ЌАЗАЌСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫң БІЛІМ ЖЄНЕ ЃЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ ТОРАЙЃЫРОв УНИвЕРСИТЕТІ МИНИСТЕРСТвО ОБРАЗОвАНИЯ И НАУКИ РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН ТОРАЙГЫРОв УНИвЕРСИТЕТ «ҚОғАМНЫң РУХАНИ дАМУЫ ЖәНЕ МәшһүР ЖүСІПТІң ТАРИХИ МұРАСЫ» АТТЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ғЫЛЫМИ-ТәЖІРИБЕЛІК КОНфЕРЕНцИЯСЫНЫң МАТЕРИАЛдАРЫ МАТЕРИАЛЫ МЕЖдУНАРОдНОЙ НАУчНО-ПРАКТИчЕСКОЙ КОНфЕРЕНцИИ «дУХОвНОЕ РАЗвИТИЕ ОБщЕСТвА И ИСТОРИчЕСКОЕ НАСЛЕдИЕ МАшХУР ЖУСИПА» ПАвЛОдАР 2022 «ҚОғАМНЫң РУХАНИ дАМУЫ ЖәНЕ МәшһүР ЖүСІПТІң ТАРИХИ МұРАСЫ» ЛИТЕРАТУРА 1 Назарбаев Н. Казахстанский путь, – Караганда, 2006 2 Казахстан в сердце моем. АлияАхетова, 2009 г 3 https://bkokdi.kz/ru/b1/289-conf.html МАЗМұНЫ Қазақстан Республикасы Премьер-Министрінің орынбасары Е. Л. Тоғжанов Құрметті халықаралық ғылыми-практикалық конференцияға қатысушылар! ........................................................................3 Торайғыров университетінің Басқарма төрағасы-ректор Е. Т. Садыков Құрметті қонақтар! Қымбатты достар мен әріптестер! ...............................4 Пленарлық отырыс Пленарное заседание Abdullah KÖK İrtiş’tenSir’eAkan Coşkun Kültür Nehri‘Meşhur Yusuf’ Öğretileri Üzerine Düşünceler ...........................................................................6 Жүсіпов Н. Қ. Мәшһүртану мәселелері................................................................................12 Қуандық З. Е., Жылхайдар Х. «Бес парыз» туралы хадистердің М. Ж. Көпейұлы поэзиясындағы танымдық ерекшеліктері ....................................................15 Сагикызы А. Духовно-нравственное воспитание личности как основное условие возрождения страны ................................................21 1 секция. әлемдік жаһандану дәуіріндегі ұлттық құндылықтар және Мәшһүр Жүсіп мұрасы 1 секция. Национальные ценности в эпоху глобализации и наследие МашхурЖусипа «дУХОвНОЕ РАЗвИТИЕ ОБщЕСТвА И ИСТОРИчЕСКОЕ НАСЛЕдИЕ МАшХУР ЖУСИПА» 386 возросшую роль идеологии в современных условиях, когда в условиях информационного взрыва, процесса глобализации проявляется стремление определенных сил расширить сферу своего влияния, тем самым разделив мировое пространство в поля конфронтации. Для всех нас должна быть ясной необходимость рассмотрения идеологической ситуации на постсоветском пространстве, ситуации в Центральной Азии с отказом от старой идеологии, новой – идеологии национальной независимости, для активного противодействия попыткам проникновения чуждой идеологии и деструктивных идей в Казахстане. Таким образом, усилиями общественности, интеллигенции, ученых и деятелей культуры, прежде всего работников духовнопросветительской сферы, поднять на новый уровень деятельность, направленную на совершенствование и утверждение в сознании людей основных принципов национальной идеологии. Особо следует отметить, что для нас важнейшей целью является превращение национальной идеи и идеологии независимости в основу мировоззрения, духовный стержень каждого человека, проживающего в нашей стране. Абикеева А. Абай – великое око народа............................................................................39 Адуова Б. Т. М. Ж. Көпеев шығармаларындағы ұлттық құндылықтар..........................42 Айкенова Д. Б., Матаев Б. А. Отбасы ішілік қарым-қатынастың психологиялық денсаулыққа әсері....48 Ардах А., Агалиева Н. Б., Оспанова Г. К. Анимализм әдеби жанр ретінде....................................................................55 Асылова Г. А., Жүсіпов Е. Қ. Шәді Жәңгірұлы шығармашылығының зерттелуі .....................................59 387 «ҚОғАМНЫң РУХАНИ дАМУЫ ЖәНЕ МәшһүР ЖүСІПТІң ТАРИХИ МұРАСЫ» Бегимбетова А. С., Қожантаева Ж.С., Оңғарова І.Д. Ыстық ауамен жылыту жүйесі ...................................................................137 Қуандық З. Е., Жылхайдар Х. «Бес парыз» туралы хадистердің М. Ж. Көпейұлы поэзиясындағы танымдық ерекшеліктері ..................................................142 Қуанышев Қ. С., Санат Толендіұлы Экспериментальное определение трудозатрат на проектирование и изготовление штампов при применении информационных технологий и оборудования с ЧПУ ............................147 Мухтизарова М. Б. Гендерные особенности стрессоуcтойчивости .........................................152 Назымбекова С. А., Карипжанова А. О. Фразеологиялық стереотиптердегі адам зиятының сипаты ....................154 Наумова Ю. Л. Духовно-нравственные и просветительские взгляды в творчестве Машхур Жусупа Копеева ....................................................158 Ордабек С. С., Каппасова Г. М. Әлеуметтік жүйедегі орта таптың идентификациясы ..............................163 Ракимжанова С. К., Шингисбаева Н. Ж., Рыскулова Ж. А., Максутова Қ. Т. Жаһандану жағдайындағы ұлттық құндылықтар мәселесі .....................169 Тоқсамбаева А. О., Рахымбаева Ж. С. Қазіргі қазақ поэзиясындағы постмодернистік бағыттың көрініс табуы .................................................174 Сагибаева М. А. Мәшһүр Жүсіп жазбаларындағы қазақ жұмбақтарының шығу тегі, зерттелу тарихы, жанрлық сипаты ..........................................180 Сейтжанова А. Н., Алимова К. К. Мембраналық технологиялар дамуының өзекті үрдістері ......................184 «Туған елге тағзым» экспедициясындағы Турганбаева А. О., Суйесинов Н. А. Мәшһүр-Жүсіп Көпеев жайындағы аңыз-әңгімелер................................188 Уиримбаева А. Д., Мамбетова М. С. Мәшһүр Жүсіп – қазақ тарихының қайнар көзі .......................................192 Хамитова А. М. Мәшһүр Жүсіп поэзиясындағы дін тақырыбы .........................................198 Шаймағанбет А. К. Қаратал өңірінің тарихы ..............................................................................204 «дУХОвНОЕ РАЗвИТИЕ ОБщЕСТвА И ИСТОРИчЕСКОЕ НАСЛЕдИЕ МАшХУР ЖУСИПА» 388 Бағыдат Ү. Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы шығармаларындағы көне діни аңыз-дастандар ..............................................................................62 Баймурат Ж. Иррационалдық теңдеулер мен теңсіздіктерді шешу әдістемесі ..............67 Бәкібай Т. Қ. Қазақ тіліндегі қосымшалардың зерттелу бағыты мен теориялық негіздері ................................................................................72 Боранбай А. А., Жанкелді Ә. Ж. Қос иінді штангалы піспекті қондырғының түрлендіруші механизмінің кинематикасы мен теңгерілуін есептеу ...............................77 Бегимтаев А. И., Ерікжан Ж. Ж. «Еститін мемлекет» бойынша Жаңа қазақстандағы іс-әрекеттер ............82 Жұмабекова Ш. Б., Тұрышев А. Қ. Мәшһүр Жүсіп шығармаларындағы «Жан» концептісінің баламасы ......86 Жұмабекова Ш. Б. Мәшһүр Жүсіп шығармаларындағы «Жан» концептісінің лингвопоэтикалық сипаты........................................89 Жунусова М. Б., Сағындықұлы Б. Қазақ тіліндегі лексикалық тізбек түрлерінің зерттелуі: атаулық тіркес және фразеологиялық тіркес ..............................................95 Жүсіпова Л. Қ., Жүсіпов Е. Қ. М. Ж. Көпейұлы және Ш. Ш. Уәлиханов жазбаларындағы қазақ аңыздары ..............................................................100 Иванова Б. Ғ. Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы «Абылайханның сауалы» әңгімесінің мәтіндік семантикалық кеңістігі ............................................108 Калдыбеков А. Е., Касымбеков Ж. К. Особенности использования bim-технологии при проектировании ...................................................................................112 Касенова А. У. Жаһандану жағдайында жас ұрпақты рухани-адамгершілік тәрбиелеу мәселелері .............................................115 Кеңес Д. Қ., Oспанова Н. Н., Кабенов Д. И. Қашықтан оқыту жағдайында оқыту үрдісінде цифрлық білім беру технологияларын қолданудың ерекшеліктері ...........................................118 Копежанова Д. Т., Искакова Ү. С. Әлемдік жаһандану дәуіріндегі ұлттық құндылықтар және Мәшһүр Жүсіп мұрасы ......................................................................123 Кудрышева М. Б. Мәшһүр Жүсіп Көпеевтің шығармашылығындағы рухани-адамгершілік және ағартушылық көзқарастары .........................127 Қапзолла Ж. Б., Жильгельдинов С. Е. Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы шығармаларының көркемдік ерекшелігі .....133 389 «ҚОғАМНЫң РУХАНИ дАМУЫ ЖәНЕ МәшһүР ЖүСІПТІң ТАРИХИ МұРАСЫ» Aдyoвa A. Т. М. Ж. Көпeeвтiң ғылым-бiлiм туpaлы көзқapacы .....................................210 Бакбаева З. С. Абай мен Мәшһүр Жүсіп шығармаларындағы «толық адам» бейнесі ..214 Жабаева С. М. Значимость учений Абая, Шакарима, Машхур Жусипа для духовного развития общества ..............................................................218 Зейнулина А. Ф., Ташекова А. Т. Ұлттық құндылық – ұлтшылдық пен парасаттылықтың руханияттық діңгегі .............................................223 Альмуханов С. Х., Кулумжанов Н. Е., Мажитова А. Ә. Философское наследие абая на пути к трансформации казахстанского общества ..............................................229 Муталиева Р. М., Жұмабекова Г. А. Мәшһүр Жүсіп Көпеевтің «Соқыр, саңырау және жалаңаш» өлеңі туралы .......................................234 Нурланова А. Н. Чункурова З. К. Шәкәрім философиялық ойларындағы өзі өмір сүрген қоғамның көріністері ........................................................237 3 секция. Жаһандану жағдайында жас ұрпақты рухани-адамгершілік тәрбиелеу мәселелері 3 секция. Проблемы духовно-нравственного воспитания молодого поколения в условиях глобализации Абылова М. Ж. Тәуелсіздік есімі – Жұмабек Қамзин .........................................................249 Айтказинова А. С. Влияние цифровизации на молодое поколение ........................................256 Антипова А. А., Александрова Е. В. Проблемы духовно-нравственного воспитания молодого поколения в условиях глобализации. Проблемы полового воспитания ...................261 Асаинова К. Ж., Ельмуратова Б. Ж. Волонтёрство: история, истоки и современность .....................................264 Ахметова А. З. Жаһандану жағдайында тарихи сана негізінде жастарды елінсүйгіштікке тәрбиелеу ........................................................268 Бисмильдинова Б. М., Бисмельдинова Б. М. Как развить у учащихся навыки критического анализа с помощью методов проблемного обучения в онлайн-обучении ..........272 Ghafuroghlu M. M., Ospanova N. N., Kabenov D. I. Impact of websites on development of business enterprises .........................280 Джабаева Г. Н., Клишина М. В. Профилактика буллинга и моббинга как фактор формирования культуры межэтнического взаимодействия, этнополитики, гражданского мира ...............................283 Ельгизова Д. Р., Аубакирова С. С. Кереку-баян өңіріндегі жастар туризмі ...................................................291 Ельмуратова Б. Ж. Рухани-адамгершілікті тәрбиелеу мәселелері ..........................................294 Жандосов Б. Т., Қожанияз А. Б., Омашева Ж. М. Жаһандану жағдайында жас ұрпақты рухани-адамгершілік тәрбиелеу мәселелері .............................................298 Игибаева А. К., Нуралдинова З. С. Толық емес отбасылардағы балаларды әлеуметтендірудің өзекті мәселелері ........................................................301 Камелбай Д., Әміренов А. Д. Халық ауыз әдебиетінің ерекше үлгісі – ертегі ........................................305 Кених В. Н., Александрова Е. В. Проблемы духовно-нравственного воспитания молодого поколения в условиях глобализации. Несоответствие .............................308 Корниенко Г. Н. Мобильные технологии в обучении как средство формирования функциональной грамотности в условиях глобализации ........................311 Кульмаганбетова Р. А., Тауекелова М. С. Жиһангез ғұлама ғалым Мәшһүр Жүсіп Көпейұлының географиялық саяхаттары ...........................................................................319 Мазан Ж. Д., Жұматаева Е. Ө. Жастар арасындағы құндылық-мағыналық бағдар құрылымындағы діни тәрбиенің орны және мәшһүр жүсіп идеялары ................................326 Мамырбаева Ж. И., Шағырбаева М. Д. Эстетикалық мәдениетті қалыптастыруда көрме қызметінің ерекшелігі ......................................................................331 Мусина Ж. А., Рахимова Б. Б. Формы учебной и самостоятельной работы обучающих с учетом гендерного подхода......................................................................336 Мухажанов М., Кыпшакпаева Ш. И. Султанбет султан – выдающая личность великой степи .........................340 Нұрбек К., Қадырова Б. М. Қазақ және қытай тіліндегі фразеологизмдердің ұлттық сипаты ...........346 Райхан Н. Қоғамның рухани дамуы және Мәшһүр Жүсіп шығармаларындағы ислам құндылықтары ...............................................352 Салахан Ә. М., Қожамжарова М. Ж. Заманауи қазақстандағы музыкалық мәдениеттің белгілері ...................356 391 «дУХОвНОЕ РАЗвИТИЕ ОБщЕСТвА И ИСТОРИчЕСКОЕ НАСЛЕдИЕ МАшХУР ЖУСИПА» 390 2 секция. Абай, шәкәрім, Мәшһүр Жүсіп ілімдерінің үндестігі және қоғамның рухани дамуындағы орны 2 секция. Значимость учений Абая, шакарима, Машхур Жусипа для духовного развития общества «ҚОғАМНЫң РУХАНИ дАМУЫ ЖәНЕ МәшһүР ЖүСІПТІң ТАРИХИ МұРАСЫ» Саятова А. Б., Рахимбаева М. Н. Духовное развитие общества и историческое наследие Машхур Жусипа ...............................................359 Темерханова С. М., Канапьянов К. Н. PR и современный социум: точки взаимодействия ..................................363 Темиргалинова А. К., Кудышева А. А. Полиэтникалық жоғары білім берудегі болашақ оқытушылардың коммуникативтік-этнопедагогикалық құзыреттілігінің рөлі ..................371 Хурмет Б. Менеджерлердің қалыптасуында көркем әдебиеттің алар орыны .........375 Хурмет Б. Көркем әдебиетте менеджмент модулдері мен элементтерінің қолданылуы ...............................................................379 Шелихова Н. И. Проблема духовно-нравственного воспитания подрастающего поколения ..........................................................................382 «ҚОғАМНЫң РУХАНИ дАМУЫ ЖәНЕ МәшһүР ЖүСІПТІң ТАРИХИ МұРАСЫ» АТТЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ғЫЛЫМИ-ТәЖІРИБЕЛІК КОНфЕРЕНцИЯСЫНЫң МАТЕРИАЛдАРЫ Техникалық редактор А. Р. Омарова Корректор: А. Р. Омарова Компьютерде беттеген: З. С. Искакова Басуға 29.04.2022 ж. Әріп түрі Times. Пішім 29,7 × 42 1/4. Офсеттік қағаз. Шартты баспа табағы 22,9. Таралымы 500 дана. Тапсырыс № 3903 «Toraighyrov University» баспасы «Торайғыров университет» ҚЕАҚ 140008, Павлодар қ., Ломов к., 64. 392 «ҚОғАМНЫң РУХАНИ дАМУЫ ЖәНЕ МәшһүР ЖүСІПТІң ТАРИХИ МұРАСЫ» İrtiş’tenSir’eAkAn Coşkun kültür nehri‘Meşhur YuSuf’ Öğretileri üzerine DüşünCeler AbdullAh KÖK* Kazak-İslâm edebiyatının en önemli simalarından Meşhur Yusuf, Balasganlu Yusuf’un bilgelik ve Yesevî Ata’nın hikmetlerinin İrtiş’ten,Sir’e kadar yayılmasına, yaşamasına ve günümüze kadar ulaşmasına hizmet eden suf’idir. Pavlodar ili Bayanavıl ilçesi Kızıldağ köyünde dünyaya gözlerine açan Meşhur Yusuf, Kazak edebiyatı, tarihi, kültürü ve filolojisi için bir çok ilklerin kurucusudur. Meşhur Yusuf, çok yönlü bir şahsiyettir. O, Kazak halk edebiyatını ve folklorunu dünden güne taşıyan bir halk ve hak âşığı, mensubu olduğu milletinin tarihî ve kültürel mirâsınıkayıt altına alan etnograf, mensup olduğu boyun kütüğünü tarihî vesikalarla çıkaran şecere yazarı, 19. Yüzyılın son çeyreği ile 20. Yüzyılın başında Türk illerine gezen, gören, kaydeden ve yazan seyyah, halkının bağımsızlığını savunan bir alaş aydını, Kazak edebiyatının bir çok edebi türünün kurucusu, kısaca her parmağında birden çok hüner bulunan bir bilgedir. O, ömrü boyunca milletinin derdine derman olmak için yaşamıştır. Sılayı, ilim tahsili için terk etmiş, ilim tahsilini tamamladıktan sonra yeniden doğduğu topraklara dönerek dinî ilimler başta olmak üzere öğrendiklerini halkına öğretmiştir. O, İslâmî ilimlerde ulaştığı derinliği Kazak edebiyatına uygulamıştır. Kendisinden önce işlenmemiş konular ile bir çok yeni edebî türleri Kazak edebiyatına kazandırmıştır Mutasavvıf Meşhur Yusuf, Türk-İslâm edebiyatında bilinen Hicviye, Miraciye, Yıldıznâme gibi edebî türler ile ilk kez Kazak edebiyatında örnekler vermiştir. Meşhur Yusuf, Kutadgu Bilig müellifi Balsagunlu Yusuf, Pîr-i Türkistan Hoca Ahmed, YüknekliEdip Ahmedmirâsının Kazak kültüründe en önemli taşıyıcısı, aktarıcısıve uygulayıcısı olmuştur. 20. yüzyılın başlarında Kazak edebiyatının en önemli simalarından Meşhur Yusuf Köpeyulı, İslam dünyasının «Usul-u Cedidi» okulunun önemli temsilcilerinden biridir. Meşhur Yusuf döneminin bir çok sosyal sorununu eserlerinde konu etmiş, konu ettiği sorunları gelecek nesillere yazarak mirâs bırakmıştır. İslâmi gelenekten gelen Meşhur Yusuf, eserlerinde Kazak halkının birliğini, beraberliğini ve bağımsızlığını haykırmıştır. Meşhur Yusuf,dinî ilimlerin her konusunda yazdığı dinididaktik eserleri ile Kazak edebiyatında dinî eğitimci yazar unvanını fazlası ile hak etmiştir. Şüphesiz Meşhur Yusuf, Kazak Tasavvuf Edebiyatının en önemli siması olmuştur. O, halkına, eserlerinde yalın dil kullanarak Allah’ınvarlığını, Peygamberlerin hikmetlerini, İslam’ın öğreti ve pratiklerine uygun bir yaşamı nasihat etmiştir. İslamîedebiyatın bir çok türünde eserler vücuda getirmiştir. Meşhur Yusuf, İslâm kültür dairesinin din dili Arapça, Farsça ve Türkçe ile Kur’an-ı Kerim felsefesini öğrenmiş, öğrendikleri ile Kazkça bir çok eser kaleme almış olan bir mutsavvıf bilgindir. Meşhur Yusuf, ilhamını İslam tarihi ve Kur’an-ı Kerîm ayetlerinden alarak, peygamberler, sahabeler, halifeler ve evliyâlar konusunda yazdığı eserlerle İslamîyeti halkına öğreterek Kazak din dilinin oluşmasında öncülük etmiştir. Meşhur Yusuf’un, «Ahiretin Ekini», «Allah’ın Kudreti», «Çocuk Süleyman’ın Zekiliği», Din Talimi» (birinci, ikinci, üçüncü hikâyeler), «Din Tarihi», «İlim ve Bilim» (1-9 hikâyeler), «Ethem Divane ve İbrahim», «İblis Şeytan Hikâyesi», «Nuh Peygamber ile Bir Yaşlı Kadın», «Yahudi, Patros Hikâyesi», «Yusuf Peygamber Hakkında», Vefasız Kadın», dinî, didaktik konularla yalın bir dille yazdığı eserler halk tarafından kolaylıkla anlaşılmıştır. İsmi bütün Kazakistan topraklarında yankılanmıştır. Meşhur Yusuf, evliya olarak halkın hafızasında ve hatırasında çok önemli bir yere sahiptir. Sağlam bir din eğitimine sahip olan mutasavvıf, eserlerinde dinî terimler, ayetler, hadisler, rivayetler, Arapça ve Farsçasözcükleri ve Kazak dilinin arkaizm sözlerini ustalıkla kullanır. Meşhur Yusuf, Kazak halkının inanç ve düşüncesine aykırı olan görüşlerden şiddetle kaçınmıştır. Meşhur Yusuf’un, söz hüneri kaynağı, Kur’an-ı Kerîm ve Hz. Peygamber’in sözleridir. Meşhur Yusuf, «Allâh’ınsözü Kur’an, Peygamber’in sözü hadis-i şerif».Bu ikisi sefalete düşmez, eskimez» der. Meşhur Yusuf’un tasavvufi bakış açısı ana ekseni siyasalsosyal görüşleri temellidir. Kazak halkının özgürlüğü, kişisel hak ve özgürlükler, dinî özgürlük, toprak sorunu, adalet ve eşitlik fikri vb. konular Yusuf’un fikrini hep meşgul eder. Yusuf mensur eserleriniKazak halkınınahlakî terbiyesini geliştirmek ve dinî konulardaki halkın müşkülleriniçözmek gayesi ile taşır.Tabakat ve tefsir türü kitaplarından öğrendikleri ileeserlerinisehl-i mümteni üslubu ile yazar ve okura sunar. Meşhur Yusuf, 1887 yılı Buhara seyahati sırasında Türkistan’daki Hoca Ahmet Yesevî, Taşkent’teki Zengi Dede türbelerini ziyaret etmiştir. Bayanavıl’a geri döndüğünde ise Şu nehri ile Sır-ı derya’yı, Ulutav’ı, Kişitav’ı, Esil ve Nura nehirleri kenarındaki şehir ve köyleri geziporadaki yerli halkladinî ve edebî konularda sohbet etmiştir. Eserlerinde, seyahat ettiği topraklarda gördüğü tasavvufî ve edebî şahsiyetlerden bahsetmiştir. Meşhur Yusuf, Semerkant, Hokand şehirlerini de ziyaret etmiştir. Bu yolculuğu hakkında şunları söyler: «дУХОвНОЕ РАЗвИТИЕ ОБщЕСТвА И ИСТОРИчЕСКОЕ НАСЛЕдИЕ МАшХУР ЖУСИПА» 6 Пленарлық отырыс Пленарное заседание 7 «ҚОғАМНЫң РУХАНИ дАМУЫ ЖәНЕ МәшһүР ЖүСІПТІң ТАРИХИ МұРАСЫ» ederek bu yerleri yurt tutup vatan kıldık» der. Mutasavvıf MeşhurYusuf eserlerinde Kazak halkının gelenek ve göreneklerinden süzülen bozkırın şamanlık anlatılarına da yer verir. Örneğin, hikâyesinin girişinde falcının fal açması ve Asan’ın su padişahının kızı, su perisiyle karşılaşarak kara sevdaya yakalanacağını söyler. Hatta falcı İdil, Yayık, Sırderya ve İrtiş nehirlerine giderek tuzak kurmasının gerektiğini de söyler. Bunun üzerine Asan, sırayla yukarıda ismi geçen nehirlere giderek tuzak kurmaya başlar. Yelmaya adlı atı ile en son durağı İrtişnehrine gelir. İrtiş suyunda tuzağına düşen insanoğlundanfarksız, güzelliğinden eksiksiz, yalnız tek kusuru var. O da konuşacak dili yok. Meşhur Yusuf’un önemli özelliğinden birisi de Şecereciliğidir. Kazak halkının şeceresini, Moğollar ile Türk Hanlığı şeceresini ve ayrı Kazak boylarının şecerelerini, Sahabelerin şeceresini, en önemlisi de birçok Türk sahabelerinin şeceresini yazan büyük bir şecere üstadıdır. O’nun şecereciliğihalk arasında yaşayan sözlü gelenek anlatıları vetarihî vesikalardan derlenen bilgilerden oluşur. Meşhur Yusuf, Türk birliği ve kardeşliğini «Türkistan Şehri Hakkında» adlı nesir olarak yazdığı eserinde anlatır. Türkistan diyarının tarihine bakarsak Kıpçak boyları ile birlikte Oğuz boyları da yaşamışlardır. Damarlarında aynı kanı taşıyan Türk halklarının tamamı Orta Asya bozkırlarından dünyaya dağılmışlar ve dünyanın yarısını fethetmişlerdir. Orta Asya’nın merkezinden göç ederek Anandolu’ya gelen Oğuz Türkleri, Kayı aşiretinden olan Ertuğrul Gazi, Osman Gazi’ler devlet kurmuşlardır. Mutasavvıf Meşhur Yusuf, hangi konuyu işlerse işlesin hep farklı yönden farklı tarzla işlemiş ve güzel bir şekilde akıcı ve yalın bir üslupla anlatmıştır. Meşhur Yusuf’un «Türkistan Şehri Hakkında» adlı eserinde «Türkistan» hakkında mutasavvıf Osmanlı devletinikuran şahsiyetlerden bahsetmektedir: ‘Türkistan, kadim zamandan gelen büyük bir şehirdi. Bir ucu Alatav’da, diğer ucu ise Karatav’da. O zamanlarda Sayram suyunun güney batısında, ‘At pınarı’ diye bilinen yer, at pazarı idi. Türkistan’ın güney batısında ‘Teke suyu’ diye bilinen yer, koyun pazarı idi. ‘Kırk kapılı Karaşık’ ismini almıştı.’ Meşhur Yusuf yalnız halkının dini eğitimi ile meşgul değildir. Aynı zamanda halkının siyasî ve sosyal sorunlarının çözümünde de aktif rol oynar.Rus zulmüne karşı çare arar. Meşhur Yusuf’un 20. Yüzyılın ilk 20’li yıllarında Kazak şair, yazar ve Alaş Partisi mensupları ile çok yakın bir dostluğu hatta dostluktan öte ağabey-kardeş ilişkileri vardı. Kazakistan’ın geleceği hakkındaki hemdert olan Kazak sanatçıları, Rus esaretinden kurtulmanın yollarınaçözüm aradılar. Meşhur Yusuf, Alaş aydınlarınınbirçoğu ile mektuplaşır. Bunlardan, Kazak edebiyatının önemli sanatçılarından biri olan Jüsipbek, Meşhur Yusuf’un hem «дУХОвНОЕ РАЗвИТИЕ ОБщЕСТвА И ИСТОРИчЕСКОЕ НАСЛЕдИЕ МАшХУР ЖУСИПА» 8 «Bu seyahat sırasında bildiğim Türk dillerini daha da geliştirdim.»Hatta bu seyahat sonrası edindiği bilgilerle Orta Cüz şeceresini eklemeler yaparak geliştirmiştir. Şair Meşhur Yusuf,‘Buhara, Taşkent, Semerkant, Türkistan’ı bir değil üç-dört defa ziyaret ettim. Nura yayla, Esil’i kışlık yaptım, İleri geri Şu ile Sır’dan geçtim.’ der. 1907 yılı seyahati diğerlerinden farklıdır. Bu yıl yayımlandığı üç kitabının Çar rejimine karşı konuları içermesi sebebiyle Rus hükümeti tarafından hakkında tutuklanma emri çıkarılır. Rus yönetimindenkorunmamın en güzel yolunu Meşhur Yusuf vatan topraklarında gezerek bulur. Tarihî ve kutsal Kazak toprağı bu yiğit evladını Rus zulmünden korur. Bu yıllarda Kazakistan’ın güney bölgesindeki il ve ilçeleri sufî Yusuf’u bağrına basar. Bu dönemde uğradığı baskıyı, O, «Jetisu Seferi», «Türkistan, Taşkent Seferi», «Kırgız Seferi», «Ereymen Seferi» gibi eserlerinde anlatır.Meşhur Yusuf’un 1907 yılında başlayan bu kaçak hayatı dört yıl sürer ve sonra yurduna döner. Tutuklama tehlikesi ortadan kalkmış değildir.Yeni seferlere çıkmaya karar verir. İdil, Yayık gibi nehirlerin kenarlarını mekân edinen boyları tek tek gezer. Bu gezi yılları Kazak edebiyatına bir çok yeni edebî tür kazandıran yıllardır. Dini Didaktik eserleri, Mevlid, Miraciye, Yıldıznâme, Seyahatname, Şecerecilik vb. türler bu yılların ürünüdür. Meşhur Yusuf, 1908 yılının yazında Türkistan’a gelmiştir. Şair Türkistan’da defnedilen ünlü evliyave hükümdarların mezarlarını ziyaret eder. Aynı zamanda seyahati sırasında ülkedeki siyasî baskının neticesinde ortaya çıkan toplumsal sorunları da gözlemler. Meşhur Yusuf, Kazakistan’da, 1917-1919 yılları arasında Kazak aydınlarının kurduğu «Alaş» siyasî partisine üyedir. Eserlerinde, Kazakların siyasî özgürlüğü ve bağımsızlığı,Kazakça eğitim veren mektep ve medreselerin açılmasını, toprak meselesi gibi önemli sosyal konuları işler. Rusların Hristiyanlık propagandası ve emperyalist siyasetlerine karşı mücadele edip şiirlerinde Kazakları Alaş bayrağı altında toplanmaya çağırır.Meşhur Yusuf, «Sarıarka Kimindir?» adlı kitabında o dönemdeki toplumun sorunlarını dile getirir. Kitap, 1907 yılında yayınlanmış olsa da 1917 yılında başkaldıran Alaş aydınlarının istekleri ile tamamen aynı görüşleri ihtiva eder.Meşhur Yusuf; dinin, vatanın, malın elden gittiğini, halkın yoksulluktan çaresizliğini dile getiripKazak vatanın sınırlarını çizer. «Günbatımı tarafında Sırderya, doğusunda ise uzun akan Ertiş, güneyinde Yedisu ırmağı, kuzeyinde Edil ile Yayık. Kazaklar, tarihte bu sahipsiz yerlere gelerek orayı yurt tutmulardır. Beyaz mızraklarının ucuyla, kuvvetli bileğinin gücü ile KarakereyKabanbay, KanjığalıBögenbay, kaz sesli Kazıbek, ŞakşakulıJanibek zamanında canlarını feda ederek gece gündüz savaşarak oluk oluk kan dökerek bedenindeki canını Alllah’a emanet edip nice kahraman erenleri şehit 9 «ҚОғАМНЫң РУХАНИ дАМУЫ ЖәНЕ МәшһүР ЖүСІПТІң ТАРИХИ МұРАСЫ» KAYNAKlAR 1 Egewbay, A, Ismagulov J., QazaqÄdebiyetiniñTarihı: XX ĞasırBasındağıQazaqÄdebiyeti XX ĞasırBasındağıQazaqÄdebiyeti), Bilim Yayınları, Almatı 2006. 2 Ilgısheva, Moldır, Kazak Şairi Meşhur JüsiрKöрeyulı’nın Eserlerinde Klasik Türk Edebiyatı Motifleri, Atatürk Üniversitesi, Türkiyat Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı/Eski Türk Edebiyatı Bilim Dalı, Doktora Tezi, Erzurum 2021. 3 Kök, Abdullah, Pîr-i Türkistan’ın Metafor Dünyası, Kesit, İstanbul, 2017. 4 Kök, Abdullah, Kutadgu Bilig, Devlet:Adalet, Kut, Töre, İstanbul, 2019. 5 Kök, Abdullah, Yüknekî’ninKaveam Dünyasının Kaynakları Üzerine Düşünceler, II.Uluslararası Türk Dünyası Eğitim Bilimleri ve Sosyal Bilimler Kongresi, Ankara, Türkiye, 7-8 Aralık, 2018, Cilt:III, Ss.1081-196. 6 Kök, Abdullah, ЕсевиАтаныңХикметтерӘлемі.Қазақстан РеспубликасыТәуелсіздігінің30 ЖылдығынаАрналған «ЕРТІС ӨҢІРІНІҢ ТАРИХИ МҰРАСЫ: ҚИМАҚ ҚАҒАНАТЫ ЖӘНЕ ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫ» Атты Халықаралық Ғылыми-Практикалық Конференциясы Материалдарының Жинағы, Г.А. Сулейменова, А.Е. Кәрімова, Б.Н. Абдрахманов, Т.Н. Смағулов, Н.Е. Күзембаев, А.М. Сыздыкова., Editör, Павлодар Педагогикалық Университеті, 2021, Павлодарқазақстан, Ss.17-20, 2021 7 Meşhur JüsipKöpeyulı, BaqsınıñSözi (Baksının Sözü), Almatı 2012, 3. https://reader.bookmate.com (Erişim Tarihi: 23 Nisan 2022). 8 Syddykov, Bekzod, Kazakların İslâmlaşmasıVe Rus Oryantalistlere Göre Çarlık Rusyası Döneminde Dinî Kimlikleri, Bursa Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İslam Tarihi ve Sanatları Ana Bilim Dalı/İslam Tarihi Bilim Dalı, Yüksek lisans Tezi, 2019. 9 TarixiTulgalar, Togısbaev B, Cujikova A, Almatı, s. 174-176. 2009. 10 Turışev, A.K., Kadısova, R.C., MäşhürJüsipQalayJazalandırıldı (Meşhur Jüsip Nasıl Cezalandırıldı), «4. Meşhur Jüsip Okumaları» konferansı, S. Toraygırov adındaki PDÜ, Pavlodar 2006. 11 Jüsipova, Gülnaz, MäşhürJüsipDastandarı (Meşhur Jüsip Kıssaları), Pavlodar Üniversitesi EKO Yayınları, Pavlodar 2000. 12 Jüsipov, Nartay, MäşhürJüsipjäne Folklor (Meşhur Jüsip ve Folklor), Pavlodar 1999. «дУХОвНОЕ РАЗвИТИЕ ОБщЕСТвА И ИСТОРИчЕСКОЕ НАСЛЕдИЕ МАшХУР ЖУСИПА» 10 hemşehrisi hem de en yakın dostu manevi kardeşidir. Kazak edebiyatındaki ilk romanlarından biri olan «Akbilek» romanının yazarı JüsipbekAymavtov ile şair Meşhur Yusuf, arasındaki samimî dostluk mektuplarında hissedilir.Bu mektup örneği, Meşhur Yusuf’un Kazak halkı için çağdaşları ile görüşüp Kazak halkının sıkıntılarına çözüm aradığının en kuvvetli yazılı belgesidir. Meşhur Yusuf, dönemini iyi takip eden bir aydındır. O, Türk ve İslâm beldelerinden de haberdardır. Türklük ve İslâm için önemli bir merkez olan İstanbul’u ve İstanbula hasretini şu şekilde ifade eder. ‘Ömrümde gitmediği İstanbul’un güzelliğini ve şöhretini Hac seferinden dönen İzbas hacıdan dinler ve yazar. Meşhur Yusuf, tanık olduğu iki asrın birleştiği dönemde Kazak toplumunun dinî ve manevî eğitimi, siyasî ve sosyal sorunlarının çözümü için ömür harcamış, çağının değişikliklerini gözlemlemiş,Kazak halkının sıkıntıları için dertlenmiş, refahı için fikrini bildirmiş, düşüncelerini eserleriaracılığı ile aktarmıştır. O’nun kaygısı milletidir. Pavlodar’dan küçük bir dünyada başlayan ömrünübüyük bir Türk alemine ve İslâm ümmetineharcamıştır. O, her zaman için iyi düşünmüş iyi yaşamış ve iyiliği nasihat ederek dünyadan göçmüştür. O, devrinin aynası olmuştur. Gördüklerini şairlik gönlü ve kaleminin gücü ile edebî olarak dile getirmiştir. Sözü ve hali insanlığa miras kalmıştır. Evliyalar ölmezler onlar eserleri ile mengi yaşarlar. Bay halkın,ken vatanın,batır balaların, seni hep rahmetle anacaklar Meşhur Yusuf. Rahat uyu, emanetin ehlindedir. 11