimin duhet të vazhdohet të zbatohet në mënyrë të qetë dhe mirë të ushtruar; Me rastin e kontrollit preliminar të të dyshuarit duhet të qëndrohet në pozitë baraspeshe dhe kurrsesi i hutuar dhe i pakujdesshëm, gjithmonë duke i respektuar procedurat standarde me rastin e bastisjes apo kontrollit duke i respektuar procedurat ligjore; Çdo personi të arrestuar duhet t’i vendosen prangat. Prangat shfrytëzohen për zvogëlimin e rrezikut të mundshëm që do të kanosej nga i arrestuari. Prangat duhet të vihen ashtu që duart t’i ketë mbrapa shpine. Vendosja e prangave të dyshuarit bëhet ashtu që duart mund të jenë edhe përpara, nëse personi duhet të bartet në relacion më të gjatë; Me rastin e bartjes së të dyshuarit me veturë atë duhet vendosur në ulësen e sprasme pas ndihmësit të shoferit (automjeti duhet të jetë me 4 dyer). Më e rëndësishmja është që të mos vendoset i dyshuari në ulësen afër shoferit, kurse me rastin e hyrjes në veturë duhet t’i ndihmohet të dyshuarit që të futet në veturë, në mënyrë që ai të mos lëndohet, dhe gjithsesi të vendoset rripi i sigurisë në të dyshuarin si dhe të largohet arma, gjegjësisht, të mos i lehet afër të dyshuarit; Nëse i dyshuari është i gjinisë femërore apo edhe mashkull, atëherë duhet të shënohet koha dhe numri i kilometrit në numëratorin e kilometrave të veturës, njësoj duhet vepruar edhe kur nxirret nga vetura, kjo me qëllim që të eliminohen mundësitë e keqpërdorimit; Kur i dyshuari del nga vetura, personi tjetër i autorizuar zyrtar duhet ta kontrolloj veturën, me qëllim të ekzistimit eventual të sendeve apo objekteve, të cilat i dyshuari mund t’i fsheh në veturë gjatë udhëtimit; Të shënohet gjithashtu edhe koha kur iu kanë vënë të dyshuarit prangat dhe koha kur iu kanë hequr pranga. Të shënohet gjithashtu edhe gjendja e nyjave pas heqjes së prangave. Pas shoqërimit të të arrestuarit është e domosdoshme që personi i autorizuar zyrtar të përgatitë raportin e plotë lidhur me specifikat e arrestimit dhe arsyet për të cilat është arrestuar personi. Së këndejmi është shumë e rëndësishme që personi i autorizuar zyrtar të shënoj të gjitha aktivitetet e ndërmarra dhe të gjitha llojet e komunikimeve që janë bërë para, gjatë, dhe pas arrestimit, gjegjësisht deri në momentin kur i dyshuari është sjellë në lokalet zyrtare. Në situatat kur i dyshuari 210 është larg, ose nuk është e mundur të konstatohet vendi i banimit të tij, atëherë për të ngritët fletarrest lokal, duke dërguar edhe fotografi të personit që kërkohet me të cilat njoftohen personat e autorizuar zyrtar, si në nivelin lokal, ashtu edhe në atë kantonal dhe shtetëror, e sipas nevojës lëshohet edhe fletarrest ndërkombëtar përmes interpolit, por kjo gjithmonë me urdhrin e gjykatës në fazat e mëvonshme të procedurës. Në pjesën përshkruese të fletarrestit është e rëndësishme të paralajmërohet se fjala është për person të rrezikshëm i cili përdorë armën e zjarrit dhe hollësi tjera që janë të hollësishme. Në momentin kur personi gjendet, ndërpritet kërkimi i mëtejmë i tij. 11.2.4 . Taktika e mbledhjes së informatave nga të dyshuarit me anë të poligrafit Testimi me poligraf, është formë specifike e bisedës informative të personave të dyshuar i cili mund të kryhet nga personat zyrtar të specializuar për përdorimin e poligrafit61. Emri “poligraf”, i pranuar me të madhe sot, nuk është shumë adekuat, sepse atë e hasim në fusha të ndryshme shkencore edhe si term teknik. Emri i drejtë do të ishte “detektor i emocioneve”. Në esencë ky term nënkupton pajisjen e cila njëkohësisht shënon shumë të dhëna (parametra). Në psikologji, p.sh, poligrafi është mjet apo pajisje standarde me të cilin bëhen matje psikofiziologjike. Në përdorimin kriminalistik, poligrafi përdoret gjithashtu edhe për veprime të zakonshme eksperimentale psikologjike. Në hulumtimin poligrafik hasim grupe kontrolluese dhe eksperimentale, përpunimin statistikor të të dhënave, përcaktimin e validitetit të testeve poligrafike, aplikimin e testeve psikologjike të personalitetit, inteligjencës, etj. Të gjithë poligrafët e konstruksionit standard që përdorën për qëllime kriminalistike mbështeten në kontrollin instrumental të sferave fiziologjike të sistemit kardiovaskular, frymëmarrja dhe përçuarja e elektricitetit epidermal. Varësisht nga modeli i prodhuesit, mund të shfrytëzohen me pajisje të ndryshme plotësuese për precizimin e leximit të parametrave themelor, p.sh, regjistrimi pletizmografik i aktiviteteve periferike vazomotorike, monitori i ritmit të zemrës (cardio activity monitor, heart rate monitro). Disa modele kanë sisteme ergografike për kontrollimin e lëvizjeve të muskujve dhe pajisje të tjera. Këto ndryshime të funksioneve autonome nuk janë nën kontroll të vullnetit, kurse gjatë analizës me 61 Poligraf (lat. Poly-više, Grafo-pišem) 211 poligraf zbulohen duke i zbadhuar dhe regjistruar ato funksione me lakore të shumëfishta të skicuara të cilat regjistrojnë intensitetin e disa funksioneve fiziologjike me rastin e dhënies së disa përgjigjeve “kritike”. Për analizën me poligraf është karakteristike se i dyshuari nëse është i pafajshëm dhe nuk dinë për hollësitë e veprës penale, ai nuk do të ketë reagime adekuate fiziologjike me rastin e dhënies së përgjigjes në disa pyetje, ndonëse me rastin e mohimit është vështirë të ruhet gjakftohtësia, prandaj megjithatë rezultatet e analizës me poligraf në procedurën penale nuk janë prova. Arsyetimi për këtë qëndron në ndryshimet fiziologjike në organizmin e njeriut, të cilat nuk do të thotë se gjithmonë janë pasojë e përgjigjeve të rrejshme, por këto mund të ndodhin edhe për çfarëdo shqetësimesh të personave të pafajshëm. Krahas kësaj për analizë me poligraf, i dyshuari duhet ta japë edhe pëlqimin për testim; duhet të jetë i moshës madhe; të jetë psiqikisht dhe fizikisht i shëndoshë dhe të mos jetë shumë i moshuar, gjegjësisht të mos jetë i matufosur. Me poligraf nuk guxon të testohet gruaja shtatzënë .62 Me poligraf nuk kryhet vetëm analiza, por edhe bisedat informative dhe intervistat me bashkëbiseduesit, para, gjatë, dhe pas testimit me poligraf. Për punë me poligraf duhet të posedohen njohuri ligjore dhe kriminalistike dhe kërkohet specializim i veçantë (D. Modly; N. Korajliç; 2002; fq. 456), “sipas karakterit dhe emrit poligrafisti duhet të disponoj me një fond të caktuar të njohurive teorike nga sfera e 62 Roso Z gjithashtu kur flet për kushtet e testimit tërheqë vëmendjen duke thënë se testimit i nënshtrohen vetëm ata persona që i plotësojnë kushtet parapara të moshës, shëndetit, pleqërisë, etj. Për tu aplikuar poligrafi është i nevojshëm pëlqimi vullnetar me shkrim i personit si dhe paralajmërimi se nuk është i detyruar t’i nënshtrohet testit nëse nuk dëshiron dhe në çdo moment mund të abstenojë nga testimi i mëtejmë (Roso Z; 1987; 93). Shumë më hollësisht për kushtet e testimit me poligraf ka shpjeguar Modli D (Modly D.; 198; Leksikoni; 823-824) ku thotë :”një prej parakushteve themelore është paralajmërimi i personit konkret i cili duhet të testohet se nuk është i detyruar t’i nënshtrohet testimit me poligraf. Nëse personi jep pëlqimin ose refuzon, këtë duhet konstatuar me procesverbal. Refuzimi i dhënies së pëlqimit për testimin me poligraf nuk bën të vërtetohet si provë e fajësisë, sepse ekzistojnë arsye të ndryshme që personat i shmangen këtij testimi, p.sh. frika që të mos zbulohen disa gjëra intime të jetës private të cilat janë të fshehta por nuk kanë lidhje me veprën penale për të cilën bëhet testimi”. 212 psikologjisë së kriminelëve. Fjala është për njohjen e njerëzve nga i ashtuquajturi rreth kriminal, sepse me ta më së shpeshti kanë të bëjnë në punën e tyre. Njohja e njerëzve bazohet në zbatimin e disa parimeve të përvojave jetësore dhe të teknikave psikologjike. Siç edhe vet titulli flet, analiza me poligraf është analizë e njerëzve. Për këtë arsye nga poligrafisti kërkohet që tek njerëzit pa marrë parasysh moshën, gjininë, racën, shtresën shoqërore, etj. të zbulojnë” shkaktarin efektiv komunikues të sjelljes”. (D. Modly 2002; Pulë). Për analizën e suksesshme me poligraf të personave të dyshuar është e rëndësishme të kihet parasysh si vijon: ¾ Që për veprën penale, ose së paku për detajet më të rëndësishme të saj të dihet sa më pak në publik, kurse kjo nënkupton që nga vendi i ngjarjes të largohen kureshtarët; ¾ Që personat e autorizuar zyrtarë të mos e komentojnë ngjarjen; ¾ Që për ngjarjen të mos shkruaj shtypi; ¾ Që i dyshuari para analizës me poligraf fare të mos pyetet për veprën penale për të cilën do të testohet, kurse në disa raste deri në testim edhe të mos i kumtohet se do të testohet me poligraf; ¾ Që të dyshuarit në mënyrë tjetër – indirekte të mos i bëhet me dije se cilat rrethana dhe fakte kanë rëndësi primare në procedurë. Në fund duhet thënë se poligrafi është mjet shumë i rëndësishëm ndihmës për ndriçimin e veprave penale dhe kryerësve të tyre dhe se rezultatet e testimit me poligraf, pa marrë parasysh që nuk është provë në procedurën penale janë shumë të dobishme për konstatimin e së vërtetës, zbulimin e të pafajshmëve, dhe është udhërrëfyes i rëndësishëm në sajimin e provave materiale. Mirëpo, ndonëse, nuk është provë në procedurën penale, nuk do të thotë se përdorimi i tij nuk është i bazuar në ligj, sepse, KPP, e ka rregulluar këtë. Konsiderojmë se testimi me poligraf duhet të caktohet gjithmonë nëse këtë rrethanat financiare dhe organizative e lejojnë për ndriçimin e rasteve kriminale, si kërkesë imperative. Me këtë rast pesha dhe rreziku shoqëror i ngjarjes kriminale nuk do të duhej të ishin kriter primar për përcaktimin e analizës me poligraf. Kriter duhet të jetë ndërlikueshmëria dhe kompleksiteti i ndriçimit të ngjarjes kriminale. 213 11.2.5. Prita (pusia) Pusia është veprim i organizuar kriminalistik taktik, gjegjësisht vëzhgim dhe mbikëqyrje e fshehtë e hapësirës dhe objektit me qëllim të zbulimit dhe arrestimit të kryesit të veprës penale. Për suksesin e pritës është me rëndësi që kriminalistët t’i përmbahen parimit kriminalistik të shpejtësisë apo urgjencës, të befasisë dhe konspiracionit “fshehtësisë”. Duke pas parasysh qëllimin dhe detyrën, pusia mund të ketë njëkohësisht karakter represiv dhe preventiv, ashtu që befasia dhe konspiracioni ta përbëjnë esencën e pusisë. Konspiracioni është i rëndësishëm gjatë përgatitjes së pritës, kurse përbëhet para së gjithash nga vëzhgimi i fshehtë dhe vrojtimi i vendeve ku vendoset pusia, verifikimi i fshehtë i personave interesant, dhe gjithsesi puna e fshehtë e çdo polici veç e veç. Me rastin e vendosjes së pritave dhe të qëndrimit në pritë konspiracioni duhet të jetë në nivelin më të madh të mundshëm, sepse në të kundërtën pusia nuk do të jetë efikase. Arrestimi i kryrësit të veprës penale duhet të jetë i shpejtë dhe i befasishëm në mënyrë që ai të mos mund të ofrojë rezistencë, të ikë, dhe t’i hedhë apo asgjësoj objektet e veprës penale. Prita vendoset në vend të përshtatshëm, gjegjësisht në vendin ku pritet ardhja e personit të dyshuar, apo ardhja e personave të dyshuar, ose në afërsi të madhe të vendit ku p.sh, bëhet stërshitja e drogës në rrugë. Këto mund të jenë vendet siç janë: parqet, shëtitoret, sheshet, trotuarët e rrugëve, kafe baret, diskotekat, stacionet e autobusëve dhe hekurudhor, ose shtëpitë e kriminelëve të caktuar. Me prita zbulohen dhe kapen personat që merren me vepra të ndryshme penale siç janë: tregtia me njerëz, falsifikimi i të hollave ose dokumenteve, prostitucioni ilegal, tregtia me armë, etj. Nëse është fjala për pritat preventive, atëherë bëhet fjalë për vlerësimin e vendeve ku planifikohet kryerja e veprave penale. Në të vërtetë, nëse policia ka informata se kriminelët planifikojnë të kryejnë veprën e caktuar penale si p.sh, të vjedhin bankën, atëherë do ta vendos pusinë pikërisht në atë objekt, të cilin kriminelët synojnë ta sulmojnë. Qëllimi është që të evitohet kryerja e veprës penale, kurse kriminelët njëherazi të arrestohen. Pas kryerjes së pusisë ndërmerren edhe masa tjera dhe veprime hetimore kriminalistike, siç janë: arrestimi, kontrolli i personave dhe bastisja e objekteve, shoqërimi i personave, dhe kryerja e bisedave informative, etj. (Petroviç. B. 2006; fq. 6). 214 11.2.6. Shfrytëzimi i qenve special të dresuar. Në shumë segmente të punës policore shfrytëzohen edhe qentë e dresuar special, roli i të cilëve nganjëherë ka vlerë tepër të çmueshme për punën policore. Nuk ka dyshim se shqisat e qenve janë shumë të zhvilluara se të njerëzve. Kështu p.sh, shqisa e dëgjimit është tri herë më e fortë sesa e njeriut, shqisa e të pamurit, gjithashtu, sepse qeni vëren lëvizjet në një largësi të madhe, kurse shumë mirë sheh edhe në terr, derisa shqisa e të nuhaturit është vlera më e çmueshme e qenve të tillë. Në rinologji është dëshmuar se nuhatja e qenit ndaj disa materieve është 1. milion herë më e përsosur dhe më e fortë sesa e njeriut. Duke pasur parasysh mundësitë e jashtëzakonshme të shqisave të tyre, me ndihmën e dresurave speciale qentë mund të aftësohen për qëllimet si vijon: qen për kërkim, për mbrojtje, për roje, për lidhje, dhe qenët sintetik. Me këtë rast do të fokusohemi vetëm te qentë kërkues apo gjurmues. Ata mund të shërbejnë për kërkimin e personave, kufomave, por edhe të disa objekteve të veprave penale siç janë droga dhe eksplozivi. Duke pasur parasysh intensitetin dhe specifikat e aromave të disa drogave, qentë zyrtar mund të dresohen më së shpejti për gjetjen e p.sh, kanabisit, opiumit, etj. derisa për zbulimin e heroinës, morfinës dhe kokainës është i nevojshëm dresimi më i gjatë. Ekziston mundësia që qentë e caktuar me dresim të aftësohen për zbulimin dhe gjetjen e disa drogave halucionegjene dhe të amfetaminave. Qentë kërkues gjithmonë veprojnë në bashkëpunim me udhëheqësin. Ata mund të shfrytëzohen me sukses për zbulimin e drogës me rastin e bastisjes së shtëpive, të personave, veturave, trenit, aeroplanit, anijes, depove të ndryshme dhe magazinave, objekteve publike, kalimeve kufitare, si dhe të hapësirës së hapur. Hashashi, ndaj të cilit janë sidomos të ndjeshëm mund të zbulohet nëse është i freskët dhe i mbuluar në dhe në thellësi deri në 30 cm nën tokë. Parakusht themelor për gjetjen e suksesshme të drogës së fshehur është që qeni të jetë i sjellë në lokalitetin e ngushtë të caktuar ku supozohet se ka drogë të fshehur. Pra, qeni nuk mund të sjelljet në ndonjë rrugë dhe me kalim skaj shtëpive të zbuloj drogën e fshehur, por atë duhet sjellë brenda objektit të caktuar i cili do të kontrollohet i tëri. Natyrisht, ky kontrollim duhet të jetë edhe nën syrin e zgjuar të udhëheqësit të tij dhe të udhëzimeve të tij, në mënyrë që objekti ose 215 vendi i dyshuar vërtetë të kontrollohet hollësisht. Nga kjo mund të përfundojmë se është i domosdoshëm bashkëpunimi midis policit specialist për zbulimin dhe kërkimin e drogave dhe e udhëheqësit të qenit të dresuar me qëllim që në mënyrë sa më efikase të shfrytëzohen shqisat e nuhatjes së qenit në çdo rast konkret. (B.Petroviç 2006;fq. 7). 11. 2. 7. Përcjellja Përcjellja paraqet masën dhe aktivitetin operativ taktik që ka të bëjë me ndjekjen e fshehtë të personave të caktuar gjatë lëvizjes, si dhe me monitorimin diskret të atyre personave me qëllim të perceptimit dhe të regjistrimit të të gjitha rrethanave që janë të rëndësishme për ndriçimin e veprës konkrete penale. Këtë aktivitet zakonisht e realizojnë perosnat e autorizuar zyrtarë, kurse më së shpeshti e kryejnë me qëllim të ndriçimit të veprave të rënda penale dhe të zbulimit të kryerësve të tyre si dhe të pjesëmarrësve në veprën e kryer, sidomos kur është fjala për kryesit të cilët kanë vepruar në mënyrë të organizuar, të lidhur në grupe apo në organizata tjera kriminale. Me përcjellje më së shpeshti realizohen qëllimet si vijon: 1.mbledhja e informatave themelore për personin i cili është objekt i këtij aktiviteti, e të cilat janë të dhënat për vendbanimin, vendqëndrimin, shprehitë jetësore, punësimin, sjelljen, për kontaktet profesionale dhe miqësore të tij, lidhjet kriminale, etj. 2.përcaktimi i identitetit për persona të dyshimtë pa legjitimim; 3.njohja e rrethit me të cilin jeton dhe vepron i dyshuari, duke perceptuar dhe identifikuar të gjithë personat tjerë të dyshimtë të cilët janë në lidhje me të dyshuarin, dhe zbulimi i karakterit të lidhjeve të tyre kriminale; 4.zbulimi i strehimore të fshehta të të dyshuarve në të cilat fshihen ata ose i shfrytëzojnë për fshehjen e objekteve të veprës penale, mjeteve të kryerjes, siç është arma, municioni, ose sendet tjera; 5.përcaktimi i përgatitjeve eventuale të të dyshuarit ose personave tjerë për kryerje të veprës së re penale; 6.identifikimi i personave të cilëve do tu dorëzohet objekti i veprës penale si dhe të personave që janë fshehës potencial, apo ndihmës pas kryerjes së veprës; 7.kapja e disa kryerësve me rastin e kryerjes së veprave penale”in flagranti delicto” që shpesh është e mundur, sidomos te vjedhja e xhepave, kontrabanda, shpëlarja e parave, shantazhi, spiunazhi, detyrimi, etj; 216 8.konstatimi apo vërtetimi i shfrytëzimit të momentit të volitshëm për bastisje të banesës ose lokaleve tjerat të të dyshuarit krahas krijimit të kushteve për arrestim të disa personave (kur për këtë ekziston baza ligjore) në vendin dhe kohën e përshtatshme; 9.mbledhja e të gjitha informatave të mundshme në formë indice apo prove për llojin, karakterin, dhe vëllimin e tërë veprimtarisë kriminale të të dyshuarit dhe të bashkëpunëtorëve apo pjesëmarrësve të tij. Ekzistojnë shumë lloje të përcjelljeve, varësisht nga subjekti që e realizon, dallojmë dy sosh: 1.përcjellja nga ana e personave të autorizuar zyrtar që paraqet formë të rregullt apo të zakonshme të këtij aktiviteti kriminalistik dhe; 2.përcjellja nga ana e qytetarëve apo bashkëpunëtorëve policor, qëllimmirë, që paraqet përjashtim dhe që bëhet shumë rrallë, vetëm kur nuk ekzistojnë kushte që këtë masë ta kryejnë personat e autorizuar zyrtar. Sipas mënyrës së kryerjes së përcjelljes ekzistojnë dy lloje sosh: përcjellja këmbë, dhe përcjellja me anë të ndonjë mjeti të transportit (më së shpeshti me automobil, kurse me rrallë me biçikletë, motoçikletë, automobil transportues, ose automjet tjetër). Sipas vendit ku ndërmerret përcjellja, dallojmë dy sosh: 1. përcjellja në vend të hapur (në rrugë, autostradë, sipërfaqje publike); 2. përcjellja në vend të mbyllur (në mjete të transportit publik, restorane, hotele, etj). Këto dy forma të përcjelljeve në praktikë më së shpeshti kombinohen midis tyre dhe ndërrohen varësisht prej lëvizjes së personit i cili është objekt i përcjelljes, duke e vënë nën mbikëqyrje paralelisht personin konkret. Një formë të posaçme të përcjelljes e cila gjithashtu kombinohet me mbikëqyrje paraqet edhe kamuflimi në grupe kriminale dhe organizata tjera kriminale të cilat më së shpeshti i formojnë kontrabandistët e armëve dhe narkotikëve, terroristët dhe kryerësve tjerë kriminale. 217 Përcjellja e këtillë më së shpeshti bëhet atëherë kur të gjitha përpjekjet paraprake të zbulimit të organizatës kriminale kanë dështuar, prandaj infiltrimi brenda kriminelëve mbetet si mjet i fundit. Personat zyrtarë që bëjnë përcjelljen duhet të jenë të ushtruar në mënyrë të veçantë për ndërmarrjen e kësaj mase operative. Ata duhet të jenë të aftë që në kohën e duhur dhe në mënyrë efikase të reagojnë në të gjitha kushtet e veprimit, sidomos në momentet e ndryshimeve të shpejta të situatave p.sh, kur personi që përcjellët shpejtë e ndërron mjetin ose mënyrën e lëvizjes. Personat zyrtar duhet t’i perceptojnë shpejt edhe detajet më të imëta të përcjelljes dhe të jenë të aftë për reproduktimin e aftë të tyre, lidhur me çka lehtësim të madh bëjnë mjetet teknike. Është sidomos i rëndësishëm kondicioni fizik i operativistit, sepse nga rezistenca fizike dhe qëndrueshmëria krahas koncentrimit të plotë mendor drejtpërsëdrejti varet suksesi i përcjelljes. Kusht themelor i përcjelljes së suksesshme është edhe fshehtësia, gjegjësisht diskretcioni. Kjo sidomos vlen për rastet kur objekt i përcjelljes është i dyshuari i cili është kriminel shumë i rryer, ose kryerësit potencial të cilët supozojnë se dikush po i përcjellë. Disa kriminelë në mënyrë rutinore gjatë lëvizjes së tyre të zakonshme herë pas herë verifikojnë a janë të përcjellur. Ata për këtë arsyeje i ndërrojnë trikat; papritur dhe befasisht, plotësisht e ndërrojnë drejtimin e lëvizjes, kthejnë majtas apo djathtas, sillen në rreth, nëpër kuarte të qytetit, dhe shumë herë e ndërrojnë drejtimin e lëvizjes me qëllim të konstatimit se a po i përcjell dikush, ose e përdorin trikun tradicional të ndaljes pas këndit të rrugës ku e presin personin i cili i përcjellë, duke vrapuar me autobus ose tramvaj, i cili është duke u nisur, me shpejtësi marrin taksi etj. Realizimi i suksesshëm dhe i fshehtë i përcjelljes kërkon përgatitje kualitative paraprake. Aktivitetet e tilla nënkuptojnë njohjen detaje të personalitetit të cilin duhet përcjellur sidomos shprehitë e tij, rrethin e personave me të cilët ai shoqërohet, si dhe mjedisin në të cilin zakonisht banon, para fillimit të përcjelljes duhet të përpunohet plani detaj, i cili duhet të përfshijmë plotësisht qëllimin e ndërmarrjes së këtij aktiviteti, mënyrën e kryerjes, numrin e njerëzve, mjetet e nevojshme teknike, dhe të gjitha modalitetet e mundshme të reagimit në situata të ndryshme të cilat objektivisht do të mund të shkaktoheshin, kur p.sh, personi i përcjellë do të reagonte me rezistencë me armë, ose do të tentonte ta largojë përcjellësin duke 218 shfrytëzuar veturën e shpejtë etj. përcjellja ndërpritet kur realizohet qëllimi i saj, si dhe në situatat kur është konstatuar nga personi përcjellës, ndonëse mund sipas nevojës të vazhdohet, por pas kalimit të një kohe të caktuar dhe në një mënyrë më ndryshe dhe më pak të vërejtur, dhe duke i përmirësuar gabimet të cilat janë bërë gjatë përcjelljes së parë. Pas kryerjes së përcjelljes doemos hartohet raporti i hollësishëm i cili ilustron shtojcat kriminalistike teknike – me foto dokumentacion, ose videomaterial. (Aleksiq. Zh. 2005; fq. 86-88). 11.2.8. Racia Racia paraqet aksion të rrufeshëm policor me të cilin ndërmerret bllokada e thuktë e vendeve dhe sipërfaqeve më të mëdha (blloqeve të ndërtesave, shesheve, rrugëve etj), me qëllim të identifikimit të te gjithë pëesonave të hasur në atë vend dhe të arrestimit të të dyshuarve që hasen aty ose të kategorisë të caktuar të njerkëve siç janë prostitutat, kontrabandistët, tregtarët ilegal etj. Racia , si formë e reagimit të personave të autorizuar zyrtar më së shpeshti ndërmerret dhe drejtohet kundër kryesve të pa caktuar dhe të pa njohur, por për të cilët egzistojn bazat e dyshimit ose dyagimi i bazuar se janë pjesë e krupit të njohur kriminal siç janë p.sh:tregtarët e narkotikëve, dilerët e drogave narkotike, makrot e prostitutave etj. Racia ndërmerret në bazë të informatës se në vendin e caktuar, rregullist,shpesh,ose ne nje kohë te zakonshme takohn ose gjendën persona të kërkuar. Është me rëndesi që per zhvillimin e racis të gjendet koha kur, me siguri, të gjithë personat e kërkuar, ose shumica e tyre do të jenë së bashku. Në raste të tilla të gjithë personat e hasur aty legjitimohen, kurse, personat të cilët ndalohen dhe arrestohen janë: 1. Përsona të caktuar me emër p.sh ( antar të bandave shkatërruse të cilët janë duke u kërkuar , përsona të arratisur nga mbajtja e dënimit dhe të gjithë personat kundër të cilëve është lëshuar fletëarrest; 2. personat te cilët nuk kanë letonoftim ose dokumentet e tyre janë të dyshimta si të falsifikuara; 3. Kryesit e hasur dhe ata profesional, nëse eksistojnë edhe imbicjet tjera që tregojnë për lidhjen e tyre në ndonjë vepër penale ose me personat e grupit kriminal për shkak të të cilëve edhe kryhet racia; 219 4. Përsona të cilët mbajnë ilegalisht armë zjarri ( pa leje) , ose me vete kanë ndonjë armë tjetër ose vegël të rrezikshme; 5. Persona të cilët posedojnë mjete për kryerjen e mjeteve penale (p.sh mjet për thyerje ); 6. mbajtësit e sendeve të dyshimta se kanë prejardhje nga vepra penale; 7. endacaket , prostitutat , lypësit e rrejshëm të cilët janë të dyshimtë që kanë lidhje me kryerjen e ndonjë vepre penale; 8. blerës të sendeve të vjedhura dhe strehuesit e kryesve të veprave penale si dhe fshehësit e veprave; 9. të gjithë personat tjerë për të cilët ekziston baza e dyshimit ose dyshimi i bazuar se janë kryes ose pjesëmarrës të ndonjë vepre penale. Suksesi i racisë varet nga realizimi i drejtë i: 1. përgatitjes se racisë 2. zbatimit të saj Racinë duhet përgatitur me kujdes për shkak të faktit se në zbatimin e sajë angazhohen forca te mëdha dhe me të fuqishëm prekën të drejtat dhe liritë e të gjithë qytetarëve të pranishëm aty ku kryhet racia. Përgatitja e racisë nënkupton fshehtësinë e saj në të gjitha fazat, pastaj vëzhgimin intensiv të vendeve të cilat duhet të bllokohen, vendosjen e lidhjeve me institucionet përkatëse publike ( prokurorin, shërbimet shëndetësore, etj ), zbatimin e marrëveshjeve te nevojshme paraprake, përgatitjen e njerëzve dhe pajimeve për aksion, dhe përpunimin apo hartimin e planit konkret për kryerjen e racisë. Kusht themelor për realizimin e suksesshëm eshte ndërmarrja e befasishme e saj. Me të ashtuquajturin “faktor i befasisë” arrihet “paralizimi” i delikuenteve të cilët në të shumtën e rasteve pamundësohen që të ofrojnë rezistencë. Krahas fshehtësis absolute të përgatitjes së racisë, befasia është e kushtëzuar edhe nga maskimi i mirë i personave zyrtar, gjegjësisht i veprimit te fshehtë të tyre drejtë për së drejti para fillimit të racisë. Veprimi i këtill ka të bëj me hyrjen e forcave policore ndarazi në vendin e zgjedhur apo në pikënisje dhe respektimin e të ashtuquajturës “radioheshtje”(ndërprerja e shfrytëzimit të radio lidhjeve) para se të filloj racia. Vendi apo hapësira në të cilën kryhet racia duhet të bllokohet rrufeshëm, gjë e cila arrihet me rrethimin dhe mbylljen e tërë 220 hapësirës duke penguar lëvizjet në hyrje dhe dalje .Për këtë arsye forcat e bllokadës duhet të mblidhen në vende të ndara, sa më afër vendit të racis, por duhet pasur kujdes që me vetura të mos ofrohen shumë afër sepse atëherë nuk do të kishte befasi veprimi. Racia zakonisht kombinohet me kontrollimin e personave dhe legjitimimin e tyre(identifikimin) e të gjithë qytetarëve qe hasen aty. Qytetarëve, pers haqe etike-ligjore gjithmonë duhet në pika të shkurtra, para se të legjitimohen dhe të kontrollohen, tu kumtohet shkaku i ndërmarrjes së aksionit, me çka respektohen të drejtat dhe lirit e njerëzve dhe mbahet qetësia dhe kontrolli, kurse të gjitha aktivitetet operative kryhen pa rreshtur. Një nga karakteristikat e racisë është që, për fat të keq, por është e pa shmangshme, edhe qytetarët e pa fajshëm përjetojnë kufizimin e lirisë së plot në kohën e caktuar, e cila personave zyrtar u nevojitet për kryerjen e racis ose “për ndarjen e kukolit nga gruri”. Është e domosdoshme që mbajtja e këtyre qytetarëve të reduktohet sa më shumë, kurse të gjithë të dyshuarit që arrestohen, sa me parë të largohen nga vendi i bllokuar dhe të dërgohen në stacion. Me qenë se kjo në masë të madhe i godet edhe njerëzit e ndershëm që janë hasur në vendin e bllokuar, racin duhet kryer sa më parë kurse ndaj qytetarëve lypset sjellje e mirë dhe korrekte. Taktika kriminalistike rekomandon që rezultatet e suksesshme të racis ( sidomos ato spektakulare) të kumtohen rregullisht sepse janë në interes të preventivës, në mjetet lokale të informimit publik. Në këtë menyrë qytetareve u jepet shpjegimi logjik i qëllimit të ndërmarrjes së kësaj mase represive-preventive operative-taktike, dhe forcohet besimi i popullatës në aksionet e personave të autorizuar zyrtar, kurse njëkosisht fuqishëm paralarajmërohen dhe behen të pa sigurt të gjithë delikuentët potencial. ).(ZH.Aleksiq,2005, fq.94-96). 12.AKTIVITETET ARGUMENTUESE DHE TAKTIKE KRIMINALISTIKE, METODAT DHE MJETET E SIGURIMIT TË PROVAVE. 12. 1. Sigurimi i vendit të ngjarjes Sigurimi i vendit të ngjarjes së veprës penale është aktivitet operativ, taktik – teknik. Bazë primare për veprimin e policisë në sigurimin e vendit të ngjarjes është Neni 201, par. 1 KPPK. Kjo është tërësi aktivitetesh që zhvillohen qysh në fazën zbulimit të veprës penale, edhe vazhdohen edhe gjatë kryerjes së shikimit, kurse sipas nevojës 221 edhe pas përfundimit të tij. Kjo është gjithashtu edhe formë e ndihmës së llojit të vet organeve të procedurës penale. Sigurimin e vendit të ngjarjes mund ta bëjnë edhe personat tjerë, mirëpo, kur sigurimin e bënë policia, atëherë kjo është masë dhe aktivitet i pavarur operativ, taktik – teknik. Qëllimi i tij është mbrojtja e gjurmëve dhe objekteve të veprës penale dhe tërë situatës në vendin e ngjarjes, takimi i dëshmitarëve dhe ndalimi i tyre në pajtim me dispozitat e KPPK, gjegjësisht mbajtja e të të dyshuarve nëse është e pranishëm dhe in njohur, si dhe ndërmarrja e masave urgjente të intervenimit të parë. Vëllimi i vendit të ngjarjes që duhet të sigurohet varet nga karakteri i ngjarjes, lokaliteti, lloji i veprës penale, mënyra e kryerjes, llojet e gjurmëve dhe objekteve. Vendi i ngjarjes duhet të sigurohet sa më parë. Në rast dyshimi në aspektin e vendit i cili duhet të sigurohet, është e nevojshme të sigurohet hapësirë më e madhe. Mënyra e sigurimit diktohet nga rrethanat objektive të çdo rasti konkret, lokaliteti i vendit të ngjarjes, lloji dhe natyra apo karakteri i gjurmëve dhe objekteve, kushtet atmosferike dhe kushtet tjera, si dhe nga modalitete tjera të ngjarjes. “koha e cila kalon është e vërtetë që ik”kjo idiomë franceze më së miri ilustron rëndësinë e vonesës në aspektin e sigurimit të vendit të ngjarjes. Sigurimi i vendit të ngjarjes gjithmonë është çështje e shpejt dhe parësore shumë e nevojshme, si për shkak të rrezikut të deficitit traseologjik informativ (entropia traseologjike), ashtu edhe për shkak të kohës kritike gnoseologjike kur është fjala për burimet personale të informatave (lakoret e harresave). “arsyet e domosdosë së sigurimit të shpejtë të vendit të ngjarjes me gjurmë dhe objekte të veprës qëndrojnë në vlerat e tyre informative dhe janë shprehje e zbatimit të parimit kriminalistik të urgjencës. Me vet këtë sigurimi i vendit të ngjarjes (në kuptimin më të gjerë të fjalës), së bashku me gjurmët e objekteve të veprës hynë në kompleksin e aktiviteteve të cilat janë ngushtë të lidhura me zbatimin e aktiviteteve hetimore, para së gjithash me shikimin e vendit të ngjarjes. Suksesi i shikimit të vendit të ngjarjes si dhe aktiviteteve tjera hetimore varet nga ajo që vendi i ngjarjes të jetë në sa më pak i ndryshuar”. Situatat në vendin e ngjarjes parashtrojnë kërkesat dhe prioritetet e tyre të cilat janë në kundërshtim me arsyet absolute traseologjike, p.sh, ofrimi i ndihmës viktimave, apo eliminimi i rreziqeve, etj. Fjala është për shkaqet e pashlyeshme, për shkak të të cilave, postulatet 222 traseologjike nuk funksionojnë. Kështu për shkaqe humaniteti apo të rrezikut lejohen ndryshimet e gjendjes faktike në vendin e ngjarjes. Gjithashtu arsyet traseologjike jo rrallë kërkojnë që nëpunësi i autorizuar policor të hyjë në rrethin e ngushtë të vendit të ngjarjes para ekipit të inspektimit për arsye të mbrojtjes provizore të gjurmëve, ofrimit të ndihmës viktimave, etj. Aktet e sigurimit të vendit të ngjarjes përfshinë edhe identifikimin e menjëhershëm të personave, ndarjen e dëshmitarëve potencial dhe të fajtorëve të prezumuar, si dhe futjen e tyre nën mbikëqyrjen e sigurt dhe efektive. Pason largimi i personave të paftuar dhe të kureshtarëve, ndalimi i afrimit, mbledhja e informatave të të gjitha llojeve, etj. Vendi i ngjarjes duhet të shënohet dukshëm, barriera psikologjike (“stop policia”). Rastet e sigurimeve të posaçme të vendeve të ngjarjes i kemi atëherë kur në vendin e ngjarjes ka të vdekur, duke pasur parasysh se në të tilla raste gjithmonë ka trilema: vrasje, vetëvrasje ose aksident, prandaj kërkohet dalja e menjëhershme dhe e shpejtë në vendin e ngjarjes me të marrë të informatës. Vendi i ngjarjes duhet të përcaktohet dhe bllokohet, që nënkupton ndalimin e ofrimit në vendin e ngjarjes të gjithë personave të paftuar dhe shtazëve. Të gjithë ata të cilët nuk kanë arsye specifike dhe valide të jenë në vendin e ngjarjes, duhet të trajtohen vetëm si të tillë. Asnjë aspekt tjetër i hetimit të vrasjes nuk është i theksuar në masë të tillë të mundësisë së gabimit siç është ruajtja dhe mbrojtja e vendit të ngjarjes. Hapat e parë zyrtar në vendin e ngjarjes ose do të çojnë në përfundimin e suksesshëm të hetimit, ose do të kenë efekt negativ në hetim apo në gjykim. Zakonisht, personi i parë që arrin në vendin e ngjarjes është polici i patrullimit. Detyra e tij është që në rastin konkret ta konstatoj a është i nevojshëm ekipi inspektues dhe menjëherë ta siguroj vendin e ngjarjes. Vendi i ngjarjes duhet të sigurohet duke e përdorur ditarin, barrikadën, veturën e policisë, vullnetarët nga masa e tubuar aty. Këtë të fundit vetëm nëse është e domosdoshme. Prezenca e policëve të uniformuar është e domosdoshme për tu shënuar mbrojtja e vendit të ngjarjes që në fazën e parë të hetimit. Kur të gjithë personat e vdekur dhe të lënduar të jenë përkujdesur dhe të gjitha situatat urgjente të kenë përfunduar (shuarja e zjarrit, lirimi i pengjeve, etj.), polici i cili e ka siguruar vendin e ngjarjes, duhet t’i shqyrtoj aksionet e tij t’i korrigjoj ato me qëllim të ruajtjes së provave shtesë të cilat janë vërejtur gjatë atyre momenteve të para kritike. 223 Ekzistojnë pesë faktorë themelor që mund të konsiderohen si kontaminues të vendit të ngjarjes. Këta faktorë vetvetiu, ose në kombinim me ngjarjet tjera krijojnë probleme edhe dëme të papërmirësueshme në vendin e ngjarjes, siç janë: 1.koha; 2.miqtë dhe të afërmit e viktimës; 3.pjesëmarrësit apo të dyshuarit; 4.shikuesit kureshtarë, mbledhësit e suvenireve, hajnat, etj; 5.pjesëtarët e agjencive tjera policore dhe zyrtarët e lartë, etj. Këta persona, me lëvizjet e tyre në vendet e ngjarjes, me kureshtjen, dhe me lënien e qëllimshme apo të paqëllimshme të vendit të ngjarjes ndikojnë në prova. Qëllimi primar në këtë fazë të hetimit është ruajtja e trupit dhe hapësirës për rreth, në gjenden saktësisht ashtu siç është gjetur trupi. Detyra më e vështirë për policin e parë që arrin në vendin e ngjarjes, është ruajtja e vendit nga policët shtesë dhe nga njerëzit të cilët punojnë me ndihmën e shpejtë, dhe të cilët paraqiten në vendin e ngjarjes. Është krejtësisht e qartë se disa njerëz duhet të futen në vendin e ngjarjes dhe polici i parë i cili është duke e ruajtur vendin e ngjarjes duhet t’i identifikoj këta zyrtarë dhe ta shënoj hyrjen e tyre në vendin e ngjarjes, në mënyrë që t’i pengoj personat e paautorizuar të futen në vendin e ngjarjes. Kjo sidomos është e rëndësishme te rastet që tërheqin vëmendjen e posaçme të medieve. Vijat e rrethit të vendit të ngjarjes, përcaktojnë karakteristikave e çdo rasti të veçantë. Të gjitha ndryshimet në vendin e ngjarjes para ardhjes së ekipit inspektues dhe personave të hasur aty, duhet të regjistrohen. Asgjë nuk guxon të preket e as të lëvizet nga vendi, deri te faza dinamike e shikimi. Sigurimi i vendit të ngjarjes nënkupton jo vetëm ndalimin e qasjes aty, por në rast nevoje edhe ndërmarrjen e masave provizore për mbrojtjen e gjurmëve dhe objekteve, mbledhjen e informatave, ofrimin e ndihmës viktimave penale, eliminimin e rrezikut, etj. dëshmitarët e supozuar konform me dispozitat ligjore duhet të ndalen dhe të ndahen (shkaqet kolizive). Nga polici i cili siguron vendin e ngjarjes kërkohet shkalla e caktuar e njohurive profesionale nga sfera e traseologjisë edhe e psikologjisë kriminalistike. Vendin e ngjarjes penale jo vetëm se duhet ruajtur, por edhe mbrojtur. Në pajtim me rregullat themelore të kriminalistikës se vepra penale është pasqyrë dhe shprehje e kryerësit, vendi i ngjarjes 224 është pika fillestare dhe përfundimtare e hulumtimeve kriminalistike. Pasojat e veprës penale si dukuri reale në botën e jashtme janë në procesin e dekompozimit permanent, e jo në gjendje të pushimit. Për këtë arsye çdo shkelje e vrazhdë e sigurimit të vendit të ngjarjes është veprim “vitium artis”. Për lehtësimin e sigurimit të vendit të ngjarjes është e nevojshme që polici të zhvilloj “procedurat standarde operative”, me qëllim që disa sende gjatë sigurimit të vendit të ngjarjes të mos lëshohen. 12.1.1. Përcaktimi i madhësisë hapësinore të vendit të vrasjes Vendi i ngjarjes pikërisht mund të përfshijë më shumë se një pikë, ndonëse zakonisht hetimi i vrasjes fillon në vendin ku është gjetur trupi i të vrarit, gjegjësisht ku është kryer vepra, apo ku janë shkaktuar pasojat, gjegjësisht ku është tentuar vrasja. Këtu merren parasysh fazat e kryerjes së veprës penale, siç janë: faza( ante delictum), faza e kryerjes së veprës (temporal delictum), dhe faza pas veprës (post delictum). Në përgjithësi vendi në të cilin ka ndodh vepra penale konsiderohet si vend primar i ngjarjes, kurse të gjitha vendet tjera konsiderohen si vende sekondare të ngjarjes të cilat përfshinë: 1.vendi prej nga është lëvizur trupi; 2.vendi ku ka ndodhur sulmi që e ka shkaktuar vdekjen; 3.vendi ku është zbuluar çfarëdo prove fizike lidhur me veprën penale (pjesët e trupit); 4.vetura e shfrytëzuar për transportin e trupit deri te vendi ku edhe është gjetur. Është shumë me rëndësi që polici i cili vjen në vendin e ngjarjes të jetë i vetëdijshëm për mundësinë e ekzistimit të vendit të shumëfishtë të ngjarjes. Polici duhet ta konstatoj vendin e saktë apo vendet e sakta të cilat duhet siguruar. Mirëpo, për t’i mbrojtur dhe ruajtur vendet dhe gjendjen në ato lokacione në të cilat gjendet vendi i vrasjes polici duhet ta ketë idenë se çka do të mund të shërbente si provë dhe çka do të mund të shërbente si provë, duke përcaktuar me atë rast vijat e vendit të ngjarjes me qëllim të mbrojtjes së provave. Te vrasjet, kryesisht në vendin e ngjarjes, zakonisht katër lloje të provave materiale siç janë: 225 1.objektet; 2.pjesët e trupit; 3.shenjat dhe; 4.përshtypjet si gjurmë specifike. Me gjuhën teknike, vendi i ngjarjes fillon atje ku i dyshuari eka shndërruar qëllimin në vepër, vazhdohet përmes drejtimit të ikjes dhe përfshinë çdo lokacion ku provat dhe gjurmët fizike mund të lokalizohen. Për tu shpjeguar rrethanat e vendit të ngjarjes, është e nevojshme që paraprakisht të identifikohen dhe caktohen: 1. 2. 3. 4. 5. lokacionet e sakta të tij; vijat e shtrirjes; objektet që përbëjnë atë; gjendja që dominon në vendin e ngjarjes dhe; drejtimet preliminare të qasjes së përpunimit të mëtejmë. Vendi i ngjarjes paraqet psikologjinë e hapur të kryerësit dhe viktimës së veprës penale, sepse psika njerëzore shprehet në veprim. Në pajtim me tezat kriminalistike se vepra është pasqyrë e kryerësit, vendi i ngjarjes në të shumtën e rasteve është pika fillestare dhe përfundimtare e të gjitha hulumtimeve kriminalistike. Prandaj, pas identifikimit të vendit të ngjarjes, duhet të përcaktohen kufijtë e tij, e njëra nga mundësitë është: 1.që të sigurohet hapësirë sa më e madhe e mundur; 2.të bëhet vlerësimi i shpejtë dhe objektiv i vendit të ngjarjes në bazë të: a) lokalitetit të trupit; b) pranisë së çfarëdo prove fizike; c) deklaratës së dëshmitarit të drejtpërdrejt; d) prezencës së kufijve natyral (shtëpia, druri, etj), 3.të kihet në mendje mundësia e ekzistimit të më shumë vendeve të ngjarjes. Qëllimi është që të vendoset pasqyra midis anëve të ndryshme të vendit të krimit, viktimës, provës fizike dhe të dyshuarit. Të gjitha këto komponente duhet të jenë të ndërlidhura me zgjidhjen e suksesshme të 226 rastit. Baza për lidhjen e këtyre katër anëve qëndron në parimin “e teorisë së transferimit dhe shkëmbimit”.63 Fak.Juridik si shembull i mirë për këtë mund të shërbejë rasti i «OJ Simpsonit«64 (New York Daily News, May 12, 1995, str3). Dr. Cotton je takođe rekao da niko na licu zemlje ne može imati istu krv koja je pronađena 63 Vidi bilješku broj 10. Teoria “The trial of the blood” e cila bazohet në analizën e ADN-së ka treguar se njollat e gjakut në vendin e krimit të dyfishtë, vrasja e Nicole Brown Simpson dhe Rona Goldman si dhe gjaku në fordin bronz të OJ Simpsonit në rezidencën e tij janë identifikuar pozitivisht nga OJ Simpson si i dyshimtë. Analiza e ADN-së... gjaku në ford të OJ Simpsonit ka treguar se pikat kanë qenë përzierje të gjakut të OJ SImpsonit, gruas së tij Nicole dhe Rona Goldmanit. “Dorëzat e përgjakura” famoze janë prezantuar si prova që kanë dëshmuar lidhjen kruciale. Një dorëz është gjetur në Bundy Drive, vend i krimit të dyfishtë. Dorëza e djathtë është gjetur në shtëpinë e tij. Testi i ADN-së nga dorëza e gjetur në shtëpi e OJ Simpsonit ka vërtetuar lidhjen e tij me viktimat. Dorëza tjetër ka vërtetuar vetëm praninë e gjakut të OJ Simpsonit. Kapela e skiatorit është gjetur afër trupit të Rona Goldmanit dhe i ka pasur të njëjtat fije sikurse ato që janë gjetur në veturën OJ Simpsonit. Këmisha e Goldmanit e ka mbajtur qimen e flokut të kokës e cila është përputhur me flokët e OJ Simpsonit. Dy çorapa nga dhoma e fjetjes së OJ Simpsonit kanë njolla të gjakut të OJ Simpsonit dhe ish gruas së tij Nicole e cila është viktimë e vrasjes. Dr. Cotton nga kompania e cila merret me testet e ADN-së, Cellmark ka vërtetuar se mundësia që gjaku i gjetur në vendin e krimit i takon ndonjë tjetri e jo Simpsonit është 1:170milion banorë (New York Daily News, 12 Maj, 1995, fq. 3). Dr. Cotton gjithashtu ka thënë se askush në faqen e dheut nuk mund ta ketë të njëjtin gjak i cili është gjetur në çorapat e OJ Simpsonit. Eksperti tjetër i ADN-së Gary Simms e ka informuar gjykatën se mundësia që gjaku nga çorapa t’i takojë dikujt tjetër e jo ishbashkëshortës është 1 në 7.7 miliardë. Nga perspektiva ime e konsultantit për zbatimin e ligjit dhe për vrasje, prova paraqet rast unikat forenzik. Në të vërtetë duhet të kem provë të tillë të pamposhtur e cila e lidh pozitivisht të dyshuarin me krimin dhe e cila është e kundërt me deklaratat e dëshmitarëve. Megjithatë, më 3.10. 1995 juria e rastit OJ Simpson e ka refuzuar tërësisht provën shtetërore dhe kanë votuar për lirimin e OJ Simpsonit. Ky gjykim jashtëzakonisht kontradiktor është nxjerrë për më pak se 4 ditë, kurse pas 9 muaj gjykimi dhe dëshmije. Më herët ekipi i mbrojtjes ka llogaritur me emocionet e jurisë të cilët shumica kanë qenë zezak. E vërteta e hidhur është se rasti i vrasjes e ka shndërruar gjykimin në baza racore. Përkundër numrit të provave fizike dhe forenzike që e kanë ndërlidhur OJ Simpsonin me vrasjen juria ka refuzuar provat e mira dhe të forta dhe ka vendosur “nuk është fajtor”. Prokurori shtetëror Gil Garcetti i zemëruar e ka hudhur premtimin e Simpsonit se ai do t’i gjejë vrasësit e vërtetë dhe ka insistuar që të shpallet vrasës gjakftohtë në bazë të provave të mbledhura. Ai hetimin për këtë vrasje e ka shpallur të mbyllur. Në llogari të kësaj policia e Los Angjelosit e ka shpallur se nuk do ta rifillojë hetimin sepse hetimi i tyre ka treguar se ai e ka kryer vrasjen. Në USA open është shpallur se shefi i policisë së Los Angjelosit ka pohuar se nuk ka plane për rifillimin e procedurës”. 64 227 na čarapama OJ Simpsona. Drugi ekspert za DNA, Gary Simms je informirao sud da je mogućnost da krv sa čarape pripada nekom drugom a ne bivšoj ženi, 1 naprema 7.7 milijardi. Iz moje perspektive konsultanta za primjenu zakona i ubistva, dokaz predstavlja jedinstven slučaj forenzičkog dokaza. Ustvari, volim imati takav neoboriv dokaz koji pozitivno povezuje osumnjičenog sa zločinom a koji je suprotan izjavama svjedoka. Ipak, 3. oktobra 1995. porotnici slučaja OJ Simpson su u potpunosti odbili državni dokaz i glasali za oslobađanje OJ Simpsona. Ova izuzetno kontradiktorna presuda je donesena za manje od 4 sata, a nakon 9 mjeseci suđenja i svjedočenja. Ranije, tim odbrane je igrao na emocije porotnika koji su većinom bili crnci. Tužna istina je to da se slučaj ubistva pretvorio u suđenje na rasnoj osnovi. Uprkos broju fizičkih dokaza kao i forenzičnih koji su povezivali OJ Simpsona sa ubistvom, porota je odbila čvrste i dobre dokaze i donijela odluku “nije kriv”. Državni tužilac Gil Garcetti je ogorčeno odbacio Simpsonovo obećanje da će on pronaći prave ubice i insistirao je da se objavi da je on hladnokrvni ubica na osnovu prikupljenih dokaza. On je proglasio istragu o ovom ubistvu zatvorenom. U prilog tome, policija Los Angelesa je objavila da neće ponovo pokrenuti istragu, jer je njihova istraga pokazala da je on počinio ubistva. Objavljeno je u USA open-u da je šef policije LA rekao da nema planova ponovo pokrenuti proces». Baza e teorive të transferim dhe të shkëmbimit, autor i së cilës është zvicerani Sulzer Fray, i cili thotë:”çdo kontakt midis objektit dhe personit e lenë gjurmën e vet, qoftë ajo mikro, apo makro gjurmë. Fizikisht është e mundur që kryerësi të kryej vepër penale e të mos lë mikrogjurmë dhe njëkohësisht nga vendi i kryerjes të mos bart mikrogjurmët (nga mjetet e kryerjes, nga viktima, nga objekti i sulmit, etj.). ky zinxhir i bartjes së mikrogjurmës gjithmonë është i pranishëm. Këto gjurmë si prova të vërteta gjegjësisht si objekte të ardhshme për ekspertizë, të cilat i bartë me vete kryerësi pa vetëdije, ose i le ato në vendin e ngjarjes, e lidhin atë për veprën”. Varësisht nga ajo se ku gjendet vendi i ngjarjes, gjegjësisht në hapësirë të mbyllur apo të hapur, edhe koncepti i qasjes së sigurimit të tij, është i ndryshëm. Nëse është në vendin e hapur, përcaktimi i tij bëhet në bazë të llojit të lokalitetit, vijave të ecjes, qarkullimit, vendit të hyrjes dhe daljes, kushteve klimatike dhe shumë faktorëve tjerë të cilët janë 228 specifik për atë aktivitet, ndërkaq, në hapësirën e mbyllur sigurimi është relativisht i lehtë. 12.1.1.1. Qasja vendit të vrasjes në hapësirën e hapur Asgjësimi dhe kontaminimi më i madh i gjurmëve ekzistuese paraqitet me rastin e qasjes vendit të ngushtë të veprës penale. Për ta shpjeguar drejt aspektin terminologjik gjendjen e vendit të ngjarjes, policia duhet që në punën e saj t’i shfrytëzoj edhe shprehjet përkatëse lidhur me vendin e ngjarje: ¾ Vend i paprekur i ngjarjes mund të konsiderohet ai vend i veprës penale në të cilin askush nuk është afruar deri në ardhjen e policisë, ose personave tjerë të cilët kanë filluar sigurimin e vendit të veprës penale; ¾ Vendi i pandryshuar i veprës penale është ai në të cilin ka hyrë personi apo shtaza dhe me atë e ka ndryshuar apo kontaminuar, kurse me këtë rast personi asgjë nuk ka prekur, e as nuk ka hedhur, etj. pra kur gjendja është ndryshuar në raport me gjurmët në bazament (në tokë). ¾ Vendi i ndryshuar i veprës penale është ai vend nëpër të cilin kanë lëvizur personat, i kanë lëvizur objektet, trupin e vdekur, etj, si dhe shtazët para se të vijë policia. Në praktikë vende të tilla mbeten drejtpërsëdrejti të paprekura. Nëse në vendin e tillë të ngjarjes kriminale gjenden trupat e njerëzve, atëherë atyre duhet ofruar për t’i konstatuar se a janë të gjallë, të lënduar apo të vdekur. Nëse personi është i gjallë, duhet të ndërmerren masat që t’i ofrohet ndihma e shpejtë dhe transporti deri te enti më i afërt shëndetësor. Me këtë rast njëherazi duhet të ruhet edhe situata, pozita, trupi, objektet dhe gjurmët për rreth në gjendjen e gjetur, dhe që sa më parë të shënohet gjendja së bashku me ndryshimet që kanë lindur. Taktika e përgjithshme e qasjes së vendit të vrasjes zbatohet në të gjitha vendet e vrasjeve. Megjithatë, vendet e hapura paraqesin edhe probleme shtesë për përpunimin kriminalistik, siç janë: 1.vendi nuk ka vija apo kufij të caktuar dhe të qartë; 2.vendi i vrasjes është zakonisht jo i rrafshët, mund të jetë me lugje, brigje, rërë, etj; 229 3.përpunimi kriminalistik është i ndjeshëm në kushtet klimatike. Shiu apo dëbora mund t’i asgjësoj gjurmët e provave, apo edhe rrebeshi eventual mund të kërkoj procedurë urgjente të mbledhjes së provave; 4.kriminalistika nuk e ka luksozin e tipit të rrymës, ujit, telefonit, e luksozeve tjera, të cilat gjenden në lokalet e mbyllura; 5.drita e ditës është e limituar, duhet me qenë të gatshëm që të kthehemi në vendin e krimit ditën e nesërme, që nënkupton sigurimin permanent të vendit. Në rast se është e domosdoshme që të largohet trupi para ardhjes së organit të inspektimit nga vendi i ngjarjes, rekomandohet që ai të mbështjellët në pëlhurë të pastër, ose të futet në qese speciale të kufomave, për tu ruajtur provat të cilat mbeten në rroba, me qëllim të ekspertizës së mëtejme. 12.1.1.2. Qasja vendit të vrasjes në vend të mbyllur Nëse vendi i ngjarjes së vrasjes gjendet në hapësirë apo lokal të mbyllur, atëherë duhet pyetur (nëse ka kë), a ka hyrë kush në atë vend dhe përse; kah ka lëvizur, çka ka prekur apo lëvizur nga vendit, etj. Në mbledhjen e informatave të tilla sjellja e policit ndaj të pranishmëve nuk guxon të jetë tepër zyrtare, sepse atëherë qytetarët do të refuzojnë bashkëpunimin, ose nga frika e pasojave nuk do të tregojnë se kanë qenë brenda dhe se kanë prekur diç dhe as lëvizur. Nëse polici konstaton se askush nuk është futur brenda në lokalin ku ka derë, atëherë ai do të drejtohet ka dera, përafërsisht të njëjtës rrugë kah kanë lëvizur edhe personat tjerë të cilët kanë kuptuar për veprën penale. Duhet të konstatohet gjendja faktike e gjetur: dyert e hapura, të mbyllura, gjysmë të mbyllura, të mbyllura me çelës, të mbyllura por jo me çelës, etj. Me rastin e hapjes eventuale të dyerve të mbyllura nuk bënë të kapet me dorë doreza, e as të preket me gishtërinj. Nëse për çfarëdo qoftë dyert nuk mund të hapen (kufoma i pengon ose ndonjë objekt është rrëzuar në rrugë dhe nuk hapet dera), nuk bën të shtyhet dera, por duhet tentuar të hyhet përmes dyerve tjera, apo edhe të shikohet mundësia përmes dritares. Në rastin më të keq të mundshëm duhet të shtyhet dera sado pak, sa të mund të zgjatet koka dhe të shikohet dhoma apo lokali. Nëse lokali është i mbyllur, atëherë duhet shikuar për dritare se mos i duhet dikujt aty brenda ndihma, apo nëse duhet të eliminohet 230 çfarëdo rreziku aty brenda i cili mund të shkaktoj viktima të tjera, apo dëme materiale, ose me kujdes të madh të ruhen gjurmët që të mos shkatërrohen nëpër dysheme dhe tokë gjithashtu nën dritare, ose në dritare. Në rastin e hyrjes përmes ballkonit duhet të ruhen gjurmët dhe sipas mundësisë të shënohet kalimi deri brenda. Nëse shfrytëzohen shërbimet e axhustatorit për hapjen e dyerve, atëherë duhet maksimalisht të ruhen gjurmët, kurse edhe dyert të hapen me sa më pak dëme. Në lokal brenda kurrsesi të ndizet drita, apo të preket ndërpresin! Nëse është terr, duhet shfrytëzuar llambën e dorës. Dyert dhe dritaret gjithmonë duhet mbyllur, gjegjësisht të gjitha hyrjet dhe daljet, dhe të mos mbyllen me çelës, përveç në rastet e jashtëzakonshme, duke vendosur edhe rojën e detyrueshme. Në këtë mënyrë e pengojmë hyrjen e kandrave (insekt) dhe të shkujës (rrymave të ajrit) të cilat ndër të tjera mund ta asgjësojnë letrën e djegur (hirin), etj. 12.1.1.3. Klasifikimi i vendit të ngjarjes Vendi mikroskopik65 i ngjarjes mund të renditet sipas: ¾ tipit të veprës penale (vrasje, dhunim, thyerje dhe vjedhje, etj); ¾ vendit apo lokalitetit (të mbyllur, të hapur, i dukshëm, nëntokësor); ¾ natyrës së vendit të ngjarjes (trupi, shtëpia, treni, banka, automobili); ¾ gjendjes së hasur faktike (e rregulluar/e ç’rregulluar, aktive/pasive, normale/ jo normale). Çdo kualifikim është i rëndësishëm dhe ndihmon, por asnjëri nuk ofron përfshirjen e të gjitha elementeve të cilave e përbëjnë vendin e ngjarjes. Ajo që është më e rëndësishme është nevoja që kriminalisti t’i zhvillojë shkathtësitë e nevojshme që vendi i ngjarjes të profilizohet dhe të përcaktohet numri i vendeve të ngjarjes në rastin e caktuar, bashk me karakterin, kufijt dhe gjendjen e çdo vendi të ngjarjes. 65 Në kuptimin mikroskopik vendi i ngjarjes mund t'i përket ndonjë vendi tjetër përveç lokaliteteve fizike. P.sh. vendi i ngjarjes konsiderohet edhe trupi i viktimës, i të dyshuarit, çdo pjesë e automobilit të shfrytëzuar lidhur me veprën penale. Përveç të cekurave disa lokalitete tjera ose persona të përfshirë në vepër penale konsiderohen superstrukturë e vendit të ngjarjes. 231 Vendi mikroskopik 66 i ngjarjes, as më pak e as më shumë, ka të bëjë me gjurmët materiale dhe aty ekzistojnë shumë mënyra për klasifikimin e tij, p.sh, sipas gjendjes fizike, tipit të veprës penale dhe llojeve të çështjeve të cilat duhet të zgjidhen. Është e nevojshme që kriminalisti që e udhëheq përpunimin kriminalistik të vërej edhe përkufizimin e gjurmëve materiale, dhe ta kuptojë ndërveprimin midis vendeve mikroskopike dhe mikroskopike të ngjarjes, t’i sajoj të gjitha format e bartjes së gjurmëve dhe të posedojë shkathtësi dhe aftësi që vendet mikroskopike të ngjarjes t’i vendos brenda atyre makroskopike. Klasifikimi i vendeve të ngjarjes është shumë i rëndësishëm për kriminalistët të cilët duhet ta përcaktojnë vendin e ngjarjes dhe ta kuptojnë teorinë e bartjes apo shkëmbimit të gjurmëve materiale. Kjo teori zbatohet në mënyrën më të efektshme kur të gjithë anëtarët e ekipit të shikimit e kuptojnë se si është klasifikuar vendi i ngjarjes dhe punojnë të gjithë së bashku si të ishin një. Me përvojat dhe njohuritë në vendet e ndryshme të ngjarjeve dhe me analizën sistematike të vendit konkret të ngjarjes mund të konstatoj se cili lloj i gjurmëve materialeve ekziston atje, ku duhet të zbulohen gjurmët në vendin e caktuar të ngjarjes brenda klasifikimit, si duhet të sajohen, t’i mbledh arkivon dhe t’i përpunojë ato gjurmë, kurse më në fund të dijë se si ta rekonstruktoj vendin e ngjarjes. 12.1.2. Kontrollimi i hapësirës së gjerë të vendit të vrasjes. Është shumë vështirë të caktohet një rregull me të cilën do të zgjidheshin të gjitha; cilat janë vijat e kufizimit të hapësirës së gjerë të vendit të ngjarjes. Kjo është hapësirë nëpër të cilën ka lëvizur kryesi i veprës dhe ka ikur nga vendi i ngjarjes. Mbase edhe gjatë atyre lëvizjeve në atë rrugë ka ardhur deri te hedhja e mjeteve të kryerjes, të ndonjë objekti të cilin e ka bartur nga vendi i ngjarjes, ka ndërruar rrobat, i ka hedhur rrobat e papastërta të përlyera me gjak, etj. Në atë zonë të lëvizjes policia, duhet t’i kontrollojë kontejnerët e mbeturinave, mbeturinat, etj., barishtet nëse ka, automjetet, gërmadhat, garazhet, objektet e zbrazura dhe vendet tjera të cilat janë të përshtatshme për fshehjen e objekteve. Gjithashtu në kuadër të kontrollimit të hapësirës së gjerë të vendit të ngjarjes hynë edhe 66 U mikroskopskom smislu, mjesto događaja smatra se svaki komad materijala povezan s krivičnim djelom koji se ne vidi ili jedva vidi okom. 232 kërkimi dhe kontrollimi i objekteve të cilat gjenden në rrugën kah ka lëvizur kryerësi (shitoret, bankat, hotelet, postat), sepse, këto sidomos posedojnë video kamera të cilat e përfshinë atë hapësirë që është objekt i kontrollimit dhe sipas nevojës të merren edhe video shiritat me qëllim të kontrollimit. Duhet të theksohet sidomos se me rastin e gjetjes së objekteve të cilat do të mund të kishin lidhje me veprën, të njëjtat nuk ishte dashur të lëvizen nga vendi pa ndonjë arsye të madhe, por vetëm të shënohen me qëllim që në fazën dinamike dhe statike të jenë të përpunuara. 12.1.3. Mbrojtja e jetës Çdo rast kriminal kërkon përgjegjësi dhe forma të ndryshme, por edhe detyrime, mirëpo detyra e parë dhe kryesore e çdo polici i cili ka arritur në vendin e vrasjes është mbrojtja e jetës dhe para se të futet në vendet e vrasjes duhet të ketë parasysh: 1. Sigurinë e vet personale, sigurinë e të tjerëve të cilët futen në vendin e ngjarjes; 2. Mbrojtjen e jetës; 3. Mbrojtjen e vendit të ngjarjes dhe të provave. Mbrojtja e jetës përfshinë jo vetëm jetën e viktimës, por natyrisht edhe vet të dyshuarin si dhe policinë. Në ditët e sotme ndihma e shpejtë mjekësore ishte dashur të jetë e organizuar në atë mënyrë që të jetë e gatshme në kohën sa më të shkurtë të mundshme të reagojë, me të marrë të lajmit për ndihmën, sepse nuk janë të rralla rastet që ndihma e shpejtë arrin pas policisë, sidomos nganjëherë, për shkak të arsyes që ai i cili e paraqet ngjarjen, duke shpresuar se viktima është ende e gjallë, së pari e lajmëron stacionin më të afërt shëndetësor. Në situatat e tilla vendi i ngjarjes nuk është i siguruar mirë dhe mund të vijë deri te asgjësimi i gjurmëve ekzistuese dhe të krijimi i gjurmëve të reja, gjatë ofrimit të ndihmës së parë. Për shkak të rëndësisë shumë të madhe të gjurmëve të cilat kanë rëndësi vendimtare për rrjedhën e përpunimit të mëtejmë kriminalistik, policët duhet t’ua tërheqin vëmendjen personelit shëndetësor që me rastin e ofrimit të ndihmës shëndetësore të kenë kujdes dhe t’i ruajnë gjurmët e veprës penale, mirëpo edhe krahas kësaj ata duhet ta përcjellin rrjedhën e intervenimit mjekësor me qëllim që t’i evidentojnë të gjitha ndryshimet e krijuara në vendin e ngjarjes. 233 Kjo gjithashtu vlen edhe për zjarrfikësit dhe shërbimet tjera të specializuara të cilat mund të jenë të angazhuara në rastin. Të mësuar me këto përvoja shumë policë kanë ndërmarrë aktivitete për njoftimin e personelit mjekësor dhe të tjerëve me gjërat themelore kriminalistike, kështu që krahas kujdesit të shtuar për gjurmët me rastin e intervenimit ata i arsimojnë edhe me njohuritë themelore të mbledhjes së të dhënave nga personat, me rastin e transportit deri te enti shëndetësor dhe të cilët ndodh që vdesin gjatë rrugës, kurse të dhënat të cilat do të mund të merreshin nga ata janë të një rëndësie të madhe për rrjedhën e mëtejme të përpunimit kriminalistik. Nëse viktima bartet në spital, detyrë e policisë e cila e siguron vendin e ngjarjes është që t’i marrë shënimet e personit shëndetësor dhe targën e regjistrimit të automjetit si dhe emrin e institucionit shëndetësor ku do të bartet viktima. Nëse rrethanat lejojnë, policia duhet ta përcjell viktimën deri te institucioni shëndetësor me qëllim të ruajtjes së kontinuitetit të gjurmëve dhe të përpunimi dhe trajtimit të mëtejmë të viktimës pas ndihmës së ofruar, ose nëse ajo vdes. Mirëpo në situatat kur kjo nuk është e mundur, atëherë përmes administratës kompetente policore duhet të organizohet që në entin shëndetësor të shkojnë kriminalistët të cilët do t’i marrin rrobat dhe gjërat personale të viktimës, ta vërtetojnë identitetin, të mbledhin të dhënat lidhur me plagët e viktimës, të mbledhin të dhënat për dëshmitarët e mundshëm, të bisedojnë me personelin që e ka bartur viktimën, ta marrin gjakun e saj, etj. Nëse paraqitet nevoja e transportit të personit i cili është i dyshuar për veprën penale, atëherë është e nevojshme edhe përcjellja e policisë, si për shkak të mbrojtjes fizike të drejtpërdrejtë të personelit mjekësor, ashtu edhe për shkak të sulmit eventual nga farefisi i viktimës. Gjithashtu një gjë shumë e rëndësishme në raste të tilla është që, nëse rrethanat lejojnë, të bëhet sigurimi i gjurmëve në kryesin që të mos vijë deri te asgjësimi apo dëmtimi, që ai qëllimisht do ta bënte. Këtë gjë duhet ta bëjë personeli mjekësor me rastin e ofrimit të ndihmës mjekësore. Për shkaqet e përmendura, nëse ekziston probabiliteti se në vendin e ngjarjes janë gjeneruar gjurmë të reja, atëherë domosdo duhet të merren mostrat biologjike të drejtpërdrejta, mikrogjurmët, shenjat e këpucëve, shenjat papilare, etj. nga personeli mjekësor, kurse më vonë edhe nga personat tjerë të cilët kanë pasur kontakt me vendin e ngjarjes. 234 12.1.3.1. Masat e mbrojtjes së pjesëtarëve të policisë Nuk janë të rralla rastet kur policët duke mbrojtur viktimën dhe të dyshuarin, i ekspozohen situatës e cila paraqet rrezik për shëndetin e tyre. Prandaj, policët duhet të përmbahen masave të gatishmërisë në vendin e ngjarjes kur ballafaqohen me gjakun dhe me çfarëdo rrjedhash trupore. Meqenëse është vështirë të përcaktohet se kush ka sëmundje ngjitëse, të gjithë ata që e bëjnë hetimin në vendin e ngjarjes kriminale duhet tu përmbahen masave të kujdesit të shtuar, siç janë: 1.të bartin dorëza të cilat janë për një përdorim dhe të lejuara, gjatë qëndrimit në vendin e ngjarjes kriminale dhe të jenë të vetëdijshëm se gjaku dhe rrjedhat tjera nga trupi mund të bartin sëmundje. 2.të bartin në vendin e krimit maska për një përdorim, sepse aty mund të ballafaqohen me sëmundje ngjitëse (përmes frymëmarrjes), siç është meningitisi, apo tuberkulozi. 3.të bartin mbrojtëset për sy dhe mantelin për mbrojtjen e rrobave nga sëmundjet ngjitëse, sidomos kur në vendin e ngjarjes ka sasi të madhe gjaku dhe rrjedhje tjerat trupore. 4.pas hetimit të përfunduar, dorëzat, maskat dhe mantelet e kontaminuar me gjak, ose rrjedhje tjetër të trupit t’i fusin në qese mbrojtëse biologjike, të lahen duart mirë me substancë antiseptike. 5.para së të kthehen në stacion, përsëri t’i lajnë duart me ujë dhe mjet kundër baktereve (bacti – stat). 6.ta kufizojnë numrin e hulumtuesve në vendin e ngjarjes, të cilët do të mund të vinin në kontakt me burimet potenciale infektuese. 7.t’i këshillojnë të pranishmit tjerë në vendin e ngjarjes të cilët mund të vijnë me burimet potenciale të infeksionit. 8.ta bëjnë dekontaminimin e tërë pajisjes së shfrytëzuar para së të kthehen në stacion të policisë. 9.menjëherë ta ndërrojnë gardërobën e kontaminuar me gjak dhe me rrjedhje tjera trupi dhe ta bëjnë dekontaminimin e saj. 10. lëkura paraqet barrierë efektive për pengimin e sëmundjeve ngjitëse infektuese. Prandaj të lahen të gjitha vendet e kontaktuara sa më parë me qëllim të eliminimit të mundësisë së kontaminimit. Plagët siç janë gërvishtjet, prerjet, vendet e sëmura, plasaritjet në lëkurë, pa marrë parasysh madhësinë, e mundësojnë kalimin e infeksionit në trup, prandaj këto vendet duhet të mbështillen mirë. 11. të hartohet raporti lidhur me të gjitha mostrat e gjakut dhe të rrjedhjeve tjera trupore në afat prej 24 orësh. 235 Punëtorët e policisë, sidomos të ekipit i cili i pari arrin në vendin e ngjarjes jo rrallë janë në situatë t’ua ofrojnë ndihmën e parë viktimave të veprës penale, madje edhe vet kryesit të veprës penale, me ç’rast ekziston rreziku nga kontakti i drejtpërdrejtë me tajimet trupore, prandaj pas ndihmës së parë të ofruar, menjëherë ose sa më parë që është e mundur duhet të lahen duart dhe pjesët tjera të kontaminuara të trupit me sapun dhe ujë, ose me lëngje të posaçme. Rastet e infektimit me HIV, gjatë ofrimit të ndihmës së parë përmes frymëmarrjes artificiale, deri tashti nuk ka pasur ose së paku nuk janë të njohura. Mirëpo, megjithatë ekziston mundësia teorike që sëmundja të bartet edhe në atë mënyrë, sidomos nëse viktima rrjedh gjak për goje. Me rastin e ofrimit të kësaj forme të ndihmës së parë masa e vetme mbrojtëse që mund ët zbatohet është që me faculetë të pastër ose me copë të pastër pëlhure, para se t’i ofrohet ndihma viktimës t’i pastrohet goja nga gjaku. Pas ndihmës së ofruar të parë është e dëshirueshme që shpëtimtari ta shpërlajë gojën disa herë me ujë. Sot ekzistojnë pompa të posaçme plastike me të cilat ofrohet ndihma “gojë më gojë”, mirëpo, shumë polici nuk disponojnë me mjete të tilla dhe të tjera, për ç’arsye ekziston rreziku nga infektimi. Është e nevojshme që sa më parë, por më së voni në vet lokalet e policisë, të gjithë të pranishmit të dekontaminohen dhe ta dekontaminojnë krejt pajisjen e cila ka qenë e ekspozuar me gjak, ose me lëngje tjera të trupit, të cilat kanë mundur të barten me pajisje nga vendi i ngjarjes, si dhe rrobat të cilat janë të kontaminuar me gjak, ose ose me masën e vjelljes apo me lëngjet tjera të trupit nga vendi i ngjarjes, në mënyrën si vijon: 1.sa më parë të ndërrohet gardëroba e kontaminuar; 2.të përdorën dorëza të një përdorimi me rastin e pastrimit të rrobave dhe pajisjeve të kontaminuara; 3.të shpërlahen rrobat e kontaminuara ndaras me detergjente dezinfektuese dhe ujë të vluar e pastaj të lahen në mënyrë të zakonshme; 4.të përdorën qese plastike për transportin e pjesëve të kontaminuara para larjes. 236 Masat e kujdesit të shuar janë: a. shmangia nga kontakti i panevojshëm me gjakun, ose lëngjet tjera trupore; b.gjithmonë të barten dorëzat me rastin e kontaktit me personat e përgjakur ose gjatë kontaktit me lëngjet tjera të trupit; c. të lahen duart mirë pas çdo kontakti; d.të pastrohen pajisjet e përgjakura, ose të përlyera me lëngje tjera të trupit. Prandaj, kur tërë këtë e shikojmë, shohim se policët me situata e rrezikshme duhet të jenë shumë të kujdesshëm, sidomos kjo vlen për anëtarët e ekipit të shikimit të vendit të ngjarjes dhe për personat të cilët i përpunojnë dhe analizojnë gjurmët materiale me prejardhje biologjike në laboratorë. 12. 1. 4. Komunikimi në vendin e ngjarjes. Komunikimi është çelësi i suksesit. Paramendoni te gjendeni në vendin e ngjarjes disa minuta pas vrasjes. Njerëzit fillojnë të dalin nga ndërtesat e afërta, krijohet tollovi e madhe. Ata janë të parët në vendin e ngjarjes. Njerëzit e zakonshëm të cilët janë gjendur në afërsi, fillojnë ta ndihmojnë viktimën të cilit i duhet ndihma. Këta njerëz gjithashtu i japin edhe informatat e para. Vërehet huti dhe panik kur vijnë policët e parë në vendin e ngjarjes. Është fat që policia të arrijë para përfaqësuesve të medieve. Me atë rast në vendin e ngjarjes, të gjithë anëtarët e ekipit i përgjigjen udhëheqësit të sigurimit të vendit të ngjarjes, i cili ua përcjellë të gjitha informatat e nevojshme, kështu që edhe e kanë parasysh dhe dinë çfarë pyetjes të parashtrojnë. Komunikimi efikas është e qartë nuk është i mundur nëse çdo anëtar i ekipit nuk di saktë se çka duhet biseduar me bashkëpunëtorët e tij. Me atë rast mund të shfrytëzohen metoda të ndryshme komunikimi duke filluar nga lëkundja joformale e kokës, e deri te dokumentet e shkruara zyrtare. Disa nga këto metoda përfshijnë: 1.gjestet, siç është lëkundja e kokës dhe format tjera të ngjashme; 2.shenjat me duar; 3.korriejerët të cilët bartin porosi të shkruara dhe me gojë; 4.toki voki, etj. 237 të gjitha këto metoda mund të shfrytëzohen ose të përdorën gjatë shikimit të vendit të ngjarjes si me rastin e sigurimit të vendit ashtu edhe gjatë kryerjes së shikimit, por edhe gjatë dhe pas përpunimit kriminalistik, sepse fakti më i rëndësishëm të cilën duhet mbajtur në mend është” që vetëm ekipi i informuar mirë është i sigurt në punën e tij”. 12.2. Kryerja e shikimit (inspektimit) të vendit të ngjarjes. Kryerja e shikimit është një aktivitet shumë i rëndësishëm hetimor, kriminalistik. Për kryerjen sa më profesionale dhe sa më të plotë të tij, është e domosdoshme përbërja e ekipit, gjegjësisht që ai të jetë në pajtim me dispozitat procedurale dhe rregullat kriminalistike, prandaj atë duhet ta përbëjë: prokurori publik, ose zëvendësi i tij, kriminalisti (hetuesi), i cili punon në luftimin e delikteve të gjakut, tekniku i kriminalistikës, mjeku specialist i mjekësisë ligjore dhe ekspertë tjerë, varësisht nga mjetet e kryerjes (eksperti i balistikës, eksperti i mbrojtjes kundër diversive, biokimisti, etj.). Personi përgjegjës i cili ka marrë pjesë në sigurimin e vendit të ngjarjes e informon prokurorin, gjegjësisht kriminalistin (udhëheqësin e shikimit) për faktet e mbledhura dhe rrethanat e kryerjes së vrasjes, për gjendjen e gjetur dhe ndryshimet eventuale në vendin e ngjarjes. Në vendin e rrethuar të ngjarjes në aspektin kriminalistik është mirë që të parët të futen teknikët e kriminalistikës dhe ekspertët e fushës përkatëse në mënyrë që paraprakisht t’i shënojnë gjurmët dhe ndërmarrin masa që të mos shkelet mbi sipërfaqen e caktuar ku logjikisht supozohet se në fazën dinamike të shikimit do të gjenden mikrogjurmët. Është krejtësisht e gabueshme praktika që vendet e ngjarjes së pari t’i vizitojnë anëtarët e ekipit inspektues, kurse pastaj të fillohet me shikimin, sepse kjo mund të sjell ndryshime apo asgjësime të gjurmëve dhe krijimin e gjurmëve të reja jo relevante. Gjatë shikimit të vendit të ngjarjes duhet përpjekur që të merren përgjigje në sa më shumë pyetje të arta kriminalistike dhe të ndriçohen të gjitha rrethanat dhe faktet e rëndësishme. Gjithsesi, shikimi i kryer profesionalisht ishte dashur të jap përgjigje në pyetjet esenciale kriminalistike – taktike siç janë: ¾ a paraqet ngjarja kriminale vepër penale të vrasjes, ose fjala është për vetëvrasje, fatkeqësi apo vdekje natyrale; 238 ¾ ¾ ¾ ¾ ¾ në ç’kohë dhe në ç’vend është kryer vrasja? Në ç’mënyrë dhe me çfarë mjeti është kryer vrasja? Të vërtetohet identiteti i viktimës; A ka qenë një apo më shumë kryerës? Rruga e ardhjes, lëvizjes, dhe mënyra e sjelljes në vendin e ngjarjes, si dhe rruga e shkuarjes së kryesit? ¾ Cilat janë vendet apo pikat prej nga kanë mundur të shihen apo dëgjohen disa manifestime të jashtme ose të dëgjohen ato që e kanë përcjellë kryerjen e vrasjes? ¾ Cili është motivi i kryerësit; ¾ Kush janë të dyshimtit? Vëmendje të posaçme duhet drejtuar vërtetimit të fakteve: a është vendi i gjetjes së kufomës vend i vërtetë i kryerjes së vrasjes, dhe me ndihmën e ekspertit të mjekësisë ligjore të provohet përcaktimi i përafërt i kohës së vdekjes, sepse, dhënia e përgjigjes sa më të saktë në këto dy pyetje të arta kriminalistike (vendi dhe koha), e mundëson edhe vërtetimin më të lehtë të alibisë së të dyshuarit. Gjatë shikimit të vendit të ngjarjes është e rëndësishme përpjekja për sqarimin e disa pyetjeve tjera me rëndësi kriminalistike siç janë: ¾ Pozita e viktimës dhe kryerësit në momentin e vrasjes; ¾ Konstruksioni forenzik i kryerësit të veprës penale dhe pamja fizike e viktimës; ¾ Cilat gjurma krejt ka mundur t’i lë i vrari te kryerësi; ¾ A është lënduar kryerësi dhe në cilat pjesë të trupit; ¾ Mos iu ka grisur atij ndonjë pjesë e gardërobës; ¾ A ka kërkuar kryerësi objekte të caktuara, të holla, apo dokumente; ¾ A i ka njohur kryerësi rrethanat; ¾ A ka shfrytëzuar veturë, e të ngjashme. Pra, varet nga secili rast konkret i vrasjes se cilat nga këto fakte do të ndriçohen dhe konstatohen veç e veç, gjë që gjithsesi çon në përfundim se shikimi te vrasja nuk guxon të bëhet në rrethin e ngushtë të vendit të ngjarjes ku është gjetur kufoma, por është e nevojshme të kryhet kontrollimi sistematik dhe i hollësishëm i rrethinës së gjerë, me qëllim të gjetjes së gjurmëve dhe objekteve lidhur me vrasjen dhe kryerësit e saj dhe të vërtetohen faktet dhe rrethanat tjera të rëndësishme. 239 12.2.1. Fazat e kryerjes së shikimit të vendit të ngjarjes. Si në teorinë vendore, ashtu edhe atë ndërkombëtare nuk ekziston unitet në aspektin e fazave të zbatimit të shikimit të vendit të ngjarjes. Qëndrimet e autorëve të cilët mendojnë se janë faza (statike dhe dinamike), gjegjësisht tri faza (informative, statike dhe dinamike), nuk janë të pranueshme nga aspekti i shkencës moderne kriminalistike. Mirëpo, shikimi i vendit të ngjarjes në kuptimin teorik mund të ndahet në pesë faza, kurse “në zbatimin praktik, në të shumtën e rasteve fazat e shikimit të vendit të ngjarjes, në zhvillim e sipër” gërshetohen reciprokisht dhe kryhen drejtpërsëdrejti (D. Modly, 1990; fq. 132). Këto faza janë: 1. faza informative – orientuese dhe organizative apo përgatitore; 2. faza statike – identifikuese apo pasive; 3. faza dinamike apo aktive; 4. faza kontrolluese dhe; 5. faza finale apo përfundimtare. Ndarja e këtillë plotësisht mund të pranohet, sepse kur qëndrimi i këtillë teorik sjelljet në funksion me zbatimin praktik të shikimit, është e qartë se çdo fazë teorike mban një fazë të punës së organit inspektues në vendin e veprës penale. Interaksioni i tillë edhe është treguesi më i mirë, gjegjësisht verifikim i qëndrimeve teorike në punën praktike. 12.2.1.1. Faza informative – orientuese dhe organizative apo përgatitore e shikimit të vendit të ngjarjes. Supozojmë se vendi i ngjarjes është siguruar nga policia, që është në pajtim me rregullat kriminalistike, por ekzistojnë situata kur sigurimi i vendit të ngjarjes mungon ose është shumë i rrallë. Kjo zakonisht mund të ndodh kur në territorin e një administrate policore gjatë sigurimit të disa vendeve të ngjarjeve, për shkak të ngarkesës së madhe me punë, policia nuk ka mundësi që njëkohësisht t’i mbulojë të gjitha lokalitetet. Në rastet e tilla është vështirë të bëhet selektimi se cilat ngjarje janë të rënda, e cilat të lehta, sepse ishte dashur të punohet sipas radhitjes së paraqitjes apo të kuptuarit e veprës penale. Në rastet e tilla kujdestari operativ i cili pranon informatën duhet që qytetarëve apo të dëmtuarve të cilët e lajmërojnë ngjarjen tu jap udhëzime rreth sigurimit të përkohshëm derisa policia arrin në vendin e ngjarjes. Pra, 240 ekziston mundësia që organi i inspektimit të vendit të ngjarjes i cili e bën shikimin, vjen në vendin e ngjarjes i cili nuk është i siguruar në pajtim me rregullat e kriminalistikës, mirëpo, në këtë punë ne do të fillojmë nga supozimi se vendi i ngjarjes së veprës penale ka qenë i siguruar nga policia. Sipas Pavishiqit dhe Modlyt, (1990; fq. 223), me ardhjen e organit të shikimit të vendit të ngjarjes në vendin e kryerjes fillon faza e shikimit. Organi i shikimit (me duar në xhepa, apo pas shpine) orientohet për vendin dhe kohën e shikimit të vendit të ngjarjes (orientimi për vendin dhe kohën). Në këtë fazë organi i shikimit pranon informatat nga policia nëse janë të siguruara në vendin e ngjarjes ose kryen biseda me persona tjerë të cilët e kanë siguruar vendin e ngjarjes ose kanë ndonjë njohuri lidhur me ngjarjen penale. Parimisht duhet vizituar vendi i ngjarjes, por pa hyrë në territorin e tij. Territori i vendit të ngjarjes varësisht nga vlerësimi i organit të shikimit dhe anëtarëve të ekipit mund të rritet dhe të zvogëlohet. Pastaj autorët e njëjtë theksojnë se vëmendje e posaçme i kushtohet marrjes së njohurive për ndryshimet e mundshme në vendin e ngjarjes pas kryerjes së veprës penale (cilat gjurmë dhe objekte janë dëmtuar apo asgjësuar, kontaminuar, apo gjeneruar). Mblidhen të dhënat edhe për kushtet atmosferike (koha e kryerjes së veprës dhe shikimit); Vërtetohen kushtet klimatike (lloji i të reshurave, era, temperatura dhe të dukshmëria). Organi i shikimit në këtë fazë nxjerrë vendim se si duhet kryer shikimi nga perimetri i jashtëm dhe drejt qendrës dhe anasjelltas, varësisht nga situata në vendin e ngjarjes. Në rastet kur ngjarja është e ndërlikuar, është e dëshirueshme të bëhet plani me shkrim për zbatimin e shikimit të vendit, me theks të posaçëm në radhën e zbatimit të disa masave dhe aktiviteteve kriminalistike – taktike dhe përcaktimi kush dhe me çka do t’i zbatojë. Gjithashtu mund të merret vendimi edhe për zgjerimin eventual të ekipit të shikimit, ose për pjesëmarrjen e personave tjerë profesional apo ekspertëve. Në këtë fazë veprojnë të gjithë anëtarët e ekipit të shikimit, nën udhëheqjen e të parit të ekipit, sepse organi i shikimit nuk mundet kurrë vet të përcaktojë rrethin e vendit të ngjarjes. Pas përcaktimit të vendit të ngjarjes merret vendim për kryerjen e shikimit, kurse më vonë edhe plani i punës së mëtejme në bazë të konsultimeve me anëtarët e ekipit inspektues, me brifing të rregullt, sepse si në këtë fazë, ashtu edhe në fazat tjera të gjithë anëtarët e ekipit duhet të jenë “mish e thua”. Udhëheqësi i organit të inspektimit që nga fillimi shënon informatat e mbledhura në kuptim të mbajtjes së procesverbalit mbi shikimin e vendit të ngjarjes. Ky shënim mund të 241 bëhet në disa mënyra siç janë: diktimi procesmbajtësit, diktimi në diktafon, ose të shkruarit e të dhënave dhe tezave të caktuara. Diktimi në diktafon është më efikas, mirëpo, kjo nuk përjashton edhe të shkruarit të tezave të caktuara, për shkak të prishjes eventuale të diktafonit. 12.2.1.2. Faza statike identifikuese ose faza pasive e shikimit të vendit të ngjarjes Kjo fazë pason pas fazës organizative informative dhe në esencë ka të bëjë me kontrollin e vendit të ngjarjes dhe përcaktimin e kushteve të përgjithshme në të cilat ka ndodhur ngjarja. Me këtë rast bëhet kontrolli i vet vendit të ngjarjes, por edhe i rrethit të gjerë. Në këtë fazë caktohet vendi i saktë i ngjarjes, hulumtohen dhe kërkohen gjurmët dhe objektet lidhur me veprën penale, por pa i prekur fare dhe pa i lëkundur nga vendi, si dhe pa ua ndërruar pozitën. Me rastin e ardhjes në vend të ngjarjes, organi i inspektimit duhet t’i përcaktojë vijat e përkufizimit pastaj si duhet tu afrohet, të konstatoj se a ekzistojnë prova që mund të thyhen të cila do të kërkon veprim të shpejtë. Gjurmët dhe objektet shënohen në procesverbal, me numra ose fjalë (markimi), maten, konstatohet largësia midis tyre, analizohen, interpretohen, fotografohen në tërësi dhe në detaje. Përcaktohen marrëdhënia e tyre dhe ndërlidhja me gjurmët dhe objektet tjera dhe shënohet në skicën e vendit të ngjarjes. Shënjimi i objekteve të gjurmëve të identifikuara (markimi), bëhet me numra ose me fjalë, por sipas renditjes së caktuar logjike. Nuk bënë dhe nuk guxohet që numrat dhe fjalët e tilla të shkruhen në mënyrë të dyshimtë. Renditja e tyre duhet të paraqitet një rrjedh logjike të ngjarjes sipas fazave të kryerjes së veprës penale. Kjo gjë arrihet vetëm me rikonstruktimin ideor i cili bazohet në rezultatet e informatave të mbledhura nga të pranishmit dhe në lidhjet logjike të objekteve dhe gjurmëve të identifikuara. Nganjëherë është vështirë që kjo të arrihet, por gjithmonë duhet të bëhet rikonstruktimi ideor dhe të formohen versionet e mundshme që në të vërtetë paraqet planin orientues të punës në vendin e ngjarjes. Kjo është forma e vetme që edhe vetë procedura e shënjimit të zhvillohet sipas një renditje logjike. E konsiderojmë si të vetmen të mirë që procedura e identifikimit dhe e shënjimit të bëhet njëkohësisht në mënyrë që dëmtimi ose shkatërrimi i objekteve të mos ndodhë nga pakujdesia, sidomos dëmtimi i gjurmëve 242 do të reduktohej në masën më të vogël të mundshme. Kjo pastaj nënkupton veprimin e përbashkët të udhëheqësit të shikimit të vendit të ngjarjes dhe teknikut të kriminalistikës, po që se nuk është e nevojshme prania e personave tjerë në vendin e ngjarjes 67. Faktet e vërejtura duhet objektivisht të konstatohen dhe fiksohen. Vazhdimisht duhet pasur kujdes që të ndahen faktet e perceptuara nga mendimet dhe konstatimet. Duhet të përshkruhen objektivisht rezultatet e perceptimeve të ndjeshme pa gjykuar personalisht, si dhe pa mendimin e të tjerëve. Rezultatet duhet të përshkruhen me një saktësi dhe qartësi të madhe në mënyrë që më lehtë pastaj të dallohen nga konstatimet e mëvonshme në fazën dinamike të shikimit. Në këtë fazë synohet sintetizimi i njohurive të mbledhura në fazat e mëparshme të procedurës: dalja në vendin e ngjarjes dhe sigurimi i tij, masat e ndërmarrjes së parë dhe faza orientuese informative e shikimit. Gjatë kësaj faze krijohen një plan i punës për stadin dinamik që pason. Fjala është për kontrollin e përgjithshëm gjatë të cilit merren përgjigje për morfologjinë e ngjarjes konkrete penale ose për faktet të cilat duhen të sqarohen. Fjala është për përcaktimin e bazës fillestare dhe të detyrave konkrete. Organi i shikimit dhe anëtarët e ekipit të tij i parashikojnë masat dhe aktivitetet konkrete të cilat duhet ndërmarrë dhe përmbajtjen dhe renditjen e tyre. Me këtë rast duhet pasur kujdes për aspektet metodike të shikimit të vendit të ngjarjes. Këtu përcaktohet pika fillestare (zero) e matjes, kurse sipas nevojës vendi i ngjarjes bastiset në bazë të metodës e cila varet nga madhësia, lokaliteti dhe kompleksiteti i vendit të ngjarjes. 12.2.1.2.1. Ku fillon kontrolli i vendit të ngjarjes Kërkimi i provave fillon me izolimin dhe mbrojtjen e vendit të ngjarjes. Personi i cili e bënë kontrollin duhet të jetë i sigurt se vendi është i siguruar dhe duhet të filloj me rikonstruktimin ideor të ngjarjes e cila ka ndodhur para ardhjes së tij aty. Është e qartë se vendi më i mirë për gjetjen e provave është vendi më i afërt ku është zhvilluar akti kritik, si p.sh, afërsia më e madhe e viktimës së vrarë. Megjithatë nuk bën të lihen anash as vendet tjera në vendin e ngjarjes, siç janë: 67 Krivokapić, V., (1997), Kriminalistika Taktika III. Beograd. 243 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. vendi i hyrjes së dhunshme; dalja për ikje; i dyshuari (rrobat, duart, trupi, flokët...); vendi ku është gjetur ose do të gjendet arma; vendi i banimit të të dyshuarit; vendi në të cilin ka ndodhur sulmi që ka rezultuar me vdekje; vendi prej nga është bartur trupi. Para afrimit vendit të krimit, organi i inspektimit duhet t’i përcaktojë kufijtë e tij, të definojë si tu qaset, të konstatojë a ekzistojnë prova të thyhen ose shkatërrohen që kërkojnë veprim të menjëhershëm dhe pas kësaj të fotografohet dhe skicohet skena. Kriminalistët gjithmonë duhet ta kenë në mendje që teoria e tyre mbi krimin të jetë profesionale. Nëse ndonjë provë tregon se duhet ndryshohet mënyra e hetimit, kriminalistët duhet të jenë të gatshëm ta ndryshojnë apo ta përshtatin teorinë e tyre mbi krimin për shkak të paraqitjes së fakteve të reja. Teoritë fillestare të krimit vazhdimisht ndryshojnë. Është kryesore me qenë fleksibil. Është e nevojshme që të konstatohet me mendjen e shëndoshë e jo tu përmbahemi teorive dhe spekulimeve hipotetike. Shpesh përgjigja është para “hundëve”. Problemi është se kanë ndodhur shumë gjera dhe nganjëherë lehtë devijon observimi i thjeshtë. Nuk duhet përjashtuar instinkti, sepse ai shpesh mund të na sjellë në realitet dhe të na drejtoj në situatën të cilën përndryshe do ta kishim harruar. Kriminaliteti apo dhuna sikurse edhe vrasja zakonisht përfshinë ndonjë lloj lufte, përdorim armësh, përdorim të forcës fizike apo ndonjë kontakt midis kryerësit dhe të vdekurit. Për këtë arsye ekziston mundësia që prova të gjendet dhe të zbulohet. Gjithmonë duhet të kihen në mendje “teoritë bazike për transferin dhe shkëmbimin”. Në formulimin e planit të kontrollit ekzistojnë vende të caktuara të cilat duhet mbuluar menjëherë, vetëm shtrohet pyetja çka duhet të jetë provë e çka nuk është e domosdoshme. Në kriminalistin nuk bënë të ndikoj raporti origjinal, ftesa e policisë apo çfarëdo deklarate. Duhet të merren parasysh ato informata, por është e dëshirueshme që vet ta nxjerrin vendimin i cili do të bazohet në të gjitha informatat. 244 Duhet të mbahen në mend pyetjet në vijim: 1.a është shkaktuar vdekja me vrasje; vetëvrasje, fatkeqësi; vdekje natyrore; 2. vendi, faktet, deklaratat dhe provat materiale a e përmbajnë këtë sqarim? 3.nëse vdekja është shkaktuar me vrasje: me çka është kryer vrasja? A ka qenë vrasja e arsyeshme dhe a ekziston shpjegim? A është bërë diç aty me qëllim të lajthimit të policisë si p.sh, a) depërtimi i simuluar,b) vjedhja; 4.a duket vrasja si vetëvrasje (rastet e sigurimeve): a ekzistojnë shumë shkaktarë të vdekjes? A ka deklarata të dëshmitarëve dhe a përputhen me faktet? Elementi i kohës (motit)a përputhet me gjendjen në vendin e ngjarjes? a) a janë njollat e gjakut të thara apo të freskëta? b) gjendja e trupit (e ngrohtë, e mavijosur,)? 5.armët/ arma? a. Është përdorur më shumë se një armë? b.Në çka orienton? c. A ka qenë arma e atij vendi apo lokali? d.A është arma e zjarrit? e. A ka vrima predhash në mur, dysheme apo plafon? f. A është arma nën trupin e të vdekurit? g.A ka qenë i vdekuri i armatosur? Gjatë pyetjeve të tilla kryqëzore bëhet evaluimi final, sepse vetëm atëherë formohet teoria e cila ndihmon planifikimin e përpunimit të mëtejmë kriminalistik. Megjithatë, duhet me kujdes të analizohet koha dhe vendi i krimit. Duhet pasur ide të përgjithshme për numrin e provave që planifikohen të mblidhen. Kjo fazë kërkon punë të madhe, kujdes dhe përfundime të shëndosha. 12.2.1.3. Faza dinamike apo aktive e shikimit të vendit të ngjarjes Faza dinamike është faza e tretë dhe pjesa qendrore e hulumtimit të vendit të ngjarjes. mënyra e zhvillimit të saj imponohet si nga dimensionet ashtu edhe nga konfiguracioni i terrenit (aspekti topografik). Kur është fjala për vendet e hapura ose diskontunitetin dhe dispersionin eventual të vendit të ngjarjes, dhe për kushtet e kushtëzuara me vet natyrën dhe rrjedhën e ngjarjes kriminale. Njësoj vlen edhe për enterierët ku është fjala për sipërfaqet e mëdha, p.sh, hallat e fabrikave, etj. Mirëpo, në rastet e gjurmëve të përkohshme apo 245 kalimtare, shikimi fillon me fazën dinamike, p.sh, gjurma në borë e cila mund të shkrihet, gjurma e pneumatikut të lagur në asfalt gjatë verës, etj. Në këtë fazë të shikimit ekipi është më dinamik, më aktiv, kërkon, zbulon, dhe fikson disa gjurmë dhe objekte për të cilat konsiderohet se kanë lidhje me ngjarjen penale dhe marrëdhëniet midis tyre. Në këtë fazë lejohet të bëhen ndryshimet e nevojshme dhe të zhvillohet hulumtimi i disa gjurmëve dhe objekteve duke pasur kujdes që të mos shkatërrohen, kontaminohen, ose të dëmtohen gjurmët ekzistuese, gjegjësisht, të mos formohen gjurmë të reja. Mënyra e kontrollit zakonisht përcaktohet me teorinë e krimit ose hipotezën që e përcaktojnë kriminalistët e që bazohet në observimet e tyre fillestare të vendit të krimit. Fjala është për diagnozën diferenciale kriminalistike. Teoria e krimit kërkon një grup supozimesh të tipit të nëntë pyetjeve të arta kriminalistike, p.sh: si dhe përse ka ndodhur vrasja, si dhe sekuencat e ngjarjes që kanë pasuar. Prandaj çdo gjë e gjetur në atë vend duhet të trajtohet si provë derisa të mos vërtetohet e kundërta. Kjo fazë ka një karakter të theksuar hulumtues. Në këtë fazë përcaktohet origjina e gjurmëve dhe objekteve të gjetura dhe shikohet mundësia e nxjerrjes së përfundimit në bazë të kësaj në raport me veprën penale dhe shkaktarët e saj. Ky edhe është qëllimi dhe caku i shikimit të vendit të ngjarjes në kuptimin traseologjik. Faza statike dhe dinamike e shikimit të vendit të ngjarjes nuk mund të ndahen dhe nuk guxojnë të ndahen mekanikisht në praktikë, sepse jo rrallë në rrjedhë e sipër të shikimit gërshetohen siç e kërkon këtë edhe gjendja traseologjike në vendin e shikimit (hapësira e madhe, largësitë e mëdha, situata të shumta të nyjave traseologjike, etj). Prandaj, kujdesi për këto dy faza kyçe të shikimit ka rëndësi shumë të madhe, sepse mundëson që në vendin e shikimit në çdo kohë mund të rikonstruktohet situata çfarë ka ndodhur në kohën e kryerjes së veprës. Përcaktimi i drejtë i vendit të shikimit dhe fiksimi adekuat i gjendjes faktike mundësojnë krijimin e pasqyrës apo shfaqjes së gjallë mbi ngjarjen. Në këtë fazë mund të merren objektet me dorë të lëkundën dhe të shikohen duke pasur kujdes që të mos shkatërrohen gjurmët ekzistuese, sidomos ato latente ose të mos kontaminohen dhe të mos gjenerohen të rejat. Në këtë fazë sidomos duhet pasur kujdes për katalogimin e objektit të shikuar68. 68 U osnovi svodi se na uspostavljanje odnosa važnosti, sortiranju prema grupnoj 246 Hulumtimi i vendit të ngjarjes në fazën dinamike të shikimit, në të vërtetë, ka të bëjë me përshkrimin e hollësishëm me incizim paralel, sukcesiv dhe me matje paralele të distancave, dimensioneve dhe veçorive të shtrirjes së gjurmëve dhe objekteve. Nganjëherë është e nevojshme edhe të maten me peshore objektet. Detyrë qendrore e hulumtimit të vendit të ngjarjes në këtë fazë të shikimit është përpunimi i gjurmëve (gjetja apo mos gjetja e gjurmëve të pritura, matja, analizat e strukturës dhe përkatësisë, analiza e hollësishme, incizimi, skicimi, etj). Metodat dhe mjetet e teknikës kriminalistike japin përgjigje në çështjet e detektimit, konservimit, aservimit, dhe interpretimit të gjurmëve apo objekteve. Kontrollimin i vendit të shikimit në fazën statike dhe dinamike të shikimit, e realizon organi i inspektimit përmes dy mundësive: që me perceptim të drejtpërdrejtë të përcakton 12.2.1.3.1. Pajimet për shikimin e vendit të ngjarjes. Për të qenë kontrolli i suksesshëm është e nevojshme dhe pajisja e caktuar dhe mbështetja logjistike. Shumë pjesë në vendin e krimit i sjellë ekipi forenzik i cili është i aftë prë punë në krimet e rënda dhe i cili posedon pajisje të sofistikuara të nevojshme për kontrollin detaj të vendit të ngjarjes. rekomandohet që njësitet të kenë pajime të lëvizshme apo mobile për rastet e vrasjeve, me pajisje e cila është e nevojshme për mbledhjen dhe dokumentimin e provave. Pajisja praktike është tepër e nevojshme. Pajisja e mirë duhe të të përfshijë: ¾ hartën e vendit të krimit; ¾ kompasi shkollor; ¾ qese të letrës; ¾ pambuku; ¾ metri për matje; ¾ fshesa (shpuza); ¾ pliko (kuti); ¾ traka ngjithëse; ¾ traka vetngjitëse; ¾ dorëzat e kirurgjisë; pripadnosti i sl. predmeta vještačenja. Riječ je o standardnom obilježavanju uz vođenje računa o navedenim kriterijima. 247 ¾ ¾ ¾ ¾ ¾ ¾ ¾ ¾ ¾ ¾ ¾ ¾ ¾ ¾ ¾ ¾ ¾ ¾ ¾ ¾ ¾ ¾ ¾ ¾ ¾ ¾ ¾ ¾ ¾ ¾ ¾ ¾ ¾ ¾ ¾ dorëzat e pambukta; litari; pasqyra; thjerrëza; vazhduesi manjetik; acidi i kripës dhe fasha e pambuktë; një kuti me gozhda; epruvetat për mostra; gërshërët; traka e çeliktë; markicat ngjitëse për prova; letra grafike, lapsi dhe markerët; qeset e najlonit me mbyllës me patent; kasetofon / rekorder me mikrofon dhe bateria; kaseta të zbrazëta; letër e zakonshme; llambë; foto kamerë; film; telefon; termometër; llamba 12 volt; kablo vazhduese e xhepit; tretës; çekan; thika dhe skallperë; thikë me shumë tehe; gërshërë për tel; paloma; gasmaska; gërshërë të rëndomta; librin e emrave të rrugëve; gjilpërë për qepje; thikë; ndërpres, etj. 248 12.2.1.3.2. Vërejtjet krahas kontrollit të shikimit të vendit të ngjarjes Teknika e cila konsiderohet e dobishme është që në vendin e ngjarjes të gjendet personi i cili e njeh vendin dhe i cili do të qëndrojë aty, fizikisht dhe ta shoh. Kusht është që të mos preket asgjë dhe të mos punohet me dyshime. Ai person mund të pohoj pozitën e zakonshme të gjerave në vendin e ngjarjes. Pastaj mund ta bëjë kontrollin e vendit. Është e nevojshme të jepen instruksione dhe të dëgjohen mendimet dhe të dihet a ekzistojnë mospërputhje dhe a ka materiale të jashtme në vendin e ngjarjes të ashtuquajtura fakte negative. Nga ata persona kërkohet që të përshkruajnë pozitën e zakonshme, p.sh, perdja, roletat, fotografia, statuja, tabla e duhanit, etj. Kërkoni raport të hollësishëm. Mbase nevojitet që ata persona ta shikojnë vendin e ngjarjes së bashku me kriminalistin me qëllim që të mund të tregojnë për njollat e reja, shenjat e çrregulluara dhe për çdo faktorë tjetër që nuk përputhet me stilin e jetës së të vdekurit. Situata ideale në kontrollimin e vendit të ngjarjes është prania e një tekniku kriminalistik i cili ka për obligim “kontrollin” dhe përgjegjësia e të cilit është kontrolli dhe marrja e provave. Kriminalistët tjerë mund të ndihmojnë duke hartuar procesverbalin për pozitën e objekteve të gjetura në vendin e ngjarjes. Megjithatë, ata policë që i ndihmojnë udhëheqësit të ekipit operativ nuk bënë t’i prekin provat. Në vend të kësaj ata mund të paralajmërojnë udhëheqësin e ekipit për ndonjë objekt të caktuar i cili mund të shërbejë si provë. Kjo procedurë e kufizon vargun e marrjes së provave dhe dëshmitë e shënuara i uniformon dhe i bënë më profesionale. Meqenëse objektet mund të bien në tokë, sidomos në situatat e dhunshme gjatë mbrojtjes, dyshemeja është edhe vendi për fillimin e kontrollit, e pastaj trupi. Sipas renditjes logjike, kontrolli bëhet nga dyshemeja drejt lartësisë së shtatit të trupit dhe pastaj nga lartësia e trupit drejt plafonit. Vendi i kontrollit varet edhe nga lloji i vrasjes. Nëse vrasja ka qenë rezultat i grabitjes apo i depërtimit me dhunë duhet ta kontrolloni tërë banesën apo shtëpinë dhe anekset ku mund të gjenden gjërat me vlerë. Nëse vrasja ka qenë rezultat i shkrepjeve me armë, duhet të kontrollohen muret dhe plafoni që të gjenden vrimat e predhave dhe gëzhojat, duhet të ngritën edhe tepihët. 249 Nëse vrasësi e ka pastruar terrenin pas vetes, atëherë mund të kontrollohen edhe lokalitetet shtesë, siç janë mbeturinat. Nëse ekziston mundësia që të jenë të përfshirë edhe narkotikët, atëherë duhet të kontrollohen edhe vendet e fshehta. Mund të ndodh që vrasësi i ka përgatitur vetës diç për të ngrënë, ose ka marrë diç nga frigoriferi. A e ka ndezur apo fikur dritën? A duket vendi sikur të ishte i përgatitur? A kanë qenë dyert e mbyllura me çelës apo jo? A kanë qenë dritaret të hapura apo të mbyllura? Ku është vendi i hyrjes? Këto pra janë pyetjet të cilat kriminalisti duhet t’ia shtroj vetës. Ta përkujtojmë vazhdimisht teorinë e shkëmbimit apo transferit! Lokalitetet ku mund të gjenden çfarëdo provash apo gjurmësh fizike varen nga ngjarja individuale apo nga hapat e të dyshuarit dhe mund të jenë të ndryshme nga vendi në vend. Megjithatë vëmendjen duhet përqendruar gjithmonë në vendet dhe objektet e caktuara si vijon: ¾ ¾ ¾ ¾ ¾ ¾ ¾ ¾ ¾ ¾ ¾ ¾ ¾ ¾ ¾ ¾ ¾ ¾ ¾ ¾ ¾ ¾ ¾ ¾ nën tepih dhe staza; nën draperi; dyert, llambat, pas draperisë dhe perdeve; hedhurinat dhe thasët me mbeturina; kontejnerët e mbeturinave; grumbulli i plaçkave (rrobave); taketuket; plafoni; muret; nën karriga; nën krevat; pasqyra; telefoni; xhami; shkallët; kalimet; kopshti; pas kutizave dhe kartoneve të ndryshme; lifti; sipërfaqet e ormanit apo kabinetit; oxhaqet (tymtarët); frigoriferi; statuja; prapa pikturave dhe prapa orës së murit; 250 ¾ ¾ ¾ ¾ ¾ ¾ ¾ ¾ ¾ ¾ ¾ ¾ ¾ lavamani; kanalizimi; ventilacioni; pas tavolinave të fiksuara për muri; ormanët; furra e shporetit; brendia e ormanit; dorëzat dhe fshesat e kuzhinës; lavamani i tualetit dhe kada; sporteli; dritaret; vendet rishtazi të dëmtuara; kutia postare. Mundësia e zbulimit të provave në vendin e ngjarjes është parakusht i hetimit të suksesshëm. Ekspertiza e hetimit të vrasjes dhe ekspertizat tjera me siguri do të konstatojnë se cilat prova janë gjetur. Në këtë fazë të hetimit mund të paraqitet nevoja për bashkëpunim të ngushtë midis kriminalistit dhe ekspertit – forenzikës. Është imperativ që kriminalistët të cilët e kryejnë përpunimin kriminalistik të kenë përvojë pune me prova (Vermon. J. Geberth 1996). 12.2.1.4. Faza kontrolluese e shikimit të vendit të ngjarjes Pak autorë flasin për fazën kontrolluese të shikimit që është diçka e pazakonshme, sepse në fazën dinamike nuk gjendet përmbajtja që i përgjigjet fazës kontrolluese, për këtë arsye vëmendjen e posaçme duhet kushtuar punimit të profesorit D. Modly; (1999;21), ku flet për fazën kontrolluese të shikimit të vendit të ngjarjes. esenca e fazës kontrolluese qëndron në atë se të gjithë anëtarët e ekipit të shikimit të vendit të ngjarjes i rezymojnë rezultatet e shikimit dhe i kërkojnë lëshimet eventuale të cilat duhet të korrigjohen duke i përsëritur masat dhe aktivitetet e caktuara taktike – teknike. Nga kjo fjali shihet qartë se asnjë shikim i vendit të ngjarjes nuk bënë të kaloj pa fazën kontrolluese. Lëshimet gjithmonë janë të mundshme, sidomos kur është fjala për shikimet kompleke ku ka viktima dhe kur shpesh herë duhet shmangur nga metodologjitë e standardizuara. Atëherë nuk shihet qartë dhe paraqiten lëshime të ndryshme të cilat mund të eliminohen vetëm para se të përfundojë shikimit. Në të kundërtën mundësia e tillë përjashtohet. Mirëpo, mund të mos jenë vetëm lëshimet klasike në pyetje. Është e mundur që me rastin e 251 rrumbullakësimit të rezultateve të shikimit të vendit të ngjarjes të vijë deri te përfundimi që vendi i ngjarjes të zgjerohet, ose personat e caktuar që janë hasur në vendin e ngjarjes, kurse paraprakisht nuk kanë qenë të dyshuar për këtë, megjithatë duhet marrë në pyetje, gjegjësisht arrestuar. Për këtë arsye në këtë fazë të shikimit duhet shmangur rikonstruktimit ideor të ngjarjes, gjë që do të mund të ndihmonte eliminimin e lëshimeve eventuale. Në fazën kontrolluese praktikisht rishikohet rrjedha e deritashme e shikimit, bëhet analiza e shkurtër e punës së kryer dhe eventualisht merret vendimi për ndërmarrjen e ndonjë mase dhe aktiviteti tjetër. Nganjëherë paraqitet nevoja për përsëritjen e ndonjë aktiviteti, prandaj kjo bëhet mu në këtë fazë. Në fillim është vështirë që të planifikohet në mënyrë të saktë tërë rrjedha e shikimit të vendit të ngjarjes. ky plan fillimisht është orientues dhe fleksibil që është krejt arsyeshme. Vetëm pasi që të kryhet puna e madhe mund të vlerësohet se a duhet të punohet edhe diç që nuk është planifikuar, gjegjësisht që nuk ka mundur të parashikohet si p.sh, a janë gjetur dhe mbledhur të gjitha gjurmët, sidomos gjurmët të cilat dërgohen në ekspertizë; pastaj, a është i nevojshëm angazhimi i specialistëve dhe ekspertëve në vendin e ngjarjes. në këtë mënyrë jemi të sigurt se do të shmangen lëshimet e shumta dhe shikimi i vendit të ngjarjes do të jetë më efikas (Petroviq. B. 2001;fq. 382). Krejtësisht në fund fjala është për zbatimin e parimit të rëndësishëm kriminalistik të verifikimit të masave dhe aktiviteteve të ndërmarra me përsëritjen eventuale të ndonjërës prej tyre, kur kjo është e mundur ose e nevojshme. 12.2.1.5. Rikonstruktimi ideor Rikonstruktimi ideor është aktivitet në kuadër të së cilit rikonstruktohet tërë rrjedha e ngjarjes ose disa faza të saj me qëllim të zbulimit të gjurmëve dhe objekteve të veprës penale, përcaktimit të mekanizmave të shkaktimit të saj dhe rrethanave të cilat kanë sjellë aty, si dhe nxjerrjen e konstatimeve për të gjitha rrethanat tjera relevante të kryerjes së veprës penale. Rikonstruktimi ideor i bërë mirë i rrjedhës së veprës penale, rrugëve hyrëse dhe dalëse të kryerësit, lëvizjes së tij nëpër vendin e ngjarjes, aktivitetet e tij në vendin e ngjarjes, mjetet dhe mënyra e kryerjes, etj. ka rëndësi të madhe për zbulimin e mikrogjurmëve sepse me ndihmën e tij mund të vërtetohet vendi dhe objektet (bartësi i gjurmëve) për të cilat supozohet se i ka kontaktuar kryesi dhe në to gjenden gjurmët e tij. Duke filluar nga 252 mikrogjurmët e vërejtura në bazë të ligjeve të natyrës dhe rregullave të përvojës mund të nxirret përfundimi për rrethanat që i kanë shkaktuar gjurmët dhe për vendet ku mund të gjenden mikrogjurmët. Në bazë të rikonstruktimit ideor nxirren përfundimet për drejtimet e veprimit të shkaktarit të gjurmës, pozitës, qëndrimit dhe pozitës së ndërsjellë të kryerësit dhe të objektit të sulmuar në kohën e kryerjes së veprës, për distancën midis tyre, etj. në esencë rikonstruktimi ideor zhvillohet në dy faza. Në fazën e parë zbulohen të gjitha gjurmët, kurse në të dytën verifikohen provat e siguruara. 12. 2. 1. 6. Faza përfundimtare e shikimit të vendit të ngjarjes Fazën përfundimtare sikurse edhe atë të mëparshmen e shtjellon një numër i vogël i autorëve. Në fazën përfundimtare apo finale vendoset për fatin e “corpora deliktit”, në kuptim të arkivimit dhe ruajtjes së tyre, dërgimit në ekspertizë, etj. Gjithashtu në këtë fazë duhet të shkruhet procesverbali i cili mbahet gjatë tërë shikimit, të bëhen skicat dhe fotoelaboratet. (D. Modly; N. Korajliç; 2002; fq. 752). Në këtë fazë të shikimit udhëheqësi i ekipit dhe tekniku i kriminalistikës kanë shumë punë. Udhëheqësi i ekipit të shikimit ka për detyrë ta përpilojë procesverbalin mbi shikimin në bazë të tezave, shënimeve apo vërejtjeve gjatë shikimit. Çdo vonesë e kësaj pune është e papranueshme, si nga aspekti kriminalistik, ashtu edhe nga aspekti juridik – ligjor. Mirëpo, nëse rrethanat lejojnë është mirë që procesverbali po në këtë fazë edhe të shtypet, sepse për këtë ka shumë arsye, por praktika e deritashme flet se procesverbali shtypet në lokalet zyrtare, dikur madje edhe pas disa ditësh dhe javësh, gjë që gjithqysh nuk është mirë, dhe këtë praktikë duhet ndryshuar. Obligimet e teknikut të kriminalistikës kanë të bëjnë me punimin e skicave të vendeve të ngjarjes, sepse kjo nuk mund të bëhet në kushtet e terrenit. Atëherë, në të vërtetë punohen të ashtuquajturat skica “kroki”, për marrjen e masave të nevojshme në mënyrë që në fazën finale pas të gjithë parametrave të mund të bëhet skica e vendit të ngjarjes penale. Pastaj në lokalet zyrtare bëhet zhvillimi i filmit, punohen fotografitë dhe fotodokumentacioni. Gjithashtu për gjurmët dhe objektet e caktuara bëhet kërkesa për ekspertizë dhe të gjitha së bashku i dërgohen laboratorit kompetent. Shpesh në ekspertizë dërgohen vetëm pjesët e materies së gjetur, mostrat, kurse pjesët tjera ruhen në kasaforta zyrtare, frigorifer, apo lokale tjera për këtë 253 destinim. Siç po shihet në fazën përfundimtare kryhen shumë aktivitete pa të cilat nuk është e mundur kryerja e drejtë e shikimit të vendit të ngjarjes (Petroviq. B. 2001;fq.333). Tërë kjo që u cek deri më tani rreth shikimit të vendit të ngjarjes tregon se është krejtësisht e arsyeshme që shikimi të ndahet në pesë faza, sepse koncepcioni i deritashëm prej dy, gjegjësisht tri fazave është tejkaluar dhe nuk e shpreh gjendjen reale të gjërave në terren. 12. 2. 2. Plotësimi i shikimit të vendit të ngjarjes Di të ndodh nganjëherë që në operacionin e parë të mos kryhet shikimit në të gjitha lokacionet e nevojshme për shkak se në momentet e para nuk kanë qenë të njohura të gjitha rrethanat e vrasjes, si dhe pamundësia e qasjes objekteve, personave dhe vendeve, prandaj kur paraqiten njohuritë dhe gjurmët, gjegjësisht objektet e reja, atëherë është e nevojshme edhe perceptimi i drejtpërdrejtë i organit të inspektimit. Atëherë bëhet plotësimi i shikimit sipas rregullave të njëjta, sikurse shikimi. Ka shumë situata kur është i nevojshëm plotësimi i shikimit të vendit të ngjarjes. Ato janë situata kur janë gjetur disa gjurmë që kanë lidhje me vrasjen, me kontrollin e banesës së viktimës ose kryerësit, kontrollimin e terrenit, lumenjve, ose ndonjë vendi tjetër ku kryesi i ka hedhur mjetet e kryerjes, kontrollimit të automobilave të cilët i ka shfrytëzuar kryesi për kryerjen e veprës, ose brenda tyre ka kryer veprën penale. Ky shikim i mëvonshëm është treguar si problematik, sepse për shkak të kalimit të kohës në vendin e ngjarjes lindin ndryshime të ndryshme të cilat e zvogëlojnë përmbajtjen e informatave të gjurmëve dhe objekteve (entropia e informatave). Në shqyrtimin kryesor mbrojtja mund të paraqet kundërshtimin e saktësisë së gjendjes në vendin e ngjarjes. Për këtë arsye krahas këtyre që u ceken duhet kushtuar vëmendje edhe konstatimit të ndryshimeve të lindura dhe ato të futen në procesverbalin e shikimit të vendit të ngjarjes. 12.2.3. Gjurmët dhe objektet në vendin e kryerjes së vrasjes Varësisht nga mënyra, mjetet, vendi dhe koha e kryerjes si dhe lëvizja dhe sjellja e kryerësit para vrasjes, gjatë kohës së vrasjes dhe pas saj si dhe varësisht nga fakti se a është bërë rezistencë nga ana e viktimës, gjegjësisht a ka pasur luftë reciproke në vendin e ngjarjes, mund të gjenden gjurmë dhe objekte të llojllojshme të cilat mund të rrjedhin 254 nga kryesi, mjeti i kryerjes dhe nga viktima. Se cilat gjurmët do të hasen në vendin e ngjarjes, në çfarë gjendje dhe në çfarë shkalle relevante varet nga kalimi i kohës prej momentit kur është kuptuar se është vrarë ndonjë njeri, pastaj nga dalja në kohën e duhur në vendin e ngjarjes dhe ndërmarrja e masave për ruajtjen e tyre, gjegjësisht pengimin e ndryshimit të tyre dhe shkatërrimit eventual të tyre. Arsyet e cekura kryesisht ndikojnë në atë se cilat gjurmë dhe objekte do të gjenden në vendin e ngjarjes, por, në praktikë më së shpeshti mund të gjenden gjurmët e kryesit në vijim: ¾ ¾ ¾ ¾ ¾ ¾ ¾ ¾ ¾ ¾ ¾ ¾ ¾ ¾ ¾ ¾ gjurmët e gjakut; sperma; qimet; pështyma; jashtëqitja; tajime tjera (gjurmë biologjike); vijat papilare; shputat dhe thonjtë; dhëmbët; dheu; pluhuri; ngjyra; llaku; rrobat; fijet (stofi) aroma, etj. te veprat penale të vrasjes, sikurse edhe te veprat tjera të grupit të deliktit të gjakut më së shpeshti janë të pranishme gjurmët e gjakut të viktimës, por ato mund të jenë edhe të kryesit nëse ai ka qenë i lënduar dhe mund të gjenden në trupin e viktimës, kryesit, në mjetin e kryerjes dhe në objektet tjera në vendin e ngjarjes të cilat paraqiten si bartëse të tyre si dhe në rrugën nga ka shkuar kryesi, prej vendit të ngjarjes. Gjurmët e gjakut kanë shërbyer si gjurmë eliminuese deri në zbulimet e reja dhe futja e gjenetikës në kriminalistikë, gjegjësisht zbulimi i mundësisë së shfrytëzimit të testit të ADN-së, i cili paraqet gjurmë gjenetike të një personi dhe mundëson identifikimin e tij njësoj sikurse edhe shenjat e vijave papilare, prandaj, për këtë arsye edhe quhet “shenjë gjenetike e gishtërinjve”. Nga mostra e gjakut ose sperma (spermatozoidet) mund të përcaktohet struktura unike gjenetike e 255 ndonjë personi dhe shkencëtarët përjashtojnë mundësinë që të dy persona të paraqitet strukturë e njëjtë gjenetike, përveç në rastet kur janë binjakë të një qelize. ADN-ja, gjendet në kromozomet e çdo qelize trupore dhe te çdo njeri është e ndryshme e që paraqet bazën që edhe gjurma e gjakut të jetë gjurmë e identifikuar. Përveç gjurmëve në vendin e ngjarjes mund të gjenden edhe objekte të ndryshme të kryesit me të cilat nuk është kryer vepra penale por janë fakte materiale indiciale me rëndësi esenciale kriminalistike, sidomos sa i përket formimit të versioneve për të dyshuarin. Këto objekte nuk ndërlidhen me veprën penale, as me kryesin në bazë të gjurmëve, por në bazë të vetive të posaçme dhe të marrëdhënieve ndaj kryesit. Në të vërtetë kryesi në vendin e vrasjes, në të shumtën e rasteve, nganjëherë me vetëdije, sepse e pengojnë, nganjëherë i hedhë ato me qëllim ose i harron, kështu që në këtë moment ai nuk është i vetëdijshëm që në disa objekte të tij kanë mbetur në vendin e ngjarjes. Më së shpeshti këto janë objekte që i përdorë kryesi (shkopi, çanta, ombrella); sendet për përdorim personal (kamishi, sheshimi, sakoja, guna, dorëzat); këpucët (patikat, çizmet), (pjesë të rrobave dhe këpucëve), (pullat, pjesë e shqyrë e stofit nga rrobat, pjesë të gjonit nga këpuca, lëkura apo skaji), si dhe sende tjera (letra, kaseta, dokumentacioni i ndryshëm, etj). Varësisht nga lloji i mjetit të kryerjes, në vendin e ngjarjes mund të gjenden edhe disa gjurmë apo pjesë dhe mjete me të cilat është kryer vrasja. Nëse vrasja është kryer me armë zjarri, aty mund të gjenden gjurmët e barotit, blozës, flakës, predhës, gëzhojave, kurse në disa raste edhe vet arma e zjarrit prej të cilës është shkrepur. Këto janë sidomos të rëndësishme predhat e shkrepura dhe gëzhojat e tyre, sepse gjurmët e brendisë së tytës të cilat mbeten në predhë me rastin e shkrepjes dhe gjurmët e gjilpërës goditëse në gëzhojë të predhës, janë gjurmë identifikuese, meqenëse me ekspertizën përkatëse balistike mund të vërtetohet arma konkrete prej të cilës është shkrepur dhe me të cilën është kryer vrasja. Gjurma e viktimës në vendin e ngjarjes më së shpeshti është gjaku që mund të gjendet në vet viktimën, në objektet për rreth, mure, dysheme dhe plafon si dhe në kryesin. Përveç kësaj në vendin e kryerjes së vrasjes mund të gjenden edhe dhëmbët, qimet, fijet e ndryshme dhe shenjat papilare të cilat janë të viktimës, por kanë rëndësi relevante të 256 posaçme nëse ato gjenden te i dyshuari. Disa gjurmë që janë të kryesit mund të gjenden edhe te viktima. Krahas gjurmëve të gjakut të tilla mund të jenë edhe qimet, dhëmbët, thonjtë, fijet e ndryshme, etj. Por ekzistojnë edhe gjurmët nga mjeti i kryerjes në trupin e viktimës të cilat mund të jenë të ndryshme, varësisht për çfarë mjeti konkret është fjala. Te viktima dhe kryesi mund të gjenden edhe mikrogjurmët specifike të cilat mbeten nën thonj, të cilat rrjedhin nga indi ose rrobat e kryesit, gjegjësisht viktimës e që prapë ka lidhje kauzale me mënyrën e vrasjes dhe me zhvillimin e rrjedhës së ngjarjes kriminale. Gjurmët e gjetura në vendin e kryerjes së veprës penale të vrasjes me shfrytëzimin e tyre profesional dhe logjistikë, duke marrë parasysh edhe faktet negative që ekzistojnë në vendin e ngjarjes, kanë rëndësi të jashtëzakonshme kriminalistike – operative, sepse paraqesin bazë indiciale për formimin e versioneve adekuate dhe planifikimin e rrjedhës së mëtejme të përpunimit kriminalistik. Do ta ilustrojmë këtë me shembullin në vijim: Policisë i është paraqitur se në fshatin fqinjë, në një përroskë gjendet një kufomë e panjohur mashkulli me pjesën e përparme të trupit i zhytur në ujë. Punëtorët e policisë të cilët kanë dalë menjëherë në vendin e ngjarjes për ndërmarrjen e masave kanë vërejtur se çizmet që i ka mbajtur kufoma të cilat kishin mbetura jashtë ujit nuk kanë qenë të përlloçur, ndonëse rruga deri në atë vend ka qenë mjaftë me lloç. Kështu që kufoma nuk ka mundur kurrsesi të ketë ardhur deri te ai vend e të mos ishin përlloçur çizmet. Kështu që kanë formuar versionin se personi nuk është mbytur këtu, por kufoma është sjellë dhe është hedhur në përroskë. Gjurmët e këmbëve dhe të karrocës së dorës janë gjetur nga vendi ku ka qenë kufoma e deri te shtëpia e afërt ku kishte jetuar një vejushë e moshës mesatare. Me obduksionin e kufomës është konstatuar se vdekja nuk ka qenë e dhunshme, por shkaku i vdekjes ka qenë infarkti, në bazë të së cilës menjëherë është konstatuar se nuk është fjala për veprën penale të vrasjes, mirëpo rasti është dashur të ndriçohet plotësisht që të mund të eliminohen të gjitha ndryshimet eventuale. Gjurmët e gjetura kanë mundësuar formimin e versioneve se e veja ka pasur lidhje të caktuara me këtë rast, ose ka njohuri me faktet esenciale. Versioni ka rezultuar i bazuar dhe e veja ka treguar se i ndjeri ka qenë dashnor i saj dhe se natën kritike ka ardhur te ajo dhe gjatë marrëdhënies intime befas ka vdekur. Ajo nga 257 frika që të mos fajësohet për vdekjen e tij dhe për t’iu shmangur turpit, kufomën ka qitur në karrocë dore dhe e ka hedhur te përroska, në vendin ku është gjetur. Versioni i saj është vërtetuar edhe nga gjurmët e gjetura në karrocën e dorës dhe në këpucët e saj si dhe në deklaratat e fqinjëve të afërt. 12.2.3.1. Trupi i vdekur (kufoma) Dëshmia më e rëndësishme e cila padyshim tregon se është kryer vepër penale është “trupi i vdekur” dhe se me rastin e gjetjes së tij duhet kushtuar vëmendje e posaçme. Më së shpeshti këtë e hasim në vendin e vrasjes, por ndodh për shkak të ofrimit të ndihmës bartet deri në entin shëndetësor ku vdes rrugës ose në entin shëndetësor si dhe në vendet tjera me qëllim të shkatërrimit apo fshehjes së provave. Nëse trupi pas ofrimit të ndihmës mjekësore gjendet në spital, kjo konstatohet dhe është e dëshirueshme që t’i bëhet shikimi, gjë që në praktikë është rast i rrallë. Prandaj nga aspekti kriminalistik është shumë e rëndësishme të bëhet përshkrimi i hollësishëm dhe kontrollimi i kufomës gjatë shikimit, sepse mund të ofrojë shumë informata të dobishme operative. Përshkrimin e kufomës e bënë mjeku specialist i mjekësisë ligjore, kurse kontrollin e jashtëm të kufomës me qëllim të gjetjes së gjurmëve dhe të përcaktimit të mënyrës dhe të mjeteve të vrasjes, krahas mjekut të mjekësisë ligjore e bënë edhe tekniku i kriminalistikës dhe ekspertët tjerë, varësisht nga mjeti me të cilin është bërë vrasja (balistiku, traseologu, biokimisti, etj). Të gjitha faktet e gjetura gjatë kontrollit dhe përshkrimit të kufomës fiksohen me procesverbal mbi shikimin dhe fotografohen. Sidomos është e rëndësishme që pamja e jashtme e kufomës hollësisht të konstatohet në mënyrë që të mos ndodh që gjatë transportit të kufomës për obduksion të shkatërrohen ose të ndryshohen gjurmët relevante të cilat nuk janë gjetur gjatë shikimit, ose madje edhe të krijohen gjurmë të reja që nuk kanë të bëjnë me veprën penale të vrasjes dhe kryesin e saj, sepse mund të shprehet negativisht në efikasitetin e rrjedhës së mëtejme operative, sidomos me rastin e formimit të versioneve. Në vendin e ngjarjes ndërmerren masa adekuate për përcaktimin e identitetit të kufomës në pajtim me rregullat kriminalistike taktike dhe teknike, meqenëse fakti gjithashtu është i rëndësishëm për formimin e versioneve dhe planifikimin e mëtejmë të përpunimit kriminalistik. 258 Vendi i gjetjes së kufomës duhet të fiksohet saktë në procesverbalin e shikimit të vendit të ngjarjes, me skicim dhe fotografim të vendit të ngjarjes, në mënyrë që të mos paraqitet kurrfarë problemi në rikonstruimin eventual të ngjarjes kriminale. Është i nevojshëm edhe përshkrimi i hollësishëm i pozitës në të cilën është gjetur kufoma, duke pas kujdes për pozitën e duarve dhe të këmbëve dhe për atë se a ka mbajtur në dorë kufoma ndonjë send apo ndonjë përmbajtje tjetër si dhe gjendjen e rrobave dhe këpucëve në kufomë. Pasi që të fiksohet me procesverbal pozita e kufomës, tekniku i kriminalistikës do ta fotografoj atë në kuadër të tërë vendit të ngjarjes. Pastaj fotografohet edhe pamja e kufomës me gjurmët e dukshme, duke pasur kujdes që gjurmët të fotografohen me profil proporcional. Përshkrimi i kufomës bëhet sipas rregullave kriminalistike teknike, kurse gjithsesi përfshinë gjininë, madhësinë, moshën dhe formën e flokëve, qerpikët, hundën, vetullat, sytë dhe veshët. Qëllimi i kontrollimit të kufomës është gjetja e mikrogjurmëve dhe gjurmëve tjera dhe kjo bëhet në fazën dinamike të shikimit. Vëmendjen sidomos duhet drejtuar në gjetjen e gjurmëve të kryesit dhe në gjurmët e dheut në këpucë, shuplaka të duarve dhe në rrobat e viktimës, me qëllim që të vërtetohet se a është vendi i vrasjes aty ku është gjetur kufoma. Mjeku specialist i mjekësisë ligjore i përshkruan hollësisht të gjitha lëndimet e dukshme në trupin e kufomës dhe gjendjen e saj në aspektin e njollave të vdekjes dhe shtangësisë. Varësisht nga mënyra e vrasjes, duart e viktimës mund të jenë burim i rëndësishëm informativ, pa marrë parasysh se a është fjala për gjurmë nën thonj apo për ndonjë mikrogjurmë tjetër që rrjedhin nga kryesi, e që vërteton edhe shembulli në vijim: “Kryesi i panjohur e ka mbytur një grua të vjetër. Nën thonjtë e të mbyturës janë gjetur mikrogjurmët e fijeve, e që është edhe më e rëndësishme në dorën e saj të majtë janë gjetur fijet të cilat kanë qenë të një rëndësie të jashtëzakonshme kriminalistike, pikërisht për shkak të vendit ku janë gjetur. Në bazë të fijeve të gjetura është formuar versioni mbi dukjen e rrobave. Me një punë këmbëngulëse operative janë mbledhur edhe faktet indiciale në bazë të së cilave ka mundur të formohet versioni për personin e dyshimtë i cili ka bartur sako stofi dhe fijet i janë përgjigjur saktësisht sakos së tij, gjegjësisht me ekspertizë është konstatuar përputhja e padyshimtë e fijeve nga dora e të mbyturës me materialin e sakos. Ndonëse gjurmët e fijeve nuk janë gjurmë identifikuese, faktet tjera kanë treguar për shkallën e dyshimit 259 në raport me atë person dhe e kanë ndihmuar në eliminimin e personave tjerë me sako të të njëjtit material, kurse rezultatet e ekspertizës së fijeve, e kanë vërtetuar bazueshmërinë atij dyshimi, prandaj edhe i dyshuari është arrestuar. Gjatë bisedës i dyshimti e ka pranuar vrasjen dhe ka pohuar faktin se e mbytura derisa ai e ka mbytë me dorën e majtë e ka kap fortë për mangët e sakos, gjë që edhe kanë mbetur gjurmët e fijeve të cilat kanë ndihmuar zbulimin e kryesit”. Në mbeturinat nën thonj mikrogjurmët janë kryesisht të mbrojtura mirë, kurse në pjesë tjera të kufomës mund të humben, shkatërrohen apo ndryshohen lehtë gjatë transportit të kufomës, prandaj insistohet në kontrollimin e hollësishëm të kufomës në vendin e kryerjes së veprës penale. Mjeku specialist i mjekësisë ligjore, për shkak të ndryshimeve të caktuara të jashtme në kufomë mund të deklarohet edhe për kohën e përafërt të vdekjes që ka rëndësi esenciale për planifikimin e aktiviteteve të mëtejme operative. Dihet se kufoma ftohet pas vdekjes për çdo orë nga 1 gradë celsius, por kjo ndodh deri në momentin e barazimit të temperaturës së trupit me ambientin e jashtëm. Njollat e vdekjes përfshinë tërë sipërfaqen e trupit 34 orë pas vdekjes, kurse gjurmët e ndrydhjes paraqiten 10 – 12 orë pas vdekjes. Shtangia e kufomës zakonisht paraqitet 24 orë pas vdekjes, kurse plotësisht ajo është e shprehur 8 – 10 orë, gradualisht e lëshon prej 24 – 48 orë, kurse pas 3 deri në 4 ditë eliminohet plotësisht shtangia. Me obduksionin e kufomës merren përgjigjet në këto pyetje: ¾ cili është shkaktari i vdekjes dhe a ka qenë ajo e dhunshme? ¾ Çfarë lëndimesh të tjera gjenden në të, përveç atyre vdekjeprurëse? ¾ Me çfarë mjeti janë shkaktuar lëndimet? ¾ Cilat lëndime janë bërë për së gjalli e cilat pas vdekjes? ¾ Kur ka ndodhur vdekja? ¾ A ka lëndime për të cilat mund të konstatohet se janë rezultat i mbrojtjes? ¾ A ka qenë i vrari në gjendje të dehur? ¾ A ka lënguar i vrari nga ndonjë sëmundje tjetër dhe nëse po ndikimi i saj në shkakun e vdekjes? ¾ A ka mikrogjurmë nën thonjtë e viktimës dhe në duart e saj? 260 ¾ A ka lëndime specifike në viktimë apo ndryshime të cila mund të jenë indikative në raport me kryesin, gërvishtjet me thonj, kafshime me dhëmbë, floku i nxjerrë, fijet e mjekrës, etj? ¾ Në situatat e caktuara duhet të bëhen edhe ekspertiza të mëvonshme nëse dyshohet se vrasja është kryer me helmim, atëherë me ekspertizë dërgohen disa organe dhe pjesë të organeve të kufomës me qëllim të konstatimit të llojit të helmit dhe të fakteve tjera të hollësishme. Nga fillimi i shikimit deri në përfundimin e përpunimit kriminalistik, udhëheqësi i përpunimit kriminalistik duhet ta realizoj bashkëpunimin e plotë me ekspertin e mjekësisë ligjore si dhe me ekspertët tjerë dhe me teknikun e kriminalistikës i cili duhet të jetë anëtar i ekipit i cili është duke bërë ndriçimin e vrasjes konkrete. Rezultatet e përpunimit kriminalistik, konstatimet dhe mendimet e ekspertit të mjekësisë ligjore dhe ekspertëve tjerë vazhdimisht plotësohen. Me këtë ekspertizë kjo i jep sidomos dimension kriminalistik, prandaj është praktikë e gabueshme kur ky bashkëpunim ndërpritet menjëherë pas obduksionit, a në fakt qëndron konstatimi se ai duhet të vazhdojë edhe pas përfundimit të obduksionit gjatë realizimit të përpunimit kriminalistik. Bashkëpunimi reciprok sidomos duhet të jetë i theksuar në situatat kur gjatë ndërmarrjes së masave dhe aktiviteteve operative taktike dhe hetimore është e nevojshme verifikimi i versioneve, të dhënat e mbledhura dhe informatat e tilla të cilat nuk përputhen plotësisht me konstatimin mjekoligjor ose të ndonjë eksperti tjetër, ose kur obducenti gjatë obduksionit nuk ka mundur të deklarohet për mënyrën e shkaktimit të lëndimeve vdekjeprurëse. Para se të largohet kufoma nga vendi i ngjarjes së pari duhet me ngjyrë apo me shkumës, ose me ndonjë material të përshtatshëm në tokë të skicohet pozita e trupit, me qëllim që të shihen konturat e trupit dhe ekstremitetet, pastaj përshkruhet vendi ku është gjetur kufoma, drejtimi nga ka qenë koka e kthyer, kurse nëse në vendin e ngjarjes ka më shumë se një trup në afërsi, atëherë është mirë që të ceken pozitat e trupave në vendin e ngjarjes. problem të posaçëm paraqet, siç thekson T. Markoviq, kufomat e fshehura, sepse zakonisht ato gropohen, ku praktika kriminalistike njeh raste të groposjes madje edhe nën autostradë, në themelet e ndërtesave, e vende tjera. Kërkimi i kufomave të tilla jo rrallë përfundon pa sukses. Meqenëse kufoma me rastin e dekompozimit liron temperaturë prej 261 disa dhjeta gradë celsiusë është i mundur edhe zbatimi i “termo vizionit”, ose termografisë. Fjala është për metodën e thjeshtë: zbulohen ekzemplarë të temperaturës së caktuar dhe jepen qoftë në formë fotografie ose filmi. Këto ekzemplarë quhet termograf dhe paraqesin profilin e temperaturës së objektit. Termografia është degë e radiometrisë infra të kuqe e cila mat dhe shënon rrezet infra të kuqe të emetuara nga drejtimi i objektit. Qëllimi themelor është regjistrimi i rrezeve. Disa objekte absorbojnë sasi të madhe të energjisë infra të kuqe, por edhe e emetojnë atë energji në të njëjtën masë siç e absorbojnë. Kjo mundëson matjen e energjisë së liruar dhe sjelljen e saj në lidhje me temperaturën e objektit. Me këtë veprim mund të konstatohet p.sh, se a është nxjerrë rishtazi automobili nga parkingu, a gjendet në vendin e caktuar apo ka qenë kufoma e larguar. Mund të kërkohen sipërfaqe të ujit edhe në bazë të ndryshimeve të temperaturës të konstatohet se ku gjendet në fund të ujit kufoma, sepse temperatura është më e ngritur për shkak të proceseve të kalbjes. Si një nga mënyrat e zbulimit të vendit ku gjendet kufoma është edhe analiza e tokës dhe analizat e shkaqeve gjeormorfologjike. Këto dy metoda varen nga interpretimi i ndryshimeve apo mungesa e ndryshimeve në strukturën e tokës, kurse probabiliteti i analizës varet nga profesionalizmi i personit i cili e bënë atë. Gjithashtu është e mundur edhe zbatimi i radarit nëntokësor i cili është mjet i sofistikuar i zbulimit të varrezave të fshehura. Ky është përdorur në Britani, ShBA, dhe Australi, dhe shfrytëzohet ashtu që e cakton vendin ku ka ardhur deri të çrregullimi i tokës. Në kriminalistikë rasti më i ndërlikuar konsiderohet copëtimi i kufomës, e që nuk është i shpeshtë dhe kryhet nga motivet krejtësisht tjera (urrejtja, xhelozia patologjike, çrregullimi shpirtëror). Në situata të tilla mund të shtrohen pyetje të caktuara kriminalistike – taktike: pjesët e trupit a i takojnë një apo më shumë kufomave; cili është shkaktari i vdekjes; kur dhe ku është shkaktuar vdekja; kur është bërë copëtimi i kufomës; mosha e kufomës, gjinia, me çfarë mjeti është bërë copëtimi i kufomës; a e ka njohur anatominë e njeriut kryesi dhe teknikën e obduksionit; pjesët e kufomës a flasin për personalitetin e kryesit dhe specifikat tjera. Në këto dhe pyetjet tjera përgjigjen na jep eksperti i mjekësisë ligjore me të cilin policia që nga fillimi bashkëpunon ngushtë. 262 12. 2. 3. 1. 1. Identifikimi i viktimave Në këtë pjesë do të flasim për metodat kriminalistike të identifikimit, sidomos kur janë në pyetje katastrofat më të mëdha dhe specifikat e identifikimit të viktimave 69 eksplodimet, me ç’rast paraqitet nevoja për identifikimin e numrit më të madh të kufomave dhe personave të lënduar. Identifikimi i personave në përgjithësi është procedurë me të cilën vërtetohen dhe krahasohen karakteristikat ligjore, faktike dhe biologjike sipas të cilave një person e dallojnë nga tjetri. Karakteristikat ligjore çdo person i merr në bazë të dispozitave ligjore (emri, mbiemri, statusi martesor, shtetësia, vendbanimi, etj). Këto karakteristika mund të ndryshohen në të njëjtën mënyrë sikurse që merren, ndërkaq karakteristikat faktike njeriu i fiton në momentin e lindjes, (data e lindjes, vendi i lindjes, nacionaliteti, etj) dhe ato janë plotësisht të pavarura nga vullneti i njeriut. Në kutptimin kriminalistik rolin më të madh e luan definomi apo përcaktimi i njeriut në kuptimin biologjik përmes të ashtuquajturit identitet biologjik. Vetitë e karakterit biologjik janë përmbajtje materiale e identitetit të individit dhe themel i identitetit të tij. Ndonëse nocioni identitet në vetvete përfshinë tërësinë e të gjitha vetive të një personi në procesin e identifikimit kriminalistik nuk mirren parasysh të gjitha vetitë por vetëm ato që janë të mjaftueshme që në mënyrë të saktë të përcaktohet identiteti i një personi, gjegjësisht ajo në bazë të së cilës një person dallohet prej tjetrit. Ekzistojnë tri mënyra themelore të identifikimit kriminalistik të personave siç janë: 1. Evidentuese 70, 2. Hetimore 71 dhe 3. Identifikimi me ekspertizë 72. Mirëpo, sotme rol të posaçëm luan përcaktimi i identitetit të personave me analizën e ADN-së 73 69 „Me viktimë të ngjarjes kriminale konsiderojmë të gjithë personat të cilët kanë pësuar individualisht ose kolektivisht dëm, duke përfshirë edhe dëmtimet fizike dhe mentale, vuajtjet shpirtërore, humbjet ekonomike ose rrezikim esencial të të drejtave të tyre me veprimet dhe lëshimet që paraqesin shkelje të kodit penal“. 70 Identitet se utvrđuje putem raspoloživih evidencija. 71 Identitet se utvrđuje npr. putem prepoznavanja po fotografiji ili “uživo”. 72 Identitet se utvrđuje putem vještačenja. 73 DNK i daktiloskopija, ukoliko se imaju nesporni uzorci, su za sada najsigurniji načini utvrđivanja identiteta neke osobe, a samim tih i nepoznatog mrtvaca. 263 Ndërkaq, në rastet kur gjendet kufoma situata është shumë më e vështirë sesa identifikimi i personave të gjallë sepse vetëm në disa raste te identifikimi i personave të gjallë ky paraqitet si detyrë e vështirë, derisa tek zbulimi i kufomës 74 pothuaj gjithmonë është detyrë e vështirë dhe gjithmonë është i domosdoshëm obduksioni. Kjo do të thotë se me rastin e obduksionit duhet të ndërmerren masat e nevojshme për tu përcaktuar identiteti i kufomës. Ky obligim mbetet edhe atëherë kur është i ditur identiteti. Gabimet më të shpeshta me rastin e identifikimit shkaktohen për shkak të ndryshimeve në kufomë, sepse fytyra më nuk e ka as mimikën as pantomimën, ajo është vetëm një lloj maske, ngjyra është tjetër, kufoma merr një pozitë të cilën nuk e ka njeriu i gjallë. Për këtë arsye parimi i kriticitetit këtu është me rëndësi të madhe për shkak të të ashtuquajturit “njeri i tretë”. Prandaj për këto shkaqe është krijuar rregulli kriminalistik – taktik që çdo kufomë për identitetin e së cilës ekziston qoftë edhe pasiguria më e vogël duhet të trajtohet si kufomë e panjohur. Me këtë rast është me rëndësi që të bëhet përshkrimi sipas rregullave të kriminalistikës, sidomos vëmendje duhet kushtuar veçorive (lythat, tatuazhet, gërvishtjet, etj.). Vëmendje të posaçme duhet pasur ndaj nofullave për arsye se dhëmbët janë shumë të qëndrueshëm, madje edhe në zjarr dhe dy njerëz kurrë nuk i kanë të njëjtat karakteristika dhëmbë. Në situata të tilla ndihma e stomatologut është e çmueshme. Fotografimi i kufomës së panjohur është i domosdoshëm edhe për arsye të publikimit në mjetet e informimit. Kur gjenden mbetjet mortore, skeleti, etj të paidentifikuara kurse metodat klasike të identifikimit nuk japin rezultate, ekziston mundësia e shfrytëzimit të teknikës së rikonstruktimit 3D facial. Procedura e rikonstruktimit fillon me mbledhjen e informatave fillestare për rastin ku janë gjetur mbetjet postmortore, rrobat që i ka bartur personi, pamja e vendit të ngjarjes, gjurmët materiale të gjetura, etj. pastaj me analizën antropologjike përcaktohet mosha, gjinia, shtati dhe raca, pas së cilës i hyhet modelimit. Kafka vendoset në shtyllë, krijohet qafa e improvizuar, pastaj në bazë të informatave të 74 Identifikaciju mrtve osobe možemo podijeliti na: 1. Potvrđivanju identiteta poznatih mrtvaca i 2. Identifikaciju nepoznatih. 264 improvizuara me anë të hulumtimeve antropometrike në kafkë vendosen markerët sipas të cilëve pastaj në tërë sipërfaqen hedhet plastelina. Në bazë të këtyre të dhënave profesionistët, zakonisht skulptorët që kanë shkathtësi nga antropologjia forenzike i përcaktojnë konturat e fytyrës, formën, thellësinë dhe gjatësinë e hundës, gjerësinë e gojës dhe pozitën e syve. Pas përpunimit të skulpturës në kokë vendoset paruka, gjatësinë dhe gjerësinë e së cilës e përcakton skulptori sipas vullnetit të tij. Pas përfundimit skulptura fotografohet dhe shpallet në media dhe përdoret për qëllime operative të identifikimit të kufomës (Pavliçek, 2002). Sot duke iu falënderuar shkencës ekzistojnë teknika të ndryshme me të cilat mund të rikonstruktohet pamja e personit në bazë të kafkës së gjetur gjë që shumë ndihmon në identifikimin e shpejtë dhe kualitativ të kufomave të panjohura 75. Fjala është për metodat e drejtpërdrejta identifikuese dhe me rastin e zbatimit të ndonjërës nga ato nuk është e domosdoshme të zbatohen edhe të tjerat nëse janë fituar rezultate së sakta. Një prej këtyre metodave është edhe “superimpozicioni digjital” e cila ka të bëjë me përdorimin e mundësisë kompjuterike nga ana e antropologëve me rastin e identifikimit të kufomës së panjohur, ashtu që fotografia e personit, përmes kompjuterit bashkërenditet, vijë pas vije e fytyrës me kafkën e gjetur. Madje edhe nëse nuk mund ta japim përputhshmërinë e plotë, me këtë rast mundemi në mënyrë të sigurt t’i përjashtojmë disa mundësi të cilat janë të rëndësishme në rrugën e mëtejme. Identifikimi i viktimave të eksplodimeve të forta paraqet vështirësi të caktuara sepse nganjëherë në rrethana jashtëzakonisht të vështira dhe të rrezikshme duhet të identifikohet një numër i madh i viktimave, kufomave të cilat shpesh janë të gjymtuara, karbonizuara, të copëtuara ose janë në gjendje të dekompozuara, kështu që njohja e tyre është shumë e vështirësuar madje edhe e pamundur. Për ta bërë identifikimin e suksesshëm në rastet e tilla janë të nevojshme ekipet speciale të përbëra nga teknikët e kriminalistikës, fotografët, mjeko-ligjorët, ekspertët e gjenetikës, antropologët, etj. 75 Me qëllim të identifikimit të kufomës në kriminalistikë shfrytëzohen metodat: kontrolli i jashtëm i kufomës dhe krahasimi i shënimeve me shënimet e evidencave të personave të zhdukur, daktiloskopimi i kufomës dhe krahasimi me shenjat e pakontestueshme të gishtërinjve, njohja „për së gjalli“ ose përmes fotografisë, identifikimi ontologjik me krahasimin e statusit të dhëmbëve, analiza e skeletit me anë të shenjave genome, animacioni kompjuterik, superimpozicioni 265 Këto ekipe duhet të jenë në lidhje të ngushtë të bashkëveprimit me ekipet e shpëtimit 76 Njohja e kufomave të panjohura bëhet pas klasifikimit të tyre dhe përshkrimit të hollësishëm nga bashkëfamiljarët. Vetëm kur kjo bëhet dhe kur përshkrimi personal përputhet me kufomën e caktuar atëherë kufoma i tregohet anëtarëve të familjes me qëllim që ai ta njohë.77 Në njohjen e objekteve dhe personave vlejnë pothuajse të njëjtat rregulla sikurse edhe në kaptinën “Njohja taktike e personave dhe objekteve”. Kur është fjala për eksplodimet supozohet se pjesët e trupit janë të shkapërderdhura, prandaj së pari duhet të vërtetohet forca dhe përmasa e fatkeqësisë me qëllim që të përkufizohet terreni në të cilin duhet të kërkohen kufomat dhe pjesët e tyre dhe pas gjetjes së tyre të veçohen lokalitetet e sakta të gjetjes. Të lënduarit të cilët janë ende të vetëdijshëm dhe mund të ofrojnë të dhëna për identitetin e tyre, duhet me kujdes dhe në mënyrë të përshtatshme të pyeten. 12.2.3.2. Kontrollimi kriminalistik-teknik i pjesëmarrësve të ngjarjes Me rastin e kontrollimit kriminalistik-teknik të pjesëmarrësve në ngjarje është me rëndësi të thuhet se rrobat që ata i kanë pasur veshur me rastin e shoqërimit duhet të sigurohen. Nëse ka kaluar kohë e gjatë nga vepra penale këpuca është e vetmja që mund të shërbejë. Mirëpo, nëse ekziston dyshimi se rrobat të cilat i ka bartur në momentin e shoqërimit janë të njëjta që kanë qenë edhe në momentin e kryerjes së veprës penale atëherë është e nevojshme që ato të dërgohen në 76 Krahas pajisjes përkatëse ekipet duhet të disponojnë me laborator të improvizuar, sallë për kontrollin e kufomave (këto mund të jenë garazha, strehimore dhe lokale tjera të përshtatshme), me kartonat për identifikim, me qese të mëdha mundësisht të tejdukshme për transport të kufomave të karbonizuara shumë dhe me mbështjellës të vegjël për vendosjen dhe ruajtjen e stolive dhe sendeve tjera të cilat mund të lehtësojnë identifikimin. 77 Çdo kufomë e gjetur e panjohur duhet të shënohet me numër të shkruar në karton i cili lidhet me penj në qafën e kufomës. Gjithashtu duhet që çdo kufome t'i hapet kartoni identifikues i cili mban të njëjtin numër sikurse ai në kufomë, pastaj bartet në vendin e paraparë. Kur të gjitha kufomat e panjohura barten në vendin e caktuar nëse është e mundur duhet të klasifikohen sipas gjinisë, moshës, madhësisë, rrobave dhe shenjave tjera individuale dhe me këtë kursehen familjet e tyre që të mos i shohin kufomat tjera. 266 laborator për ekspertizë. Çdo pjesë e rrobës si edhe këpucët duhet të trajtohen me kujdes dhe paketohen ndaras. Personat e dyshimtë duhet zhveshur krejtësisht dhe duhet të vishen me kombinezon letre. Pas marrjes së rrobave të të dyshuarit nëse diktojnë rrethanat e rastit, është e nevojshme, nëse kjo mund të bëhet, të mblidhen dëshmitë materiale dhe të dërgohen në laboratorin kriminalistik-teknik, siç janë mostrat e gjakut dhe qimet e të dyshuarit dhe materiali tjetër bioptik; përmbajtja e nënthonjëve grimcat e barotit, nëse është e nevojshme; shenjat e të gjithë gishtërinjve dhe të shuplakave të duarve. nëse shenjat dhe shtypjet e shputave janë gjetur në vendin e ngjarjes atëherë merren edhe shenjat e shputave të të dyshuarit. Përfundimisht rezultati i përpunimit kriminalistik shpesh varet nga kualiteti i punës së teknikut të kriminalistikës i cili i mbledhë provat. Fushat e mbledhjes së provave janë të ndryshme dhe shpesh i ngjajnë një mozaikut të vogël, sepse mund të ndodhë që mblidhen shumë pjesëza të provave të dyshimta të cilat në fund nuk përputhen. Por, sido që të jetë, kur shikojmë ekipin e tërë që përfshihet në përpunimin kriminalistik, procedurën gjyqësore, aktgjykimin, etj. kjo është për shkak se tekniku i kriminalistikës e ka zbuluar, siguruar, fiksuar dhe dokumentuar provat të cilat janë përputhur në atë “mozaik modest”. 12.2.3.3. Kontrollimi i veshjes dhe mbathjes Sendet e veshjes si të viktimës ashtu edhe të të dyshuarit dhe të personave të tjerë janë interesant për përpunimin kriminalistik sidomos për zgjedhjen e “mozaikut modest”, sidomos kur mendojmë në “teorinë e kontaktit”, gjegjësisht “teorinë e transferim”. Përshkrimi i veshjes në viktimë nëse ka qenë e veshur bëhet nga emri, gjendja, madhësia, ngjyra, veçoritë e dëmtimit, a ka qenë i veshur mirë apo mbrapsht, si dhe gjurmët tjera të cilat gjenden në to, por gjithmonë duke pasur kujdes që përshkrimi të shkojë nga koka deri në këpucë. Nëse përshkruhet veshja pas kontrollimit mjekësor, kjo duhet të konstatohet, kurse sipas mundësisë është e dëshirueshme të bëhet edhe skica e veshjes në të cilën do të futeshin edhe pozitat e dëmtimeve më të mëdha të përcjella me fotodokumentacion. Kontrollimin e veshjes dhe mbathjes duhet kryer në fazën dinamike kur trupi i të vdekurit bartet në pëlhurë të pastër ose foli PVC në mënyrë që të mbeten të ruajtura gjurmët të cilat eventualisht mund të 267 jenë të pranishme në viktimë, predhat që do të mund të bien nga trupi apo edhe kanë qenë nën rroba me ç’rast bëhet kontrollimi detaj i veshjes dhe përmbajtja që gjendet në xhepa. Sendet e gjetura përshkruhen dhe regjistrohen dhe sipas nevojës i përpunon i njëjti teknik i kriminalistikës me qëllim të gjetjes së provave në to. Gjithashtu është shumë e rëndësishme që shënimet me rastin e gjetjes së stolive të arit e stolive tjera si dhe përshkrimi i vendit ku janë gjetur duke i hequr ato. Tek përshkrimi i orës së dorës duhet të shkruhet koha e cila është në atë moment me qëllim të konstatimit eventual të kohës së vdekjes. Të gjitha sendet e veshjes që gjenden në viktimë dhe afër saj dhe në vendin e ngjarjes duhet të merren të përshkruhen pa marrë parasysh a ka gjurmë në to. Ato pastaj paketohen posaçërisht me kujdes të shtuar për dokumentacionin i cili e përcjellë ato sende, si dhe për ambalazhin me të cilin do të transportohen. Gjithmonë duhet pasur kujdes për gjurmët në ato sende deri tek shenjat e gishtërinjve. Nëse veshja ka qenë e hequr nga vendi i ngjarjes ose në morg duhet të përshkruhen lëndimet e dukshme, etj. me përshkrim sa më të saktë të vendeve të tyre dhe të shënohen në skicë në mënyrë që të mund të bëhet krahasimi i plagëve në trup dhe gjurmëve që gjenden në gardërobë. Sa për ilustrim lidhur me bartjen e materialit argumentues mund të shërbejë shtojca numër 4 “Procesverbali mbi bartjen e materialit të provave”. 12.2.3.4. Faktet negative Faktet dhe rrethanat negative apo mohuese janë fakte dhe rrethana të tilla të veprës penale të cilat në rastin konkret nuk ekzistojnë, ndonëse ishte dashur në bazë të situatës konkrete sipas rendit të zakonshëm ose sipas versioneve të formuara ishte dashur të ekzistojnë. Ky nocion përfshinë edhe ato situata kriminalistike-taktike kur fakte dhe rrethana të caktuara ekzistojnë, ndonëse sipas rendit të zakonshëm dhe rrjedhjes së ngjarjes kriminale si dhe të versioneve të formuara nuk ishte dashur të jenë të pranishme. Zakonisht ekzistimi ose mosekzistimi i rrethanave të tilla tregon për mundësinë e simulimit. Fjala është jo rrallë për gabimet e kryesit dhe për gabimet e teknikut, gabimet logjike apo të karakterit psikologjik. Shpjegimi me metodën e difundimit sipas disa autorëve “me fiksimin e rrethanave mohuese dëshmojmë se shikimi është bërë profesionalisht, saktësisht dhe në mënyrë të gjithanshme pa asnjë ndryshim. Sa për ilustrim do ta cekim një shembull: “në tavan gjendet një dalje. Sipas të gjitha gjasave kryesi ka 268 ardhur përmes asaj gavre. Nëse ka ardhur andej atëherë është dashur të mbahet për tavoline, ormani dhe të kërcejë, mirëpo në të gjitha këto ka ra pluhuri njësoj. Nuk ekzistojnë as gjurmët e shputave në pluhur të cilat do të ishte dashur të jenë sikur kryesi të kishte depërtuar përmes tavanit”. Kjo flet për faktin se shikimi kohëpaskohe duhet të ndërpritet me qëllim që të bëhet pauza ideore gjatë shikimit 78, si dhe për shkak të faktit se pa ndarjen e fazës statike dhe dinamike nga shikimi, faktet negative shpesh humbin nga sytë. Në rastet e cekura nuk ka elemente të lidhjes së natyrshme shkakore. 12.2.4. Dokumentimi i gjendjes në vendin e ngjarjes Dokumentimi i situatës në vendin e ngjarjes është shumë i rëndësishëm për rrjedhjen e mëtejme të procedurës parapenale dhe penale. Kuptimi qëndron në atë se dikush që në ndonjërën nga fazat e procedurës do ta udhëheqë rastin do të jetë në gjendje të fitojë një pasqyrë sa më të mirë të vendit të ngjarjes si dhe që gjurmët materiale të gjetura në vendin e ngjarjes të dokumentohen drejtë. Sa do të jetë sasia e shënimeve të dokumentuara varet nga rasti konkret. Këtu do të përpunojmë 3 aspekte kryesore të dokumentimit të situatës në vendin e ngjarjes: shënimin, skicën dhe fotografinë, të cilat pastaj do ti bashkëngjiten procesverbalit dhe do të shërbejnë si përkujtues për hartimin e procesverbalit mbi shikimin e vendit të ngjarjes. 12.2.4.1. Shënimet Shënimet i përpilon kriminalisti në vendin e ngjarjes dhe janë perceptime personale kurse më së shpeshti të dhënat e rëndësishme për rrjedhën e mëtejme të përpunimit kriminalistik. Zakonisht shënimet e paqarta ose fjalët e ndara janë përkujtues lidhur me atë ngjarje dhe atëherë ato e marrin kuptimin e tyre të plotë dhe të vërtetë. Nuk ekziston asnjë rregull që do të mund të zbatohej për metodën e përpilimit të këtyre shënimeve. Mirëpo, detyra themelore është që të bëhet shënimi në mënyrë të qartë edhe disa muaj pas ngjarjes. Shpesh ndodhë që një shënim i tillë menjëherë pas përshkrimit është i qartë 78 Pauzat ideore gjatë shikimit të vendit të ngjarjes janë pushime në punën e organit të shikimit kur mendohet dhe analizohet intensivisht për gjendjen faktike të deriatëhershme dhe masat dhe aktivitetet e ndërmarra kriminalistike-teknike. Fjala është për procesin permanent të rikonstruktimit ideor dhe trasimin e rrugës për vazhdim të mëtejmë. Ato shfrytëzohen për ndryshimin dhe plotësimin e planit të zbatimit të shikimit të vendit të ngjarjes. 269 kurse pas një kohe të caktuar i pakuptueshëm. Mbajtja e shënimit fillon nga momenti i ngarkimit të kriminalistit me rastin për përpunimin kriminalistik dhe vazhdon deri në përfundimin e tij. Natyrisht nëse është e nevojshme të gjitha këto shënime duhet të mbështeten në fotografi, skica dhe vizatime. Të gjitha shënimet duhet të mbahen sipas rendit kronologjik, prandaj nuk është e nevojshme që të jenë të radhitura sipas një logjike. Është me rëndësi që ato vetëm të jenë të kompletuara në këtë fazë të procesit të dokumentimit. Kriminalisti me rastin e hartimit të raportit do ta bëjë domosdo ndryshimin e shënimeve. Regjistrimi i cili pason përmban elementet esenciale të informatave të cilat kriminalisti duhet ti futë në shënimet e tij. Mirëpo, në këtë regjistrim nuk e kemi përfshi të gjitha kategoritë e të dhënave të cilat mund të jenë të dobishme e të cilat ishte dashur të evidentohen data, koha dhe vendi. Data dhe koha kur kriminalisti ka filluar të punojë në rastin e caktuar, personi nga i cili e ka marrë detyrën dhe mënyra se si i është dhënë detyra. Koha e saktë e ardhjes, vendi i saktë i ngjarjes, ndriçimi, kushte klimatike, emrat e policëve me të cilët ka kontaktuar dhe të personave tjerë që janë hasur në vendin e ngjarjes kriminale në momentin e ardhjes së kriminalistit të ngarkuar me detyrën e udhëheqjes së përpunimit kriminalistik: a. përshkrimi i hollësishëm i viktimës dhe gardërobës. Emri, mosha, madhësia, pesha, ngjyra e lëkurës, ngjyra e flokëve dhe syve, numri i amzës (nëse është e mundur) dhe data e lindjes së viktimës. Me llojin dhe ngjyrën e rrobave nënkuptohet përshkrimi i hollësishëm i të gjitha objekteve të veshjes. b.Lëndimet e marra të viktimës. Vendi i saktë i plagës apo lëndimit, natyra e lëndimit, madhësia dhe ngjyra, nëse është mavijosje. P.sh. përshkrimi i plagës së shkaktuar me plumb në pjesën e kokës; “plaga nga predha, dimensioni 6,5mm në drejtim të hundës dhe 2,5cm mbi vijën e vetullave. Rrethi i errët i dimensioneve rreth 1,75cm rreth plagës”. c. Përshkrimi i përgjithshëm i vendit të ngjarjes. Të veçohet çdo dëmtim i objektit, çdo pjesë e luajtur e orendive ose të objektit tjetër dhe prezenca e çdo objekti për të cilin ekziston dyshimi se i takon vendit të ngjarjes. 270 d.Lloji i fotoaparatit dhe filmit të shfrytëzuar për fotografimin e vendit të ngjarjes. Pas çdo filmimi shënohet “f” dhe shkruhet “stop” (ndjeshmëri e filmit, shpejtësia e hapjes së blendës, largësia, drejtimi i fotografimit, blici (nëse është shfrytëzuar), objekti i fotografuar ose vendi dhe koha e fotografimit, p.sh. “1-f22,1/100: 5m., verilindje, blic, pamja e korridorit nga dyert e pasme në drejtim të dhomës së fjetjes ku është gjetur viktima; 9.02h” e. Të shkruhet emri i laboratorit që e zhvillon filmin dhe i punon fotografitë. f. Zbulimi i çdo objekti të rëndësishëm për prova. Përshkrimi i objektit, koha e gjetjes personi që e ka gjetur, personi që e ka gjetur, vendi i saktë, shenja, lloji i kutisë ku është vendosur, mënyra e vulosjes dhe veçimi i kutisë, si dhe destinimi. P.sh.: “revolver, kalibri 0,38mm, prodhimi..., trupi dhe gypi i pistoletës; i kaltër, çelik dhe dorashkë druri, gypi 2”, numri serik...; i gjetur në këndin prej 36 shkallë në veri lindje nga këndi i dhomës së fjetjes, kurse 43 shkallë në perëndim nga ana veriore e dyerve të lindjes. Shenja JD nga pjesa e brendshme e gavrave të cilindrit, paketuar në qeska të vogël për prova, me trakë ngjitëse, shenja në qese “6JD6/6/71 në 0.23h dorëzuar policit J.B. Balistikut të laboratorit, në 14h, 6/6/71 JD”. g.Mundësia e përcaktimit të vendit të objektit. Mungesa e objektit i cili zakonisht duhet të jetë i pranishëm në këtë lloj vepre penale, me këtë vend të ngjarjes ose me këtë viktimë. Shembull për këtë do të ishte mungesa e rrobave në trupin e viktimës, lokaliteti i të cilës nuk mund të vërtetohet në atë vend të ngjarjes. 12.2.4.2. Zbatimi praktik i shënimeve nga ana e kriminalistit Siç është e ditur çdo polici, kriminalisti, shënimet i duhen shumë jo vetëm si mjet ndihmës me rastin e ndriçimit të ngjarjes në procesin e dëshmimit në gjykatë, por paraqesin edhe konceptin për raportin e shkruar për atë rast. Është me rëndësi të ceket se ky raport zyrtar në formë të shkruar nuk përmban atë nivel të hollësive dhe informatave që është i nevojshëm në gjykatë me rastin e dëshmimit. Në praktikën e policisë në territorin e FBH që e kam vërejtur edhe vet përmes përvojës sime të kaluar në polici, ekziston një numër i policëve që ka një shprehi shumë të keqe, se shumë pak marrin shënime të cilat 271 si në përpunimin kriminalistik ashtu edhe në fazat e mëvonshme do të kishin rëndësi vendimtare për zgjidhjen e rastit. Zakonisht janë të prirë që t’i mbajnë në mend disa detaje të cilat me rastin e paraqitjes së informatave të reja harrohen dhe vjen deri tek “ngatërrimi” i të dhënave nga objektet e ndryshme. Gjithashtu kam vërejtur se shënimet dhe raporti që i përpunon polici mbajnë mjaft të dhëna të parëndësishme, duke u përpjekur që të shkruajnë sa më tepër e harrojnë kualitetin dhe kuptimin e informatës. Arsyeja për këtë qëndron në faktin se policia nga viti 1992 sidomos ajo kriminalistike në BeH ka kaluar në një periudhë kur nuk kanë pasur mundësi të arsimohen dhe aftësohen, sepse studentët e parë të diplomuar të fakultetit të shkencave të kriminalistikës në Sarajevë kanë dalë në vitin 1998, të cilët momentalisht janë më kompetentët për punë të ndërlikuara policore, kështu që në periudhën vijuese pritet një përmirësim kualitativ i shënimeve, procesverbaleve, raporteve, etj. Padyshim i një rëndësie të vogël është edhe notesi në të cilin mbahen shënime dhe pse kjo nganjëherë shkakton pakënaqësi. Ndonëse për çdo rast, shfrytëzohet notes i veçantë, shumë më i përshtatshëm është ai nga i cili mund të hiqen lehtë fletët nga ato me lidhje të fortë të fletëve. Nëse në një notes futen shënimet nga disa shikime dhe ai i paraqitet gjykatës për përpunim të mëtejmë, atëherë ekziston mundësia e përhapjes së paautorizuar të informatave të cilat nuk janë të lidhura për rastin. Kurse, kush shënimet mbahen në notes nga i cili lehtë mund të hiqet fleta e që kanë të bëjnë me atë rast, atëherë edhe mundësia është më e vogël për përhapjen e informatave të paautorizuara. Kjo që u cek supozon faqet e numëruara, pra që secila faqe nga e para deri tek e fundit ta kenë numrin e vet. Këto shënime duhet të ruhen gjatë në vend të sigurt sepse mbajnë informata të cilat gjithmonë mund të nevojiten, madje edhe nëse personi është i dënuar dhe i dërguar për vuajtje të dënimit, gjithmonë ekziston mundësia që për shkak të ankesës ose të ndonjë kontesti tjetër civil, ky polic të gjendet në gjykatë dhe shënimet e tilla të jenë të nevojshme me qëllim të përkujtimit, por edhe si provë në kuptimin joformal. Pa marrë parasysh tërë këtë, polici duhet të mbajë shënime për të gjitha veprimet që i ndërmerr, mirëpo në situatat e vështira kur mblidhen shumë prova fizike, kurse vendi i krimit është analizuar hollësisht dhe gjatë, shfrytëzimi i diktafonit ka rol të posaçëm. 272 Incizimi i tërë asaj që është perceptuar dhe zbuluar nga ana e kriminalistit mund të përfshijë shumë më tepër shënime sesa në notes. Mungesa e këtij përshkrimi të incizuar është procesi i vështirë i konsultimit, gjegjësisht është vështirë të përdoret si përkujtues. Kryesisht përshkrimi i incizuar transkriptohet dhe në atë formë shërben si përkujtues në gjykatë. (Richard H. Fox, Carl L. Cunnigham, 1997). 12.2.4.3. Skicimi i vendit të ngjarjes Skicimi i vendit të ngjarjes është pasqyrë grafike e vendit të ngjarjes në dimensionet e zvogëluara. Skica më së shpeshti dhe më së thjeshti paraqet përshkrimin e truallit (e ashtuquajtura “perspektiva e zogut”). Sipas nevojës punohen edhe skica diametrale ose skica të zhvilluara (të ashtuquajtura “rrënim muresh”). Me të parat tregohet gjerësia dhe gjatësia e hapësirës së caktuar apo e objektit. Skica e diametrit tregon lartësinë dhe gjerësinë apo gjatësinë, kurse skica e zhvilluar i pasqyron të tri dimensionet (D. Modly; N. Korajliq, 2002, fq.558). Skicat janë mjet i posaçëm i të shprehurit. Skicat e punuara drejtë mund të shfrytëzohen gjatë marrjes në pyetje të personave në fazën e përgatitjes së raportit për përpunimin dhe prezantimin e informatave në gjykatë. Skicat janë të mbështetura në fotografi dhe shënime të marra gjatë kërkimit në vendin e ngjarjes. përparësia e skicës qëndron në pasqyrimin e ilustruar të vendit apo ngjarjes dhe eliminojnë lehtë detajet e panevojshme kurse i portretizojnë elementet esenciale të atij vendi të krimit dhe të gjitha marrëdhëniet në atë vend. Ekzistojnë disa metoda me të cilat mund të vendosen provat dhe elementet tjera të rëndësishme të ngjarjes. gjithashtu është e rëndësishme të ceket se vlera e skicës është portretizimi i saktë i informatave me ç’rast ana artistike e skicës nuk luan kurrfarë roli që do të thotë që kriminalisti nuk është e domosdoshme të ketë shkathtësi të mëdha vizatuese që ta punojë skicën adekuate për vendin e ngjarjes. skicat sot punohen me teknikën kompjuterike, me kamera digjitale. Skica nuk mund të ketë shumë informata por vetëm ato esenciale, sikurse me rastin e marrjes së shënimeve dhe ato elemente nuk duhet të jenë të shumta por të rëndësishme, pra ato të cilat kriminalisti mund t’i futë në skicë. Më e rëndësishmja është që skica të jetë e qartë për secilin që e shikon pa ndonjë analizë të hollësishme. Nëse skica është e përmbushur me detaje, atëherë e humbë përparësinë në raport me fotografinë. 273 Skica duhet të përmbajë informatat në vijim: h.Emrin dhe mbiemrin e kriminalistit; i. Data, koha, klasifikimi i veprës penale dhe numri i rastit; j. Emri dhe mbiemri i personit që ka marrë pjesë gjatë matjeve; k. Adresa e vendit të ngjarjes, lokaliteti i saktë në objekt, orientimi hapësinor dhe kompasor; l. Vizatimi me përmasat nëse ekziston; m. Provat e rëndësishme fizike të vërejtura dhe karakteristikat kyçe të vendit të krimit. Të shënohet distanca e atyre provave duke shfrytëzuar së paku dy orientues të fiksuar ose duke zbatuar një prej metodave të cilat do t’i cekim në tekst. n. Legjendën apo shpjegimin e simboleve të shfrytëzuara në skicë me qëllim të kuptimit më të lehtë. Me laps tjetër ngjyre mund të ceken disa objekte apo veçori, mirëpo, përdorimi i tepërt i ngjyrave mund të shkaktojë konfuzion dhe ta zvogëlojë dukshmërinë e skicës. Është me rëndësi që matjet e dhëna në skicë të jenë sa më të sakta dhe të kryera sipas një metode, e të shënuara me të njëjtën mënyrë. Nëse një segment i skicës është dhënë saktë, p.sh. dimensionet e lokalit në të cilin është gjetur trupi, kurse pozita e ndonjë objekti në rastin më të keq është dhënë e shtrembëruar për ngjarjen, ajo skicë bëhet e parëndësishme. Është me rëndësi që koordinatat e hapësirës të ndonjë objekti të fitohen me matjet e të njëjtës metodë. Mjeti më i mirë për matje në procesin e hetimit është metri klasik i metaltë. Nëse në skicë zbulohet së paku një distancë e matur gabimisht, atëherë shumë vështirë mund të shpjegohet dhe arsyetohet kjo dhe automatikisht të gjitha tjerat vihen në dyshim, madje edhe tërë shikimi i vendit të ngjarjes. Lloji i skicës e cila do të shfrytëzohet në rastin konkret varet nga vendi i ngjarjes (në kuptimin topografik), për gjurmët dhe objektet si korpora delikti në vendin e ngjarjes dhe në vet situatat e ngjarjes kriminale. Skicat mund të punohen me dorë, autograf në bazë të incizimeve me stereokamerë dhe me kompjuter. 274 Në skicë futen dimensionet e matura, kurse është e dëshirueshme të inkorporohen edhe pozitat nga të cilat është bërë fotografimi. Në këtë rast nuk guxohet të humbet pamja dhe qartësia e të lexuarit 79 Teknikat për përpunimin e skicës në vendin e ngjarjes janë: 1.Metoda e përcaktimit të koordinatave; 2.Metoda e trekëndëshit; 3.Metoda e vijave kryqëzore; 4.Skicat e përpunuara dhe të vrazhda (D. Modly, N. Korajliq, 2002, fq. 588) Kriminalisti me këtë mund të japë tërë atë që konsiderohet e domosdoshme, thënë shkurt skica e përpunuar mirë është ajo skicë e kompletuar. Zakonisht punohet me përmasa dhe në bazë të skicës së vrazhdë, kështu që është e domosdoshme që me numra të shënohen largësitë, mirëpo, nëse kjo skicë nuk punohet me përmasa, atëherë vlerat numërike duhet të shkruhen. Këtë skicë të punuar mund ta bëjë kushdo në bazë të skicës së vrazhdë, mirëpo, kriminalisti duhet të jetë personi i vetëm që do ta verifikojë atë. Ndërkaq, siç thekson R. Maksimoviq dhe U. Todoroviq (1995, fq. 160); “Plani përfundimtar i situatës në bazë të të dhënave nga skica, hartohet në zyrë, gjegjësisht në lokalet e policisë së kriminalistikës teknike. Vizatimi i planit situacional është shumë kompleks dhe punë profesionale e cila mësohet në kurse e teknikëve të kriminalistikës”. Në praktikën kriminalistike dhe gjyqësore është vërejtur se gjendja faktike përveç në proces verbal zakonisht fiksohet edhe me skicë dhe fotografi. Është i gabuar mendimi që të skicohet vetëm atëherë kur nuk mund të bëhet fotografimi. Të dy këto teknika të fiksimit të vendit të ngjarjes nuk përjashtohen së bashku, përkundrazi këto plotësohen, sepse çdo mënyrë e fiksimit të fakteve i ka përparësitë e veta, sikurse që i ka edhe të metat. 79 Ka të bëjë me incizimin e vendit të ngjarjes, e më vonë fotografitë bashkohen në tërësi, kurse është e mundur të bëhet në dy mënyra; lineare dhe qarkore. 275 12.2.4.4. Fotografimi dhe videoincizimi i vendit të ngjarjes Thënia e njohur: “Një fotografi është më e vlefshme se një mijë fjalë” mund të jetë e saktë por nuk është e domosdoshme, mirëpo është e qartë se fotografia e punuar drejtë është mjeti më i vlefshëm ndihmës për përpunimin e vendit të ngjarjes, por edhe për nevojat tjera operative. Fotografinë e mirë të vendit të ngjarjes mund ta bëjë edhe amatori. Në këtë kaptinë do t’i japim shkurtimisht teknikat dhe parimet e fotoraportimit për vendin e ngjarjes, mirëpo nuk do të përfshihen edhe teknikat e manipulimit me aparatet fotografike dhe pajisjet shtesë. Fotografi për përpunimin kriminalistik është çdo përshkrim fotografik për objektin dhe ngjarjen ose më saktë çdo mjet ndihmës që shërben për ndriçimin e elementit të caktuar që i përket objektit gjatë përpunimit të vendit të ngjarjes. Kryesisht fotografitë për përpunim kriminalistik punohen në laboratoret kriminalistike pasi që të jenë fotografuar në vendin e ngjarjes. Në to bëjnë pjesë të ashtuquajturat regjistrime teknike. Ato duhet të jenë të integruara në aktivitetet e shikimit sidomos të natyrës traseologjike, në përpunimin e makrosituatës, matjes, etj., kurse, lidhja duhet të realizohet në shkallë të caktuar dhe në aspektin formal ashtu që përshkrimi i fakteve me fjalë në procesverbalin e shikimit duhet të përcillet me fotografi dhe çdo seksion duhet të shënohet qartë. Fotografia e shikimit të vendit të ngjarjes është dokument i posaçëm procedural i natyrës teknike. Ajo sikurse edhe incizimet teknike është e pavarur si provë procedurale sui generis. Përmbajtja e incizimeve të tilla është burim i dëshmive të argumentimit, gjegjësisht formë e cila përmban faktet që janë objekt i argumentimit. Nëse pranohet përmbajtja e fotografisë, atëherë ajo bëhet provë. Në kuptimin e gjerë, fotografia në rastin e shikimit të vendit të ngjarjes është dokument teknik ose material argumentues sui generis. Fotografitë i bashkohen procesverbalit dhe së bashku e përbëjnë tërësinë. Fotografitë duhet të jenë teknikisht të punuara qartë, të dukshme, të kuptueshme dhe të qëndrueshme (Modly; Korajliq, 2002, fq. 129). Fotografitë në vendin e ngjarjes duhet të japin pamjen e vendit në pajtim me mënyrën e shikimit të njeriut, prandaj edhe filmimi duhet të jetë dy llojesh: fotografi panorame (Pavishiq, D. Modly, 1999, fq. 257) 276 dhe fotografi përmasash 80 (Pavishiq, D. Modly, 1999, fq. 257). Elementi më i rëndësishëm tek ky lloj fotografimi është perspektiva. Perspektiva e drejtë e fotografimit realizon të njëjtën përshtypje për marrëdhëniet e gjërave në hapësirë dhe madhësitë e tyre sikurse të shiheshin me syrin e njeriut nga një kënd i caktuar. Çdo shmangie e konsiderueshme nga kjo perspektivë do ta zvogëlojë apo eliminojë plotësisht vlerën evidente të fotografisë. Duhet theksuar se nga fotografia i shohim dy dimensione dhe skica e vendit të ngjarjes me shumëçka e plotëson mungesën e dimensionit të tretë duke i dhënë rëndësi të posaçme me rastin e shfrytëzimi të fotografisë. Autenticiteti i fotografisë gjithmonë ka të bëjë me shkallën e prezantimit të formës, pamjes dhe ngjyrës së objektit të kontestueshëm dhe përmasave. Me shfrytëzimin e objektivëve special fitojmë përshkrim filmik të saktë të objekteve dhe vendeve të fokusuara, mirëpo nuk do të tregohen distancat e tyre reciproke dhe as në perspektivën adekuate për shkak se janë jashtë cakut të perimetrit të fokusimit. Në situata të këtilla skica e vendit të ngjarjes dhe shënimet e kriminalistit luajnë rol shumë të madh, mirëpo, zakonisht konsiderohet se negativi i filmit është provë e mjaftueshme për ta hedhur poshtë cilëndo padi se fotografia është e montuar. Për shkak të rëndësisë së dimensionit, largësia dhe perspektivave me rastin e interpretimin e fotografive të bëra në vendin e krimit, rekomandohet që filmi ta përfshijë dimensionin apo ndonjë sistem tjetër sa herë që është e mundur. Për të pasur fotografia vlerën evidentuese duhet ta tregojë në mënyrë të saktë vendin e ngjarjes, personin apo objektin. Gjithashtu, rëndësi të jashtëzakonshme dhe vlerë ka stereofotogrametria 81 (Pavishiq B., Modly D., 1999, fq. 257) si dhe teknikat TV dhe teknikat kinofilmike 82 (Pavishiq B., Modly D., 1999, fq. 257). Prandaj, roli i fotografisë është i pakompenzueshëm në 80 Predstavlja način fotografisanja koji omogućava mjerenje pojedinih veličina na fotografiji poslije uviđaja. 81 Kjo është metodë me të cilën me ndihmëne stereofotogrametrisë bëhet matja. Tërë sistemi i ka dy pajisje të posaçme: stereokamera dhe autografi. Stereokamera është një komplet prej dy kamerave të sinkronizuara mes veti plotësisht të njëjta të fomatit të mesëm të cilat vendosen në mbështetëse të përbashkët me konstruksion të përbashkët. 82 Vitet e fundit për fiksimin e gjendjes faktike në procedurë, sidomos në rastet e rënda gjithnjë e më tepër shfrytëzohet teknika. Fiksimi i fakteve me këto mjete është më i mirë, më autentik dhe më plastik sesa me shkresat klasike ose magnetofonët. 277 përpunimin e vendit të ngjarjes që do të thotë se fotografia nuk guxon të uzurpohet nga prezenca e policisë dhe pajisjeve. Ruajtja e fotografive duhet të bëhet me kujdes. Nëse filmi dërgohet me postë në ndonjë laborator komercial ose personalisht e dërgon policia (nëse nuk ka laborator të vetin në kolor), domosdo duhet të ruhet vërtetimi për dërgesën rekomande me shenjën me kthesë dhe fatura. Gjithashtu në teknikën kriminalistike është e nevojshme që negativi për vendin e ngjarjes të ruhet në vend të sigurt, gjatë dhe kriminalisti në shënimet e tij ta futë çdo informatë lidhur me aspektet teknike të fotografisë e cila është shënim afatgjatë për rastin. Nga dokumentacioni përcjellës sikurse edhe tek provat tjera duhet të shihet rruga e manipulimit me negativin para së gjithash për shkak të ruajtjes së fshehtësisë të vendit të ngjarjes. Koha gjithashtu luan rol të jashtëzakonshëm prandaj fotografia shumë shpesh i mbulon disa aspekte tjera të përpunimit kriminalistik të vendit të ngjarjes. objektet nuk mund të largohen ose të përpunohen hollësisht derisa të mos bëhet fotografimi nga të gjitha këndet e nevojshme. Kjo për shkak se ka situata në të cilat objekti me interes u nënshtrohet ndryshimeve të rëndësishme nën ndikimin e kohës dhe në atë rast ka rëndësi që pajisja për fotografim gjithmonë të jetë në dispozicion. Në skicën e vendit të ngjarjes duhet të shënohen vendet prej nga është fotografuar kurse kjo gjë bëhet me matjen e vijave prej objektivit deri te mjeti i fiksuar. Vendi i krimit në hapësirën e mbyllur duhet të fotografohet plotësisht, kurse kjo arrihet me sistemin e fotografive “të përputhura” (fotografimi segment për segment, në mënyrë që në fund të fitohet filmi i vendit të plotë të ngjarjes i ashtuquajturi strip fotografi). Me rastin e këtij sistemi të fotografimit nëse nuk përdoret mbështetësi më së miri është që aparati të mbahet në nivelin e syve. Rregulli tjetër i fotografimit është: Kamera të mbahet në këndin e drejtë në raport me muret e lokalit ose në kushtet e vendit të hapur në raport me objektet e fiksuara siç janë drunjtë. Me rastin e fotografimit, që të mos shkaktohet huti se si dhe në ç’mënyrë është fotografuar ndonjë pozitë dhe veçoritë tjera, është me rëndësi të mbahen shënime për të. 278 Për shkak të rasteve gjithnjë e më të shpeshta me gjendje komplekse faktike ku nga skicat dhe fotodokumentacioni si dhe videofilmat nuk mund të fitohet pamje e drejtë si për ngjarjen ashtu edhe për vendin e ngjarjes, shumë e dobishme është edhe përpunimi i maketit të posaçëm të vendit të ngjarjes. maketi e tregon situatën në vendin e ngjarjes në mënyrë shumë plastike. Me rastin e përpunimit të maketit duhet pasur parasysh përpjesëtimet ashtu që të ruhet gjendja e vërtetë në vendin e ngjarjes sepse maketi përmban të tri dimensionet dhe është shumë bindës. Në praktikën tonë kriminalistike kjo është gjë shumë e rrallë. 12.2.4.4.1. Kërkesat specifike të fotografimit Me rastin e fotografimit të vendit të ngjarjes ekzistojnë specifika të caktuara të cilat i shohim përmes fotografisë, prandaj nuk është e tepërt të përmendet edhe: o. qasja e vendit të ngjarjes; p. rrethi i afërt (oborri i shtëpisë ku është zbuluar vrasja, vendi rreth vendit të ngjarjes), q. fotografitë e mëdha duhet të bëhen nga hyrja dhe dalja e vendit të ngjarjes dhe nëse këto nuk mund të përcaktohen atëherë nga ato pika që supozohen; r. të fotografohet në makroplan viktima në raport me lokalin ose me vendin ku është gjetur; s. së paku dy fotografi të viktimës nga ana e përparme dhe nga pjesa anësore. Aparati duhet të mbahet lartë rreth 1,50m me fokusin e drejtuar poshtë, drejt viktimës; t. sa më tepër fotografi me detaje të lëndimeve dhe plagëve në trup dhe të armëve që gjenden në afërsi dhe në rrethin e afërt; u. pas largimit të të gjithë trupave dhe provave, të fotografohen vendet ku kanë qëndruar nëse kanë mbetur gjurmë, njolla apo ndonjë ndryshim tjetër. v. Të gjitha shenjat e gishtërinjve të cilat nuk mund të merren. Sipërfaqet në të cilat janë zbuluar shenjat e gishtërinjve me qëllim të përcaktimit të lokalitetit nëse kjo sipërfaqe nuk është fotografuar; w. Njollat e gjakut me lokalitetin e tyre. Është e dëshirueshme të përdoret filmi kolor por gjithashtu të punohen edhe me teknikën bardhë-zi; x. Pas fotografimit të vendit të ngjarjes, gjurmët e objektit incizohen edhe me videokamerë; 279 12.2.4.4.2. Videofilmi nga vendi i ngjarjes Pas fotografimit të vendit të ngjarjes është e dëshirueshme që gjurmët dhe objektet të incizohen edhe me videokamerë. Janë ideale rastet kur në përpunimin e vendit të ngjarjes marrin pjesë shumë teknikë të kriminalistikës kështu që paralelisht me fotografimin bëhet edhe videofilmimi. Videofilmimi ofron një pamje më reale të vendit të ngjarjes sepse fitohet ndjenja për vendin dhe marrëdhëniet e disa objekteve. Krahas videopërshkrimit bëhet edhe përshkrimi tonik, prandaj është e nevojshme të kihet kujdes për komunikimin e brendshëm gjatë incizimit. Gjatë incizimit duhet incizuar sekuencat më të mëdha me sa më pak ndërprerje sepse kështu shmangen kalimet e mëdha. Me rastin e incizimit duhet të vazhdohet nëpër vendin e ngushtë të ngjarjes duke incizuar nga largësia e pastaj duke iu afruar detajeve e deri tek incizimet e mëdha të detajeve. Videoshiriti sikurse edhe fotodokumentacioni përbën pjesën e pandashme të procesverbalit nga shikimi i vendit të ngjarjes, mirëpo në procesverbal duhet të futen karakteristikat e caktuara teknike si të videokamerës ashtu edhe të videoshiritit. Për nevojat e operativës do të ishte i dobishëm incizimi edhe me kamerë digjitale 83 sepse ky material do të ishte shumë i dobishëm për përpunimin e mëvonshëm planifikues të ngjarjes si dhe për njohje me ndodhitë tjera operative që do të përfshihen në planifikimin operativ. Procesverbali për shikimin e vendit të ngjarjes Pavarësisht nga ajo se procesverbali mbi shikimin e vendit të ngjarjes është shënim dhe dokument zyrtar ai vetvetiu nuk ka kurrfarë fuqie argumentuese në procedurë por as përmbajtja e tij nuk është e përjashtuar nga procedura e rregullt e vlerësimit të provave. Ai duhet ta ketë forcën e dëshmisë së pamposhtur në bazë të esencës dhe përmbajtjes së tij kurse këto janë faktet e vërtetuara objektive përmes perceptimit të drejtpërdrejt të organit të procedurës dhe të anëtarëve të ekipit të inspektimit gjatë shikimit të vendit të ngjarjes. faktet e fiksuara drejtë objektive dhe të konstatuara me procesverbal është vështirë të hidhen poshtë përveç në rastet kur ka fakte të cilat i hedhin 83 Fotoaparati digjital e ruajnë filmin në memorie. Fotografitë lehtë shikohen në ekranin e vogël të tij. Fotografitë mund të fshihen dhe të lirohet memoria për foto të reja. Kur fotografitë hudhen në kompjuter menjëherë ato janë të gatshme për manipulim të çfarëdo lloji. 280 poshtë këto të argumentuarat fillimisht. Kjo aq më tepër nëse vendi i shikimit është fiksuar njëkohësisht me mënyrat teknike, grafike dhe mënyrat tjera. Nuk ekzistojnë dispozita të posaçme të cilat e trajtojnë vetëm procesverbalin e shikimit të vendit të ngjarjes. Meqenëse në procedurën penale ndërmerren shumë aktivitete ato është e nevojshme të fiksohen në procesverbal. Procesverbali i punuar në zyre për shikimin, mund të përpilohet në bazë të metodës së pyetësorit, listës, pra shkallës së pyetjeve, formularit anketues ose në formë të lirë pa e rubrikuar përmbajtjen. Fjala është për përmbajtjen substanciale të njohjes që paraqet minimumin e pjesëve formale të parapara me ligj. Nuk mund të pranohet si rregull e përgjithshme në mënyrë krejtësisht të lirë hartimi i procesverbalit mbi shikimin. Me këtë do të zvogëlohej përdorimi në procedurë p.sh. për shkak të hulumtimit të tërësisë tematike ku përpunohet njësia e caktuar tematike. Procesverbalet do të ishin tepër të mëdha (grumbullim jo kritik i informatave – regjistrimeve) ose e kundërta, të ngushtuar me mundësi të lëshimeve të fakteve të rëndësishme (“rrethanave të dukshme”). Përmbajtja e procesverbalit e drejton mënyrën e hulumtimit, të shpjegimit të llojit të caktuar të deliktit dhe dikton përmbajtjen e kallëzimit penale të organit të punëve të brendshme (kallëzimi zyrtar penal). Kjo përmbajtje duhet të jetë rezultat objektiv për çështjet dhe faktet, gjendjet dhe lëvizjet etj, gjegjësisht për situatën në vendin e ngjarjes. në procesverbal nuk guxon të ketë hipoteza (supozime, mendime, gjykime konstatime) të organit i cili e bën shikimin ose të anëtarëve të ekipit të tij. Për këtë duhet të përpilohet shënimi i posaçëm me shkrim (formal ose formal-procedural) siç janë raportet, etj, sepse kjo që u cek mund të shërbejë në procedurën e mëvonshme. Në procesverbal nuk futen as versionet as dyshimet për shkallën e kontributit të bashkëpjesëmarrësit në delikt ose për fajësinë e tij eventuale. Procesverbali tematik duhet të përmbajë kryesisht rrethanat që janë të rëndësishme për shpjegimin e dinamikës dhe shkaqeve, rrethanave të cilat e kanë përcjellë deliktin, modus operandi teknik i veprës së kryer penale. Modeli i pjesëve standarde të procesverbalit të shikimit të vendit të ngjarjes në esencë përbën si vijon (D. Modly, N. Korajliq, 2002, fq. 281 747): 1. Pjesën hyrëse (formale) – kjo është pjesë rreptësisht standarde me renditje të të dhënave të cilat janë të paraparë me dispozita ligjore për organin, rastin, personat e pranishëm, kohën dhe përmbajtjen e njohurive fillestare, daljen në vendin e ngjarjes, kohën e fillimit të aktivitetit, kushtet e përgjithshme në të cilat zhvillohet shikimi dhe rrethanat e posaçme. Ndonëse dispozitat ligjore nuk parashohin konstatime për sigurimin e vendit të ngjarjes, për këtë insistojnë rregullat kriminalistike. Këtu bëjnë pjesë të dhënat në raport me paprekshmërinë, mosndryshimin ose ndryshimin në vendin e ngjarjes para fillimit të shikimit të tij. 2. Pjesa e përgjithshme – me paraqitjen e gjendjes së përgjithshme në vendin e ngjarjes konstatimin e elementeve qenësore të makrosituatës, gjendjes së gjurmëve dhe objekteve tjera, klasifikimin e vendit të ngjarjes në disa sektorë, ndërmarrja e masave urgjente për sigurimin e gjurmëve dhe të të dhënave tjera në fazën statike të shikimit. Kjo pjesë e procesverbalit duhet të përmbajë lidhjen precize me incizimet përcjellëse dhe pasqyrimin e gjendjes së gjetur dhe shenjat e qarta të programit të analizimit të vendit të ngjarjes. 3. Pjesa qendrore e procesverbalit – përmban konstatimet e fazës dinamike të shikimit (hulumtimi i rrethanave në vendin e ngjarjes) të cilat duhet të jenë të përshkruara në mënyrë të thuktë, të hollësishme dhe detaje me ç’rast vëmendje të posaçme duhet kushtuar renditjes së paraqitur. Evidentimi i objekteve të shikuara i cili është bërë në pjesën paraprake, tani duhet të plotësohet me klasifikimin metodologjik dhe paraqitjen e mënyrës së matjes, veçimit, sigurimit, ndërmarrjen e përkohshme të të gjitha masave në vendin e ngjarjes dhe shpjegimin e disa çështjeve. Të gjitha masat duhet të merren me një sinkronizim të rreptë me incizimin, skicimin, format grafike, teknike dhe format tjera të fiksimit, por gjithsesi me plan. 4. Pjesa përfundimtare – përveç përmbajtjes gjegjëse formale sidomos duhet ta ketëpërshkrimin detaj dhe pasqyrën e të gjitha shtojcave të procesverbalit për shikimin e vendit të ngjarjes, shenjat e dukshme dhe lidhjet e tyre me disa pjesë të tekstit të procesverbalit. Nëse procesverbali i plotëson të gjitha kërkesat 282 procedurale në pikëpamje të formës dhe kërkesat kriminalistike në pikëpamje të përmbajtjes atëherë ai është provë e pamposhtur e llojit të vet në aspektin e fakteve që i përmban ai. 12.3. Kontrollimi i personave (bastisja) Kontrollimi i personave së bashku me bagazhet nga aspekti formal mund të jetë aktivitet hetimor që ndërmerret me qëllim të zbulimit të gjurmëve dhe objekteve të veprës penale ose të objekteve të rëndësishme për procedurën penale, mirëpo mund të jetë edhe si masë operative-taktike e sigurisë ose masë preventive që ndërmerret jashtë procedurës penale. Duke filluar nga supozimi se çdo person i autorizuar zyrtar e di dhe duhet ta dijë bazën ligjore, kushtet formale dhe kufizimet lidhur me kontrollin, këtu nuk do të merremi me anën formale juridike të kontrollimit të personave dhe as me bazat ligjore (kontrolli sipas urdhrit të organit kompetent shtetëror, kontrolli pa urdhëresë, kontrolli me pjesëmarrje të domosdoshme të dëshmitarëve, kontrolli pa dëshmitarë, etj), por do të kufizohemi vetëm në rregullat dhe masat taktike të kujdesit të shtuar të cilave duhet t’u përmbahemi me rastin e kontrollit të personave. Duhet vetëm të përkujtohemi se në aspektin formal procedural nuk konsiderohet kontroll i personave kontrollimi i jashtëm i rrobave i cili bëhet me qëllim të vërtetimit se a bartë armë ai person apo eksploziv ose mjete dhe vegla tjera të përshtatshme për sulm, as kontrolli i bagazhit personal, prandaj këtu edhe nuk vijnë në konsiderim kufizimet formale të parapara për kontroll si masë hetimore. Mirëpo, rregullat dhe masat elementare taktike të kujdesit të shtuar vlejnë njësoj për të gjitha këto forma, prandaj do t’i shtjellojmë në tërësi duke i cekur edhe specifikat e tyre në disa situata taktike. Nga aspekti taktik, qëllimi i kontrollit të personave mund të bëhet: a) me qëllim që të gjinden dhe merren sendet e përshtatshme për sulm (arma e zjarrit, shpata, thika, boksi e mjete tjera shpuese); b) me qëllim që të gjinden dhe merren objektet që shërbejnë si mjet për kryerjen e veprës penale apo kundërvajtje (veglat për thyerje, arma, mjetet e ndryshme, mjetet eksplozive, pajisjet për falsifikime, etj) c) me qëllim që të gjenden dhe merren objektet e fituara me vepër penale, gjegjësisht që mund të shërbejnë si provë (sendet e tjetërsuara apo të vjedhura, të hollat, monedhat e falsifikuara, narkotikët, etj); 283 d) me qëllim që të gjenden, fiksohen dhe merren gjurmët e veprës penale (njollat e gjakut, gjurmët e barotit, pluhuri, pluhuri i ngjitur, zhuli, qimet, grimcat e fijeve, xhamit, ngjyrat e llakut, gjurmët e luftimit, kafshimet, goditjet, therjet, etj); e) me qëllim që të gjenden dhe merren objektet të cilat do të mund të shfrytëzoheshin për ikje ose lehtësim të arratisjes së personave të arrestuar ose për vendosjen dhe mbajtjen e kontakteve dhe lidhjeve të fshehta të të ndaluarve, paraburgosurve ose personave të dënuar qofshin ato midis tyre apo nga personat e jashtëm (arma e fshehur, thika, shkresa, porositë e shifruara, e vegla të tjera të ngjashme); f) me qëllim që të gjenden dhe merren objektet dhe gjërat që mund të shërbejnë për vetëlëndim ose vetëvrasje të personave të arrestuar (zhiletë, helme, mjetet për shkaktimin e sëmundjeve me qëllim të shkuarjes në spital – me qëllim të arratisjes, etj) Duke pasur parasysh shkakun, qëllimin dhe përmasat e drejtpërdrejta të kontrollit, nga aspekti taktik dallojmë: a) kontrollin paraprak (të pjesërishëm) të personave; b) kontrolli i plotë i mëvonshëm i personave; c) kontrolli i personave në kuadër të zbatimit të regjimit të paraburgimit, ndalimit apo të mbajtjes së dënimit. Kontrolli i pjesërishëm i personave është ai me të cilin nuk hulumtohen detajisht të gjitha pjesët e trupit, rrobave dhe këpucëve dhe ku personi i kontrolluar nuk zhvishet i tëri lakuriq, por vetëm kontrollohen pjesët e caktuara të trupit, rrobave dhe këpucëve si dhe pjesa e jashtme e rrobave. Krejt kjo varet prej llojit dhe madhësisë së objektit që kërkohet. Kontrollimi paraprak i pjesërishëm i personave kryhet gjithsesi dhe pa kurrfarë përjashtimi edhe me rastin e arrestimit, shoqërimit dhe paraburgimit me qëllim të marrjes së objekteve të përshtatshme për sulm dhe për zbulimin eventual dhe marrjen e objekteve dhe gjurmëve të veprës penale, pastaj me rastin e bastisjes së banesës dhe lokaleve tjera të mbyllura (sepse nuk do të ishte në rregull sikurse të dyshuarit t’i bastisej banesa e jo edhe ai vet, gjë që për fat të keq nganjëherë ndodh). Pastaj në situata shumë të ndryshme në rastet e zbulimit dhe të vërejturit të personave të dyshimtë për të cilët ekziston dyshimi i bazuar se mund të kenë objekte të destinuara për kryerjen e veprës penale ose objekte të fituara me vepër penale, me rastin e racisë, bllokadës dhe masave të ngjashme, me rastin e kontrollit të 284 sforcuar të udhëtarëve dhe bagazheve të trenit, në aeroporte, etj. Kur kontrolli i tillë ka karakter joformal të jashtëm dhe kontrollimi i bagazheve dhe kur sipas përmasave i ofrohet kontrollit të plotë detaj – gjithmonë varet nga situata konkrete me qëllim të bastisjes. Bastisja jo e plotë dhe e rastësishme në pikëpamje taktike kushtëzohet nga pamundësia e zhvillimit të bastisjes së plotë (p.sh. për shkak të vendit të papërshtatshëm, urgjencës, etj) që do të thotë se gjithmonë duhet kërkuar që bastisja paraprake e pjesërishme të jetë sa më e plotë nëse kjo në situatën konkrete është e mundshme dhe në aspektin taktik është e përshtatshme dhe natyrisht nëse ka bazë. Qasja personave të rrezikshëm të cilët duhet kontrolluar, ndalimi i tyre, çarmatimi, kryhet me masa përkatëse të kujdesit të shtuar – ngjashëm me legjitimimin dhe arrestimin e personave të rrezikshëm potencial dhe të armatosur. Në kontrollin e personave sipas mundësisë duhet gjithmonë të marrin pjesë së paku dy persona zyrtarë të autorizuar – njëri bën kontrollin kurse tjetri e siguron dhe mbikëqyrë çdo lëvizje të atij që kontrollohet. Në bazë të teknikës së zbatimit të masave të kujdesit të shtuar dallohen dy lloje të kontrollimit të personave: a) kontrollimi apo bastisja klasike dhe b) kontrollimi “mbështetur për muri”. Tek lloji klasik i bastisjes së personave me rastin e kujdesit të shtuar, urdhërohet personi që t’i ngrisë duart mbi kokë, t’ia kthejë shpinën personit të autorizuar që e kryen kontrollin, personi tjetër i autorizuar nga largësia 3-5 metra mbikëqyrë. Me këtë rast mund të zbatohen edhe kombinime tjera të ndryshme, p.sh. duke e urdhëruar të dyshimtin që t’i ngrisë duart lartë dhe t’i hapë këmbët në mënyrë që ta ketë drejtpeshimin më labil. Kontrolli “mbështetur për muri” që zbatohet ndaj personave të rrezikshëm ose për të cilët supozohet se janë të armatosur dhe të rrezikshëm ka të bëjë me kërkesën që i dyshuari të kthehet kah muri dhe t’i afrohet murit së paku 1m, të ngrihet në maje të gishtërinjve të këmbëve kurse me maje të duarve të mbështetet për muri me çka arrihet pozitë shumë labile e drejtpeshimit. Personi i autorizuar zyrtar i cili e kryen kontrollin me njërën këmbë mban afër këmbëve të të kontrolluarit dhe për dyshimin më të vogël të sulmit apo rezistencës ia shtyn këmbën, kështu që ai e humbë drejtpeshimin dhe bie në tokë. Kontrolli “mbështetur për muri” i kriminelit të armatosur dhe të rrezikshëm. Meqenëse kontrolli personal më së shpeshti kryhet nga 2 policë, patrullat ose mbajtësit e rendit – ata duhet paraprakisht të jenë 285 marrë vesh për renditjen taktike dhe ndarjen e roleve. Pa marrë parasysh pozitën në të cilën sipas urdhëresës së prerë kryhet patrullimi personi i autorizuar zyrtar i cili e kryen kontrollin duhet t’i afrohet të dyshuarit, të merr pozitën nga ana e pasme ose anësore e të dyshuarit me një hap përpara duke pasur kujdes për pozitën e trupit që të mos e pengojë për intervenim eventual të nevojshëm shokun e tij i cili është duke siguruar. Me rastin e bastisjes së pari konfiskohen objektet e rëndësishme për sulm (arma, thika, sëpata, boksi, shkopi, kama, etj) e pastaj kërkohen dhe konfiskohen edhe sendet tjera. Bastisja apo kontrolli bëhet sipas sistemit dhe radhës së caktuar, p.sh. prej lart poshtë: së pari i hiqet kapela, kontrollohet, preket pjesa e epërme e trupit deri tek brezi, kontrollohen duart mbi bërryla, mbi gjunjë dhe nën gjunjë, së jashtmi dhe së brendshmi, nën bark kontrollohet brezi, kontrollohen dhe zbrazen gjepat e jashtëm dhe të brendshëm të palltos dhe pantallonave duke përfshirë edhe gjepat e vogël, kihet kujdes për gjepat e fshehtë, kontrollohet me kujdes pjesa në mes të këmbëve, pastaj të dy këmbët deri në zog, pjesa e poshtme e pantallonave, çorapet, këpucët, etj. Dimensioni dhe intensiteti i kontrollit apo bastisjes, siç u theksua gjithmonë varet nga rrethanat e çdo rasti konkret, gjithmonë duhet pasur kujdes që kriminelët përpiqen para kontrollit t’i hedhin sendet komprometuese me ç’rast disa prej tyre posedojnë shkathtësi të lakmueshme, prandaj krahas vëzhgimit të kujdesshëm të çdo lëvizjeje të të dyshuarit, duhet kontrolluar edhe vendin ku është vërejtur, ndaluar dhe kontrolluar ai dhe sipas nevojës edhe afërsinë e vendit. Kontrollimi i plotë i mëvonshëm i personave bëhet pas shoqërimit të personave të arrestuar ose personave tjerë të dyshimtë në lokalet zyrtare ose në objektet tjera të përshtatshme kur me bazë supozohet se personat e tillë me vete mund të mbajnë objekte të fshehura ose gjurmë të veprës penale e që nuk ka qenë e mundur të gjinden me kontroll të pjesshëm. Kontrolli bëhet në lokal të mbyllur në të cilin futen personat një nga një të cilët duhet të kontrollohen. Kontrollimin e bëjnë së paku 2 persona të autorizuar zyrtarë dhe nëse është e nevojshme marrin pjesë edhe më shumë persona zyrtarë me qëllim të sigurimit dhe ndërmarrjen e masave të posaçme të kujdesit të shtuar. Në rastet e caktuara, sidomos kur është i domosdoshëm kontrollimi detaj fizik, kontrollimi i zbrastësive të trupit me qëllim të zbulimit eventual të objekteve dhe gjurmëve është e preferueshme të angazhohet edhe mjeku. Personi i cili kontrollohet zhvishet i tëri dhe zbathet dhe vesh penjarin e përgatitur për të, pastaj kontrollohet detajisht, çdo pjesë e 286 trupit, e rrobave dhe e këpucëve, krejt kjo varësisht nga lloji dhe madhësia e objektit i cili kërkohet ose supozohet që mund të gjendet tek i dyshuari. Kontrollin e tillë të femrave gjithmonë duhet ta bën femra. Kontrolli paraprak i pjesshëm i femrave të cilin e kryejnë personat zyrtarë meshkuj është i kufizuar pikërisht për shkak të gjinisë, vetëm në pjesët e jashtme të rrobave, me qëllim të konfiskimit të armëve, eksplozivit, etj., si dhe të çantës personale dhe të bagazhit, prandaj edhe kjo është arsye që ajo duhet të shkojë në kontroll të plotë të mëvonshëm. Me rastin e shoqërimit të personit femër me qëllim të kontrollit të plotë duhet pasur kujdes të veçantë që gjatë rrugës fshehurazi të mos i hedhë gjërat komprometuese. Me rastin e kontrollimit të trupit dhe të zbrastësirave të trupit duhet pasur kujdes që kriminelët profesionalë, kryesit e specializuar të veprave penale, kontrabandistët, etj, i fshehin objektet në mënyrat më të ndryshme dhe në vendet më të zakonshme: në flokë të shkarravitura (femrat) dhe në frizura të rregulluara mirë, në mjekër dhe në flokë (meshkujt), në zgavrën e gojës, nën bark, nën gji (gratë më të plota), në grusht të dorës, nën organet gjenitale dhe brenda në to, nën gishtat e këmbëve, etj. Nuk duhet harruar se disa kriminelë qofshin femra apo meshkuj bartin paruka dhe nën të fshehin sende. Janë shënuar shumë raste që nën bandazhet ortopedike, nën flasterë, nën fashën e allçisë së thyerjes së simuluar, fshehin armën, eksplozivin, argjendin, drogat narkotike, etj. Në rast dyshimi për heqjen e flasterëve dhe fashave duhet angazhuar punëtori shëndetësor dhe mjeku. Rrobat e hequra kontrollohen pjesë pjesë. Nga rrobat nxirren dhe kontrollohen sendet (pajisjet personale, ora, kutia e cigareve, faculeta, llulla, shkrepësa, pudriera, letrat e ndryshme, noteset, llogaritë, etj). Me rastin e kontrollimit të rrobave duhet pasur kujdes në brendinë e kapelës; mbrojtësin e kasketës apo kapelës, shallit, manshetave dhe xhepave të këmishës; xhepat, tubat, rripin, krahët, patentën dhe fundi i pantallonave; brendia e kravatës, astari, thembrat e këpucëve, shtrojat e këpucëve, brendia e këpucëve dhe e çizmeve, palët e ndryshme të rrobave, xhepat e fshehtë, astari i fustanit, kostumi, rrobat e brendshme. 287 Kontrolli i personave me rastin e paraburgimit dhe ndalimit bëhet me qëllim të gjetjes dhe konfiskimit të objekteve të cilat gjatë mbajtjes në paraburgim ose gjatë ndalimit personat e arrestuar mund t’i përdorin për sulm (arma e zjarrit, thika, etj), për arrati (turjelat e ndryshme, limat, çelësat e ndrequr, gërryesit, pajisja e ndrequr për mihje, për prerje, etj), objektet ose sendet me të cilat mund të bëhet vetëlëndimi ose vetëvrasja (zhileti, helmi, etj), pajisja e përgatitur për vënien dhe mbajtjen e kontakteve të fshehta (pasqyra, llamba me bateri, letra, porositë e koduara si dhe në objekte të ndryshme) por edhe objektet dhe gjurmët të veprës penale që më parë nuk janë gjetur. Për të njëjtin qëllim duhet pasur kujdes ndaj kontrollimit të letrave, ushqimit, paketave, etj, të cilat personat e arrestuar i marrin, i pranojnë ose i dërgojnë. Çdo kontrollim sipërfaqësor dhe çdo lëshim gjatë kryerjes së kontrollit, sidomos kur është fjala për kriminelët e rafinuar, mund të ketë pasoja të dëmshme të papërmirësueshme. 12.4. Bastisja e banesës dhe lokaleve tjera Bastisja e banesës dhe lokaleve tjera bën pjesë në mesin e aktiviteteve më të rëndësishme hetimore me të cilat arrihet deri tek provat dhe indicet materiale (objektet dhe gjurmët e veprës penale) ose megjithatë zbulohen dhe kapen kryesit e veprave penale dhe personat tjerë të cilët kërkohen. Nuk bëhet fjalë vetëm për zbulimin e provave direkte materiale për deliktin tashmë të kryer, por mund të gjinden edhe objekte të ndryshme dhe gjurmë të cilat si indice materiale mund të shërbejnë si udhërrëfyes për ndriçimin e veprave tashmë të paraqitura dhe të regjistruara, për zbulimin e veprave të cilat fare nuk janë të paraqitura, për pengimin e veprave të përgatitura, etj. Me bastisjen e banesës dhe lokaleve tjera mund të realizohen zbulimet e ndryshme operative për prirjet dhe mënyrën e jetesës së personit të dyshimtë, për gjendjen e tij materiale, për planifikimin e veprimtarisë kriminale dhe veprimtarisë tjetër të dëmshme, për rrethin e personave me të cilët korrespondon dhe shoqërohet (kontrollimi i korrespodencave me shkrim, etj). Për këtë arsye në bastisje të banesës dhe të lokaleve tjera gjithmonë duhet të shkohet, kur në aspektin ekspozues arrihet baza operative (probabiliteti se me aktivitetin e tillë mund të gjendet objekti apo gjurma e veprës penale ose personi i cili kërkohet), si dhe kur plotësohen kushtet ligjore (për anën ligjore dhe formale të bastisjes këtu nuk po flasim për arsye të cilat janë thënë që në fillim). 288 Përgatitja e planit të bastisjes. Për çdo bastisje të banesës dhe lokaleve tjera duhet të bëhen përgatitjet adekuate dhe të hartohet plani i bastisje, natyrisht nëse këtë rrethanat konkrete të rastit e lejojnë (rasti urgjent nuk duron kurrfarë pritje as vonese). Dimensioni i përgatitjeve dhe i planit varet nga kompleksiteti i rastit, gjegjësisht prej asaj se çka kërkohet krejt nga bastisja, nga koha në dispozicion dhe rrethanat tjera, mirëpo edhe në rastet urgjente nuk përjashtohet mundësia dhe nevoja që së paku pjesshëm të bëhen përgatitje të improvizuara dhe plani i shpejtë me qëllim të përshtatjes urgjente situatës së lindur taktike. Në të kundërtën mund të ndodhin gabime, lëshime dhe shmangie të mëdha. Në kuadër të përgatitjeve dhe planeve të bastisjes ndër të tjera duhet të ndërmerret: a. mbledhja e sa më shumë të dhënave për objektin e bastisjes (numri, kati, sistemimi i dhomave, lokalet ndihmëse, bodrumi, tavani, ndërtesat bujqësore, etj), b. sipas mundësisë sigurimi i planit të ndërtesës ose të bëhet skica e truallit të lokaleve ku kryhet bastisja; c. mbledhja e informatave për atë se kush krejt dhe në çfarë kohe gjendet në banesë apo në objektin tjetër ku duhet të bëhet bastisja; d. të mblidhen dhe të analizohen informatat dhe shënimet për vetitë e personit te i cili duhet të bëhet bastisja e banesës, ose lokaleve tjera dhe për sjelljen e mundshme të atij personi (rezistenca eventuale fizike, trikat e ndryshëm të mundshëm) me qëllim të zbatimit të masave adekuate të kujdesit të shtuar; e. të definohet kë duhet kërkuar (kryesi apo grupi i fshehur, pjesëmarrësit, etj), gjegjësisht të bëhet lista ose plani operativ çka duhet kërkuar krejt (armë, eksploziv, të holla të vjedhura, monedha të falsifikuara, pajisje për falsifikim, valuta të huaja, monedha të arit, narkotikë, thika e përgjakur, veglat për thyerje, materiali i shtypur armiqësor), kurse paraprakisht të parashihet dhe definohet çka duhet kërkuar dhe cilat objekte mund të paraqiten përveç atyre që kërkohen; 289 f. të definohet ku duhet kërkuar të gjitha (mundësia e fshehjes) dhe sa duhet shkuar larg në çmontimin e mobileve, mihje, etj; g. të vlerësohet dhe të definohet se tek kush duhet të bëhet ende bastisje e banesës dhe lokaleve tjera (sinkronizimi i shumë bastisjeve); h. të caktohet koha më e volitshme e bastisjes (dita, ora, minutat), të sigurohet pajisja e nevojshme për kryerjen e suksesshme të bastisjes (pajisja për blombim, dritat, qeset, mbështjellësit dhe pajisja tjetër për paketimin e gjurmëve dhe objekteve tjera, shufrat e metalta, çekani, darët, çelësat e ndryshme dhe pajisje tjetër për hapje, shtypje, shpime, etj, detektor për metale, pajisje për shkrim, fotoaparat, etj); i. të caktohet numri dhe struktura e ekipit operativ që do ta kryejë bastisjen, përcaktohet udhëheqësi i ekipit, të bëhet ndarja e detyrave të punës mes tyre (bllokada e jashtme dhe e brendshme, vrojtimi i anëtarëve, të shtëpisë, kontrolli i menjëhershëm). Sidomos duhet paralajmëruar se të gjitha masat dhe aktivitetet që duhet të ndërmerren në kuadër të planifikimit dhe përgatitjes së bastisjes deri në fund duhet të mbeten fshehtësi. Prandaj, të vërejturit eventual paraprak dhe shënimi i objektit të bastisjes përjashtohen nëse me këtë nuk mund të ruhet fshehtësia. Çdo bastisje duhet kryer befasisht, sidomos nëse me të kërkohen personat ose dëshirohet që ata të kapen në flagrancë, si dhe kur tek kriminelët profesional dhe grupet e organizuara kriminale kërkohen objektet dhe gjurmët e veprave penale), sepse në të kundërtën krimineli me përvojë i cili përcjellë me vigjilencë dhe kujdeset për çdo hap të personave të autorizuar zyrtarë shpejtë ndërmerr kundërmasa dhe e pamundëson çfarëdo suksesi të bastisjes. Me bastisjen mund të kombinohen edhe vëzhgimi, prita, racia dhe masa të ngjashme që varen nga kompleksiteti i rastit konkret. Vëzhgimi p.sh. mund të bëhet para bastisjes (sidomos gjatë kohës së përgatitjes dhe planifikimit të bastisjes), gjatë dhe pas bastisjes, sidomos kur është fjala për grupin e organizuar kriminal të kontrabandës, banditëve, elementeve armiqësore, etj. Prandaj çdo bastisje duhet të përshtatet me planin e gjerë të kontrollit dhe përpunimit operativ, sidomos me rëndësi me rastin e përcaktimit të kohës së fillimit të bastisjes. 290 Në aspektin e zgjedhjes së kohës së bastisjes, gjithmonë duhet të kihet kujdes që bastisja të mos jetë e parakohshme dhe as e vonuar. E parakohshme mund të bëhet nëse ekziston interesi që personi i dyshuar në asnjë mënyrë të mos e kuptojë se në të dyshohet (derisa gjatë vëzhgimit ose në mënyra tjera të mos vërtetohet rrethi i personave me të cilët ai takohet dhe vepron në bashkësi). Bastisja vetvetiu paralajmëron në mënyrë drastike personin e tillë se është i dyshuar. Bastisja e vonuar do të ishte në rastin e disa ditë pas bastisjes së kryer te bashkëpjesëmarrësi i tij në të njëjtin vend. Kjo nuk do të thotë se nëse është vonuar duhet të hiqet dorë nga bastisja (sepse kurrë nuk mund të caktohet që në fillim mënyra e reagimit dhe sjelljes së dikujt). Mirëpo, duhet përpjekur që të mos ndodhë vonesa. Në shembullin e përmendur është e nevojshme bastisja e sinkronizuar e njëkohshme e banesave të kriminelëve të ndërlidhur reciprokisht, gjegjësisht personave të dyshuar. Sa i përket kohës së ditës duhet tërhequr vëmendjen se nga aspekti taktik (jo vetëm ligjor), zakonisht më mirë është të bëhet bastisja ditën sesa natën. Ditën shihet më mirë, është mundësia më e vogël e rezistencës së fshehtë dhe sulmit të papritur, është e zvogëluar mundësia e vetëvrasjes, arratisë, etj. Natën më lehtë hidhen dhe fshihen sendet komprometuese. Pastaj, natën shumë fakte të rëndësishme mbeten të pavërejtura. Drita artificiale (reflektorët, etj) kurrë nuk mund ta zëvendësojnë dritën e diellit, mirëpo në rastet urgjente, kur çdo vonesë mund të jetë e dëmshme për suksesin, bastisja kryhet edhe natën, kurse në çdo rast bastisjen e filluar më mirë është të përfundohet natën sesa të ndërpritet dhe të vazhdohet ditën tjetër. Mënyra e zbatimit të bastisjes. Bastisja e banesës dhe lokaleve tjera gjithnjë duhet të bëhet sistematikisht sipas një rendi të caktuar, në pajtim me planin e përpunuar paraprakisht me ndarje të qartë të roleve të anëtarëve të ekipit operativ i cili e bën bastisjen, mirëpo pa marrë parasysh dimensionin dhe hollësitë e planit dhe përgatitjeve paraprake gjithmonë duhet përshtatur situatës konkrete që do të thotë se detyrat e planifikuara dhe të përpunuara dhe renditjen dhe rrjedhën e tyre nuk duhet kuptuar si shabllone të ngushta por sipas nevojës ato duhet përmirësuar dhe duhet të kërkohen mënyrat më oportune të veprimit konkret. Në të njëjtin kuptim duhet të kuptohen edhe këto rregulla taktike që rekomandohen me rastin e bastisjes: a. Në pajtim me parimin e cekur taktik të befasisë duhet befasisht pa u vërejtur t’i afrohemi objektit (banesës apo lokaleve tjera) të cilat kontrollohen. Kontrollit paraprak duhet t’i paraprijë bllokada e 291 menjëhershme shumë e shpejtë me të cilën sigurohet vëzhgimi dhe kontrolli i daljeve, daljeve ndihmëse, daljeve për nevojë, dritareve, tavaneve, bodrumeve, daljeve të pasme, objekteve bujqësore, etj. Nuk guxojmë që të lejojmë që ne të hyjmë nga njëra derë kurse nga dera tjetër të arratiset personi që kërkohet ose për dritare ta hedhë objektin që kërkohet. Forca e bllokadës varet nga rasti konkret dhe shkalla potenciale e rrezikut nga rezistenca, sulmi, arratia, fshehja ose hedhja e sendeve ose nga vet kompleksiteti dhe pesha e veprës penale me rastin e së cilës bëhet bllokada me qëllim të sigurimit të bastisjes së suksesshme. b.Nëse janë të pranishëm dy qytetarë të moshës madhore në rastin konkret detyrimisht ata qytetarë nuk guxojnë t’u nënshtrohen rreziqeve fizike ose rezistencës së armatosur, gjegjësisht sulmit. Nëse pritet rezistencë ose sulm dëshmitarët e bastisjes vijnë vetëm pas kryerjes së rezistencës dhe sulmit dhe kur pa rrezik mund të prezantojnë. c. Kur supozohet me arsye ose pritet rezistencë apo sulm i armatosur në banesën ekriminelëve të rrezikshëm hyhet me kujdes të posaçëm. Me atë rast ndërtesa bllokohet sipas planit të veçantë. Në lokal hyhet vetëm pasi që të gjithë pjesëmarrësit e bllokadës ti kenë zënë pozitat e veta, me ç’rast duhet pasur sidomos kujdes që të mos gjenden në vijat e zjarrit, në rast të përdorimit të armëve të zjarrit dhe njëkohësisht ta dominojnë situatën dhe ti mbajnë nën mbikëqyrje të gjitha daljet që të mos mund të ikë askush. Në derë trokitet dhe menjëherë zihet strehimi pas murit nga të dy anët e derës dhe delinkuenti (banori i banesës) ftohet ta hapë derën ose sipas rrethanave të rastit dera hapet me ndihmën e rojës apo të ndonjë personi tjetër, kurse nuk paralajmërohet ardhja e personave zyrtarë. Nëse në këtë mënyrë nuk është e mundur të hyhet në banesë ose të bastiset ajo, atëherë veprohet në të njëjtën mënyrë sikurse kur kriminelët e rrezikshëm barikadohen (për çka flitet më tepër në shpjegimin e veprave taktike të arrestit). d.Pas hyrjes në banesë apo në lokalin tjetër së pari duhet të bëhet kontrolli i personave të dyshimtë me qëllim të konfiskimit të armëve dhe mjeteve tjera të përshtatshme për sulm sa herë që një gjë e tillë pritet, si dhe me qëllim të konfiskimit të objekteve tjera që kërkohen. 292 e. Dritaret dhe dyert e banesës dhe lokaleve tjera me rastin e bastisjes duhet mbyllur sepse kështu në njëfarë mase pamundësohet hedhja e sendeve. Rregull është që askush të mos lejohet të dal nga banesa kurse hyrja nga jashtë nuk ndalohet, por të ardhurit legjitimohen dhe mbahen nën kontroll. Sipas nevojës edhe ata kontrollohen. Nëse dikush nga anëtarët e familjes duhet të dalë (fëmija në shkollë, ambulancë, etj) duhet të kontrollohen dhe tu sigurohet përcjellja eventuale. Në të kundërtën në të vërtetë mund të ndodhë që personi që del i paralajmëron bashkëpjesëmarrësit, ndihmësit dhe të tjerët që të largohen, ose të hedhin apo shkatërrojnë sendet që gjenden në ndonjë vend tjetër të fshehura jashtë shtëpisë ose banesës. Për arsye të njëjtë personat të cilët kontrollohen dhe anëtarët e familjes së tyre lejohen ta përdorin telefonin për biseda mes veti, të lëvizin brenda lokalit pa kontroll, etj. f. Lokalet kontrollohen një nga një. Nëse janë më shumë të tilla rekomandohet siç u tha më herët të bëhet skica ose të sigurohet plani i ndërtesës. Lokalet e kontrolluara pas bastisjes mbyllen që të mos lejohet futja e objekteve të kërkuara në to dhe fshehja e tyre. Brenda një lokali zakonisht kërkohet nga këndet prej të majtës në të djathtën ose e kundërta, prej së larti poshtë dhe pas kontrollimit të mureve dhe objekteve (mobileve) kontrollohen edhe muret. Nga muret kontrollohet mesi i lokalit. Në fund me kujdes kontrollohet dyshemeja. Renditja natyrisht mund të jetë e ndryshme por është me rëndësi të mbahet një rend i caktuar, ashtu që të mos kalohet as harrohet asgjë. g.Ndonëse me rastin e bastisjes e dimë çka kërkojmë gjegjësisht çka duhet, para së gjithash gjithmonë duhet pasur kujdes edhe objektet që tregojnë ekzistimin e ndonjë vepre tjetër penale si dhe objektet të cilat në kuptim të dispozitave të ligjit penal, duhet të konfiskohen. Sa u përket pyetjeve ku duhet kërkuar të gjitha, parimisht mund të thuhet: Duhet të kërkohen gjithkund, gjithsesi, me kujdes për llojin dhe dimensionin e objektit që shërohet, por me atë rast si udhërrëfyes i caktuar mund të shërbejë profesioni, zanati, prirjet e veçanta dhe vetitë personale të personit të dyshuar. Çdo njeri në mënyrë të pavetëdijshme është i ngarkuar me profesionin dhe prirjen e tij që mund të shprehet edhe në zgjedhjen e vendit për fshehjen e objektit. Kështu p.sh. muratori objektin sigurisht do ta fshehë në mur, zdrukthëtari në tavolinë apo në pjesë tjera të mobileve, amvisja në rroba dhe në orman, në jastëk, etj. Megjithatë 293 udhërrëfyesi i tillë nuk guxon të na shmangë dhe të kërkojmë vetëm atje ku sipas profesionit apo rrethanave të posaçme mund të pritet, por duhet kërkuar më këmbëngulësi çdo gjë dhe gjithkund sendet e kërkuara ose derisa të mos përjashtohet mundësia se ato ekzistojnë në banesë ose në lokalin tjetër. Me këtë rast nuk duhet harruar se objektet e kërkuara mund të gjenden edhe atje ku më së paku pritet. Mjaft ilustrues për këtë është një rast nga praktika: Ekipi i operativistëve shumë detajisht e ka kontrolluar banesën e personit të dyshuar për keqpërdorim të shumës së madhe të të hollave. Fillimisht janë kërkuar të hollat. Ekipi nuk ka gjetur asgjë ndonëse i ka kontrolluar të gjitha përveç një vendi të vetëm i cili ka qenë shumë i dukshëm dhe nuk është dyshuar se aty mund të lihen të hollat. Të hollat e keqpërdorura kanë qenë në një pliko të madhe mbi tavolinën e kuzhinës! Askujt nga ekipi nuk i shkuar mendja që në atë vend të kërkohen ato. h.Pra, rol shumë të madh me rastin e kontrollimit ka personi i autorizuar zyrtarë i cili e vëzhgon të dyshuarin dhe anëtarët e tij gjatë bastisjes. Vëzhguesi duhet të bisedojë me personin tek i cili bëhet bastisja sepse frika, shqetësimi, relaksimi apo droja mund të përcillen edhe me ngjyrën e zërit, belbëzimi, ngatërrimi i fjalëve etj. Ndryshimet e tilla ndodhin edhe me ndërrimet fiziologjike (zbehja, djersitja, dridhja,etj). Vëzhguesi i kujdesshëm do t’i vërejë reagimet e personave të tillë të pandërgjegjshëm gjatë çdo mundësie të gjetjes së objektit të kërkuar. Pa marrë parasysh që personat e tillë përpiqen ta aktrojnë gjakftohtësinë ata nuk mund ta fshehin shqetësimin kur vendi “i nxehtë” është në pikën kritike, pra ku janë sendet e fshehura, por gjithashtu nuk mund ta fshehin edhe lehtësimin e tyre kur kontrolluesi i largohet vendit të tillë gjë që të gjithë operativistëve me përvojë do të mund t’u lehtësohej gjetja e objekteve të kërkuara. i. Midis kryesve të drejtpërdrejt të bastisjes dhe vëzhguesve duhet të ekzistojë një mënyrë e të kuptuarit paraprakisht e dakorduar sepse bisedat e hapura do t’i kuptonin edhe personat tjerë ku bëhet bastisja me ç’rast do të shkaktohej dëm i caktuar taktik. j. Nëse përmes informatorit kuptohet se ku gjenden objektet e fshehura (shënimi i saktë istrehimit të tyre) për shkaqe taktike nuk bën të shkohet drejt në atë vend, por bastisja fillon si zakonisht 294 sipas sistemit të rëndomtë në mënyrë që të mos zbulohet informatori. k.Bastisja bëhet në të gjitha lokalet që i përkasin të dyshuarit (pronarit ose bartësit të të drejtës së banimit ose lokalit afarist). Mirëpo, nëse ekziston dyshimi i bazuar se objektet e kërkuara janë strehuar tek farefisi, miku apo shoku ose ortaku, atëherë bastisja zgjerohet edhe në lokalet e tyre. Prandaj, në kuadër të përgatitjeve dhe planifikimit siç është cekur gjithmonë krahas vlerësimit ku duhet kërkuar duhet të vlerësohet dhe definohet tek kush duhet kërkuar. l. Me rastin e bastisjes duhet pasur kujdes për mundësinë e fshehjes së objekteve në strehimet ekzistuese potenciale, zbrastësirat, etj, si dhe në vendet e fshehta, speciale të përshtatura. Strehimet e mundshme pa përshtatje të posaçme. Mundësitë e fshehjes në banesë dhe në lokalet tjera duke i shfrytëzuar lokalet që tashmë janë të përshtatshme, zbrastësirat, etj, pothuajse janë të pakufizuara e që varet krejtësisht nga aftësia e të dyshuarit dhe nga lloji dhe dimensioni i objektit që fshihet, sepse sa më të vegjël të jenë objektet aq më lehtë është që të fshihen. P.sh. do të cekim se në çka duhet përqendruar vëmendjen me rastin e bastisjes. Objektet e ndryshme (varësisht prej veçorive, madhësisë dhe strukturës) mund të fshihen prandaj duhet të kërkohen me kujdes të posaçëm: ¾ Në mure dhe mbi mure (pas pasqyrës, pas pikturës, pas kalendarit; etj) ¾ Në kornizat e fotografive dhe pikturave, pas pasqyrave, diplomave, pikturave të shenjtëve, etj; ¾ Në mobile dhe në orendi (në ormane, vitrina nate, shtretër, komode, rregall, rafte, tavolina, karriga, fotele, etj.) ¾ Në pjesën e poshtme të karriges, tavolinës, etj, me ngjitje (me ngjitës, kit, trakë ngjitëse, etj) ¾ Në zbrastësirat e mobileve të punuara me gypa, zbrastësira të këmbëve të karrigeve, tavolinave, etj. ¾ Në pjesët e varëseve, në paradhomë ose orman, në zbraztësirat e varëseve, ombrella, etj; 295 ¾ Në rrobat e hekurosura, të papastra (në kofinin e rrobave ose në lavatriçe), në jastëk, jogi, jorgan, dhe shtroja tjera, etj; ¾ Në legen të WC-së, në gypat e ngrohjes qëndrore, të plinit, luster dhe të qirinjëve, etj; ¾ Në bombola dhe në enë të kuzhinës (tasat, tenxheret, bombolat e kompotit, në kripë, sheqer, etj); ¾ Në instrumentet muzikore (piano, kuti violine, kitarë, harmonikë, etj); ¾ Në vendet dhe zbrastësirat e TV, radioaparatit, magnetofonit, transistorit, frigoriferit, etj; ¾ Në lodrat e fëmijëve, ¾ Në libra ¾ Në vazo, tasa dhe sanduk lulesh ¾ Në trofe dhe rekuizita sportive; ¾ Në vende shumë të dukshme, p.sh. mbi tavolinë të kuzhinës, nën gazetën ditore (dihet nga psikologjia se gjërat më të dukshme shpesh nuk vërehen); ¾ Në shporet, kaminë, tymtar, hedhurina, hi, nën dru, nën thëngjill, etj; ¾ Në tavan, midis ose nën rroba të vjetra, në grurë, në miell, pas trarit, etj ¾ Në bodrum, shupë, pleme, etj. Strehimorja e ndërtuar speciale ose e përshtatur speciale e fshehtë Strehimoret e fshehta mund të jenë speciale të ndërtuara, të ndrequra ose të meremetuara, të kamufluara “qorr”, hapësirat në banesë, në ndërtesa afariste ose të banimit, ndërtesa bujqësore, etj. Edhepse strehimoret e tilla në banesat dhe shtëpitë e sotme të ndërtuara serike dhe të tipizuara nuk përjashtohet mundësia që ndonjë kriminel profesional sidomos kontrabandistët që janë përcaktuar gjatë për veprimtari kriminale ta planifikojnë edhe këtë veprimtari, atëherë ndërtojnë strehimore të tilla dhe bunkerë. Prandaj në rast dyshimi duhet të maten të gjitha muret (gjatësia dhe trashësia e tyre) dhe sipërfaqja e lokalit dhe të krahasohen me planin e ndërtesës, gjegjësisht lokalit. Kjo gjithashtu vlen edhe në aspektin e ekzistimit të dyshemeve të dyshimta “qorre”. Dallimi në dimensione i mureve, dyshemeve dhe ndërmjetësve si në kuadraturë ashtu edhe kubaturë në krahasim me atë që është në përshkrim, gjegjësisht në plan e arsyetojnë dyshimin se ekzistojnë ndërtime të fshehta brenda ose 296 bunkerë. Zbrastësirat eventuale dhe daljet e kamufluara në mure mund të konstatohen duke i goditur me çekan ose objekt tjetër të përshtatshëm murin, me ç’rast zbaztësira jep tinguj kumbues. Bunkerët e fshehtë dhe strehimoret nganjëherë mund të gjenden nën shkallë, mbi furrat e murosura dhe në korridor. Hyrjet e fshehta në ata bunkerë mund të jenë të kamufluara me ndonjë varëse muri, orman, rrëgall të fiksuar, rafte, pasqyrë muri, shporet, fotografi, tapeta muri etj, prandaj mobilet dhe sendet tjera jo vetëm që duhet të kontrollohen por edhe të lëkunden nga muri, të largohen nga një vend në tjetrin dhe sipas nevojës edhe shkoqen tapetat. Duhet pasur kujdes që disa objekte mund të jenë edhe të groposura, të fshehura nën parket, në tokë, në kopsht, në shupë, etj. Me një mbikëqyrje të kujdesshme mund të vërehen shenja të caktuara dhe gjurmë të fshehjeve të tilla. Nëse p.sh. ka vija në dërrasa ose nëpër kënde të dyshemesë ose parketit që janë të freskëta, nëse edhe nuk ka në to pluhur ose papastërti si në të gjitha të tjerat, nëse rishtazi është mbjellë lulja jo vetëm në një vend, nëse rishtazi është gëlqerosur vetëm një mur ose pjesë e tij, nëse tapetat janë ndërruar vetëm në një pjesë të murit, nëse dheu në bodrum është i shprishtë dhe i freskët e i mihur, etj, krejt kjo shërben si indikator ku duhet kërkuar. Strehimoret e fshehta mund të jenë të ndërtuara në vende të posaçme dhe në skaje të mobileve dhe objekteve tjera, p.sh. (fundi i dyfishtë në tavolina, ormani i natës, sandukët e ndryshëm, pjesët e dyfishta të mobileve, etj), për çka me rastin e bastisjes gjithashtu duhet pasur kujdes. Vlen të kihet kujdes sidomos për atë që disa objekte shpesh fshihen duke i qepur në rroba, shtroja, tapiceri të mobileve, etj. Disa kriminelë i fshehin gjërat edhe në shtrojën e krevatit ku shtrihet i sëmuri ose i sëmuri i simuluar, në rast nevoje dhe në raste të tjera duhet thirrur mjeku. Mjete ndihmëse për bastisje mund të konsiderohen detektorët për metal dhe qentë gjurmues. Detektori për metal mund të shfrytëzohet me sukses për gjetjen e objekteve të metalta me supozim se në atë rreth nuk ka objekte tjera të metalta për bastisje. Kështu p.sh. është e padobishme shfrytëzimi i detektorit për metal në ndërtesë me armaturë dhe beton (sepse në beton ka hekur), pastaj në afërsi të instalimeve të metalta, veglave, radio dhe TV antenave, enëve të metalta, etj. Qeni gjurmues mund të shfrytëzohet me sukses me rastin e kërkimit të personave, kufomave dhe narkotikëve, përndryshe rastin e bastisjes 297 shfrytëzohen edhe mjetet e ndryshme ndihmëse – varësisht prej llojit dhe madhësisë së tyre dhe prej vendeve të mundshme të supozuara: shufrat e metalta, çekan, lopatë, varreza, etj. deri tek buldozerët dhe eskavatorët. Në fund, lidhur me bastisjen e banesave dhe lokaleve tjera duhet të përmenden edhe dy gjerë të cilat në aspektin taktik janë shumë të rëndësishme. Së pari, me rastin e përgatitjes dhe kryerjes së bastisjes duhet udhëhequr edhe me parimin e proporcionalitetit. Midis vlerës dhe rëndësisë së objektit të kërkuar ose personit dhe madhësisë dhe gjerësisë së bastisjes duhet të ekzistojë baraspeshë e arsyeshme. Tjetër duhet të jetë dimensioni i masave dhe veprimeve nëse kërkohet ndonjë gjë e zakonshme, p.sh. biçikleta ose ora e vjedhur tek kryesi i zakonshëm natyror i veprës penale, gjegjësisht i dyshuari, kurse ndryshe nëse bastisja bëhet tek banditi i rrezikshëm – kontrabandisti i drogës, falsifikuesi i parave, etj. Derisa në rastin e parë bastisjen mund ta bëjnë gjithsej 2 persona zyrtarë, në rastet tjera më të ndërlikuara dhe të rënda kërkohet numër më i madh i operativistëve. I njëjti kriter vlen edhe në raport me dimensionin dhe gjerësinë e bastisjes në raport me shpërndarjen, demontimin e mobileve, thyerjen, mihjen, etj. Mirëpo, bastisja kurrë nuk guxon të bëhet sipërfaqësisht, sepse atëherë më shumë mund të ketë dëm sesa dobi. E dyta, bastisja e kryer një herë në banesë apo lokal nuk do të thotë të mos përsëritet më. Bastisja duhet të përsëritet nëse për këtë ekzistojnë arsyet taktike. Shpesh konsiderohet se banesa e bastisur është strehimorja më e mirë, prandaj kriminelët e rryer i shfrytëzojnë me të madhe. Situatën e tillë duke shfrytëzuar parimin taktik të befasisë duhet shfrytëzuar edhe personat zyrtarë të autorizuar. Përveç kësaj, nganjëherë rezultati i bastisjes është i lodhtë ose gjysmak, për arsye se nuk kemi ditur çka duhet kërkuar krejt, dhe në çfarë duhet përqendruar vëmendjen, prandaj përsëritja e bastisjes është e arsyeshme. 12.4.1. Kontrollimi i automjeteve të qarkullimit dhe i trenave Mjetet e qarkullimit, të udhëtarëve, autobusët, automjetet komerciale dhe trenat (transportues dhe të udhëtarëve) shumë shpesh shfrytëzohen për veprimtari kriminale dhe tjetër të dëmshme shoqërore. Për bartje të shpejtë, fshehje, arratisje të të dënuarve, kriminelëve profesional dhe 298 tjerë të rrezikshëm dhe të personave të dyshimtë, për fshehjen dhe transportin e objekteve që janë fituar me vepër penale dhe kundërvajtje ose shërbejnë si mjet për kryerjen e veprës penale ose kundërvajtjen. Në disa forma të shfaqjes së veprimtarisë kriminale shfaqen automjetet e qarkullimit dhe trenat si shumë të rëndësishme dhe nganjëherë kanë rol vendimtar (format e ndryshme të kontrabandës me armë, narkotikëve, valutat e jashtme, metalet e çmueshme, trashëgimitë, pasuritë kulturore, sulmet e organizuara banditeske, vjedhjet, vjedhjet me thyerje, vjedhjet e xhepave, etj, në seri të mëdha dhe me bartje të shpejtë nga një vend në tjetrin).Automobilat e udhëtarëve, trenat dhe mjetet tjera transportuese janë të përshtatshme për bartjen e materialit progandues armiqësor, për bartjen e fshehtë të mjeteve, për akte terroriste – diverzive, për bartjen e fshehtë të gjërave me prejardhje të dyshimtë. Edhe këtu sikurse në lokale mund të shfrytëzohen strehimoret ekzistuese në automjete, por mund të konstruktohen edhe strehimore të fshehta dhe bunkerë. Prandaj edhe bastisja e mjeteve të tilla të transportit nga paraqitet si veprim operativ taktik i ndërlikuar. Bastisja apo kontrollimi i automjeteve të udhëtarëve. Siç është cekur edhe në kreun për kontrollin dhe rregullimin e qarkullimit në komunikacion, është e mundur dhe e nevojshme që në firmën e kontrollit rutinor dhe kontrollit teknik të automjeteve si dhe të lejes së qarkullimit dhe të patent shoferit shumë shpesh të realizohet njohuria operative dhe qëllimi operativ tek i cili përndryshe arrihet me bastisje formale si veprim hetimor, sepse veprimi i tillë nuk e meriton kushtin formal dhe kufizimet që kanë të bëjnë me bastisjen si veprim hetimor (urdhëresa, prania e dëshmitarëve, etj). Për kontrollin formal, për dallim nga ai formal, bëhet fjalë kur kontrollimi i automjeteve duhet të kryhet shumë detajisht, duke përfshirë edhe çmontimin e disa pjesëve të automjetit me qëllim të gjetjes së strehimores së fshehtë. Mirëpo, pa marrë parasysh se a është fjala për kontrollin joformal apo për veprimin hetimor vlen t’i përmbahemi në esencë të njëjtave rregulla taktike në aspektin e renditjes dhe mënyrës së kontrollimit në raport me orientimin ku mund të gjenden strehimoret e fshehta, ku duhet kërkuar, cilat janë pjesë të përshtatshme për fshehje, etj. vetëm se këto rregulla të zbatohen me të njëjtin intensitet. Kur bëhet kontrolli detaj i automobilit këtë duhet sipas mundësisë ta bëjmë në ndonjë vend të përshtatshëm të mbyllur, në punëtori mbi kanal, ose duke shfrytëzuar vinçin gjegjës në mënyrë që të mund të kryhet kontrolli edhe i pjesës së poshtme të automjetit. 299 Për kontrollimin e suksesshëm të automjetit të udhëtarëve është me rëndësi njohja e konstruksionit të tij me qëllim të gjetjes më të lehtë të vendit dhe të zbrazësive që shërbejnë si strehimore të fshehta ose mund të ndërtohen strehimore të tilla. Veçoritë konstruktive, zbrazësitë, hapjet dhe vendet dallohen sipas llojit dhe tipit të automjetit, për çka është e dobishme të sigurohet prospekti i automjetit. Tek bastisjet detaje të automjeteve më së mirë është të angazhohet automekaniku i policisë me pajisjet përkatëse dhe mjetet për demontim të disa pjesëve të automjetit. Në cilën pjesë të automjetit fillon kontrollimi dhe sipas cilës radhë kryhet, çka kërkohet, cilat pjesë duhet çmontuar dhe kontrolluar – krejt kjo varet nga situata konkrete dhe vlerësimi i personave zyrtarë të autorizuar. Është e zakonshme që automobili së pari të kontrollohet së jashtmi, me qëllim të perceptimit të gjurmëve eventuale ose çfarëdo shenje që arsyeton dyshimin për fshehje. Mirëpo, sa herë që dyshohet se në automobil mund të gjenden persona të rrezikshëm (kriminelë të armatosur, persona nga të cilët pritet rezistencë) së pari duhet ndërmarrë të gjitha masat e kujdesit të shtuar, duke përfshirë edhe kontrollimin e personave; shoferit dhe udhëtarëve dhe bllokimin e veturave. Varësisht se çka kërkohet, çfarë dimensioni ka objekti, a kryhet kontrollimi detaj me çmontim të disa pjesëve të automjetit ose bëhet vetëm kontrollimi i pjesshëm ose joformal, si strehimore të fshehta të mundshme kërkohen: ¾ Me goditje të lehta me çekan gome në vende të caktuara, me lëkundje të ngadalshme të automjetit, djathtas-majtas dhe poshtëlartë verifikohet se a gjendet diçka në automjet dhe a vibrojnë ato; ¾ Vlerësohet se në çfarë mase është i ngarkuar automobili, p.sh. a është pjesa e pasme e ulur ndonëse nga ngarkesa e dukshme nuk ishte dashur të jetë aq e ulur. Sipas nevojës verifikohet vjetërsia e amortizatorëve dhe përcaktohet se a janë të sforcuar ata për mundësimin e ngarkesës së automobilit pa u vërejtur në pneumatikë; ¾ Kontrollohen mbrojtësit nga ana e brendshme; ¾ Kontrollohet hapësira pas fareve; ¾ Kontrollohet hapësira pas dritave të pasme; ¾ Hiqen kapakët e rrotave; 300 ¾ Derisa automjeti është mbi kanal ose i ngritur me vinç lahet dhe kontrollohet pjesa e poshtme e tij, kërkohen gjurmët e mbylljes së mëvonshme të podit, pragjeve, etj, sipas nevojës hiqen edhe pllakat mbrojtëse dhe llamarina me qëllim të kërkimit të hapësirës prapa tyre; ¾ Sipas nevojës (në rast dyshimi) u lëshohet ajri pneumatikëve dhe kontrollohet brendia e tyre; ¾ Në brendi të automjetit nxirren të gjitha karriget dhe kontrollohen, hiqen dhe kontrollohen ndërresat e karrigeve, tapiceria e dyerve dhe e kulmit dhe xhepat e ndryshëm të fshehtë dhe të dukshëm; ¾ Nxirren dhe kontrollohen shtrojat e automobilit; ¾ Hapen dhe mbyllen dritaret me qëllim të kontrollimit të zbrazësive, kontrollohet hapësira rreth e përqark dritave të brendshme dhe prapa tyre; ¾ Kontrollohen stabilimentet pranë timonit dhe hapësira nën instrumente; ¾ Hiqet dhe kontrollohet shtresa mbrojtëse e erës; ¾ Kontrollohen zgavrat e ngrohjes dhe ventilacionit; ¾ Kontrollohet hapësira prapa radiokasetofonit; ¾ Hiqen pjesët zbukuruese të pragjeve dhe kërkohen gjurmët e saldimit në ta dhe në dysheme; ¾ Në vendin ku është vendosur motori krahasohen numrat e motorit dhe shasisë me numrat e librezës së qarkullimit, kërkohet vendi i mbylljes së tyre, gjurmët e gërryerjes dhe shtypjes së tyre dhe të gjitha zbrazësitë; ¾ Kontrollohet ena për pastrimin e mbrojtësve të erës; ¾ Kontrollohet filtri i ajrit; ¾ Rezervuari i derivatit dhe vendi për vaj verifikohen me shufra të holla. Me çka konstatohet thellësia e tyre dhe niveli i derivatit, pas së cilës krahasohet niveli i derivatit në gjendjen që e tregon instrumenti në veturë për nivelin e derivatit në pllakën komanduese (treguesi i nivelit të derivatit) sikurse edhe me vëllimin që tregohet me prospekt. Gjithsesi mospërputhja e përmasave kërkon kontroll detaj; ¾ Kontrollohet dhe sipas nevojës çmontohet dhe analizohet detajisht bateria (për shkak të mundësisë që bateria e vëllimit më të vogël vendoset në kuti më të madhe të akumulatorit me qëllim të shfrytëzimit të hapësirës brenda për fshehje të objekteve të veprës penale; ¾ Lëshohet ajri nga pneumatiku rezervë dhe kontrollohet; 301 ¾ Nga hapësira e bagazhit nxirren dhe kontrollohen të gjitha gjërat; kërkohet dyshemeja e dyfishtë nën bagazh, si dhe eventualisht ndërtimi i dyfishtë në pjesën e ulëseve të pasme; ¾ Hiqen dhe kontrollohen pjesët zbukuruese të dritave të frenjave, sipas nevojës nxirret tërë sistemi për ndriçim me qëllim të zbulimit të vendeve të fshehta; ¾ Kërkohen dhe hulumtohen gjurmët e saldimit rishtazi, shpimit, kokat e vidave dhe indikatorët tjerë për bunkerë të fshehtë, etj. ¾ Në praktikën e deritashme është konstatuar se ka mundësi të mëdha për fshehje në automobilat e udhëtarëve të prodhimit amerikan, pastaj “Mercedesi” (sidomos tipi i vjetër), “Citroeni”, “Opeli”, etj. prandaj është shumë e dobishme që të përcillen rregullisht të gjitha ndryshimet dhe zgjidhjet konstruktive të disa tipave dhe llojeve të automobilave; Kontrollimi i autobusëve. Kontrollimi i autobusëve bëhet sipas rregullave të njëjta taktike që zbatohen tek kontrolli i automobilave të udhëtarëve, por duhet të kihet kujdes për specifikat që rezultojnë nga hapësira shumë më e madhe, ndërmjet hapësirave, zbrazësive dhe elementeve konstruktive që mund të shërbejnë si strehime të përshtatshme të fshehta afatgjate. Dimensioni i kontrollit varet nga vlerësimi i një varg rrethanash siç është shkalla e bazueshmërisë së dyshimit se në autobus fshihet dhe transportohet sasia më e vogël ose më e madhe e mallit që rrjedh nga vepra penale, objektet e destinuara për kontrabandë (armët, drogat, etj), bazueshmëria e dyshimit se personi që e nget shfrytëzon strehime të fshehta speciale të punuara ashtu që numri më i madh ose më i vogël i udhëtarëve fshehë objekte të veprave penale. Sidomos janë interesant autobusët e vijave ndërkombëtare për bartjen e udhëtarëve sepse nuk pritet që organet doganore në kalimet kufitare të jenë në gjendje që çdo autobus të dyshuar ta kontrollojnë detajisht. Duhet të zgjidhet vendi i përshtatshëm për kontroll të autobusit të dyshimtë me qëllim që të shmangen kureshtarët dhe ndërhyrjet anash dhe pengimi i ekipit që bën kontrollin. Për kontrollim detaj të autobusit nevojitet numër më i madh i personave të autorizuar zyrtarë. Një pjesë e ekipit e kontrollon autobusin, kurse tjetra e inspekton dhe sipas nevojës i kontrollon edhe udhëtarët. Udhëtarët dhe personeli i autobusit përveç shoferit duhet të dalin jashtë autobusit së bashku me bagazhin e tyre (përveç atij të cilin konduktori e ka vendosur në 302 hapësirën e posaçme të bagazhit). Edhe tek kontrollimi i autobusit është e domosdoshme pjesëmarrja e profesionistëve (automekanikut) me veglat e nevojshme. Me çfarë radhe do të bëhet kontrollimi vendosë udhëheqësi i ekipit sipas rrethanave konkrete. Është me rëndësi që kontrollimi të bëhet sistematikisht sipas një rendi të caktuar të paramenduar ashtu që asgjë të mos lëshohet pa u kontrolluar. Me rastin e kontrollimit, sidomos kujdes të posaçëm duhet kushtuar karrigeve, mbulojave dhe tapicerisë, dyshemesë, tavanit, dyshemesë së dyfishtë, radiatorëve, ventilatorëve, dritave, tabelës komanduese, pjesës së përparme, timonit dhe kutisë së ndërruesit të shpejtësive, zbrazësive të ndryshme, vendet për vendosjen e bagazhit, pjesëve rezervë dhe veglave. Duhet të kërkohen anë të dyfishta siç është dyshemeja, punimet speciale, etj. Shkurt duhet kontrolluar të gjitha ato pjesë dhe vende e hapësira të zbrazëta sikurse tek automobili i udhëtarëve, kurse pas tërë kësaj edhe ato që janë karakteristike për autobusin. Me këtë rast nuk guxon të harrohet se pas pasqyrës, pikturave dhe zbukurimeve të ndryshme mund të fshihen objektet e dimensionit të vogël (të hollat, valutat e jashtme, narkotikët, argjendi, etj). Nën autobus ndonjëherë lidhen paketa të tëra afër diferencialit të rrotave të përparme dhe të pasme, kurse nën mbrojtësit e rrotave dhe gjatë kthesave lidhen thasë të tërë. Në tavan të autobusit gjithashtu mund të gjenden strehime të punuara dhe të përshtatura me shkathtësi. Kontrollimi i frigoriferëve, cisternave dhe automjeteve tjera transportuese. Kontrollimi i cisternave, frigoriferëve dhe kamionëve me rimorkio dhe pa të, kombibusëve dhe automjeteve tjera qarkulluese (komerciale) shpesh paraqitet si aktivitet mjaft kompleks operativtaktik. Në kërkimin e tillë zakonisht duhet të marrin pjesë një numër më i madh i personave zyrtarë, varësisht nga lloji dhe tipi i automjetit dhe lloji i ngarkesës është e nevojshme që të angazhohet edhe profili adekuat i profesionistëve (automekaniku, pirotekniku, inspektori sanitar) me mjete dhe pajisje të nevojshme. Kur është fjala për transportin ndërkombëtar duhet të vendoset bashkëpunimi i ngushtë me organet doganore. Me rastin e kontrollimit detaj të automjeteve komerciale motorike ndër të tjera është e nevojshme të përqendrohet vëmendje e posaçme në: - pjesët e karrocerisë (për shkak të mundësisë së ekzistimit të nënkulmit të dyfishtë dhe të strehimeve të kamufluara; 303 - vendi i motorit dhe të gjitha zbrazësitë e konstruktuara, ndenjëset, etj; - hapësira në kabinë (pjesët e dyerve, karrigeve, hapësira nën karrige, dyshemeje, kulmi, vendi nën dhe pas tabelës instrumentale, pjesa e përparme rreth timonit, kutia e ndërruesit të shpejtësive, boshti i ndërruesit të shpejtësive, etj); - pjesa e poshtme e automjetit (pjesa e poshtme e dyshemesë, shasia, lamelat mbrojtëse, kthesat, boshti i kardonit, rrota rezervë, etj); - rrotat e automjetit; - pjesa e përparme apo kutia për veglat dhe pjesët rezervë. Është karakteristikë se pjesët e dyfishta të karrocerisë së kamionit nganjëherë aq mirë kamuflohen nga ekspertët e ushtruar për kontrabandë saqë fitohet përshtypja homogjene sikurse të ishte fjala për një anë. Kjo gjithashtu vlen edhe për dyshemenë e karrocerisë, prandaj në rast dyshimi ndër të tjera duhet të maten pjesët anësore dhe dyshemeja (trashësia e tyre) dhe dimensionet e fituara të krahasohen me dimensionet e prospektit të fabrikës. Çdo mospërputhje e shton dyshimin që të bëhet kontrollimi i hollësishëm. Emblemat e doganave në automjetet komerciale (blombat), sidomos në automjetet me të ashtuquajturën TIR nuk paraqesin garanci se në automjetin e blombuar nuk ka mall të kontrabanduar dhe të rrejshëm ose pjesë të tij, prandaj kjo nuk është dëshmi e besueshme se në kamion gjenden mu ai mall për të cilin shkruhet në dokumentin përcjellës, kurse në anën tjetër edhe ato dokumente mund të jenë të falsifikuara. Në praktikë ka pasur mjaft raste që transportuesit të merren krahas me kontrabandë, heqin blombat me kujdes dhe e ndërrojnë ngarkesën ose një pjesë të saj dhe blombën përsëri e vendosin në vendin e vet aq shkathët sa që nuk vërehet asnjë ndryshim pa një analizë të kujdesshme. Natyrisht në të gjitha rastet e tilla gjithashtu është i nevojshëm realizimi i bashkëpunimit midis SJS-së dhe organeve të doganës. Kamionët cisterna dhe frigoriferë ofrojnë mundësi për punimin e vendeve të fshehta dhe bunkerëve dhe për transport të fshehur të mallit që ka origjinë nga vepra penale ose është i destinuar për kryerjen e veprës penale (armët, mjetet eksploduese, pijet alkoolike, kafja e narkotikët tjerë). Është paradoks që nga të gjitha automjetet komerciale pikërisht ato automjete janë më të përshtatshme për kontrabandë me mallra të ndryshme dhe me sasi të mëdha dhe në anën tjetër automjetet e tilla shumë rrallë kontrollohen nga organet e punëve të brendshme, madje 304 më rrallë se çdo automjet tjetër. Kjo me siguri për shkak se kontrolli dhe bastisja e kamionëve cisternë të jenë të mbushur me mjete ndezëse dhe frigoriferët me ngarkesa që prishen lehtë (artikuj të përditshëm) paraqet detyrë të rëndë dhe komplekse, kurse në aën tjetër kur është fjala për transportin ndërkombëtar ekziston iluzioni se çdo automjet i tillë do t’i nënshtrohet gjithmonë kontrollit detaj në kalimin kufitar. Kjo natyrisht është gabim. Mirëpo, pesha dhe kompleksiteti i detyrës nuk guxon të jetë pengesë dhe shtytje për pasivitet. Kontrolli i doganës megjithatë pak a shumë në mënyrë selektive dhe të hollësishme i qaset kontrollit vetëm në rastet e posaçme në bazë të shenjave të marra të indikatorëve të ndryshëm dhe perceptimeve në vendin e ngjarjes. Nga aspekti i realizimit të funksionit preventiv dhe represiv të organeve të punëve të brendshme, kontrollin dhe bastisjen e cisternave dhe frigoriferëve sikurse edhe të automjeteve komerciale gjithmonë duhet bërë në kuadër të kombinimit të masave tjera operative e kurrsesi në mënyrë të izoluar. Prandaj, kontrollimit eventual të automjeteve të tilla duhet t’i paraprijë përcjellja, shfrytëzimi i informatorëve dhe masat dhe aktivitetet e ngjashme nga sfera e kontrollit operativ, kështu që kontrolli eventual të kryhet vetëm kur të jenë pjekur bazat e mjaftueshme për dyshim se bëhet fjalë për veprën penale. Sipas rrethanave të rastit kontrollimi mund të shtyhet deri në kalimin kufitar dhe atëherë i hyhet kontrollit së bashku me organet doganore, me pretekstin e kontrollit doganor kështu që doganierët të jenë bartës të kontrollit (sepse ata kanë më tepër përvoja për këtë) është me rëndësi që të realizohen në kohën e duhur njohuritë operative që udhëzojnë në arsyeshmërinë dhe domosdonë e kontrollit dhe që në organet e doganës të realizohet bashkëpunimi efikas. Kamionët cisternë 4 ose më tepër dhomësh të cilat lidhen me një hapësirë të vogël të përshtatshme për fshehje. Mbulojat e tyre me qëllim të barrës së tyre të lëngët dhe duke pasur parasysh vendin e vendosjes, sidomos në shtrojën e cisternës dhe në muret e saj. Për kontrollimin e zbrazësive dhe zgavrave të ndryshme sidomos për kontrollimin e brendisë së cisternës duhet shfrytëzuar pasqyrat speciale me llamba të ndërtuara si dhe mjetet ndihmëse të duhura (me të cilat zakonisht disponojnë doganat). Kamionët frigoriferë kanë konstruktin e tillë që është ideal për fshehjen e sasive të mëdha të mallit. Hapësira në mes mureve të dhomëzës së frigoriferit është e gjerë 15cm dhe kur nxirret masa izoluese fitohet strehimi në çdo pikëpamje. Objektet e veprës penale 305 shpesh fshihen edhe në vetë instalimet termike, kanalet për ajër dhe në hapësirën e mekanizmit komandues. Kontrollimi i trenave. Për mundësitë e ndryshme për fshehjen e mallrave në trenat e udhëtarëve është bërë fjalë më herët. Trenat ofrojnë aq mundësi për shfrytëzimin e strehimeve të fshehta sa që është e pamundur të numërohen. Kontrollimi i trenave dukshëm dallon nga kontrollimi i cilitdo mjet të transportit për shkak të një varg specifikash që e karakterizojnë trenin si mjet shumë të madh dhe të ndërlikuar për transport të përbërë nga një numër i vogël ose i madh vagonësh. Kur në çdo automjet transporti gjenden sendet e fshehura kryesisht dihet ose lehtë vërtetohet kujt i takojnë. Në tren përkundrazi malli i dyshimtë i gjetur shpesh mbetet “mall pa pronar”. Kriminelët profesional të shkathtë për kontrabandë pothuajse asnjëherë nuk rrinë afër valixhes komprometuese, ata në aspektin forenzik ndahen nga “barra e rrezikshme” me qëllim të shmangies së reagimit të vet me ndryshime psikofizike. Krijojnë vend për fshehje sidomos me qëllim të shmangies së identifikimit si pronar të malli të fshehur. Kontrollimi paraprak dhe ai i vazhdueshëm është shumë i rëndësishëm të sigurohet në përcjelljen diskrete të udhëtarëve. Vendimi për kontrollimin detaj të trenit ose të ndonjë vagonete apo të një pjese nxirret vetëm pas dërgesave paraprake sistematike dhe përcjelljes së të gjitha specifikave të komunikacionit hekurudhor, përcjelljeve dhe vlerësimeve të situatës në trenin konkret ose në disa vagoneta apo pjesë që duhet të kontrollohen, të caktohet shkalla e bazës për dyshim që në trenin e caktuar apo në vagonin e tij ose në pjesën e tij gjenden objektet e fshehura të veprës penale. Dimensioni dhe dinamika e kontrollimit duhet ti përshtaten kohës së ndaljes së trenit në stacionin hekurudhor. Në këtë kuptim duhet të sigurohet kuadër i mjaftueshëm operativ me qëllim të kryerjes së shpejtë të kontrollit sistematik dhe efikas, kurse për mbajtjen më të gjatë të trenit në stacion duhet të vendoset vetëm në rastet e jashtëzakonshme kur për këtë ekzistojë arsyetimet e bazuara (dyshimi për përgatitjen e diversionit, ekzistimi i mjeteve për akte diversive terroriste). Me rastin e kontrollit të trenit gjithmonë duhet të bllokohet jo vetëm dalja por edhe hyrja në vagonetë si dhe të gjitha daljet sekondare duke pasur kujdes për mundësinë e kërcimit ose të hedhjes së gjërave, të ngritjes mbi pullaz, etj. Sidomos si strehime të fshehta të mundshme duhet të kontrollohen: 306 ¾ pjesa e rrotave dhe boshteve, hapësirat për vaj që shërbejnë për lyerjen e rrotave (eksplozivi dhe bombat e kurdisura në vagonë me 4 boshte) në mënyrën më efikase vendosen dhe fshihen mbi boshte por edhe në vendet ku gjendet bateria; ¾ Hapësirat, zbrazëtirat dhe elementet e konstruktuara nën dhe mbi vagonë; ¾ Muret e vagonit dhe parandërtimet e mureve, të kupeve (muret e korridoreve nëpër të cilat hyhet në kupe kanë anë të dyfishta, kurse zbrazësia fitohet në tërë vagonin); ¾ Tavani i vagonit; ¾ Ngjitësit e vagonëve; ¾ Shkallët; ¾ Korridoret (sidomos tepihët, radiatorët dhe tavane); ¾ Karriget, hapësirat nën dhe pas karrigeve; ¾ Hapësirat pas pasqyrave, fotografive, listës së inventarit, pjesët e ngrohjes, lusterët, instalimi i ujësjellësit, etj; ¾ Hapësirat e tualetit (ormani, lavamani, filxhani i WC-së, kova e ujit, vendi pas pasqyrës, etj); ¾ Rezervuari i ujit që gjendet në çdo vagon dhe mund të shërbejë për strehim; ¾ Hapësira në lokomotivën me avull (pjesë të ndryshme, sandukët, thëngjilli, etj). ¾ Automjeti postar dhe paketat; ¾ Vagoneta e restaurantit dhe bufesë (vendi ku përgatitet ushqimi dhe pijet, banaku, raftet, frigoriferi), etj. ¾ Kusheti i fjetjes (shtretërit, shtrojat, vendi nën dhe pas shtretërve, muret, dyshemeja, pllakarët, lavamani, dritat etj); Nga mjetet teknike dhe ndihmëse me rastin e kontrollimit të trenit shfrytëzohen garniturat e çelësave gjegjës (dorezat, bateritë, llambat e dorës me bateri, sondniturat, llambat me kuarc, kaçavidat e zakonshme dhe me bateri, detektori i vogël i dorës, pasqyrat speciale për kontrollimin e pjesës së poshtme të trenit, fotoaparati, etj.) 12.4.2. Kontrollimi i terrenit Kontrollimi i terrenit ndërmerret me qëllim të zbulimit të objekteve dhe gjurmëve të veprës penale, zbulimit të viktimës së veprës penale (kufomës së fshehur), me qëllim të zbulimit të personave të humbur ose që e kanë humbur rrugën, personave të cilët kanë humbur jetën nga fatkeqësitë elementare, etj. Kontrollimi i terrenit me qëllim të zbulimit 307 dhe kapjes së kryesit të veprës penale, të dënuarve të arratisur ose personave të arrestuar dhe personave të organizuar me qëllim të kryerjes së veprave penale, është pjesë e pandashme e ndjekjes si masë komplekse operative – taktike, për të cilën vlen rregullat e caktuara specifike taktike, prandaj kontrolli i tillë për arsye praktike posaçërisht përpunohet te ndjekja, ndonëse gjithmonë duhet pas mendjen se rregullat themelore taktike të kontrollimit të terrenit vlen njësoj pa marrë parasysh se çka kërkohet me kontrollimin. Kontrollimi i terrenit (vendit të hapur) për nga format dhe intensiteti mund të jetë veprimtari operative – taktike e llojllojshme, mund të ketë karakter të kërkimit operativ jo formal të personave dhe sendeve, mund të jetë pjesë përbërëse e shikimit të vendit të ngjarjes si aktivitet hetimor, mund të jetë pjesë e pandashme e racisë, e bllokadës, e përcjelljes, etj, kurse mund të jetë edhe aktivitet i pavarur hetimor. Për nga dimensioni dhe shtrirja kontrollimi i terrenit mund të jetë i kufizuar në hapësirë relativisht të vogël (kopsht, livadh, arë, urë), kurse mund të përfshijë edhe territore shumë më të mëdha (ara, pyje, lumenj, liqe, etj). Së këndejmi është e pamundur që për situata të tilla të ndryshme taktike t’i shkoqisim të gjitha rregullat dhe metodat taktike të veprimit, por vetëm do të flasim për disa rregulla të përgjithshme nga përvoja të cilave duhet përmbajtur me disa shmangie më të vogla ose më të mëdha me rastin e çdo kërkimi të terrenit. Në raport me llojet tjera të kontrollit, kontrollimi i terrenit i cili ndërmerret me qëllim të zbulimit të objekteve dhe gjurmëve të veprës penale, është specifik, për shkak se gjithmonë duhet vërtetuar dhe dëshmuar se kujt i takojnë objektet dhe gjurmët e tilla, gjegjësisht prej nga, ose nga kush e kanë origjinën, kurse kjo do të thotë se me rastin e zbulimit të objekteve dhe gjurmëve të tilla duhet të kryhet edhe shikimi i vendit të ngjarjes, e pastaj të ndërmerren masa dhe aktivitete tjera operative me qëllim të identifikimit të kryesit ose viktimës së veprës penale. Kur kërkohen viktimat e veprës penale, personat që kanë pësuar ose kanë humbur, personat e autorizuar zyrtar mund të kërkojnë edhe pjesëmarrjen dhe ndihmën e qytetarëve për kërkimin e drejtpërdrejt të tyre. Natyrisht ndihma e qytetarëve kërkohet edhe në raste tjera (informata të dobishme, angazhimi i njohësve të mirë të terrenit), mirëpo, sipas të gjitha gjasave ajo nuk mund të jetë ashtu e qartë dhe 308 masive sikurse në situatën e parë. Kontrollimi i terrenit mund të jetë sidomos i vështirësuar me madhësinë, konfiguracionin dhe llojllojshmërinë e territorit i cili duhet të kontrollohet. Territori mund të jetë siç kemi parë, tokë, lumë, liqe, pyll, mal, moçale, këneta, etj. Çdo vend i ka karakteristikat e veta dhe kërkon qasje të ndryshme organizative dhe taktike. Ajo që në qasjen e tillë pak a shumë është e përbashkët dhe së cilës duhet përmbajtur, ka të bëjë me: ¾ Duhet të sigurohen sa më shumë informata dhe shënime për karakteristikat e konfiguracionit, gjendjen paraprake, qasjen, kufijtë natyror dhe artificial dhe karakteristikat tjera të territorit i cili duhet të kontrollohen. Me këtë rast informatat duhet të kërkohet nga njohësit e mirë dhe të besueshëm (rojet e pyjeve, alpinistët, barinjtë, rojet e fushave, etj); ¾ Varësisht nga madhësia dhe dukja e territorit, tërë territori duhet të ndahet në territore më të vogla ose më të mëdha, në kuadraturë, zona, etj. Me qëllim që kontrollimi të kryhet sipas të planifikuar. Vetëm kontrollimi i tillë sistematik pa tejkalime të gjërave dhe pa lëshime edhe të pjesës më të vogël, mund të sjell deri te rezultatet pozitive. Nëse është fjala për territorin më të madh, kufijtë e sektorëve, kuadraturave apo zonave, duhet të shënohen me plan (më i miri është pjesa e hartës topografike) dhe të veçohen. ¾ Për kontrollimin e terrenit duhet angazhuar numër i mjaftuar njerëzish. Persona të autorizuar zyrtarë sipas rendit të caktuar, p.sh, në “numrin qitës”, duhet që kontrollimin ta kryejnë sistematikisht dhe shumë me kujdes. Distanca ndërmjet personave të autorizuar zyrtar të cilët e bëjnë kontrollimin dhe nga madhësia e objekteve të cilat kërkohen. Në vendin e hapur ku dukshmëria është e mirë, distanca mund të jetë më e madhe, gjithsesi, nëse toka nuk kontrollohet me qëllim të zbulimit të objekteve të imëta apo objekteve të mbuluara. Në pyll, dhe kaçube distanca mund të jetë 4 deri 5 metra, nëse kërkohen personat dhe objektet e mëdha, kurse në rastin e kërkimit të objekteve të imëta kjo distancë nuk guxon të jetë më e madhe se 1 deri 2 metra. ¾ Me rastin e kontrollimit të terrenit duhet të sigurohen mjetet e nevojshme teknike dhe ndihmëse (detektorët, shufrat e metalta, 309 lopatat, ose qentë gjurmues, etj). Nëse me pamjen vizuale vërehen indikatorët se objekti i kërkuar është i mihur në tokë – (toka e mihur rishtazi), ose indikatorët e tillë konstatohen me anë të detektorit apo qenit gjurmues, atëherë duhet me këmbëngulje dhe me kujdes të mihet toka deri në një thellësi të caktuar, derisa objekti i kërkuar të mos zbulohet ose derisa të mos përjashtohet mundësia se është i mbuluar me dhe në atë vend. ¾ Kur në vendin e hapur kërkohet kufoma e fshehur ose e mbuluar me dhe, vendi i fshehjes nganjëherë i tërheqë sorrat, qentë endacak, stërvinarët, etj, sidomos nëse kufoma është në pyll vetëm sipërfaqësisht e mbuluar dhe e mbuluar me fleta ose me degë. Derrat, dhelprat dhe grabitëçarët tjerë shpesh e zbulojnë kufomën, por ajo mund të zbulohet edhe për shkak të erës së rëndë. ¾ Kur kontrollimi bëhet me qëllim të zbulimit të objekteve të veprës penale për të cilat supozohet se janë të fshehura dikund në vend të hapur, ose me qëllim të zbulimit të trupit të vdekur të personit që ka qenë viktimë e veprës penale, bashkë me kontrollimin duhet kombinuar edhe aktivitete dhe masa tjera të ndryshme operative, siç janë pritat, përcjelljet, etj. dhe atë jo vetëm para dhe gjatë kontrollimit, por edhe pas kontrollimit, sidomos nëse kontrollimi ka qenë pa rezultate pozitive. Kontrollimi i terrenit mund edhe të përsëritet për arsyet e njëjta taktike për të cilat kemi folur në kapitullin për Kontrollimin apo Bastisjen Banesave dhe Lokaleve tjera. (Periç. V. 1987; fq. 368 – 388). 12.5. Konfiskimi i përkohshëm Ky veprim hetimor ka të bëjë me konfiskimin e përkohshëm, gjegjësisht me marrjen e objektit: 1) i cili sipas kodit penal duhet të konfiskohen, 2) të cilat mund të shërbejnë si provë në procedurën penale; 3) të cilat janë përfitim ose pjesë e përfitimit material të fituara me kryerje të veprës penale. Meqenëse dispozitat e KPP nuk parashohin se për çfarë objektesh në kuptimin fizik të fjalës bëhet fjalë, duhet të përfundohet se fjala është 310 para së gjithash për sendet e luajtshme, por nuk mund të përjashtohet edhe zbatimi ideor i kësaj mase në relacion me objektet e paluajtshme. Kjo masë realizohet si kufizim i disponimit të lirshëm dhe nënshtrimit të atyre objekteve rojës së veçantë në bazë të vendimit të gjykatës. Konfiskimi i përkohshëm i objekteve është veprim i marrjes në kuptimin e vërtetë fizik dhe të ndërrimit të posedimit dhe marrje për mbajtje fizike ose ruajtje në gjykatë, gjegjësisht për ndryshimin e gjendjes së posedimit në mënyrën siç përmbarohet posedimi ndaj paluejtshmërisë dhe objekteve të ngjashme me to, duke bashkëngjitë atë personave tjerë. Pastaj, si detyrë korrelative me konfiskimin e objektit parashihet edhe detyra e edicionit, gjegjësisht detyra e dhënies së objektit, i cili sipas ligjit penal duhet të merret ose i cili mund të shërbej me rastin e përcaktimit të fakteve në procedurën penale për secilin që posedon objektet të tilla. Sipas dispozitave të KPP, de fakto mund të konfiskohen tri lloj objektesh, e këto janë: objektet e përdorura për kryerje të veprës penale, objektet që kanë qenë të destinuara për kryerje të veprës panele, ose objektet që janë fituar me vepër penale. Kësaj mund t’i shtohen edhe objektet e fituara si shpërblim për vepër të kryer penale. Sipas dispozitave të Nenit 247, par. 3, personi i cili posedon objektet që mund të konfiskohen përkohësisht, është i detyruar që ato t’ia dorëzojë gjykatës sipas kërkesës. Gjykata e lëshon kërkesën e tillë, në bazë të propozimit me shkrim të prokurorit publik. Nëse personi i tillë refuzon t’i dorëzojë objektet mund të gjobitet me të holla, kurse nëse edhe pas kësaj refuzon t’i dorëzoj, atëherë mund edhe të burgoset. Burgu zgjat derisa objektet të mos dorëzohen, ose deri në përfundim të procedurës penale, por jo më gjatë se 1 muaj. Pastaj sipas dispozitës së të njëjtit Nen, parag. 5. për objektet e konfiskuara duhet të ceket se ku janë gjetur dhe të përshkruhen. Nga kjo përfundojmë se për këtë masë hetimore mbahet procesverbal, sikurse edhe për masat tjera hetimore. Natyrisht nëse konfiskimi është kryer në kuadër të kontrollimit apo bastisjes, atëherë këto objekte përshkruhen në procesverbalin e kontrollimit apo bastisjes së shtëpisë, banesës ose lokaleve tjera. Gjithashtu, nëse identifikimi i këtyre objekteve është i domosdoshëm, kjo do të sigurohet në mënyrë tjetër. Këtu mund të bëhet fjalë për fotografimin e objektit pas gjetjes ose dorëzimit, pastaj për paketimin edhe shënimin e tij, si dhe fotografimin pas paketimit. Në fund, për objektet e konfiskuara lëshohet një vërtetim mbi konfiskimin e përkohshëm. 311 Meqenëse është pak e besueshme që objektet do të dorëzoheshin vullnetarisht, mund të përfundohet se do të ishte oportune që këtë veprim hetimor ta kryejmë në kombinim para se gjithash me kontrollimin. Natyrisht se kjo do të ishte efikase edhe në kombinim me shikimin e vendit të ngjarjes, racinë ose arrestimin, varësisht prej situatës konkrete. Me atë rast nuk do të mund të ndodhte që të mbetet dilema se a i posedon personi i dyshuar të gjitha objektet apo vetëm një pjesë të cilën nuk ka dashur që vullnetarisht ta dorëzojë. Me dispozitat e KPP, është paraparë që policët, pa urdhëresë të gjykatës, në rastet e caktuara mund ta bëjnë konfiskimin e përkohshëm të objekteve, kjo ndodh p.sh, në rastet e kontrollimit pa urdhëresë të gjykatës. Neni 248 i KPP, ka paraparë se cilat objekte nuk mund të konfiskohen përkohësisht. Të tilla janë objektet në vijim: 1. letërkëmbimet dhe shënimet midis të pandehurit dhe personit i cili me dëshminë e tij do ta shkelte obligimin e ruajtjes së sekretit zyrtar apo ushtarak; 2. letërkëmbimet apo shënimet midis të pandehurit dhe mbrojtësit të tij për gjërat të cilat i pandehuri ia ka besuar si mbrojtës; 3. letër këmbimi dhe shënimi midis të pandehurit dhe të bashkakuzuarit gjatë procedurës së përbashkët; 4. letër këmbimi dhe shënimet midis të akuzuarit dhe bashkëshortit/ bashkëshortes, ose shokut apo shoqes jashtëmartesore; 5. letër këmbimet dhe shënimet midis të akuzuarit dhe të të afërmve të tij të fajësuar, nga vija vertikale, kushërinjve në vijën anësore deri në shkallën e tretë, si dhe kushërinjve nga gjinia e krushqisë deri në shkallën e dytë; 6. letër këmbimet dhe shënimet midis të akuzuarit dhe njerkut të tij; 7. letër këmbimet dhe shënimet midis të akuzuarit dhe të predikuesit të tij fetar; 8. letër këmbimet dhe shënimet midis të akuzuarit dhe avokatit, këshilltarit, mjekut, punëtorit social, ose psikologut, lidhur me atë se çka kanë kuptuar gjatë kryerjes së profesionit të tyre, kurse janë të detyruar që ta ruajnë atë si fshehtësi profesionale; 9. shkresat dhe shënimet midis të akuzuarit dhe gazetarëve. Kufizimet paraprake nuk zbatohen ndaj personave të cilët mund të mos dëshmojnë (Neni 159 i KPP), ose nuk janë të detyruar të dëshmojnë dhe kanë refuzuar të dëshmojnë (Neni 160 KPP), nëse janë të dyshuar 312 për shtytje, pjesëmarrje ose pengim të drejtësisë, ose marrja të mallit të vjedhur, ose kur objektet përkatëse janë fituar me vepër penale, ose janë shfrytëzuar, ose është dashur të shfrytëzohen për kryerje të veprës penale, ose kur rezultojnë nga vepra penale. 12.5.1. Procesverbali mbi konfiskimin e përkohshëm Në dispozitat e KPP-së, theksohet se me rastin e konfiskimit të objektit do të ceket ku janë gjetur dhe do të përshkruhet ai, kurse sipas nevojës do të sigurohet në mënyrë tjetër edhe identiteti i tyre. Edhepse kjo nuk është paraparë në mënyrë eksplicite, mund të përfundohet pa hamendje se ligjvënësi me këtë paragraf e ka paraparë hartimin e procesverbalit për konfiskimin e përkohshëm të objektit. Me dispozitat e KPP, është paraparë edhe përmbajtja e procesverbalit i cili përpilohet me rastin e ndërmarrjes së aktiviteteve hetimore argumentuese. Në këtë kuptim procesverbali mbi konfiskimin e përkohshëm të objekteve duhet të përmbajë të dhënat; kur dhe çfarë objekti është dorëzuar, gjegjësisht ku është gjetur me rastin e konfiskimit të detyrueshëm, sipas cilës çështje penale dhe me çfarë qëllimi, me përshkrimin e saktë të objektit, kurse sipas nevojës edhe me sigurimin e identitetit të tij në mënyrë tjetër. Ky përshkrim hynë si në procesverbal, ashtu edhe në vërtetimin mbi konfiskimin e përkohshëm, gjegjësisht marrjen e objektit i cili i dorëzohet poseduesit të tij. Pastaj përshkrimi duhet të jetë i tillë që sipas nevojës të mund të shërbejë për identifikim dhe për pengimin e ngatërrimit të tij me objekte tjera të ngjashme dhe krejt në fund, të mund të shërbejë si provë, nëse personi prej të cilit është marrë kërkon kompensimin material në rast të dëmtimit apo humbjes së atij objekti. 12.5.2. Vërtetimi për konfiskimin e përkohshëm Nga shtjellimet paraprake padyshim rezulton se vërtetimi për konfiskimin e përkohshëm të objektit është dokument zyrtarë i cili shërben në procedurë si provë, dokument, kurse lëshohet kur është në pyetje konfiskimi i përkohshëm i objektit. Siç kemi parë objektet konfiskohen përkohësisht në kuadër të ndonjë aktiviteti hetimor kur përpilohet edhe procesverbali për veprimin e kryer. Ajo që është e rëndësishme të theksohet është fakti se në procesverbalin për veprimin hetimor të kryer (konfiskim i përkohshëm i objektit, bastisje, shikim), gjithmonë duhet të ceket numri i vërtetimit për objektin e konfiskuar 313 përkohësisht, sepse ky në të vërtetë është dokument i cili plotësohet. Nga procesverbali për veprimin e caktuar të argumentimit dhe vërtetimi për konfiskimin e përkohshëm të objektit duhet të shihet qartë gjurma e lëvizjes së objektit të konfiskuar përkohësisht si dhe te kush momentalisht objekti gjendet për mbajtje/ruajtje. Në ligin e procedurës penale është paraparë se për objektet e konfiskuara lëshohet vërtetim, por nuk flitet për formën dhe përmbajtjen e tij. Mendimi ynë është se duhet të veprohet në mënyrë analoge sikurse me procesverbalin e konfiskimin e objektit dhe ngjashëm me këtë duhet të shkruhet edhe vërtetimi. Meqenëse vërtetimi gjithmonë është dokument përcjellës i procesverbalit, konsiderojmë se ai nuk duhet të përmbaj të gjitha elementet e procesverbalit, sepse kjo nuk do të ishte oportune, por vetëm disa prej tyre. Siç theksuam tashmë në rastet e bastisjes nuk mbahet procesverbal për konfiskimin e objektit të gjetur, por procesverbal për bastisje. Në procesverbal ceken dhe përshkruhen objektet e gjetura dhe të konfiskuara përkohësisht. Njësoj veprohet edhe me objektet e konfiskuara përkohësisht (që është e logjikshme) edhe me vërtetimin për konfiskimin e përkohshëm i cili është dokument përcjellës i procesverbalit të bastisjes, porse një ekzemplarë (origjinali) i dorëzohet personit të cilit përkohësisht i konfiskohen objektet. Thelbin e vërtetimit e përbën mënyra e përshkrimit të objektit i cili konfiskohet përkohësisht. Me këtë rast mendojmë në individualizimin e plotë të çdo objekti të konfiskuar. Kjo natyrisht nuk do të jetë gjithmonë lehtë të kryhet, gjegjësisht nganjëherë do të jetë shumë vështirë të përshkruhet në mënyrë të saktë objekti i konfiskuar. Mendimi ynë është se as paketimet origjinale të barnave narkotike nuk duhet a priori të konsiderohen si droga. Është e mundur që në paketimet origjinale të gjenden substancat (tabletat) të ngjashme me narkotikun origjinal dhe fare të mos bëhet fjalë për narkotikun. Kriminelët e rryer në këtë mënyrë fillimisht i mashtrojnë narkomanët, duke ua shitur drogën e rrejshme, natyrisht për shumën adekuate të parave. Nuk përjashtohet mundësia që p.sh, në paketimin e morfinës të gjendet heptanon, etj. Për këtë sidomos po tërheqim vëmendjen duke pas parasysh gjithë dredhitë me të cilët shërbehen kriminelët. Nëse në rastet e tilla në vërtetim shkruhet se është marrë droga e caktuar, p.sh, morfinë, kurse më vonë konstatohet se fjala është për tjetër drogë ose nuk është fjala fare për drogë, atëherë mund të vijë deri te problemet e ndryshme si të karakterit ligjor ashtu edhe të natyrës kriminalistike. 314 Perceptimi i cekur paraprakisht, duhet të kuptohet si sugjerim i cili është i domosdoshëm me rastin e konfiskimit të detyrueshëm të drogave dhe objekteve tjera lidhur me narko kriminalitetin, gjegjësisht me rastin e lëshimit të vërtetimit për konfiskimin e përkohshëm të objektit në rastin e tillë të drogës. Për këtë arsye duhet të shkruhet në mënyrë të saktë dhe të qartë, duke ju shmangur çfarëdo improvizimi dhe përfundimi. Objektet të cilat konfiskohen duhet të regjistrohen apo evidencohen sipas gjendjes momentale reale, duke respektuar me konsekuencë parimet kriminalistike dhe ligjore të veprimit. Natyrisht që situata është më delikate kur në vërtetim shënohen materiet për të cilat konsiderohet se janë droga. Në rastet e tilla siç e cekëm më lartë, kurrë nuk duhet të shënohet se fjala është për droga, por të thuhet materie ose substanca të cilat i ngjajnë, ose për të cilat supozohet se janë droga. Pjesa më e rëndësishme e vërtetimit është pjesa përshkruese në të cilën shënohen objektet e konfiskuara. Teksti i kompletuar para së gjithash duhet të jetë pa gabime dhe nëse rastësisht është përmirësuar diçka, atëherë ajo duhet të konstatohet, shënohet, në mënyrë që të eliminohet dyshimi në autenticitetin e tekstit e me këtë edhe në vet dokumentin. Çdo objekt i konfiskuar duhet të jetë i shënuar me numrin e posaçëm rendor. Për fat të keq, në një numër të caktuar të vërtetimeve objektet e konfiskuara evidentohen si droga, p.sh, “lloji i bimës kanabis”; “bari kanabis”; “marihuana”, dhe disa vërtetime shënohen paqartë (në mënyrë të palexueshme), kurse disa të tjera janë edhe të dëmtuara. Natyrisht se veprimi i tillë është jo i mirë, sepse vetëm pas ekspertizës vërtetohet se a është materia e konfiskuar drogë dhe çka është. Materien e konfiskuar gjithsesi duhet përshkruar dhe duhet matur. Prejudikimi identitetit të materieve të konfiskuara përkohësisht, absolutisht është i papranueshëm, sepse, nëse me ekspertizë konstatohet se ajo materie nuk është drogë e caktuar ose fare nuk është drogë mund të lindin pasoja të dëmshme. Situata më e vështirë është kur në ndërkohë, në bazë të fakteve se në vërtetim është konstatuar konfiskimi i drogës, edhe pas hetimeve të filluara dhe aktiviteteve tashmë të kryera të argumentimit ose veprimeve të posaçme hetimore, konstatohet se megjithatë nuk është drogë. Nëse ky është i vetmi fakt për veprimtari kundërligjore i të dyshuarit, është e pashmangshme ndërprerja e hetimit. Parimisht duke shikuar objektin i cili e ka etiketën, emblemën dhe numrin, është thjesht të shënohet, kurse shumë çështje delikate është të shënohet materia në gjendje të lëngët apo të ngurtë pa paketime origjinale si dhe objektet pa asnjë shenjë. Pikërisht 315 drogat bëjnë pjesë në objektet e tilla dhe për këtë arsye ato duhet në mënyrë shumë të saktë të shënohen në vërtetimin për konfiskimin e përkohshëm. Sipas mendimit tonë pas konstatimit se bëhet fjalë për materie apo substancë për të cilën supozohet se është drogë e caktuar (e jo se është droga në pyetje), duhet të shënohen edhe karakteristikat e saj. Ato karakteristika do të ishin: sasia, gjegjësisht pesha, (të shënohet a është matur dhe me çfarë terezie, ose është fjala për vlerësimin e përafërt), në çfarë gjendje është (pluhur- pudër, ose pluhur i kristalizuar, ose masë rrëshire, ose tableta apo lëngë), aroma (nëse ka), ngjyra, mënyra e paketimit (edhe shenjat eventuale në paketim), ose e pa paketuar, ose e përzier (p.sh, përzihen narkotikët në tableta me kafen e fërguar), ku është gjetur (në kazan të ujit, në lavatriqe, në piano), dhe si është siguruar (paketuar dhe shënuar). Nëse ka më tepër objekte që konfiskohen, atëherë midis numrave rendor nuk duhet të bëhet kurrfarë distance, përveç rrallores së zakonshme kur shkruhet. Distanca më e madhe eventualisht do të mund të shfrytëzohet për shënim të mëvonshëm dhe pa marrë parasysh që vërtetimit shkruhet në shumë kopje, kjo do të mund të shkaktonte vështirësi rreth autenticitetit të tekstit të vërtetimit, gjegjësisht identifikimit të objekteve të konfiskuara. Pas shënimit të të gjitha objekteve të konfiskuara, gjegjësisht pas numrit të fundit rendor duhet të shënohet konstatimi se vërtetimi përfundon me numrin e caktuar rendor me qëllim të shmangies së mundësisë së falsifikimit. Nëse të gjitha objektet ose vetëm disa prej tyre janë fiksuar në fotografim, kjo duhet të konstatohet në vërtetim. Mendimi ynë është që objektet të cilat konfiskohen përkohësisht duhet fotografuar dhe të kompletohet dokumentacioni i cili do të jetë pjesë plotësuese së bashku me vërtetimin. Jemi të sigurt se kjo do të eliminoj çdo dilemë nëse paraqitet dyshimi në identitetin e objektit të konfiskuar përkohësisht. Kjo nënkupton se edhe në procesverbalin për aktin e argumentimit, me rastin e të cilit janë konfiskuar me dhunë objektet, duhet të shënohet se a janë fiksuar të njëjtit me fotografim apo jo. Më në fund, vërtetimin e nënshkruan pronari ose mbajtësi i sendit dhe nëpunësi i cili i konfiskon. Konsiderojmë se, sidomos kur bëhet bastisja në praninë e dëshmitarit, vërtetimin duhet ta nënshkruajnë edhe dy dëshmitarë. Natyrisht, problemi lind te shikimi, mirëpo, mendimi ynë është se edhe këtë akt të argumentimit, në raste të 316 caktuara duhet bërë në prani të dy dëshmitarëve, qoftë për hir të ligjshmërisë, qoftë për hir të objektivitetit të punës së organeve shtetërore (Petroviç. B 2006; fq. 109 – 114). 12.6. Vendosja e komunikimit me familjen e viktimës dhe përjetimi i tyre si viktima sekondare Caku dhe qëllimi i kësaj vepre është që ta theksojë përgjegjësinë profesionale të kriminalistit kur e bënë informatën për vdekjen dhe koncentrohet në dinamikën e punës me viktimat sekondare të vrasjes. Viktimat sekondare janë ata persona të cilët kanë mbetur pas viktimës, p.sh, kur burri, gruaja, fëmija, ose i dashuri tjetër, befasisht i zë vdekja e hershme për shkak të vrasjes. Këta persona i quajmë persona në zi, kurse kriminalisti ka detyrë dhe përgjegjësi të madhe për sjellje ndaj familjes së të ndjerit në procesin e përpunimit kriminalistik të vrasjes. 12.6.1. Reagimet psikologjike të familjes në rastet e vdekjes Tema e vdekjes është depresive dhe shumica e njerëzve i shmanget mendimit ose bisedës për këtë temë. Në të vërtetë vdekja konsiderohet e tmerrshme dhe e frikshme. Disa persona madje i shmangen edhe varrimeve ose ceremonive tjera të varrimit “ mohime ”. Personat që lëngojnë nga sëmundjet te pashërueshme zakonisht dërgohen në spitale ose institucione të vdesin, kurse publiku është rrallë i ekspozuar prezencës ose realitetit të vdekjes. Megjithatë, pjesa jonë dërrmuese e ka përjetuar humbjen e personit më të dashur për shkak të sëmundjes apo pleqërisë dhe pjesa jonë më e madhe ka kaluar nëpër periudhat e humbjeve të mëdha. Megjithatë, vdekja është ngjarje e pashmangshme për të gjithë ne, mirëpo, ne prapë zakonisht e injorojmë këtë ose e mohojmë se kjo mund të na ndodh neve dhe zakonisht mbetemi të papërgatitur për të. Kur vdekja është e befasishme, ose në ndonjë mënyrë tjetër e papritur të mbeturit tjerë gjenden nën sulmin e emocioneve dhe në pikëpamje psikologjike të dezorientuar. Reagimi fillestar është skepsi, i përcjellë me ndjenja të mërzisë, dhembjes, emocione dhe hidhërime. Pastaj pason procesi i shërimit natyror dhe kthimi në procesin normal të dhembjes. 317 Procesi i dhembjes i përcjellë me humbjen e personit të dashur fillon me periudhën e topitjeve dhe shokut, dhe reagimi i parë zakonisht është mohimi. Kjo fazë quhet fazë “akute”. Në këtë “fazë akute” e cila pason pas lajmit të parë për vdekjen, personi zakonisht mërzitet intensivisht. Qanë, bërtet, mohon, ka depresion. Për disa ditë ndjenjat topiten dhe personi është në gjendje të një momenti gjysmë të frikësuar të përzier me një hidhërim dhe ndjenjë të tepruar. Kjo fazë fillestare zakonisht përfundon me varrimin i cili lehtësohet me vaje dhe me ndjenjat e mërzisë. Prandaj, pason reagimi mjaftë i theksuar i vuajtjes dhe dhembjes. Të lënit qajnë, mërziten, vazhdimisht digjen nga malli për personin e humbur dhe shprehin keqardhjen që nuk janë më në mesin e tyre derisa i dashuri ende është gjallë. I mbeturi gjithashtu mund të merret edhe me kujtimet për personin e vdekur. Në periudhën prej disa ditësh, ose disa javësh, i mbeturi edhe më tutje mbetet në një masë depresivë dhe pa vullnet duke shprehur ndjenjën e zbrazësisë dhe në pikëpamje shpirtërore bëhet pasiv. Pas kësaj periudhe të demoralizimit personi me siguri vuan nga pagjumësia, sëmundjet psiko – somatike të brendshme, humbjes së apetitit, shqetësim, dhe zakonisht është i ndjeshëm. Prirja për mohim mund të zgjatë disa javë. Gradualisht, i mbeturi kalon përmes riorganizimit psikologjik. Kalojnë orët, ditët, javët dhe muajt dhe vetëm atëherë i mbeturi nuk dëshiron të mendoj për humbjen e tij dhe zhduket mërzia. Përsëri do të jetë i aftë që t’i kthehet punës dhe t’i përtërij aktivitetet ditore pas përafërsisht 2 apo 3 javë, por mund të vazhdojë që edhe të mos marrë pjesë në aktivitetet e caktuara shoqërore. Pas 1 apo 2 muaj, madje edhe simptomat më akute fillojnë të qetësohen ose megjithatë mund të ketë ende dhembje, mall dhe mërzi të madhe gjatë muajve në vijim. Megjithatë, gjithmonë do të ketë diçka që të mbeturin do ta përkujtojë për humbjen. Kjo mund të jetë ditëlindja, viti jubilar, ose madje edhe ndonjë ngjarje e parëndësishme e cila mund ta përkujtojë. Tregimet nga gazetat, programet ose debatet papritmas mund ta kthejnë prapa personin në përkujtimet e vdekjes. Mirëpo, intensiteti i procesit të dhembjes bëhet më i shkurtë me kalimin e kohës duke u zvogëluar gradualisht. Prapë, mbase është më e rëndësishme karakteristika të cilën duhet ta theksojmë se procesi i dhembjes përkundër edhe definimit të fazave dhe ftesës për në “natyrë normale”, është unikate për çdo individ. 318 Njerëzit shprehin dhembjen në mënyra të ndryshme dhe në periudha të ndryshme kohore. Në të vërtetë procesi i dhembjes shpesh është i përfshirë gjatë tërë jetës së të mbeturit. Ekzistojnë dallime kulturore dhe religjioze në të njëjtët masë sikurse që është dinamika individuale. I mbeturi dukshëm e ndryshon sjelljen, kurse ekziston një fushë e gjerë e përgjigjeve normale në mendime ndjenja dhe sjellje nga personi në person. Vrasja shkakton barrë të fuqishme psikologjike edhe më tepër sesa vdekja e befasishme e pa dhunshme dhe e natyrshme. Familjet e mbetura të viktimave të vrara befasisht janë të shtyra në realitetin e tmerrshëm të humbjes së përmotshme të anëtarit të familjes në rrethana të tmerrshme. Shoku fillestar është shkatërrues dhe i mbeturi gjendet plotësisht i papërgatitur për tragjedinë. Humba e padrejtë zmadhohet me lajmin se i dashuri i tyre kurrë më nuk do të ketë rast t’i përjetojë rastet e veta në jetë, as anëtarët e familjes së tij të jenë në mundësi t’ia thonë viktimës se sa shumë e kanë dashur atë. Rrjedha e dhembjes në këto rrethana është shumë më e fortë dhe zakonisht përcillet me emocione të fuqishme të hidhërimit dhe egërsimit si dhe me ndjenjën e padrejtësisë dhe pafuqisë. Vdekja e fëmijës në çfarëdo rrethanash është sidomos ngjarje tragjike dhe e dhembshme. Vdekja shkakton emocione të fuqishme për shkak se duket se po shkon kundër rrjedhave natyrore. Fëmijët zakonisht nuk vdesin para prindërve dhe prindërit zakonisht nuk i varrosin e fëmijët e tyre. Kur fëmija është i vrarë, prindi totalisht është i stepur. Kjo është ashtu e papranueshme, e pazakonshme dhe e pashembullt, por, edhe e pa natyrshme sa që prindi madje nuk mund të filloj as ta kuptojë se çka ka ndodhur. Rezultat i kësaj është stresi i fuqishëm psikologjik i cili quhet “humbje e madhe prindërore”. Hulumtimet kanë treguar se mërzia e prindit është shumë më e fortë sesa mërzia e çdo lloji tjetër. Dhembja dhe depresioni zgjasin në periudha të gjata dhe hidhërimi është sidomos i madh për tu tejkaluar. Vdekja e fëmijës e shkaktuar me vrasje, shpeshherë shkakton fajësi te prindi i mbetur i cili fillon ta bind veten se mbase do të kishte mundur ta pengonte vrasjen ose ta mbroj fëmijën e tij. Familja mbijeton vështirësitë e mëdha personale të cilat mund të rezultojnë nganjëherë edhe me ndarjen martesore. Kriminalistët ishte dashur të jenë të vetëdijshëm se humbja e rëndë prindërore dhe mërzia e pazgjidhur mund të kërkojnë intervenim profesional. (Verner. J. Geberth 1996). 319 Për këtë arsye është e dëshirueshme që prindërit të këshillohen me ndihmën e dikujt nga familja të vizitohen edhe institucionet e caktuara profesionale. Nga përvoja ime profesionale kam vërejtur që personat që më tepër kanë besim, në një masë të konsiderueshme këtë humbe ma lehtë e përjetojnë. Vrasja e nëpunësit policor ka efekt psikologjik në tërë sektorin. Ndonëse, vdekja dhe vrasja janë pjesë e punës së përditshme, shumica e nëpunësve policore kur polici i afërt vritet në krye të detyrës e konsiderojnë si realitet të tmerrshëm vdekjen e papritur që e ka qëlluar policin. Duke folur për aspektin psikologjik, mendimi i gabuar i paprekshmërisë përnjëherë luhatet me mendimin “ky kam mundur të jam edhe unë”. Mund të ekzistojnë frikë dhe konfuzin te një pjesë e caktuar e nëpunësve të afërt me forcat policore, sepse edhe ata kalojnë përmes traumës së humbjes së kolegut të punës. Familja e nëpunësit policor të vrarë në detyrë shpesh ndjehet e izoluar dhe e harruar nga sektori i policisë pas varrimit për shkak se ata paraqesin “përkujtues të keq” të forcave policore si viktimat më të mëdha. Shpesh mund të dëgjohen policët kur thonë: “çdo herë kur e shoh atë familje, në një farë mënyre sikur e shohë familjen time dhe rrëqethen në gjithë trupin”. Mbrojtja më e shpeshtë psikologjike dhe reagimi ndaj kësaj është shmangia. Kjo mund të funksionoj mirë te kolegët, mirëpo, çka me familjen e mbetur të nëpunësit policor? Karakteristikë e rëndësishme të cilën duhet ta cekim këtu është se mashkulli apo femra në shërbimin policor nuk janë imun ndaj vdekjes dhe procesit të dhembjes. Kriminalistët që punojnë në rastet e vrasjeve të policëve duhet të jenë të vetëdijshëm presionit të tillë dhe ishte dashur të jenë të përgatitur që tu ndihmojnë përmes resurseve të sektorit të mbeturve, gjithashtu është mirë që si shërbim të intervenohet. Në SHBA, ekziston organizata e shkëlqyeshme nacionale e formuar për tu ndihmuar familjeve të policëve të vrarë “Concerns of Police Survivors Cops”. 12.6.2. Rekomandimet dhe orientimet për informimin e drejtë për vdekjen, familjen e mbetur të personit të vdekur. Kriminalisti i cili punon në rastin bëhet pjesë përbërëse e rrjedhës së dhembjes familjare. Si informojnë kriminalistët për vdekjen, informata të cilën ata ia japin familjes së qëlluar me tragjedi dhe çfarë ndihme dhe mbështetje ata ofrojnë, ekspertët nga fusha e terapive të vuajtjeve 320 të tilla kanë përcaktuar si më të rëndësishme të mundshme procesin e shërimit. Shumica e ekspertëve pajtohen se informata për vdekjen nuk ishte dashur të përcillet me telefon, përveçse nëse nuk ka ndonjë mënyrë tjetër. Me këtë rast komponentë e domosdoshme e informatës së tillë e bashkuar me ndjenjën e dinjitetit dhe respektit duhet të jetë shprehja e dhembshme e ngushëllimit familjes së mbetur. Ky kujdes në fund të fundit do t’i ndihmojë familjes së mbetur që ta bashkëpërjetojnë humbjen e madhe. Informata për vdekje është sidomos e rëndë edhe për të mbeturit në dhembje, por edhe për nëpunësit policor. Praktikisht, nuk ekziston mënyrë vërtetë “e mirë” për informimin e familjes së mbetur në dhembje, se i dashuri i tyre është i vrarë. Rekomandohet që informata për vdekjen në rastet e vrasjes duhet të përcillet nga së paku dy policë. Nëpunësi i cili punon me rastin mund t’ia kumtoj informatën, ndërsa, i dyti i vështron me kujdes reagimet e të mbeturve. Disa mund të reagojnë në lajmin për vdekjen në mënyrë të dhunshme, ose mund të përjetojnë ndryshime fizike të cilat kërkojnë ndihmën e shpejtë të parë. Mund të vijë deri te situata e cila kërkon që të informohen dy apo më tepër pjesëtarë të familjes së mbetur, sidomos në atë mënyrë që ta pranojnë informatën e verifikuar dhe mund të ketë indice që ndonjë anëtarë i familjes të jetë i përzier ose i dyshuar për vrasje. Edhe në njërin, e edhe në tjetrin është me rëndësi ta pranojnë dhe dëshmojnë me prova të gjitha pohimet e rëndësishme. Kriminalisti i cili e kumton lajmin këshillohet që me vete ta ketë një policë me uniformë kur e përcjellin informatën për vdekje. Prezenca e nëpunësit në uniformë mund të ketë efekt qetësues i cili mund të evitojë habinë. Këshillat dhe orientimet që pasojnë janë bazuar në përvojën e Geberth. J. V. (1996) në krijimin e informatave për vdekjen si vijon: 1.informata do të duhej të ishte e punuar personalisht nga ana e kriminalistit të caktuar sa më parë që është e mundur pasi që të jetë vërtetuar identiteti i viktimës. 2.në kurrfarë rrethanash të mos kërkohen këshillat e medieve për identifikim, para se të informohet familja më e afërt e të vdekurit. 3.të sigurohet që kushëriri i moshës madhore më i afërm i tij i pari ta pranojë informatën. 4.të merren sa më shumë informata për personin i cili duhet të informohet si viktimë e mundshme. Informatat mjekësore siç 321 është gjendja e zemrës për personin që duhet të informohet sidomos është e rëndësishme, nëse ka mundësi. 5.ta prezantoj vetën si kriminalist të cili i është caktuar rasti dhe ta tregojë akreditimin e vet. Të kërkojë leje për të hyrë në shtëpinë e tyre. 6.tu propozojë familjes së mbetur në dhembje të ulen dhe të uleni edhe ju kur bisedoni me ta. 7.Të bindeni paraprakisht se nuk ekziston ndonjë objekt i rrezikshëm afër. Kjo nënkupton gërshërët, thikat, objektet e rënda. 8.Informata e drejtë për vdekjen duhet të bëhet thjesht dhe direkt. P.sh, “kam disa lajme të këqija për ju. Biri juaj është i vdekur” i thoni familjes së të vdekurit se na vije keq për humbjen dhe u shprehni atyre ngushëllime në mënyrë profesionale të thekuar. 9.të përgjigjeni në të gjitha pyetjet ngadalë dhe sinqertë pa e rrezikuar hetimin kriminalistik. 10. të jeni të gatshëm të shpjegoni çka ka ndodhur, ku ka ndodhur, ku ka ndodhur, dhe si ka ndodhur. Jeni të gatshëm të tregoni provat pohuese dhe burimin e identifikimit të konstatuar në mënyrë të qartë dhe bindëse, përkundër refuzimit. 11. pasi që familja e mbetur të shërohen nga shoku fillestar, tu shpjegohet se duheni t’i pyetni disa pyetje të caktuar informative për të ndjerin, sepse kjo është mënyrë që ta filloni hetimin dhe të përpiqeni të shtroni pyetjet sa më të shkurta. 12. Pastaj duhet t’ua shpjegoni se do të jetë e domosdoshme që anëtari i familjes ta identifikojë të vdekurin. T’i lejoni familjes që vet ta caktojnë se kush do ta bëjë identifikimin. 13. T’ua siguroni transportin deri në spital apo morg dhe anasjelltas. 14. T’i informoni familjen se kërkohet obduksioni mjekësor i trupit, me qëllim të vërtetimit të shkakut të vërtetë të vdekurit. 15. Të koncentroheni në nevojat momentale të të mbeturve. Tu ofroni ndihmë në informata dhe kontakte me të tjerët, p.sh, a është dikush të cilin do të mund ta thërrisja që ta shoh se a do të mund të vijë këtu tashti. 16. të mos lihen vetëm familja e mbetur, derisa të mos arrij ndonjë kushëri apo mik i caktuar. 17. t’ua shpjegoni se ju do të jeni të gatshëm dhe në dispozicion për çfarëdo pyetjesh të tyre dhe t’ua jepni vizitkartën dhe numrin e telefonit të zyrës. 18. tu ofroni informatën për shërbimin për ndihmë viktimave të kriminalitetit, duke ua siguruar numrin e telefonit. 322 19. në qoftë se i mbeturi (ai ose ajo ) është në vendin e punës, nëpunësi duhet ta ndërpresë procedurën atje, ta kontaktojë eprorin e tij dhe të kërkojë nga ai që të bisedojë në katër sy me të mbeturin me qëllim që të përcillet informata gjegjëse. 20. në disa raste të posaçme i mbeturi në rast të vdekjes së dhunshme të papritur nuk është menjëherë në kontakt. Në rrethana të tilla nëpunësit ishte dashur t’i pyesin fqinjët për ta ditur se kur kthehet familja në shtëpi. Këtu shpjegohet se ka ardhur deri te intervenimi i shpejtë mjekësor i të ndjerit, dhe kërkohet nga fqinjët që t’i kontaktojnë kur të kthehen në shtëpi. 21. nëpunësit ishte dashur të kërkojnë nga fqinjët që të mos i japin kurrfarë informate familjes më të ngushtë në aspektin e intervenimit mjekësor, derisa të kontaktojnë me nëpunësit. 22. nëse anëtarët e familjes së mbetur nuk banojnë brenda territorit të kompetencës gjyqësore për hulumtimin e vdekjes ose brenda largësisë racionale nga ky territor, atëherë duhet kontaktuar policinë kompetente me qëllim të informimit të asaj familje. Nga policia ishte dashur të kërkohet që personalisht ta informojnë familjen e mbetur në dhembje dhe t’i jepet familjes emri i nëpunësit i cili është duke punuar në rastin. Cila polici dhe numri i telefonit. 12.6.3. Ofrimi i informatave familjes së mbetur të të ndjerit Ekzistojnë dallime të caktuara rreth mendimit se cilën informatë munden dhe duhet t’ua ofrojnë familjes së të nderit në rastin e vrasjes. Nëse ekziston probabiliteti se ndonjë anëtarë i familjes është i përzier në vrasje, atëherë qartë çfarëdo publikimi i informatës së hetimit në publik, do ta rrezikonte procesin e hetimit. Mirëpo, në të shumtën e rasteve anëtarët e familjes së mbetur nuk janë të dyshuar dhe ata shfaqin dëshirën dhe nevojën të dinë detajet e caktuara. Mërzia më e madhe e të mbeturve është lëndimi fizik që i është bërë viktimës dhe shkallët e ndryshme të traumës lidhur me vrasjen „si është vrasë viktima?” „a ka vuajtur ?” „çka i ka bërë vrasësi viktimës?” „kush e ka bërë atë?” (nëse dihet). Në rastet kur i mbeturi i familjes së të ndjerit ka qenë dëshmitarë i ngjarjes, ose në lidhje me vrasësin, atëherë dhembja është edhe më e madhe. Mënyrat e caktuara të vrasjeve ose forma se si është vrarë viktima shkaktojnë vuajtje edhe më të mëdha, p.sh, vrasjet e përcjella 323 me sulm seksual, masakrime dhe mundime, mund të shkaktojnë thyerje psikike dhe psikologjike te të mbeturit, derisa mendojnë se çfarë përuljesh dhe vuajtjesh viktima ka qenë e detyruar të durojë. Vendimin se çfarë informate dhe sa hollësi duhet ofruar familjes së të ndjerit duhet nxjerrë veçmas për çdo rast. Kriminalisti i cili punon në vrasjen është në pozitën më të mirë që ta marrë këtë vendim në bazë të natyrë së rastit dhe aftësive të familjes për pranimin e informatës. Në fazat e mëhershme të analizave ekziston taktika dhe strategjia lidhur me ruajtjen e informatave të caktuara të cilat i din vetëm policia dhe vrasësi. Kriminalisti ishte dashur ta këshilloj familjen në atë mënyrë që ta kuptojnë përse policia nuk dëshiron t’i informojmë për të gjitha hollësitë. Numri më i madh i tyre e miratojnë këtë shpjegim para hetimit. Megjithatë ajo që duhet të theksohet është se siç përparon rasti edhe familja ishte dashur të furnizohet me sa më shumë informata. Nëse arrestimi është realizuar, familja ishte dashur të informohet menjëherë pas arrestimit, para se ta kuptojë nga mediet. Atëherë kur është realizuar arrestimi, familjen duhet përgatitur për procesin e gjykimit. 12.6.4. Drejtimi i familjes së mbetur në sistemin penal – juridik. Sistemi penal – juridik ndikon shumë në familjen e mbetur. Ndonëse shoqëria është plotësisht e vetëdijshme për pabarazitë në sistemin penal – juridik, shumica e njerëzve nuk është e gatshme për sistemin i cili i dënon të pafajshmit për t’i mbrojtur fajtorët. Sipas disa hulumtimeve të kryera nga Crime Victims and Research and Teatment Center, of the Medical University of South Carolina, (Vernerm. J. Geberth, 1996). “gjashtë nga dhjetë anëtarë të familjes (56%) mendon se sistemi penal – juridik vepron më mirë ndaj fajtorëve sesa ndaj tyre (viktimave), më shumë se 61% thotë se ndjehen plotësisht të pafuqishëm dhe mbështetje derisa rasti është nën hetime. Pjesa dërrmuese e të mbeturve përjetojnë përulje gjatë procesit të gjykimit përmes sistemit i cili përpiqet të jetë i ndershëm ndaj të akuzuarve, kurse e injoron plotësisht viktimën. Derisa gjyqtarët dhe avokatët mendojnë shumë për çështjet teknike të rastit dhe për të drejtat e të akuzuarit, familja e mbetur është shpesh e lënë padore, gjë që vetëm i shton ndjenjat e frustrimit dhe të pafuqisë. Mund të vijë deri 324 te shtyrjet ligjore që zgjasin me muaj, madje edhe me vjet. Familjes mund t’i ndalohet qasja në gjykatore që të mos ndikojë në porotën, ose viktima mund të jetë e prezantuar keq nga mbrojtja me qëllim të minimizimit të rëndësisë së vrasjes. Përgjegjësia që familjen ta udhëheqë në këtë proces penal-juridik bie mbi kriminalistin i cili e udhëheq rastin e vrasjes dhe ai duhet të jetë “avokati” i tyre. Kështu p.sh, në Prill të vitit 1982 Stefani Roper, 22 vjeçe është kidnapuar nga dy sulmues dhe është dhunuar brutalisht, munduar dhe vrarë, brenda disa orësh. Vrasësit e saj janë arrestuar, sjellë në gjykatore dhe dënuar. Megjithatë dënimi i shqiptuar ua ka mundësuar amnistinë pas më pak se 12 vjet. Publiku është rrëqethur. Ropersonët kanë menduar se familja e tyre do ta fitojë drejtësinë nga gjykata dhe se të fajësuarit do të dënohen për atë që ia kanë bërë Stefanisë. Kanë qenë të thyer me të kuptuar se të fajësuarit kanë pas më shumë të drejta sesa viktima e pafajshme. Kanë vendosur të bëjnë diçka në aspektin e sistemit penal-juridik, që të sigurohen se të drejtat e viktimës do të garantohen. Familja e ka themeluar fondacionin me emrin “Stefani”, dhe ky fondacion është bërë njëri nga më të fuqishmit për mbrojtjen e viktimave dhe të qytetarëve. Fondacioni përfshinë: 1. sigurimin e mbështetjes viktimave të kriminalitetit në procesin gjyqësor. 2. sigurimin e respektimit të të drejtave ligjore të viktimës. 3. sigurimin e mbrojtjes për viktimën. 4. sigurimin e shërimit të familjeve të mbetura dhe viktimave të mbijetuara, përmes shërbimit për ndihmë. 12.7. Verifikimi dhe vërtetimi i alibisë. “shumë më lehtë është të zgjidhet mashtrimi sesa të zbulohet e vërteta. Mashtrimi qëndron në sipërfaqe. Me te më lehtë ia dalim në krye. E vërteta nis thellë, në thellësi dhe ndjekja e saj nuk është punë e gjithkujt” Gette. Hetimi i së vërtetës në procedurën parapenale dhe penale është shumë i ndërlikuar dhe alibia (lat: diku tjetër), si institutë procedural penal paraqet mbrojtje të rëndësishme për mbrojtjen e personave të pafajshëm të dyshuar. Mirëpo, alibia mund të paraqet edhe mjet shumë 325 të përshtatshëm dhe dinak të kryesit të veprës penale me të cilën ai dëshiron t’i shmanget dënimit të merituar (Baletiq. V. 1999; fq. 5). Shumë ekspertë të njohur të shkencave penale – juridike dhe kriminalistike kanë prezantuar mendime të ndryshme rreth nocionit alibi. Ndër të tjerë D. Modly84 konsideron se alibinë duhet konsideruar si provë të pafajësisë. Me termin alibi duhet nënkuptuar si drejtimin e caktuar dhe mënyrën e argumentimit ashtu edhe kundër provën në sistemin e argumentimit brenda procedurës operative, gjegjësisht penale dhe atë ekskluzivisht si provë në dobi të të dyshuarit. Ndërkaq, ZH. Aleksiq, me alibi nënkupton provën e ndonjë personi se në kohën e kryerjes së veprës penale ka qenë në një vend tjetër e jo në një vend të kryerjes së veprës penale. Pra mund të thuhet se alibia është provë e llojit të vet të pafajësisë së ndonjë personi e cila vërteton se personi i caktuar në të cilin dyshohet se ka kryer vepër penale, në kohën kur vepra është kryer ka qenë në vend tjetër, e jo në vendin e veprës penale. “vërtetimi i alibisë ka kuptim vetëm nëse paraprakisht është vërtetuar saktë koha dhe vendi i kryerjes së veprës penale”. (O. Gjorgjeviq, 1986; fq. 8.). Alibia e vërtetuar saktë është provë e pathyeshme se personi i caktuar nuk e ka kryer veprën penale, kurse në anën tjetër alibia e rrejshme ose e dyshimtë nuk është provë e fortë për të dyshuarin se nuk e ka kryer veprën penale. Alibia e rrejshme mund të jetë edhe rezultat i hutimit apo harresës së të dyshuarit. Të pafajshmit shpesh gënjejnë nga frika, sepse, konsiderojnë se pafajësia e tyre nuk do të mund të vërtetohet. Megjithatë, alibia e rrejshme në kontekst me faktet tjera të vërtetuara mund të jetë indice e fortë e fajësisë. Varësisht nga faza e procedurës, mënyra dhe organi i cili e konstaton, alibia mund të jetë provë direkte dhe indirekte. Në suazat e taktikës kriminalistike janë vërtetuar një varg faktesh të cilat dëshmojnë se alibia mund të jetë e rrejshme ose pavetëdije e pasaktë. Policët dyshojnë në saktësinë e alibisë, nëse ajo menjëherë, por pas një kohe të caktuar. Është bindëse në pikëpamje logjike dhe psikologjike se personi i cili në kohën e kryerjes së veprës penale nuk ka qenë i pranishëm në vendin e kryerjes së saj, zakonisht menjëherë me marrjen e parë në pyetje spontanisht ofron alibinë. 84 Modly, D., Kriminalni i procesni aspekti alibija, Zagreb, Priručnik. 326 Duhet pasur parasysh faktin se madje edhe më qëllimmirët dhe dëshmitarët më të besueshëm me dredhi të ndryshme dhe trika mund të jenë të lajthitur dhe në mirëbesim (bona fide) japin alibi të pasaktë.Vlera dhe qëndrueshmëria e alibisë së vërtetuar si provë, ndër të tjera, varet nga shkalla e saktësisë me të cilën janë konstatuar koha dhe vendi i kryerjes së veprës penale. Në rastin e verifikimit të alibisë shfrytëzohen të gjitha provat në dispozicion, sidomos: 1. dëshmitë e dëshmitarit dhe të dëmtuarit; 2. gjurmët e lëna në vendin e kryerjes së veprës penale, ose vendet që kanë lidhje me të; 3. gjurmët e bartura nga vendi i kryerjes së veprës penale; 4. gjurmët e lëna ose të bartura në dhe nga vendi i kryerjes së veprës penale; 5. dokumentet dhe incizimet teknike; 6. dëshmia e të dyshuarit, respekti i të fajësuarit; 7. markimi nga ana e qenit gjurmues. Me rastin e verifikimit të alibisë duhet pasur parasysh rrethanën se dëshmitarët mund të mashtrohen në aspektin e vendit dhe kohës dhe mund të jenë të bindur për të dhënë alibi të rrejshme, por, edhe për ta rrënuar atë, që gjurmët të cilat flasin në dobi të të dyshuarit mund të jenë të finguara, dhe dokumentet e falsifikuara. Në suazat e taktikës kriminalistike janë zhvilluar rregullat për përgatitjen dhe dëgjimit të dëshmitarit të alibisë. Me vet dëgjimin dhe format tjera të vërtetimit të alibisë. Në zbatimin e provës me alibi problem themelor është verifikimi i saj. Në verifikimin e alibisë janë arritur shumë përvoja mbi të cilat mbështeten rekomandimet e taktikës kriminalistike, ato janë: • kur personi i dyshimtë pas kalimit të një kohe të gjatë nga momenti i veprës penale deri në momentin e marrjes në pyetje menjëherë dhe hollësisht jep alibinë e vet. Alibia e tillë gjithmonë është e dyshimtë dhe duhet me kujdes të verifikohet. Të pafajshmit shpesh vështirë e dëshmojnë alibinë e tyre, sepse zakonisht nuk u kujtohen të gjitha hollësitë, kurse fajtori i cili e ka planifikuar atë menjëherë e jep të tërën. Për 327 këtë arsye kërkesë themelore taktike është që alibia të verifikohet sistematikisht dhe në të gjitha detajet. • Që të mund të verifikohet alibia i dyshuari duhet të merret në pyetje hollësisht për personat me të cilët ka qenë në kohën kritike ( kush janë ata persona, si kanë qenë të veshur në kohën kur ka kontaktuar me ta, çka kanë biseduar, çka ka ndodhur në afërsi të tyre, etj. • Nëse i dyshuari pohon se në kohën kritike ka qenë në ndonjë objekt (kino, objekt hotelier, etj), duhet pyetur për përmbajtjen e filmit, disa skena, çmimin e hyrjes, në cilin rresht ka qenë ulur, kush ka qenë ulur afër tij, etj. Kur është fjala për objektin hotelier duhet pyetur për enterierët, shërbimin, çka ka konsumuar, a ka qenë vetëm apo me shoqëri, kush ka qenë ulur me të, çka ka ndodhur, etj. • Mbështetja e të dyshuarit në shokë, farefisni, anëtarë të familjes si dëshmitarë të alibisë së tij, duhet të merret me dyshim. Marrja në pyetje e dëshmitarit të alibisë, duhet të jetë e hollësishme dhe rekapituluese. Verifikimet duhet kryer shpejt dhe në mënyrë operative për tu shmangur harresa, marrëveshja dhe format tjera të ndikimit në dëshmitarë. Vërtetimi i alibisë së rrejshme është indice e fortë për fajësi. Mirëpo, me këtë rast duhet pasur kujdes për të ashtuquajturat rrena të pafajshme. Këto janë raste kur i dyshuari vërtetë ka alibi, por nuk dëshiron ta thotë, sepse me të do ta komprometonte vetën apo personin e tretë. Kriminelët profesional dhe recidiv para kryerjes së veprës e përgatitin alibinë. Zakonisht ajo alibi e tyre është shpesh logjike dhe verifikimet sipërfaqësore e konstatojnë. Verifikimi i alibisë mund të jetë punë operative e policisë, por edhe veprim procedural. Ndonëse, sipas të drejtës sonë procedurale penale barra e provave nuk bie mbi të dyshuarin dhe sipas rregullit pajtohen të japin alibi, sepse e din se në të kundërtën do të zgjojnë dyshim. D. Modly, N. Koraljiç, 2002; fq. 16) 328 LITERATU RA Tekstet: 1. Aleksić Ž., 1982, Kriminalistika, Beograd. 2. Aleksić Ž., 1988., Praktikum iz kriminalistike, Naučna knjiga, Beograd. 3. Aleksić Ž., Kostić R., 1983, Požari i eksplozije, Savremena administracija, Beograd. 4. Aleksić Ž., Škuljić M., 2004., Kriminalistika, Dosije, Beograd. 5. Babić M., Filipović Lj., Marković I., i Rajić Z., 2005. KOMENTARI krivičnih/kaznenih zakona u Bosni i Hercegovini, Savjet/Vijeće Evrope i Evropska komisija, Sarajevo. 6. Basarić M., Vejzagić N., 1998, Kriminalistika II, Fakultet kriminalističkih nauka, Sarajevo. 7. Basarić M., Vejzagić N., 2004, Istraživanje požara, paljevina i eksplozija, Priručnik za istražitelje, Rukopis za knjigu, Sarajevo. 329 8. Bayer V., 1978, Jugoslavensko krivično procesno pravo, Knjiga druga, Pravo o činjenicama i njihovom utvrđivanju u krivičnom postupku, Drugo prerađeno izdanje, Zagreb. 9. Bayer V., 1980, Jugoslavensko Krivično procesno pravo, Pravo o činjenicama i njihovom utvrđivanju u krivičnom postupku, Knjiga druga, Informator, Zagreb, 10. Bayer, V., 1987. Zakon o krivičnom postupku Jugoslavije, s komentarom i sudskom praksom, Zagreb. 11. Bernd G., Davor Š., Siegfried P. Wulff., 2004., Taktika policijskog postupanja, Ministarstvo unutrašnjih poslova Republike Hrvatske, Zagreb. 12. Beulke W, 1996, Strafprozeßrecht, Heidelberg. 13. Bolz F, Jr., Dudonis K., Schulz D., 1996., The Counter-terrorism Handbook, Tactics, Procedures and Techniques, CRS Press, Washington, D.C. 14. Bošković M., 1990, Materijalni dokazi u kriminalističkoj obradi, Nova prosveta, Beograd. 15. Bošković, M., Banović B.,, 1995, Kriminalistička metodika, Viša škola unutrašnjih poslova, Beograd. 16. Božić B., 1998, Miniranje u rudarstvu, graditeljstvu i geotehnici, Geotehnički fakultet, Varaždin. 17. Brus, H., 2000., Unutrašnji terorizam, Narodna knjiga Alfa, Beograd. 18. David R. Redsicker, John J. Ơ. Connor, 2000, «Practical Fire and Arson Investigation» CRS Pres, Boca Raton, Florida. 19. DeHan J., D., 2002, Kirk s Fire Investigation, Pearson Education, New Jersy, U.S.A. 20. Dolenc M., 1933, Teorija sudskog krivičnog postupka za Kraljevinu Jugoslaviju (Sistemsko prikazivanje), Beograd. 21. Jonathan R. White, 2004., Terrorism, Alexandrija Press (prijevod s engleskog), Beograd. 22. Jesika S., 2004., The Ultimate Terrorists, Alexandrija Press, Beograd. 23. Fisher B., A., J., 2004., Techniques of Crime Scene Investiration, Seven edition, CRS Press LLC, U.S.A. 24. Fox R. H., Cunningham C. L., 1997, Priručnik za pretragu mjesta događaja i prikupljanje fizičkih dokaza, Ministarstvo pravosuđa SAD, Državni institut za pravosuđe, U.S.A. 25. Genge N. E., 2002, “The Forensic casebook”, Ballentine Books, New York. 330 26. Genge N. E., 2002, The forensic casebook, Published by The Ballantine Publishing GroupNew York. 27. Grigoleit B., Štrk D., Wulff S. P., 2004., Taktika policijskog postupanja, Ministarso unutrašnjih poslova Republike Hrvatske, Policijska akademija, Zagreb. 28. Group of Authors, 1998., “The Role of Police in The Management of a crisis Guide”, U.S. Department of State, Bureau of Diplomatic Security, SAD.) 29. Grubač M., 2002, Krivično procesno pravo, Uvod i opšt dio, Beograd. 30. Jakovljević D., 1997., Terorizam s gledišta krivičnog prava, Novinsko – izdavačka ustanova Službeni list SRJ, Beograd.) 31. Jekić Z., 2001, Krivično procesno pravo, Beograd. 32. Jovanović K., 1966, Osnovi kriminalistike, Niš. 33. Halilović H; 2003, Prikriveni istražitelj-kriminalistički i pravni pristup, Magistarski rad, Fakultet kriminalističkih nauka, Sarajevo. 34. Kennedy P. M., Kennedy J., 1990., Explosion investigation and analysis, Investigations Institute, Chicago. 35. Kleinknecht T, Meyer-Gobner L, 1997, Strafprozebordnung Mit GVG und Nebengesetzen, München. 36. Kolar-Gregorić T., 1999., Praktikum kriminalističke tehnike, Ministarstvo unutrašnjih poslova Hrvatske, Zagreb. 37. Korajlić N., 2003, Kriminalistička obrada kod ubistva, Magistarski rad, Fakultet kriminalističkih nauka, Sarajevo. 38. Kovačević V., 2003., Metodika istraživanja imovinskih deliata, Novi Sad. 39. Kreč D., Krečfild R., 1980, Elementi psihologije, Naučna knjiga, Beograd. 40. Krivokapić V., 1987, Kriminalistička taktika, Viša škola unutrašnjih poslova, Beograd. 41. Krivokapić V., 1984, Kriminalistička taktika, Viša škola unutrašnjih poslova, Beograd. 42. Krivokapić V., Krstić O., 1999, Kriminalistička taktika, drugo izmjenjeno i dopunjeno izdanje, Policijska akademija, Beograd. 43. Krivokapić, V., Žarković, Z.: 1995., "Kriminalistika taktika", VŠUP, Beograd. 44. Krivokapić V., 2005., Kriminalistička taktika, Policijska akademija, Beograd. 45. Krstić O., 1996., Simboli, znakovi i značenja u kriminalistici, Zavod za uđbenike i nastavna sredstva, Beograd. 331 46. Krstić O., 2002, Zanimljiva kriminalistika, Zavod za uđbenike i nastavna sredstva, Beograd. 47. Krstić O., 2005, Kriminalistička prevencija i prognostika, Visoka škola unutrašnjih poslova, Banja Lika. 48. Lee H. C., 1998., .Materijalni tragovi, MUP Republike Hrvatske. 49. Lee., H. C., Jeri, L., 2002, Povratak na mjesto zločina, Zagreb, Nakladni zavod matice Hrvatske. 50. Lipovac K., 1994., Uviđaj saobraćajnih nezgoda - izrada skica i situacionih planova, Beograd. 51. Lipovac K., 2000, Uviđaj saobraćajnih nezgoda, elementi saobraćajne trasologije, Beograd. 52. Locard E., 1928, Dust and its Analisys, Police Journal, London, pp. 177-92., navedeno prema: P. B. Weston, K. M. Weells. 53. Louwage E. F., 1939., Police criminelle, technique et tactique, Ninove. 54. Maksimović R., Todorović U., 1995., Kriminalistička tehnika, Policijska akademija, Beograd.. 55. Maksimović, R., Boškovič M., Todorović U., 1998, Metode fizike, hemije i fizičke hemije u kriminalistici, Policijska akadekija, Beograd. 56. Marković B., 1937, Udžbenik sudskog krivčnog postupka, Kraljevine Jugoslavije, Beograd. 57. Marković T., 1972, Suvremena tehnika istraživanja krivičnih djela (kriminalistika), Zagreb. 58. Masleša R., Terije i sistemi sigurnosti, Fakultet kriminalističkih nauka, Sarajevo. 59. Milošević M., Stevanović Č., 1997., Krivično procesno pravo, Beograd. 60. Milošević V., 1999, Naoružanje i oprema vojske i policije, Beograd. 61. Milošević, S., 1997, Stručna lica u krivičnom postupku, Beograd. 62. Ministarstva pravde SAD, 1997, Kurs za stručnjake u vršenju uviđaja mjesta krivičnog djela, izdanje, Međunarodni kriminalno istražni program pomoći u obuci (ICITAP), IG 6-1. 63. Ministarstvo odbrane SAD, 1999., DOD 6055.9-STD: DOD Ammunition and Explosives Safety Standards. 64. Ministarstvo pravde SAD, Novembar 1999, Međunarodni program pomoći u kriminalističkoj obuci, ICITAP, Sarajevo. 65. Ministarstvo pravosuđa SAD-a, Uviđaj eksplozije bombe, FBILaboratorijska divizija/Jedinica za eksplozive/Škola za uviđaj eksplozija bombi, Kvantiko-Virdžinija. 332 66. Ministarstvo vanjskih poslova SAD, 1998, Ured za pomoć u borbi protiv terorizma, Biro diplomatske sigurnosti, Kurs za vođenje istrage nakon eksplozije. 67. Modly D., 1993, Osiguranje mjesta događaja, Ministarstvo unutrašnjih poslova RH, Zagreb. 68. Modly D., 1998., Metodika istraživanja: ubojstava, samoubojstvo, nesretan slučaj, silovanje, Fakultet kriminalističkih nauka, Sarajevo. 69. Modly, D., 1990, Organi unutrašnjih poslova i primjena čl. 154. ZKP-a, Zagreb, Ministarstvo unutrašnjih poslova Republike Hrvatske. 70. Modly, D., 2001, Osiguranje lica mjesta krivičnog događaja, Sarajevo, Fakultet kriminalističkih nauka. 71. Modly, D.,1999., Metodika uviđaja, Fakultet kriminalističkih nauka, Sarajevo. 72. Nešić Lj., 1984., Krivično pravo, Viša škola unutrašnjih poslova, Beograd. 73. Pavišić, B., 2002., Uvod u kriminalisiku, Visika policijska škola, Zagreb. 74. Pavišić, B., Modly, D., 1999, Kriminalistika, Pravni fakultet, Rijeka. 75. Pavišić, B., 2001., Komentar Zakona o kaznenom postupku, drugo izdanje, knjiga I., Pravni fakultet, Rijeka. 76. Pavliček, J., 2002, Specifičnosti kriminalističke obrade ubojstava počinjenih vatrenim oružjem, Srtučni magistraski rad, Poslijediplomski studij iz nasilničkog kriminaliteta, MUP RH, Policijska akademija, Zagreb. 77. Perić V., 1987, Oblici operativne djelatnosti službe javne sigurnosti, „Informator“, Zagreb. 78. Petrić B., 1988 Komentar Zakona o krivičnom postupku I Knjiga, Treće izmenjeno i dopunjeno izdanje, Beograd. 79. Petrovič A., 1981, Kriminalistička metodika, Viša škola unutrašnjih poslova, Beograd. 80. Petrović B. 2004, Narko kriminal, Krivičnopravni, kriminološki, krivičnoprocesni i kriminalistički aspekti, Pravni fakultet, Sarajev. 81. Petrović B., 2001, Kriminalistički sadržaji anticipiranih istražnih radnji iz područja kriminaliteta vezanog uz drogu, Doktorska disertacija, Fakultet kriminalističkih nauka, Sarajevo. 82. Petrović B., 2006., Uvod u kriminalistiku s kriminalističkom taktikom, AAB Univerziteri, Priština. 333 83. Petrović B., Jovašević D., 2005., Krivično pravo II, Pravni fakultet, Sarajevo. 84. Petrović V., 1951, Predavanje iz krivičnog sudskog postupka, Beograd. 85. Pfeiffer G., Fischer T., 1995, Strafprozebordnung Kommentar, München. 86. Radmilac D., Jovanov R., 2004., Rasvjetljavanje uzroka požara i eksplozija, Priručnik, Viša škola unutrašnjih poslova, Zemun. 87. Radulović D., 2002, Krivično procesno pravo, Podgorica. 88. Ramsland K., 2001., The forensic science of C. S. I., Published by The Berkley Publishing Group, New York, SAD. 89. Reno J., 2000., Crime Scene Investigation, U.S. Department of Justice, Office of Justice Programs, U.S.A. 90. Richard P., 2003, Crime Scene the Ultimate Guide to Forensie science, DK Publishing, London. 91. Richard, H. Fox, Carl, L. Cunningham, 1997, Istraga mjesta zločina i priručnik za prikupljanje fizičkih dokaza, Sarajevo, Ministarstvo pravosuđa SAD-a, Međunarodni istražni program pomoći u obuci (ICITAP ) policije u BiH. 92. Roberg R., 2004, Police & Society 2ND Edition, OFFICE OF PUBLIC AFFAIRS EMBASY OF THE UNITED STATES OF AMERICA, Sarajevo. 93. Roso, Z., 1995, Informativni razgovor i intervju, Ministarstvo unutrašnjih poslova Republike Hrvatske, Zagreb. 94. Roso, Z., 1987., Poligraf u kriminalistici, Zagreb. 95. Saferstain, R., 1998., “Criminalistics An introduction To forensic Sciencie” Sixth edition, Prentice Hall, New Jersey. 96. Savić P. L., 1886, TeoriLa sudskih dokaza u krivičnim delima, Beograd. 97. Seiler S., 1999. Starfprozebrecht, Wien. 98. Sijerčić-Čolić, H., Vuleta, D., Hadžiomeragić, M., 1999., Komentar Zakona o krivičnom postupku, Sarajevo, OSCE - Ured za demokratizaciju. 99. Sijerčić-Čolić H., Hadžiomeragić M., ...., 2005, KOMENTARI zakona o krivičnom/kaznenom postupku u Bosni i Hercegovini, Savjet/Vijeće Evrope i Evropska komisija, Sarajevo. 100. Sijerčić-Čolić H., 2005, Krivično procesno pravo, Knjiga I, Pravni fakultet, Sarajevo. 101. Sijerčić-Čolić H., 2005, Krivično procesno pravo, Knjiga II, Pravni fakultet, Sarajevo. 102. Simonović B., 2004, Kriminalistika, Pravni fakultet, Kragujevac. 334 103. Sokolović S., Krajina B., 1981., Komentar krivičnog zakona, Veselim Masleša, Sarajevo. 104. Stern Dž, 2004, „Ekstremni terizam“, Alexandria Press, Beograd. 105. Stevanović T., Petrović S., 1987, Priručnik minsko-eksplozivnih sredstava i njihova primena, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Beograd. 106. Stjepan G., 2001, Pretraga stana prema odredbama zakona o kaznenom postupku, Hrvatsko udruženje za kaznene znanosti i praksu, MUP Republike Hrvatske, Zagreb. 107. Swanson, R..Ch,. Chamelin, N. C., Terito, R.:, 2003 “Criminal Investigation”: Mc Graw Hill, New York, USA. 108. Škulić M., 1998., Uviđaj i kriminalističke verzije, Pravni fakultet, Beograd. 109. The Police Executive’s Role in Combating Transnational Terrorism,: Strategic Planning, Diplomatic security service, SAD, Module 7. 110. Vasiljević T.‚ 1981, Sistem krivičnog procesnog prava SFRJ‚ Treće izmenjeno i dopunjeno izdanje‚ Beograd. 111. Vernon J. Geberth, 1996, Practical homicide investigation, Boston, London, New York, Washington, D.C. CRC Press Boca Raton. 112. Vodinelić V., 1984., Kriminalistika, Savremena administracija, Beograd. 113. Vodinelić V., 1985, (1) Kriminalistika otkrivanje i dokazivanje Teoretski i praktični kriminalistički i dokazni problemi, Skoplje. 114. Vodinelić V., 1985, (2) Kriminalistika otkrivanje i dokazivanje, Fakultet za bezbednost i opštenstvenu samozaštitu, I Тоm‚ Skopje. 115. Vodinelić V., i grupa autora, 1986, Saobraćajna kriminalistika, Beograd. 116. Vodinelić, V., 1977, Revidirani pojam uviđaja – uvjet uspješne forenzične djelatnosti. JRKK, 3. 117. Vodinelić, V., 1996, Kriminalistika, Sedmo izmenjeno izdanje, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Beograd. 118. Vodinelić, V.,. Aleksić, Ž., 1990, Kriminalistika, Informator, Zagreb. 119. Weston P. B., Weells K. M., 1997, Criminal investigation: basic perspectives, – 7th ed., Simon & Schuster, New Jersey, U.S.A. 120. Yallop H.J., 1980, Explosion investigation, The Forensic Science Society, Edinburgh, Scotland. 335 121. Zečević D., i saradnici, 1989, Sudska medicina, III izdanje, Zagreb. 122. Žarković M., 2005, Doktorska disertacija, Beograd. 123. Žarković M.‚ Banović B.‚ Stupar LJ.‚ Ivanović V.‚ 1997, Kriminalistika‚ Beograd. Članci 1. Aranđelović M., 1996. Primena fotografije u kriminalistici, Bezbednost, br. 4 Beograd. 2. Babić M., 2003.,Osvrt na neka rješenja krivičnog zakona Bosne i Hercegovine, Drugo godišnje savjetovanje, Reforma krivičnog zakonodavstva u Bosni i Hercegovini, Neum. 3. Barry R., Martin G., 1983., Žrtve zločina kao svjedoci: točnost i vjerodostojnost njihovih uskaza, Izbor, broj 3/83., Zagreb. 4. Bilješke sa kursa KDZ-a, 1985, Institut za bezbednost, Beograd. 5. Bjelovuk I; Stupar Lj; 2005; Forenzička obrada materijalnih tragova nakon eksplozje nepoznate naprane, Savjetovanje, Policijska akademija, Banja Luka. 6. Disaster victim identification – guide. 7. Dvoršek A., 2002., Značaj kriminalističke strategije za prevenciju kriminaliteta, Zbornik radova Mjesto i uloga policije u prevenciji kriminalteta, Policijska akademija, Beograd. 8. Dželilović M., 2004, Specifičnosti uviđaja na mjestu eksplozije nepoznatog sredstva, Diplomski rad, Fakultet kriminalističkih nauka, Sarajevo. 9. Emergency Medicine, Fourth Edition, produced by the American College of Emergency Physicians and edited by Judith Tintinalli, M.D. 10. Fisher B., A., J., 2004., Techniques of Crime Scene Investiration, Seven edition, CRS Press LLC, U.S.A.. 11. Flasinski, S., Stenpien, T., 1986, Iz problematike uviđaja mjesta zločina (prevod), Izbor, 2. Zagreb. 12. Garrison D. H., 1994, Protecting the Crime Scene, FBI Law Enforecement Bulletin, U.S.A. 13. ICITAP, 1998, Bilješke sa predavanja pripadnicima policije u BiH, od strane pripadnika Ministarstvo pravde SAD-a, Sarajevo. 14. Ilić G., Žarković M., Bjelovuk I., 2003, Pojmovno određenje uviđaja u svjetlu savremenih metoda utvrđivanja činjenica u krivičnom postupku, Expertus forensis, Godina I, Broj 1, Sveska 2, Podgorica. 336 15. Incident Response to Terrorist Bombings, produced by the New Mexico Institute of Mining and Technology – Energetic Materials Research and Testing Center. 16. Jagačić B., 2001., Četveronožni detektori za eksploziv, Vjesnik, Zagreb. 17. Jeremić R., 2004., Neki aspekti primjene različitih metodaispitivanja eksplozivnih materija, Vojnotehnički glasnik 2/2004, Beograd, UDC: 621.1/4 :620:181.4. 18. Jim Weiss, Mary Dresser, 2002; Bomb Threat Recognitio, Criminal Justice Periodicajs, 50, 1; Law & Order. 19. Klikovac Lj., 1992, Uviđaj nakon eksplozije, Bezbednost, br.5., 20. Klikovac, Lj., 1993, Detekcija eksploziva, Bezbednost, br. 1., Beograd. 21. Kolar-Gregorić, T. 1993, Mjere zaštite od AIDS-a za djelatnike ministarstva unutrašnjih poslova”, Policija i sigurnost, MUP RH, broj 2., Zagreb. 22. Korajlić N., 2001. “Upustvo za rad inspektora koji rade na istraživanju i razjašnjavanju eksplozija“, Seminarski rad, Fakultet kriminalističkih nauka, Sarajevo. 23. Korajlić N., 2003, (1), Mjere prve intervencije policije u slučaju ubistva, Perjanik, broj 1., Ministarstvo unutrašnjih poslova Crne Gore, Podgorica, UDC 377.5:351.74 (497.16) (082). 24. Korajlić N., 2003, (2), Obezbjeđenje lica mjesta kod pronalaska leša, Suzbijanje kriminaliteta-decenija poslije smrti profesora Vodinelića, pravni fakulte, Kragujevac, ..Viša škola unutrašnjih poslova, Zemun. 25. Korajlić N., Bojanić N., Marjanović D., Muratbegović E., 2004, Zaštita života organa postupka, Expertus Forensis 3 (II), Udruženje sudskih vještaka Crne Gore, UDC 357.75., Podgorica, 26. Korajlić, N., Bojanić., N., (2003), Izvještaji ovlaštenih službenika policije, Dnevi Varstvoslovja, Bled, Visoka policijsko-varnostna šola. 27. Krstić O., Bezbjednost, Policiska akademija, Beograd. 28. Krstić O., 1998., Neka zapažanja u vezi s obrascima kriminalističko-operativne obrade, Bezbednost 3/98., Ministarstvo unutrašnjih poslova Republike Srbije, Beograd. 29. McCarvel R., T., 1995., Digital Photography as Legal Evidence, U.S.A. 30. Modly D., Šuperina, M., 1999., Prikaz djelatnosti redarstvene vlasti tijekom policijskih izvida kao osnovica za operativno 337 planiranje, Krimarak 7, Ministarstvo unutrašnjih poslova Republike Hrvatske, Zagreb. 31. Modly, D., 2001, Funkcija policijskog poligrafskog ispitivača, Međunarodni seminar za poligrafske ispitivače, Pula. 32. Novak Z., Dejanović R., Očevid na mjestu eksplozije, Uputstvo za rad, Policija sigurnost, MUP-a Republike Hrvatske. 33. Ostojić, N., Knežević P., Bez alata nema zanata, Bezbednost u službi života, br. 2., Dnevnik, Online. 34. Schott, J. G., Upravnik FBI službe za zdravstvo i sigurnost na radu Odjeljenje za upravu. 35. Simonović B., 2002., Kompjuterski sistemi registracije, klasifikacije i komparacije klasičnih tragova krivičnih dela, Zbornik radova nastavnika i saradnika VŠUP-a, br.4, Beograd. 36. Skiba, B. I., 1986, Kriminalistička problematika uviđaja mjesta događaja (prevod), Izbor, br. 1., Zagreb. 37. Stewart A., 1997., Digital Photography is the Next Best Thing, Fortune. 38. Stojanović Z., 1998., Terorizam i srodna krivična djela, Časopis Pravo-teorija i praksa, „Pravo”, Novi Sad. 39. Stupar LJ., Aranđelović M., 1996., Značaj fotografisanja saobraćajnih nezgoda, 3. jugoslovenski simpozijum sa međunarodnim učešćem "Prevencija saobraćaja na putevima" Novi Sad. 40. Vladimir Vodinelić, 2004, Zaprimanje prijave o sumnjivoj ili nasilnoj smrti, „Suzbijanje kriminaliteta-decenija posle smrti profesora Vodinelića, Pravni fakultet u Kragujevcu, Kragujevac. 41. Vodinelić, V., 1972, Kriminalistička obrada ubistva i teških tjelesnih povreda, SSUP-a., Beograd. 42. Vrdoljak A., Palečat R., Zorić Z., 1997, Tragovi na mjstu događaja eksplozije eksplozivne naprave, Policija i sigusrnost, broj 1-2., MUP R Hrvatske, Zagreb. 43. Written Documentation at a Crime Scene, 44. Žarković M., Stupar LJ., Đorđević I., 2002., Neophodni preduslovi za izradu multimedijske uviđajne dokumentacije saobraćajnih nezgoda, Zbornik radova drugog naučno-stručnog skupa Medicina u pravosuđu, Budva. Internet 1. Internet; 2005; Mirisi tela kao indikator prisustva neprijatelja. 2. www.BombDetection.com, dostupno 4/8/2006 12:31 AM 338 dostupno, 3. www.cdc.gov/masstrauma/preparedness/primer.pdf, 9.4.2006, "Explosions and Blast Injuries A Primer for Clinicians" 4. www.crime–scene-investigator.net, dostupan 25.10.2004. 5. www.crime-scene-investigator.net, dostupno 24.10.2004. Ruslander H. W. "Rus", Searching and Examining a Major Case Crime Scene, 6. www.crime-scene-investigator.net, dostupno 25.10.2004. Aranđelović M., 1996, Primena fotografije u kriminalistici, Bezbednost, br. 4 Beograd.Schiro G., Examination and Documentation of the Crime Scene, posted on 7. www.crime-scene-investigator.net, dostupno 25.10.2004. Byrd M., Unearthing New Technology in Crime Scene Responses with Forensic Mapping, 8. www.crime-scene-investigator.net, dostupno 25.10.2004. Schiro G., Protecting the Crime Scene. 9. www.crime-scene-investigator.net, dostupno 25.10.2004.Schiro G., Examination and Documentation of the Crime Scene, posted on 10. www.crime-scene-investigator.net, posted 03.02.2002, dostupan 25.10.2004.Byrd M., Duty Description for the Crime Scene Investigator. 11. www.crime-scene-investigator.net, posted 05.02.2001, dostupno 25.10.2004 S. B. Staggs, The Admissibility of Digital Photographs in Court, Crime Scene and Evidence Photographer's Guide, 12. www.crime-scene-investigator.net, posted on 30.7.2001, dostupan 25.10.2004P. W. Thomas, Video guide for evidence scenes,. 13. www.crime-scene-investigator.net, posted on 30.7.2001, dostupno 25.10.2004Thomas P. W., Video guide for evidence scenes,. 14. www.crime-scene-investigator.net/hazards.html ,10.06.2003. 15. www.deaf.50megs.com 16. www.en.wikipedia.org/wiki/Alfred_Nobel, dostupno 22.12.2005. 17. www.feinc.net/biosktch, last updated 03.2000, dostupno 25.10.2004. Baldwin H. B., Crime Scene Processing Protocol, 18. www.feinc.net/biosktch.htm, dostupno 25.10.2004., H. B. Baldwin, Crime scene units: a look to the future, Created September 1990. 19. www.gomr.mms.gov/homepg/offshore/safety/acc_repo/2003-046.pdf, dostupno, 09/04/2006., "Investigation of Flash Explosion and Injuries" 20. www.indopedia.org/Suicide_bombing.html, 7.4.2006 15:58) 21. www.indopedia.org/Suicide_bombing.html, dostupno 7.4.2006 15:58. 22. www.intpro.co.uk/images/scanna.jpg, dostupno 16.03.2005. 23. www.kimsoft.com/polwar.htm, dostupno, 11/03/2006 19.57. 24. www.lawandordermag.com 25. www.medicina.hr/rjecnik/i-pojam.htm, dostupno 25. 02. 2004. 339 26. www.ojp.usdoj.gov/nij/pubs-sum/181869.htm,dostupno 01.09.2005, 27. www.ojp.usdoj.gov/nij/pubs-sum/181869.htm,dostupno 01.09.2005. Vodič za istraživanje eksplozije i mjesta bombaškog napada, Ministarstvo pravde Sjedinjenih Američkih Država, 28. www.okruznisudbg.org.yu/content/2005/publikacije/bilten66/attachme nt, dostupno dana 26.12.2005. godine. 29. www.oqp.med.va.gov/cpg/BCR/G/Blasts.pdf 30. www.photopixel.net, dostupno 9.4.2006, Roderick T. McCarvel, 1995., Digital Photography as Legal Evidence, U.S.A. 31. www.scopes.com 32. www.znanje.org/i/i19/99iv04/99iv0425/99iv0425.htm,-dostupno 20.2.2005. Rječnici i leksikoni 1. Abazović M., 2002., Fakultet kriminalističkih nauka, Sarajevo. 2. Aleksič Ž., Škulić M., Žarković M., 2004., Leksikon kriminalistike, Beograd. 3. Aleksić Ž., Milovanović Z., 1993, Leksikon kriminalistike, Vrelo, Beograd. 4. Beridan I., Tomić I. M., Kreso M., 1996, Stručni leksikon, Generalštab ARMIJE BiH, Sarajevo. 5. Duško M., Nedžad K., 2002, Kriminalistički rječnik, Centar za kulturu i obrazovanje, Tešanj. 6. Đorđević, O., (1986), Leksikon bezbednosti, Partizanska knjiga, Beograd. 7. Modly D., 1998., Priručni kriminalistički leksikon, Fakultet kriminalističkih nauka, Sarajevo. 8. Pravna enciklopedija, 1989., Savremena administracija, Beograd. Zakoni 1. Komentar krivičnog zakona SFRJ, 1978., (grupa autora) Savremena administracija, Beograd. 2. Krivični zakon Federacije Bosne Hercegovine, Službene novine FBiH, br. 36. od 29. 07. 2003. god. 3. Krivični zakon i Zakon o krivičnom postupku Bosne i Hercegovine, 2003, Američko udruženje pravnika, Pravna inicijativa za centralnu Europu i Euroaziju (ABA/CEELI), Program za karivično pravo, Sarajevo. 4.Službeni Glasnik br:3/03. 5.Strafprozeβordnung vom 1. Februar 1877 (RGBl. 253; BGBl. III 312–2) idF vom 7. April 1987 (BGBl. I 1074, 1319), letztes ÄndG vom 11. October 2002 (BGBl. I 3970). 340 6.Zakon o krivičnom postupku BiH 7.Zakon o krivičnom postupku RS, „ Službeni glasnik RS“, br. 58/04 8.Zakon o krivičnom postupku SRJ, „Službeni list SRJ“, 68/02 9.Zakon o krivičnom postupku SRJ, „Službeni list SRJ“, br.70/01, 10. Zakon o zaštiti svedoka pod prijetnjom i ugroženih svejdoka. Ostalo 1.Modly D., 2005, Predavanja, Fakultet kriminalističkih nauka, Sarajevo. 2.Modly D., Neki aspekti operativnog rada organa unutrašnjih poslova u svjetlu odredaba ZKP-a, Sarajevo. 3.Veiz A., 2006., Terorizam i BiH – pogled iznutra, Seminarski rad, Postdiplomski studij, Fakultet kriminačlističkih nauka, Sarajevo. 4.Dnevni avaz, 06. 12. 2005. godine, Sarajevo. 341