A N TİK Y U N A N
As is . N i y a r i
FE LS E FE S İ
Ü KTh M
1 — F E L S E F E . H I KI L FE LS E FİM İ V E Ö N E M LE Rİ
Esas k o n u m u z «^Antik Y u n a n
Fels efes in ne geçmeden
önce
«Fels efe, H u k u k Felsefesi ve ön em ler i» adı altında b i r bölüm ya p
k l a ya r a r görü yoru z, çünkü hukukçu için felsefe ve h u k u k felse
fes in in değeri b ilin mezs e.
A n tik Yu na n
Fels efecin in onemı hiç a n
laşılmayacaktır,
X X . yü zyıl s or u n la r a ve b il im e
p r a g m a tik eğilimlerle yanaşan
b i r t u t u m içindedir, on u n için p r a ti k fa yd a
h er a la nda yeg tu tu l a
caktır. İnsana maddî açıdan b i r şeyler ver en dolaylı veya doğru dan
f
p a r a , şan, şöhret ve r a h a t yaşam sağlayan h er b i l i m dalı etüd ed il
m eye lâyık, diğerleri ise boş la f. k u r u kalab alık ve h a tta zararlıdır,
ör n eğin , doğa b i l i m l e r i insanın doğayla savasında o n u yen ip ,
ga
n i m e tl e r elde etmes i açısından faydalı, h u k u k , sîy;ıset vs . g ib i b i l i m
ve d is ip l in l er ise r a h a t yaşamın g a r a n ti altına alınması b akımından
g er ek l id ir . Felsefe ve b en zer b i l i m d a l l a n p r a t i k fa yd a
larından ü zerlerinde du ru lmasının, varolmalarının
sağlamadık
n ed en ve
a ma
cı yo k tu r .
Şü phesiz doğa b i l i m l e r i ve insa na doğru dan p r a tik ya r a r sağla
y a n s os ya l b i l i m l e r b i r e r b i l i m dalıdır, in s a n için ger ek lid ir ,
on la r d a
d a gerçeğin aranması temel ilk ed ir , a ma b u demek değildir k i ger
çeği a r a ya n diğer b i l i m l e r i n i h m a l i , on la r a ye r ver ilmemes i,
ler in in
mıyoru z,
yadsınması
evet
insa n
g er ek m ek ted ir
ma ddi
rahat
— 353 —
Bu
faydacı
ve
h u zu r u
tu tu m u
ünce
önem
kıns
a ra ya ca k
Huk. Fak. Mec.
F.:
z3
N İYAZ I ÖKTEM
3S4
lir,
nak
yaşamjnı
sü rdü rmek
ihtiyaçlarını
ta tm in
için
g er ek l i
yo l u n a
yiyecek,
gid ecek,
a n ca k
giyecek,
b arı
on d a n
s on r a
«a ca b a » s u a l in i k e n d i k en d in e s or a r a k mu tlu lu ğa yönelecektir. M a d
d i g er ek s in m eler i
h a l l e d ip d a h a
n u , mu tlu lu ğu n y a l m z fizik s el
gördü klerimizi
il e r iye g i tm e n i n ger eks iz oldu ğu
ta tm i n d e n ib a r et oldu ğu nu , b i l i m i n
maddî açıdan a n l a m a ya
çalışmaktan ve ihtiya çla rı
karşılamaktan başka b i r şey olmadıkını s öyleyenler de va rdır. O ys a
h a yva n l a r
da icabında
etraflarını
tanıyıp, b il iyo r l a r , on l a r d a
ya
ş a mla rım sü rdü rü yor, k e n d il e r in e faydalı olanı b u l u p , ihtiya çla rını
t a t m i n yo l u n a g id iyo r l a r , a m a b iz b u n u n l a ye ti n m i yo r , başka şey
l e r arıyoru z, h er ş eyin « n ed en in i» , «n için 'ın i» b u l m a k için gereğin
de b ü yü k çabalar gösteriyoru z. İnsanları, h a yva n l a r d a n
Önemli u n s u r da b u d u r sanırız, « a k ıl » olmasaydı
d iyemez, d u y u orga nla rımızla
a lgıla dığımız
o l u r , felsefe yapamazdık. Ka ld ı k i fels efen in
dır, fels efen in
ayıran en
«n ed en », « n için »
görü ntü lerle t a t m i n
p r a t i k ya ra rı d a va r
b i r k o l u ola n ahlâk b e l l i da vra nış b içimleri i l e r i sü
r er ek, p r a t i k yaşama h ita b e tm e k te d ir .
S o r u n u b il im s e l b i r gözlemle in celemeye çalışırsak, b i l i m i n kö
k en in d en , doğu ş n ed en in d en
d evin er ek
y o l a l m a k ta fa yd a
insanın m a d d i ve ma nevî i k i yanı va rdır, m a d d i ya nıyla
sü rdü rme»
dü nya n i m e tl e r i n d e n fa yd a la n m a ,
ihtiyaçlarını karşılama çabası içindedir.
görü rü z,
yaşayışını
yaşamak için
g er ek li
M â n evi yanı akıl s a yes inde
or ta ya çıkar, akıl gerçeği a r a m a k is ter , n i t e k i m in s a n l a r d a k i k a d a r
y e t k i n b i r akıla s a h ip olmadıklarından, h a yva n l a r
miştir. D em ek
m a n e n az geliş
k i insanoğlu m a d d i ve mâ nevi va rlığıyla
b i r bütün
h a l in d ed ir , h e r i k i va rlığın yaşaması için gıda g er ek m ek ted ir ,
mad
d i yanın gıdalarının n eler oldu ğu b i l i n i yo r . M â n evi yanı nasıl d oya
caktır» o n u n gıdası n ed ir ? G erçek..., in s a n n e y i n doğru , n e y i n ya n
lış oldu ğu nu b il m e d e n a sla m u t l u ola ma z. D u yu la rımızın
a lgıla dığı
ş eyler gerçektir şeklinde b i r ceva p ne d erece t a t m i n ed icid ir , u n u t
ma ya lım k i ateşli b i r hasta için sıcak b i r oda b u z g ib i o l a b il ir , k e
za b ize göre kırmızı oln n ob je. renkkörü için ye^ il veya
m a vi
ola
b i l i r ve n ih a yet m i k r o s k o b u n keşfiyle dü z d iye b ildiğimiz b ıçak ağ
cının g i r i n t i l i çıkıntılı
oldu ğu nu artık öğrenmiş b u l u n u y o r u z , işte
gerçeği b u l m a a r zu s u ve yaşam g er ek s in m eler i
b izi b i l m e
e yl e m in e
sü rü klemektedir ( 1 ) .
G elişigü zel b i l g i geçersiz ve yanıltıcıdır, a nca k ıi*temli b i l g i ve
davranışlarla
(1)
gerçeğe ve ya ra rlı ola na
ARAL: s 111.
ulaşmak mü mkü ndü r,
za ten
AN TİK YU N AN FELSEFESİ
355
b u da b i l i m d e m e k ti r ( 2 ) . B i l i m «a ynı k o n u ya , ya da k o n u alanına
yönelmiş ve
geneJ ola r a k geçerli b i l g i l e r i n b i r s is tem id ir ( 3 ) » .
B i l i m e geçiş b il g i aracılığıyla olmaktadır, b u geçiş nasıl m e y
dana
geliyor ?
B i l g i üçe a yrılır: A d i b i l g i , b il im s el b il g i ve fılozofik
Şimdi bu nları tek er tek er
b ilgi (4),
in celeyelim .
A d i B i l g i : «B ilims el b i r d i s i p l i n altında elde edilmiş olmayıp»
yalnızca a lela de insanların d u y u m ver il er in e
ve düşüncelerine d a
ya n a n b il g i tü rü dü r» ( 5 ) . G elişigü zel, p r a t i k yaşamın
ger eks in me
ler in e göre elde ed ilen b u b il g i değişkendir ( 6 ) , sü b jektiftir,
d i r , k a p m a ve dağınık olduğundan k od ifie değildir.
ola n b u b il g il e r icabında
gü ven ilir değildir
(7),
iza fi
Rea litede va r
gerçeği d e yansıtab ilirler, a m a g en ellik le
a d i b il g i yanlışı
i s b i t edilmediği
sürece
dognı sayılır.
B il im s e l B i l g i ; G elişigü zel elde r d iJ m' yen , b i r yöntem, b i r sis
teme d a ya n a r a k
toplanıp k od ifie
ed ilen ,
h er za ma n
için
geçeıli
olu p , gerçeği d ile g etir en gen el b i l g i l e r d i r ( 8 ) , Ortaklaşa özellikleri
ola n k o n u l a r d a n o b j e k tif sonuçlar çıkarır, h er lürlü za ma n
koşu llarında doğru du r, geçerlidir
ve ye r
( 0 ) , a nca k çeşitli b il im s e l etk en
ler le değişik şekilde tezahü r ed eb ilir .
B il im s e l b i l g i k e n d i içinde id ea l B i l i m l e r ve Reel B i l i m l e r d i
ye i k i ye a yrılır (10), a yırımda ki
kıstas adlarından da anlaşılacağı
ü zere, id ea l b i l i m l e r i n id ea l, s oyu t;
reel b i l i m l e r i n ise reel, s omu t
k o n u l a r l a u graşmasıdır (11),
İdeal b i l i m l e r gerçeğe, b i l g i n i n kaynağına
akılla ulaşmaya
ça
lışır, d en eyin y e r i y o k t u r s is temin d e, a n ca k u yg u la m a sırasında d e
ney o l a b il ir , za ma n
içine yerleş tirilemezler, yeter n ed en
kanunları
ve tü mdengelim yöntemi hâkimdir (12). Ö rneğin, m a tem a tik , m a n
tık, es tetik ve etik . id ea l b i l i m l e r d i r .
(2)
(3)
(4)
ib)
(6)
(7)
(8)
(Ö)
(10)
(11)
(12)
lb id . s. 111
îbld. • 99 ve YÖ RÜ K, s t
ARAL: s 99103 ve YÖRÜ K: s 38,
ARAL: S. 100.
lb id . s. 100.
tb id . s. 100 ve YÖ RÜ K: s 4.
ARAL: s. 101.
Tbid. s 102 ve YÖ RÜ K: *. 6.
ARAL: S. 104111
tb id . s. 105.
lb id . 5. 105lOfl.
Reel b i l i m l e r d e ise
b ilgin in
ola n d en eyd ir , a n ca k akıl
Lür b i l i m l e r i n s is temin d e
d en genel
kaynağı d tiyt)
organlarına
sü zgecinden geçen b i r d en eyd ir
b ağlı
bu. Bu
a n a i l k e koza lite. n ed en s ellik tir . D en ey
ka id eler e gittiğinden yönteminin tü meva rım olacağı aşi
kârdır (13)
B e l l i za m a n
koşu llarına
g ir eb il en r eel b i l i m l e r i k i ye
a yrılır; D oga B i l i m l e r i Tin s e l B i l i m l e r ( 1 4 ) . D oga b i l i m l e r i , adın
d a n da anlaşılacağı
g i b i , doğayla
u ğraşır, b elli n ed en ler d en
b elli
sonuçlar çıkararak e vr e n i fizik s el açıdan ta nınu ya çalışır, ör n eğin ,
fizik , k i m y a , b i y o l o j i vs, vs, ( 1 5 ) . Tin s el b i l i m l e r ise id ea l b i l i m l e r
le reel b i l i m l e r arasında köprü k u r a n konu ları içine almaktadır ( 1 6 ) .
a n ca k reel yanı a ğır b astısından b u g r u p ta mütalaa
l e r Tin s el b i l i m l e r e p s ik ol oj i,
Sınıflandırma
e d il m e k te d ir
t a r i h , vs . g i b i örnekleri
ve r e b il ir iz.
açısından tartışmalara y o l açan ünsel b i l i m l e r e kü l
tü r b i l i m l e r i de d en m ek ted ir .
F il ozofik B i l g i : S on yü zyılla ra d ek l u m b ü giier G en el
çatısı içinde b i r a r a ya
gelmek te
i d i ( 17) . B u n u n b öyle olması n or
m a l d i r , çünkü felsefe tü m b i l g i l e r i
sanlaıın geçmiş im,
Fels ete
içine a la n , ola y, nesne
ve
şimdiki anını, geleceğini, derinliğine ve geniş
liğine h er tü rlü açıdan tüm ola r a k değerlendirip, in celeyen
limd ir
( 1 8 ) . Z a ten
D es ca rtes
ünlü filozofla r a
b aktığımızda
g ib i şahsiyetlerin aynı za ma n d a
çi oldu klarını görü rü z.
dalları ya va ş
ü>
Pita gor ,
matematikçi veya
Z a m a n l a . Rönesansta
ya va ş fels efed en k o p m a ya
Th a les ,
b ir b i
b i r l i k te , diğer
fizik
b ilim
başlamıştır, m a te m a ti k b u
k op u zu An tikitemd en b e r i gerçekleştirmiştir ( 19) .
Doğa b i l i m l e r i ve fels efe o k a d a r
y o r d u ki» ünlü filozof
m e k te
D es ca rtes 'a
i d i , ağacın kökü m eta fizik
b irihiılerine b ağlı a d d e d il i
göre fels ef* b i r ağaca
( f i zi k ötes i),
b en zetil
gövdesi doga b i
l i m l e r i , dalları ise u ygu la yın m e k a n ik , tıp, ahlâk vs . İdi ( 20) . Fel
s efen in
diğer b i l i m l e r d e n ayrılması s a lt değildir, felsefe ile diğer
b i l i m l e r arasında deva mlı b i r ilişki m e v c u t t u r fels efe doga
l e r i n i n oluşumunda b ü yü k
U3>
fl4 )
(16)
(16)
(17)
(18)
M9)
(20)
b ilim
rolü ola n ve on la r a yöntem ver en b i r
îb id. s. 100.
îbid. 8 . 107111.
tb ld. a. 107.
îbid. s. 108.
C U V tLLlE R: 11, p. &05 ve YÖ RÜ K: s, 9.
del VE C C HIO :
11 ve YÖ RÜ K: s. 7.
YÖ RÜ K: s. fl ve CU VİLLİER: 1. p. XX
CU VİLLİER; I . p, XIX
ANTIK
b ilimd ir
YU NAN
(21 ), kaldı kı felsefe
357
FELSEFESI
d i n a m i k olu p , geleceğe atılgan b i r
t u t u m içindeyken, bazı b il im l e r , örneğin m a tem a tik , bünyesi icabı
s ta ti k ti r ( 22) .
D iğer b i l i m l e r d e n ayrılan
g er ek iyor
şüphesiz. F ilozofi
fels efen in
içeriğinin saptanması d a
(fels efe), yu n a n ca
olu p , b i l g i s evme anlamına g elm ek ted ir
(23).
b ir kökene
Fels efen in
s a h ip
tanım mı
i l k kez A r i s t o yapmıştır, ona göre felsefe va rlığın varlık ola r a k i n
celen mes i, i l k n ed en in araştırılması ve son amacın, dolayısıyla T a n
rı'nın kavranması soru nlarını içine a lır ( 24) .
mıza k a d a r geçerli
B u tanımlama
çağı
k a b u l edilmiş ve düşünürler s or u n la r a adı ge
çen a yırıma göre eğilmişlerdir. A n ca k çağdaş düşünce. A r i s to ' yu d a
göz önü nde b u l u n d u r a r a k fels efenin
tanımını söyle ya pıyor;
Fel
sefe, Önce va rlığı varlık ola r a k in celer ( o n to l o j i, v a r h k teor is i) ; d a
h a s onra on u b il g i açısından tanımaya çalışır, n eyin b i l i n i p b ıline
miyecegi,
b i l g i n i n kaynağının ne oldu ğu soru nlarım araştırır
tem ol oj i, gn ozeoloj i,
ve olayları
(ep is
b i l g i teor is i) ; ve n ih a ye t a k s iyoloji ile v a r h k
değerlendirmeye
gid er , değerin ne olduğunu, n el er in
değerli, n e l e r in değersiz k a b u l edileceğini s a pta ma ya
çalışmak a k
sivolojinın (d eğer teor is i) görevid ir ( 25) .
B i l i m dallarının ayrılmasıyla fels efen in
lu n d a
ya ygın b i r kanı m e vc u ttu r .
eleştirilere m a r u z k a la n felsefe
Öneminin azaldığı yo
Faydacılık açısından da çeşitli
acab a
gerçekten de faydasız,
ge
reks iz, b oş lâf. ya lnız ve yalnız ka fa s p oru m u d u r ?
S on yü zyılla ra k a d a r diğer b i l i m l e r i n
nitelendirildiğini gördü k,
fels efen in
kolları ola r a k
b öyle olu n ca
b ırakalım tin s el
faydayı,
doğa b i l i m l e r i n i b ile doğuran fels efen in
m a d d i faydasının
yadsın
ması acab a ne derece geçerli ola ca ktır
çeği a r a ma
7
Ka ldı k i insanın b il m e, ger
ihtiyacının te k t a t m i n y o l u o l a r a k ele alınan
mâ nevi faydası da asla i n k a r ed ilemez ( 26) . G erçeğin
p r a ti k fa yd a
da vardır, asıl değerleri, olması
a d a leti felsefe s a yes inde
diğerlerine
karşı doğru , ahlaklı, olması gereken
tb ld p. X X I
İbld p X X I I
CUV İLLİ ER: I . P X I I ve G ÖKB ERK: S. 17.
CU VİLLİER: I I , p. 506 ve G ÖKB ERK: s 101
ARAL: S. 130 ve ÖZBİLGEN s 4950
ARAL: 3. 129 ve YÖ RÜ K: s. lö.
ARAL: s 131
ahlâk
ve
aydınlatarak
şekilde
r a k , m u t l u e vr e n in kurulmasına h izm e t ed er (27)
<21)
(22)
(23)
(24)
(25)
(26)
(27)
b ilin m es in d e
gereken i,
tanıyan ins a n, iç dü nyacını
fels efen in ,
d a vr a n a
B öylesine köklü ve tü mel b il g il e r s is tem im
ca k b i l i m e saygısı ol m a ya n ,
(28)
anca
veya h u t ola yla rı yalnız d u y u
or g a n la
rının aldığı görü ntü len ile y e te r l i s a ya n a z gelişmiş kafaların
mah
kû m edeceğini a n l a m a k hiçte zor değildir sanırız, a ca b a on la r m a h
k u m i y e t gerekçelerinde felsefe ya ptıkla rının
Felsefe b i r b i l i m d i r , gen eld ir,
farkında
çok gen eld ir ,
değiller m i?
m a k s i m u m gen el
d ir . Rea lite içinde vardır, a n ca k o r e a l ite n in üstündedir, tü m
va r
lıklar üstünde köklü , d e r i n b il g il e r l e gerçeğe götü rü r insanı. A kıl,
d en ey, tü mdengelim, tü meva rım, koza lite, son erek,
b i l i m d e k i tüm
yöntem ve s is temler fels efede m e vc u ttu r . İdeleri, değer e vr e n in i de
içine a la n felsefe, insanlığın son amacı, mu tlu lu ğu n ta k en d is id ir .
H u k u k Fels efes i'ne gelin ce, önce o n u n da tanımını ya p a r a k , de
ğerini or ta ya
k o ym a ya
çalışalım.
V E C C H İO ' ya
göre «H u ku k
U ntü
filozoi
Fels efes i, h u k u k u
i ti b a r i y l e ta r i f ed en , ta r ih s el
gelişmesinin
fels efes in in
tü mlü gü
ile h u k u k u değerlen
D e l V ecch io s a lt fels efe açısından da h u k u k
y e r i n i saptamış ve Kantcı fels efe a yırımında n
ed er ek fels efeyi teo r ik ve p r a t i k d iye
s efes ini
mantıksal
G . d el
köken ve a n a b a tla rım
araştıran ve sa f akıldan çıkarılan a d a let f i k r i
d i r e n İlimd ir » ( 29) .
hukukçu
h a r ek et
i k i ye ayırıp (30), h u k u k fel
p r a t i k k old a e l i k l e (a h lâ k) b i r l i k te ele almıştır ( 31) . teor ik
b ölü mde on tol oj i,
gn ozeoloji. mantık,
maktadır. F il ozofu n
h u k u k fels efes ini
p s ik oloji ve es tetik
gen el a n l a m d a k i ahlâkla b i r
l i k te değerlendirmesi, ahlâk ve a d a l etin
sından il er i g el m ek ted ir .
b u lu n
kardeş i k i k a v r a m
olm a
D em ek k i d e l Vecchİo'ya göre h u k u k fel
sefesi h u k u k u n mantıksal tanımını, t a r i h b oyu n ca gelişimini ve etik
değerlendirmesini
tim len d ir ilip ,
ya p ıyor
( 3 2 ) . Ka nımızca
fonksiyonlarının
h u k u k fels efes in in
saptasımasında, gen el
içeriğindeki a yırımla rda n ya r a r l a n m a k
fels efen in
da ha doğru olacaktır, ya n i
«H u ku k felsefesi, gen el fels efeye p a r a lel b i r yol t u t m a k , gen el
sefe va rlığı h a n g i açılardan in celiyor s a ,
b e
a da h u ku ku
fel
o açıdan i n
celem ek zoru n d a d ır» ( 33) .
O h a ld e H u k u k Fels efes i önce h u k u k u
yecek tir ;
(28)
i2ö)
(30)
(31)
(32)
(33)
on tol oj ik açıdan
h u k u k u n ne oldu ğu nu , n e yi n h u k u k , n eyin
İbld 129130.
del VECCHİO: s. 14
CU VtLLİER: L p. X I I I .
del VECCHİO: s. | İ
ÖZB ÎLG EN: s. 49 ve del VECCHİO: s. 412.
ÖZB İLG EN: s 49
in cele
ahlâk ve örf
AN TIK
oldu ğu nu
araştırarak
YU NAN
359
FELSEFESI
(34), h u k u k u n esasını s a pta ma ya
çalışacak
tır. «H u ku k, b ir eys el, ya d u k o l l e k tif b i r ir a d e ürünü müdür, sosyal
ve sosyal dışı ( Jeogr a fik ,
(35). H u k u k felsefesi
leyecek tir , h u k u k
k l i m a to l o j i k ) koşulların ürünü mü dü r?*
da ha s on ra , h u k u k u gn ozeolojik açıdan ince
hakkında n eyi b il ip , n eyi
b ilem eyiz,
hu ku ku n
özü ne i n m * k mümkün müdür, yoks a a m p r i k ver iler d en il er i g itm e k
imkânsız mıdır? H u k u k
hakkında
b i l g i yi akılla mı, d u y u l a r l a
yoks a s ezgiyle mı öğreneb iliriz (36)? V e son olaıak h u k u k
mı,
felsefe
si değerlendirme, aksiyolojı s or u n u ü zerine eğilmek du ru mu ndadır
H u k u k s a l değerler s a lt mıdır, za ma n ve ye r
değişir mı,
d u y u l a r evr en in d e
koşu llarıyla
b ir likle
m i . yoks a akılsa! evr en d e m i ye r
alırlar?
G en el
Felsefe ile H u k u k
Felsefesi arasında k u r m a ya çalıştığı
mız bağdan s on ra h u k u k fels efes in in önemi da ha da i y i anlaşılıyor
sanırız. H u k u k u n ne olduğunu,
hu ku ku n
gerçekten
nasıl b ilineceğini, meyd a n a
olması gereken
olu p olma dığım,
son
gelen
a ma
ca yönelme d u r u m u n u b il m e d s n p ozitif h u k u k u n in celemes in i ya p
ma k , h u k u k u n
b i l i m olmadığı görüşünü
h a k h çıkarmaktan
başka,
insanı ne oldu ğu nu b ilmediği b i r takım k a id eler in despot u ygu la yı
cısı veya zavallı kölesi d u r u m u n a düşürür ( 37) .
Hu ku ku n
fonksiyonları açısından d a s oru n a eğilirsek,
görü rü z
k i h u k u k n o r m u b i r ya n d a n etik değer, diğer ta r a fta n sosyal ol g u y
la b es len m ek ted ir (38), B i r başka b en zer deyişle
«H u ku k
yönelmiş b i r top lu m s a l yaşama
A d a l e t kavramı
söz k on u s u oldu ğu za ma n
m a k ta n başka
dü zenidir» (39).
a da lete
görü lü r k i a da let, h u k u k u n b i r yanı o l
Ka n fcı ayırıma göre Fels efen in de p r a tik
kısmının
e ti k yönü nden çıkmaktadır ( 40) . Hu ku kçu ola ra k b ü nyemizde h er
a n ye r a la n a da let, fels efi b i r r ea lite olduğuna göre, felsefe ya p ma
mız. H u k u k Fels efes ine eğilmemiz kes in ola r a k zo r u n l u d u r .
B u k o n u l a r incelenmediği ta k tir d e k a n u n k o yu c u n u n h er eyle
m i meşrudur, ör n eğin , tr a f i k
(34)
(35)
(36)
(37)
(36)
(39)
Î40)
ÖZBtLGEN: s
ÖZB ILG EN: s
fb id. 50.
ARAL: 133.
Ü ZB İLG EN; S
ARAL: S, 910
CU VÎLLİER: t
ku rallarına
49
50
16.
ve ÇAÖIL: s 23.
P 13.
u ymayanları id a m e tti r
mek, ölü lerin b a ca da n çıkarılmasını şart koşmak, b or cu n u öd emeye
n i hiçb ir şekilde s o r u m l u tu tm a m a k vs . g i b i k a n u n l a r n ed en
ka aykırı ols u n , neden
k a b u l ed ilm es in
çınılsın? O ys a d u r u m hiçte
gerçekleştirecektir.
P ozitif
ve neden
hu ku
u yu lm a k ta n ka
b öyle değildir, k a n u n k o y u c u a d a leti
hu ku ku
yetkinleştirmek,
ku su rlarından,
noksanlarından arıtmak, değer açısından y e n i l i k g e tir m e k için k a
n u n k o y u c u H u k u k Fels efes in i
k a yn a k ola r a k ele alıp. çalışmaları
nı b u n a göre yü rü tmek zoru nda dır D iğer ya n d a n
«H u ku ku k o ya n
üstün gü ç karşısında İnsan, körü körü ne tüm b ed en ve r u h u ile tes
l i m olm a k İs temez» ( 4 1 ) , o h u k u k a , maku l» k a b u le değer, olması ge
r ek en oldu ğu , sağlam temeller e
dayandığı sürece hü rmet göstere
c e k tir .
D em ek
k i h u k u k u n e tik ve ma ntıki
H u k u k Fels efes in in
lerce ona na ca k,
görevidir, a n ca k b u ta k ti r d e d i r k i h u k u k b i r e y
a d a letli b i r dü zenin
yu c u n u n y o l u n u aydınlatacaktır
II — Y İ İN AN F E I ^ E F E S I
A n tik
Yu na n
doğru lu ğu nu n sağlanması,
F el s efes in
gerçekleşmesinde k a n u n k o
( 42) .
:
in cel em ek tek i
gerekçemiz, ça ğla r b o
yu n ca h er türlü d i n ve düşünce s is temin d e e tk is in i gösteren b u dü
şünce akımını tanımadan
çekten de
il er iye g i tm e n i n çok gü ç olmasıdır, ge:
E s ki Y u n a n b i r kü ltü r dehası ola r a k
or ta ya
sonra , zamanımıza d ek hü kü mranlığını sü rdü rmü ştü r
b i l i m l e r , fels efi
b i l i m l e r , s os yoloji
doğu mu nu
çıktıktan
( 43) .
Tin s el
Yu nanistaııa
b orçlu
d u r ( 44) . Yu n a r ! Felsefesi Plotinııs, S eneka , M a n us A u r e l i u s . Çiçe~
ron 'la
Roma ya geçmiş, s tois izm'le
H r i s t i ya n l i g i n gelişmesinde b ü
yü k etk id e b u lu nmu ş. Ortaçağda S t, Th o m a s
d 'Acmrn , S t. Au gu s tİn
ile K i l i s e n i n tem el direği olmu ştu r ( 4 5 ) , d a h a sonra b i r cep h ed en
m a te r i a l i zm i , diğer cep h ed en
M od ern
Fels e
f e n i n a n a kaynağı h a lin e gelmiş tir ( 4 6 ) . Y u n a n fels efes in in
in s a n a
dönü k t u t u m u
(41)
f42>
ı43)
(44)
(45)
(46)
id ea lizm i
etk il eyer ek
Rönesans sonrasının dü şü nü rleri tarafından b i r kez
ARAL; S 134
lltL.l s. 134135
G Ö KB E RK: s. 15.
ÖZB İLG EN: s. 146 ve B O U THO U L:
W E RN E R: p. 268.
İDİd p. 269 ve B tRAN D : s, 3.
p. 1018
AN TİK YU NAN FELSEFESİ
d a h a ele alınarak, k o n u derinliğine eleştirildikten s onra ,
bugünkü
in s a n değeri yaratılmıştır (47), B ilh a s s a D esca rtes ve B a con 'd a baş
latılan b u t u t u m l a spekü latif fels efeden p r a ti k ya r a r l a r elde e d il
mes ine g id iler ek , in s a n doğanın m a l i k i , efen d is i d u r u m u n a g e t i r i l
miştir
( 4 8 ) , B a con tü meva rım, D esca rtes
akılcı, matematikçi
yön
temle evr en e hü kmetmeye çalışmışlardır (49).
D a h a Önce gördü ğü mü z g ib i, felsefe sözcüğünü Y u n a n is ta n ya
ratmış, fels efen in
te r m i n o l o j i s i
b ü yü k ölçü de Yu nanlı
fıtozoflarca
ku ru lmu ştu r, b ilh a s s a A r is to , fels efeye içerik vermiş «s on er ek ( en
teilek i) », «ilk neden», «va r lık ola r a k va rlık
mu ştu r ;
oku l
değişik fels efi açıdan bakış E s ki Y u n a n d a
olu ş
id ea l izm m a ter ia l izm ,
r a s yon a l izm a m p r izm ,
n o m in a l izm o b j e k tif id ea li zmkonseptü a l izm
d og m a tizm .
ve söz
(50). D iğer ya n d a n filozofik
cü kleri fels efeye kazandırmıştır
l a r a ve r ea liteye
g ib i k a v r a m
s ep tis izm
(51)
g ib i
görü şler b u r a d a or ta ya çıkmıştır.
Tü m b u k a vr a m , görü ş ve dü şü nceler fels eieyle b ir l ik te , h u k u k
fels efes in i
de etkilemiş, ayrıca h u k u k fels efes ini
ve h u k u k u doğru
d a n etk is i altına a la n b i r çok f i k i r akımı gene A n t i k Y u n a n düşün
ces inde or ta ya çıkmıştır, l y o n y a O k u l u n d a sosyal düzen ( n om os )
doğa l dü zen
( fizis )
a yırımım görü yoru z, s ofis tler
b u lmu ş (52), P la ton , ola n ve olması gereken
rinliğine in celeyer ek olması gereken
hocası S ok r a t' la b i r l i k t e
doğacı
hu ku ku
düzen karşıtlığını d e
«İdeal h u k u k u ^ salık
ver er ek,
D oğa l H u k u k Teor is in in i l k h a b er cis i o l
muş. A r i s to konseptüalist t u t u m u y l a s os ya l düzen ve olması
k en dü zen karşıtlığını köklü b i r şekilde u zlaştırmıştır
(53). V e n i
h a yet S tois izn V le çağlar b oyu insanlık t a r i h i n i yönelen, h u k u k
d el er in i
e tk i l e yi p " to p l u m s a l s özleş meyi» doğuran
ger t¬
D oğal
k a i
Hu ku k
Teor is i b ü tü nü yle k e n d in i göstermiştir ( 54) .
D emek
k i «ta rihi süreç içinde oluşan ve gelişen fels efe» ve h u
k u k s is tem ler i, çok kere Kl a s ik Y u n a n Fels efes inde
d i r . B u K l a s i k Fels efen in
(47)
(48)
(491
(50)
(51)
(52)
(53)
(54)
ü stadlan.
tem ellen m ek t
Ortaçağ'da olduğu g ib i. Y e m
W E RN E H ' 273
tb ld. 273.
İbid s. 273
CU VİLLİER: I I , p. 508
ÖZB ÎLG EN: S. 178177
Ibîd. 150162
Ib ld. 176177.
del VECCHİO: * 51 ve ARSAL: 118.
Z a ma nla r
çu lar
Fels efes i içinde ve gü nü mü zde de, filozofla r
için i l h a m kaynağı o l m a k ta d e va m
ve h u k u k
etmekted irler» ( 5 5 ) , ya
samamıza e tk is i h er s a h a da görü len B atı Felsefesi, m a n evi
ka yna ğı
nı A n t i k Y u n a n dü nyasında b u l u r ( 56) .
A n tik Yu na n
Fels efes in i
İncelerken Ko zm o l o j ik
p ol oj ik D e v i r ve B ü yü k S is tem ler
D e vir ,
A n tr o
D e v r i d iye üçlü b i r a yırıma
g it
tik , oldukça k l a s ik ola n b u a yırımda kıstas h er üç d e v r i n filozof
ve
oku llarında ola n ortaklaşa k a r a k te r d i r , gerçekten de i l k i k i d evir d e
s is tems iz ola r a k önce doğa, s on ra in s a n , s on d evir d e
ise h e m in s a n
h em de doga s is tem a tik b i r şekilde incelenmiştir, b u son aşamada,
aynı za ma n d a
b ü yü k fil ozcfik s is temler d e or ta ya
D iğer ya n d a n , fels efe ve h u k u k
çıkmıştır.
b i r i b i r i n d e n k op m a z i k i b i l i m
dalı oldu ğu g ib i, s iya s et ve s os yoloji
b i l i m veya d i s i p l i n l e r i İse a y
rıca sıkı b i r şekilde on la r a b a ğlıdır. B u nedenle dü şü nü r ve oku lları
in celer k en , onların s os yolojik ve s iya s a l görü şlerine, az d a olsa ye r
ve r m e yi z o r u n l u saydık.
A
—
KO Z M O L O J İK
B u d evir d e,
D E V İR
:
is m in d en de anlaşılacağı
üzere dü şü nü rler
s or u n u
ü zerine henü z eğilmemiş lerdir, on la r önce doğa yı
g etir en
i l k öğeleri t a m m a çabası içindeydiler ( 57) .
in s a n
m eyd a n a
E vr en in
m e y
d a n a gelişi, a s tr o n o m i, coğrafya ile i l g i l i s u a ller s or u p , gezegen ler in ,
b u a ra da özellikle D ü nya ve G ü neşin m a h iye t ve yapıları ü zerinde
dü çü nreler iler i sü rerlerdi ( 58) .
Ö nce sırf düşünsel fa a liyetle or ta ya çıkan Ko zm o l o j ik
lozofları, b u n u p r a t i k evr en e
limler in
d oku mu n a
fiîozof mntematikci
s ok m a k la , m a te m a tik , fizik g ib i b i
yo l açmışlardır,
oldu ğu nu
D e vi r F i
n i t e k i m Th a les ve
b i l i yo r u z.
Fels efen in
P ita g o r ' u n
p r a ti k
ya r a r
sağlamadığını il er i sü renlere P ita g or ve Th a les örneği ye te r l i ceva p
o l u r sanırız.
E vr e n i ya r a ta n i l k a n a ma d d e
(55)
r56i
(57)
<58)
( a r k h e)
n ed ir '
B İRANI! s. 3
îbid, s. 7.
VVERNER: p. 2223, ARS AL: s. 14 ve ÖZBİLOEtf: S. 147
B tRAN D : s. 13 ve ŞENEL: a 85
A N TtK YU N AN FELSEFESİ
Tha les fe göre s u d u r b u .
yaşayan, canlı, va r olm a
gücüne sa
h ip , r u h u ola n b îr su (59)
Ana xıma ndros için r ea liteler in gerçek ilkes i s on s u zl u k tu r ( A p e
ır on ) , ma d d eler
arasında b i r zıtlık vardır, yaşkuru, soguksıcak vs.
g i b i zıtlıklar arasında sonsu z, b itm eyen
b i r savaş hüküm sürer, ev
r en b u savaştan doğmu ştu r ( 60) .
A n ex im en es için il k ana ma d d e ha va dır (61).
Th a les . A n e x im a n d r o s
tyo n ya
ve
A n ex im en es
Ekolünün M i l l e t B ölü mü nü
b i r b ölü m va rdır k i , b u l yon ya
Ü nlü filozofa
meyd a n a
Kozm ol oj ik
D evr in
getiriyorlardı,
ikin ci
Ekolünün m ih en k tası H e r a k l i t ' t i r .
göre, i l k a n a ma d d e evren s el, sonsuz, yaratıcı b i r ateş
tir . Z ıtlıkla r kavgası ateşle sona erer. evr en in sonu glob a l b i r ateş
ola ca k, ye n i h a ya tla r a doğu m
hazırlayacaktır, ateş aynı
za ma n d a
evr en s el akıldır, ya n i Ta nrıdır (TjOgo?) (62), *<B:r n en i re i k i kez g i
r ilmez» d i yo r H e r a k l i t, evr en
devamlı d e vi n i m h a lin d ed ir , s ta ti k l i k
görü nü mdedir, asıl ola n sürekli d e vi n i m d i r (6'tî. H e r a k l i t ' i n h u k u k
açısından önemli yanı, ola n düzen ( n omos ) ve olması gereken do
ğal düzen ( fizis ) a yırımı yapıp
n omos u n fizis e uyması gerektiğini
savu nmasıyla D oğal H u k u k veya D oğacı H u k u K Te o r is in in i l k h a
b er cis i olmasıdır (64).
l yo n ya
Ekolü ile b i r l i k te . A n t i k Y u n a n Fels efes inin
önemli k i
şilerinden b i r i P ita g or ' d u r , adı geçen düşünül m a tem a tik
ka nu nla
ra , ve akıla çüre evr en i yöneten b i r r u h ta n sözeder ( 65) . h er şeyin
aslı b u r u h tu r , in s a n da r u h u n
a s tr on om i g ib i doğa
ma n d a
b ir
parçasıdır
( 66) .
M a te m a tik ,
b i l i m l e r i n i n k u r u c u s u ola n P ita g or . aynı za
h er şeyi r u h idesine
bağlamakla, felseic
sahasında
j i k ve a k s iyolojik açıdan id ea lizm in , evr en in salı akılla
ka vr a n a ca
ğını mü mkü n görmekte ise gn ozeolojik açıdan r a s yon a lizm in
cu s u du ru mu ndadır
( 67) . şüphesiz H er a k l it' d e de r u h a
tayız, a n ca k r u h idesi Pita gor 'd a
d a h a s is tem a tik tir .
B tRAN D : s. 13: W ERNER: p. 23 ve ŞENEL: E 8 5 .
BİR AND : s. 14 ve W ERNER: p. 23
W ERNER: p. 23; SJENEL: S. 86 vv B tRAN D : S, 16.
ten W ERNER: p. 2&: ŞENEL: s. W ve BTRAND: s. 19.
(62) ŞENEL: s. 00 ve B tRAN D : s. 19.
(63 > ÖZBİLOEN: s 152
f64> WFRTtfFH: p 29.
(65) ŞENEL: s. 92.
(67) W ERNER: P 30.
(591
160)
on tolo
kum
r a s tla ma k
Yu ka rıda adı geçen
on ' u n m eyd a n a
filozofla r d a n
getirdiği E lea
s on ra ,
Pa r men id es
ve
Z e
Ekolünü görü rü z, b u (.'kul evr en d e
h er şeyin d u r g u n oldu ğu nu İleri sü rerek, d i n a m i k H e r a k l i t ' i n k a r
şısına çıkmaktadır ( 68) .
K o zm o l o j i k
ve L eu k ip p es ' le
D oga Fels efes i E mp ed okles ,
b i r l i k t e sona
An a xa gor a s ,
D emokr it
ermiştir. B u g r u p dü şü nü rlerde ana
f i k i r , i l k öğelerin a to m l a r d a n m eyd a n a gelmiş olmasıdır ( 6 9 ) . D e v i
n i m l e r i ile evren s el
akılı doğu ran a to m l a r a in m e k esas b i l g i y i ger
çekleştirmektir G örü lü yor k i , b i l i m s e l ol a r a k a nca k çağımızda göz
lem i yapılab ilen atomları A n t i k Y u n a n Fels efes i da ha o çağda keş
fetmişti.
B — A N TRO P O L O J İK D E V İR
:
B u d evir l e b i r l i k t e s or u n artık süje, in s a n ü zerine eğilme şek
l i n i almıştır. Ü nce doğanın in celen ip , s on r a sıranın in s a n a
n o r m a l d i r , insanoğlu
gelmes i
içinde b u lu ndu ğu , şaşarak b aktığı e vr e n i ta
nıyıp, i l k n ed en ler i a n la m a ya
çalıştıktan s on r a k en d i b il in c in e va
racaktır, k en d i, dış evr en e kıyasla da ha b i l i n e n d i r ,
i —
S ofis tler
in s a n s or u n u ü zerine eğilen
i l k filozofla r
s ofis tler d ir .
S ofis t,
önceleri b i l i m ve s a n a tta u«ta ola n k ims eler e ve r il e n sıfattı. P l a to n
b u sözcü ğe, «sa hte b ılmi yü ksek fiya tl a s a ta r a k hocalık ya pıp, k e n
d i çıkarlarından başka b i r şey dü şü nmeyen insan» şeklinde b i r a n
la m vermiş tir ( 7 0 ) ,
S ofis tler e
göre s a lt gerçeklik
şahlıkla b ilemez,
y o k t u r , olsa b ile İnsan h er şeyi
b öylece h er şeyden şüphe eden
ta r ih in d e şü phecilik ( s ep tis izm)
s ofis tler ,
fels efe
a kımının k u r u c u s u olmu şlardır (71)
S ep tik
t u t u m önce sakıncalı g ib i görü nmektedir, s ofis tler
olma s a
b ile şü pheciliği, acab ayı or ta ya a tm a k l a , insanın doğru ola
r a k k a b u l ettiği ş eylerde açık kapı
l e r d ir .
(ÖÖJ
(09)
(10)
(71>
b ilims el
b ırakması gerektiğini görmü ş
D o g m a ti k dü şü nceyi ta r i h te İlk kez on l a r sarsmıştır,
İ&ld.
33 VP BİR AN D . ö. 21.
W ERNER: p. 40; ŞENEL: s. 94 ve BİR AN D : a. 2729
B tRAN D : s. 30 ve ŞENEL: S. 105.
B İRAND 9. 31.
keza
AN TİK YU NAN FELSEFESİ
gözlem, kıyas, k r i t i k g ib i b il im s el
365
yöntemleri de on la r
keşfetmiş
l e r d ir ( 72) .
« H e r şeyin ölçüsü ( a m p i r i k )
insandır» d iyo r ünlü
s ofis t Pr o
togor a s ( 7 3 ) . D u y u organlarıyla algılanan şeyler sü b jektif ve deği
şiktir, doğru ola n şey şu a n d a algılanan, d u yu l a n , özlemlen, is ten i
l en şeydir. B öyle olu n ca , insanın başkalarına k en d i görü ş ve is tek
l e r in i k a b u l e ttir m e ye çalışmasında, aslında b el l i kişi için, b el l i za
m a n ve ye r koşu llarında doğru g i b i görü nen şeyleri sallmış g i b i ele
a l m a d u r u m u vardır. H e r a m p h k şahısa göre ayrı a yrı saltlık ola
ma z,
o h a ld e s a lt şeylerden b a h s ed emeyiz ( 74) . F a k a t h erkes
değiş meyen b i r şey
m e v c u ttu r k i . o d a
ya r a r l : ve
g er ek li
için
ola n
dır <75).
Şüpheci ve rölativist t u t u m s iya s a l ve sosyal dü şü ncelerini de
etkilemiştir, a n ca k ahlâkta ya r a r ve g e r e k l il ik gördü klerinden b a
zı s ofis tler,
örneğin Pr otogor a s , b u açıdan d og m a tik
mıza çıkmaktadır,
ünlü düşünüre göre. insanı
tavırla
karşı
h a yva n d a n
üstün
kılan değer ahlâktır, h er in s a n , in s a n olma er d em in d en
let ve ahlâkın b i r parçasıdır ( 76) .
dolayı a da
D evl et ve sosyal dü zen egemen
sınıfların baskı aracıdır, k u v v e t l i n i n zayıfı sömürmesi şeklinde te
zahü r eder. O ys a , in s a n doğasına u yg u n , o n u n k a r a k ter in e
d en b i r sosyal
ve s iya s a l düzen k u r m a k ger ek mek ted ir .
fis tl e r arasında f i k i r
a yrılığı or ta ya çıkıyor, k im in e
h ita b e
B u r a d a so
göre doğada
eşitlik vardır, h u k u k b u eşiiligi b ozmu ştu r; diğerlerine göre doğa
d a eşitlik
y o k tu r , h u k u k ve d evlet eşitliğin
kurulması için çaba
gösterecektir (77),
S ofis tler in
doğal h u k u k yanlısı
ol u p olmadıkları
yo l açmıştır, doğal h u k u k d egild e «doğa cı ( n a tu r a l is t)
tartışmalara
hu ku k» o l
du ğu şeklindeki görüşe yöneliş çağdaş b i r çok düşünürce yeğ t u
tu lmaktadır ( 78) . D u r u m u n tartışması dışında k a la r a k şunu söyle
m e k is ter iz k i , doğal veya doğacı h u k u k s or u n u b i r ya n a
ta r ih te i l k kez «toplu msal sözleşme» f i k r i n i
(72)
(73)
(74)
<75)
(76)
(77)
(78)
s ofis tler
il er i süren düşünürler
ÖZB İLG EN: s, 151 ve B O U THO U L: p. İ t
W ERNER: 46; Y Ö R Ü K : s. 67 ve del VECCHÎO: S 36.
B ÎRAND : fi, 31 ve W ERNER; p. 48.
B IRAN D : s. 32.
W ERNER: p. 4B.
Ib id . p, 49 ve ÖZBÎLG EN: s 149150.
ÖZB İLG EN: s 150151; B O U THO U L: p. 10 vv GÖKBERK: s. 58
d ir . M u k a veled e
ta r a fl a r is ter yönetenlerle, insanın a m p r i k doğası
ols u n , is ters e gene
yönetenlerle insanın
üstünde ve dışında
ola n
a da let id es i ols u n , b i z i m için önemli ola n , «toplu msal s özleş me» f i k
r i n i n or ta ya çıkmasıdır ( 7 9 ) ,
A r is to ' d a n Önce insanın to p l u m s a l b i r h a yva n
n i l k dü şü nü r Pr otogor u s dışında
lozofla r a
H ip p ia s ,
G or gia s ,
oldu ğu nu
tes b it
(30), s ofis t ol a r a k tanınan f i
Pru d icos
g ib i şahsiyetleri d e ila ve e t
m ek mü mkü ndü r.
2 — S okra t :
Ç a ğımızı e tk il e ye n
b u lu ru z
t
b i r çok fels efi
akımın
m o d e r n düşünce ne d e n l i P l a to n
kökeninde S ok r a i ı
ve A r i s to ' n u n etk is in d e
ise, b u i k i düşünür, b ilh a s s a P l a to n d a o d en l i S o k r a t' m etk is in d e
d ir . F i k i r l e r i n i P l a to n ve X e n o p h o n ' u n
ayrıca Aristófa nes'in
yapıtlarından
çıka rıyoru z,
ünlü ti y a tr o o y u n u B u lu tla r » da d a
S okra t
adını olu m s u z şekilde görü yoru z ( 81) .
G en el Fels efes ine geçmeden, ahlâk ve er d em
açısından yaşan
tısına b i r gözatmakta fa yd a u marız, U nlü filozof D elf Ta pına gında
k i «'kendini ta n ı» ögü tü nü kab u llenmiştir ( 8 2 ) , h er k es h er şeyi b i l
diğin* i l e r i sürer, oysa hiç b i r şey b il m e m e k l e d ir l e r , b e n hiç b i r şey
şilmedigimi b il m e k l e , diğerlerinden d a h a fa zla
b ilg i> e s a h ib im» d i
y o r S ok r a t ( 8 3 ) .
K i m s e n i n hiç b i r şey b ilmediğini
oldu ğu nu
a ra ma k, b u d u r u m u
şer filozof:
rişir,
a ma
h erkes e
a n l a tm a k , esas b i l g i n i n
ne
açıklamak için yo l l a r a dü
Atina lıla rı u y a r m a k için koşar, çab alar, tartışmalara g i
i y i n i y e tl i
çalışmaları
on a , n ih a ye t dü şmanları
d os td a n çok düşman
'gençleri kötü yol a
ina nma ma k» su çlarıyla m a h k em eye
kazandırır
s evketmek,
tanrılara
v e r i r l e r (84), gü zel b i r s a vu n
ma ya p a r B eş yü zler M e c l i s i n i n karşısında, fa k a t az oy fa rkıyla id a
ma ma hkû m e d il ir . D ostları k u r t a r m a y a çalışırlar, o «en
a d a lets iz
dü zenin, dü zensizlikten
dü zenin
daha
i y i old u ğu n u »
s öyleyerek,
koru nması amacıyla b aldıran o tu ze h i r i n i içerek yaşamını sona er
(79)
(80)
(81)
(82)
(83)
(84)
B ÎRAND " 35 ve ŞENEL: s. 113.
W E RN E R: p 48
Ib id. s. 52.
fb ld . s, 58; G ÖKB ERK: s 61 ve ŞENEL
W E RN E R: p, 52.
ŞENEL: s. 148
s. 153.
AN TİK YU N AN n U t t H U
d irir
( 58) .
G örü lü yor k i , S ok r a t
367
a da let, h u k u k , ahlâk ve
er d em
açısından insanların p ek a zma r u m b o l a n b i r yaşam sürecinden geç
miştir. A n c a k a d a let çok kez dü zene yeg tu tu lmalıdır.
G en el
Fels efes ini
is im l e n d ir m e k te
çünkü b ü yü k s is temler i
tereddü t
gösterilmektedir,
k u r m a k d a n ziya d e doğurtan olmu ştu r o.
za ten a n n es iyle aynı mesleği seçtiğini s öyleyip d u r u r d u , «a nnem ve
b en eb eyiz, o çocuk doğu rtu r,
b en b il g i doğu rtu lu n* d er d i (8li)
B u n u n l a b i r l i k l e , yaşamda en önemli amaç ve er d em in b il g i ve b i i
g elik
( h i k m e t)
olduğunu söylediğinden B i l g e l i k Felsefesi» şeklin
de adlandıracağımız b i r akımın k u r u c u s u olduğunu söylemek y a n
lış olma ya ca ktır ( 87) . S ok r a t, b ençliginde Ko zm o l o j ik
D e v r i n fil o
zofla rını e l üd etmiş ve onların etkis in d e kalmıştır. O n l o l o j ik açıdan
düşünür, va rlıkla rın ma ddî
olduğunu, fa k a t r u h aracılığıyla b i r
a r a ya g e l d ik l e r in i, uyuşum sağladıklarını il er i s u rer, b u r u h evr en
sel olu p , in s a n d a da b u l u n u r ( 83) . r u h nasıl insanı yönetiyorsa ev
ren s el akıl, evren s el
r u h da evr en i yönetir. İnsan r u h u yl a
evren s el
t u h arasında sezgi aracığıyla ilişki k u r m a k mü mkü ndü r ( 89) .
Sokrat'ın esas önemini gn czeolojik
sahada
ren s el r u h u n tanınmasıdır, in s a n r u h u evren s el
görü rü z. B i l i m
r u h la
ilişki
ev
h a l in
de oldu ğu ndan «'kendini tanımak»», r u h u n d e r in l ik l e r in e in m ek , ev
ren s el r u h l a özdeşleşmek, b i l i m ya p m a k d e m e k ti r (90). ölü ms ü z r u h ,
da ha Önce vücuttan b ağımsız yaşarken gerçeği tanımıştı, şimdi on u
hatırlamaya çalışmaktadır, a r a m a k , b u l m a k , b i l i m ya p m a k
m a ya çalışmaktan başka b i r şey değildir ( 91) .
hatırla
Salt doğru
vardır,
in s a n b u tü mel, salt doğru ları ögreneb ıb r, b i l g i s a h ib i o l u r , b i l i m
ya p a r (92). B i l g i rölatif şekillerde tezahü r etse b ile, in s a n r u h u n u n
evren s el
giler e
r u h a yaklaşmasıyla,
sağlam, h erkes için geçerli ola n
ulaşmak mümkündür, b öylece S ok r a t d oxa
ep is leme
( b il g i)
karşısına
y i koymakladır ( 93) .
B i l g i n i n , b i l i m i n amacı
(83}
(66)
(87)
(88>
(80)
(90)
(91)
192)
(93)
(sanı)
b il
evr en i tanımaktır, tü m b il im s e l çalış*
G ÖKB ERG : S. 60, ÖZBİLGEN: s 163 ve ŞENEL: s 149
W ERNER; s. 62.
İbld. p, 51.
Ib id . p. 67.
Tbtd p 50.
tb td. p. 62.
îbtd p 6266.
G ÖKB ERK; * 59.
G O KB E RG : s. 60.
m a l a r e vr e n i n
özünü a r a r , tin s e l va rlığa s a h ip ola n b u öz Ta n rı'
dır ( 94) .
B i l g i n i n özü ne g itm e y o l l a n
la dığımız dış d en eyi,
mek
ger ek iyor .
n eler d ir ?
k a v r a m l a r h a l in d e
Y a n i tik e l d e n
D u y u orga nla rıyla
a lgı
b el ir l eyip , sınırla rım çiz
( cü z) tü mele (kü lli) geçmek
b ilim
sel çalışmanın i l k a dımıdır «b ir ş eyin özünü, ya da ka vr a mım», ya
n i değiş mez özelliklerini «b ilen kims e», ya rgıs ı için sağlam, değiş
m eyen b i r tem el bu lmu ş, b öylece sallantılı s a m la r d a n k u r t u l u p , gü
v e n i l i r b il g iye
u laşmış olu r», S o k r a t b u dü şü nceleriyle b i r ölçü de
tü meva rım yönteminin
S ok r a t, fels efen in
k u r u c u s u du ru mu ndadır (95),
a k s iyo l o j i b ölü mü nü de büyük çapta e tk il e
miştir, i n s a m n s on amacı m u t l u l u k t u r ( eu d a im on ia )
( 96) . A n t r o p o
l o j ik
in s a n a
A n tik Yu na n
Fels efes in in
a n a teması
zaten
faydalı
ola n , o n u m u t l u ed en u nsu rların araştırılmasıdır. S o k r a t için m u t
l u l u k ins a na ya ra rlı ola n şeylerin akılla b i r l i k t e ele alınmasıdır ( 9 7 ) ,
za ten b i l i m i n , b i r b akıma k o n u s u da b u d u r , insanın, r u h u n d e r i n l i k
ler in e
in m es i, aklını ku llanmasıyla
cak b i l i m y o l u y l a eld e e d il ir ,
mü mkü ndü r, asıl d eğerler a n
ö n c e yü reklilik,
itid a l l e karşılaşır
akıl. D eğerli ş eylerdir b u n l a r , a n ca k d a h a d a İlerleyecek, a d a let
ahlâkı görecektir ( 98) . B i l i m ya p m a k
l u k b i l i m ya p m a k l a
işte b u d u r , er d em
ve
ve
mu tlu
gerçekleşir, d e m e k k i m u t l u l u k , e r d e m ve b i
l i m , özdeş aynı ka vra mla rdır ( 99) .
B il im s e l çalışmalardaki
aşamalar, görü ldü ğü
g ib i sırasıyla
d a l, yü reklilik ve ahlâk adalettir. R u h u n b edene egemenliği
iiidâ lin
en g eller i
aşarak dış dü nya ya karşı
iti
i ti d a l ,
koyması yü rekliliktir,
gerçek yü rekli davranışta aklın rolü b ü yü ktü r (100).
B i l g i n i n son
aşamaya g el ip evr en s el dü zeni anlaması ise a da let ve ahlâktır, a da
let b i l g i n i n doru gu ndadır, in s a n aklının, in s a n r u h u n u n
ve r u h l a özdeşleşmesi a d a l e ttir
ilâhi akıl
(101).
D eğerler sınıflandırılmasında, d em ek k i a da let ve ahlâk en üst
sırada olu p . Ta nrıyla aynı dü zeydedir, za ten Ta nrı içeriği ahlâk ve
(94)
(95)
(90)
(97)
(9S>
m)
(100)
(101)
W E RN E R: p. 66.
G Ö KB ERK: s. 62.
Thirt. 63 ve 3 EN E L: S. 1G3.
W E RN E R: p. 70.
Ib id . p. 71.
tb ld , p. 71 ve G Ö KB ERK: s 63.
W E RN E R: p. 72.
Ib id . p. 74.
AN TİK YU NAN FELSEFESİ
36»
a d a let oları evren s el b i r r u h tu r . A d a l e ti tanıyan m u t l u , er d em l i k i
şi yü rekli, i ti d a l l i , d os tlu k d u yg u s u n u b il en , ahlâklı, olması
gereken
id ea l insandır.
İnsanların yaptığı k a n u n l a r değişir, a m a ilâhı evren s el
değişmez, gerçek
a d a leti
değişmeyen a da lete u y g u n
tanıyan m u t l u
a da let
in s a n la r, kanu nların b u
şekilde yapılması için çaba
göstermeli
d ir ler .
Sokrat'ın görü şlerini fılozofik
açıdan
değerlendirmeye
çalışır
sak, varlıkların aslını tü mel r u h a b ağlamakla on tol ou k açıdan
l is t ( o b j e k tif id ea l izm ) ,
gn ozeolojik
rea
varlıkların tanınab ileceğini öne sü rmekle
açıdan d o ym a tik , b u tanımanın akıl yo l u yl a gerçekleşe
ceğini söylemekle ise. gene gn ozeolojik
açıdan r a s yon a lis t b i r t u
t u m içindedir, U nlü düşünür asıl değerleri ideler evr en in d e
gördü
ğü için, a k s iyo l o j ik açıdan da id ea lis ttir . A n c a k iler id e göreceğimiz
ü zere, b u sınıflandırmayı
s is tema tik ola r a k P l a to n a
ver m ek
ye r in d e ol u r , baştan d a b elirttiğimiz g ib i. S okr a t fılozofik
rin k u r u c u s u
olma mış tır
daha
s is temle
görevi b u s is temler in doğumuna
zemin
hazırlamaktı.
Sokramın s iya s a l f i k i r l e r i n e gelince,
l e r i n dogmasında en b ü yü k etk en fels efi
bilindiği g ib i s iya s a l
fikir
ve hukukî düşüncedir. B u
h u s u s ünlü düşünür için de söz k on u s u d u r , genel fels efes iyle
s iya
s a l düşüncesi b i r i b i r i n i ta m a m l a r . S ok r a t ilâhi a d a leti öngörü p, de
ğerlerin doru ğu na a d a leti
k oym a k l a . D oğal H u k u k görüşünü
d ile
g etir m ek ted ir ,
Sokrat'ın i l k hedefi, h u k u k vc s iya s etle
maktı (102). Top lu m s a l
ar lak ve a d a leti
yaşamda b ir e y ve
to p l u m u m u t l u edecek
ola n şey, er d em l i ve ahlâklı davranışlarda bulunmaktır. E r d e m
y i , kötü den a yırma
yeteneği olduğuna
ku r
iyi
göre b il g i yo l u yl a öğreni
l ir , insanın k e n d i n i tanıması, asıl değerleri tanıdıktan spnra k en d i
s iyle u y u m h a lin d e olmasıdır. B u da hiç b îr şeyde aşırıya
kaçma
m a k l a , itid a l , yü reklilik, ahlâk ve a d a letle gerçekleşir. Kişinin k en
d is iyle u y u m h a lin d e olması, aynı za ma nda
top l u m l a u \ u m h a l in
de olması d e m e k tir , çünkü o to p l u m içinde yaşamaktadır, l o p l u m
la örtü lü b i r anlaşma yapmıştır (103), Anlaşmaya uyması, to p l u m
la u y u m u sağlar, to p l u m anlaşmayı b ozarsa,
(102)
(103)
b ir ey, kanunları çig
ŞENEL: s. 152.
İbld. s, 153165
Huk. Fak Mec. — F.:
Î4
n eyer ek
d eğ il ik n a yo l u yl a k e n d i n i s a vıın mılı, anlaşmaya
sağlamalıdır.
B u düşüncesini, s omu t yaşamında
u yma yı
da, hayatını
fed a
etm ek pahasına da olsa gerçekleş tirdiğine d a h a önce değinmiştik.
T o p l u m u er d em
yeten ek
s a h ib i, akıllı, ye te n e k l i k im s eler
ve b i l g i kalıtımsal b i r u n s u r
tiştirmekle b i l g i ve yeten ek
yön etmelidir;
değildir, herkes k e n d i n i ye
s a h ib i o l a b il ir , yönetime katılab ilir.
G örü ldü ğü g ib i, yü reklilik, itid a l , i y i l i k , doğru , a da let ve ahlâk
Sokrat'ın h e r tü rlü düşünüşüne hâkim a n a deÇerleı olmu ştu r, ya
şayışında d a içindeki «D aimonİon>» ( vicd a n ,
va h iy)
u n sesine u ya
r a k , iihlâk hocalığının iler is in d e, b u ka vıa mla r m
olmu ştu r
u ygu layıcısı da
(104),
3 — S okra tİk O k u l l a r :
S okra t'ın ölü mü nden s onra öğrencileri,
meye çalışmışlardır. A n c a k ,
h erkes
d a n aralarında tartışma çıkmıştır
ögrensini d eva m
k e n d i açısından
e tti r
yoru mla dığın
(105).
S o k r a ti k O k u l l a r 4 ta n e d ir ;
%
M eg a r a
O k u l u : K u r u c u s u E u k ieid es ' d ir
l er iyl e s o fis tl e r in k in i u zlaştırmaya
0
E l is E r e l r ia O k u l u :
E l is l i P h a id on
9
S okra t'ın
görüş>
çalısmışdır.
P l a to n ' u n b i r d b l o g u n a
adını
verdiği
k u r u c u s u d u r (106),
S in ik l e r : K u r u c u s u Atma lı A n l is th e n e s ' tir .
fıçı içinde ya ya ya n
D iyojen
B u oku lu b ir
ünlü kılmıştır. S in ik l er e göre, yaşamın
tek anlamı er d em d ir , er d em ahlâk ve b i l g i d i r , a n ca k k u r a m s a l d e
ğil, u ygu la yıcı b i r ahlâk g er ek ir . M u t l u l u k b u d u r ,
şeref geçici, lüzumsuz ş eylerdir
%
K yr e n e
o k u l H e d o n izm i
la d o l u d u r ,
d ir
(107).
O k u l u : K u ze y A f r i k a ' d a
A r is top p os ' u n
ku rdu ğu
(h a zcılık) geliştirmiştir. İyi b il g id ir , yaşam n a zla r
r a h a t ve neşeli yaşam
(1U 8).
(104)
(105)
(106)
(107)
(108)
zen g in l ik , şan,
G Ö KB ERK: s. 64.
tbkd. s. 0465.
G Ö KB ERK; s. 65,
lbı.[ s 60 ve ŞENEL: s 161,
ŞENEL: s. 160,
er d em ve b i l g i n i n ta k en d is i
AN TIK YU NAN
C — B Ü Y Ü K S İS TE M L E R
A n tik
Yu na n
Fels efes in in
FfcLSF.Kt^I
371
D KYRİ
b i r s is teme
kavuşması a nca k
Pla
t o n l a b i r l i k t e gerçekleşmiştir. Pla ton , A r is to, S tois izm ve Epikü rizm
gerek k e n d i çağlarında
gereks e k en d in d en
dü nya düşünce ve s iya s et alanlarına
sonra
gelen çağlarda
geniş etk iler d e
bulunmuştur.
Adı geçen filozof ve o k u l l a r , fels efeyi b il im s el b i r bakışla
on tol oj i, gn ozeoloji,
a k s iyol oj i ve b u n la r a b ağlı ola ra k siyaset, h u
k u k ve d evlet konularında b el l i s is temler
1 —
a)
P la ton
Yaşamı
in celeyip ,
kurmuşlardır.
:
ve Yapıtları
.
Hocası Sokrat'ın etkis in d e fels efeyi geliştiren Pla ton , b u a ra d a
A n tr o p o l o j i k ve Ko zm o l o j ik
d e vr i n filozoflarını
inceleme
fırsatını
da bulmuştur, i l k Çağ b i l i m adamlarının b i r çoğu g ib i o da m a n
tık, g eometr i, a s tr on om i ve mü zikle u ğraşmıştır (1).
P la ton M Ö. 427 yılında A tin a ' d a , Atinalı a s il b i r a il en in çocu~
ola r a k doğmu ştu r. Çocu klu ğu
ve gençliğinde eks iks iz b i r öğre
n i m ve eğitimden geçmiş, H e r a k l i tc i filozof
K r a ty l e
ve tanınmış
b i r çok s ofis t'ten d er s ler a la r a k fels efeye ola n merakı genç yaşlar
da b a ş la mış tır N ih a yet 20 yaşındayken S okr a t'a b ağlanmış ve on u n
ölü mü ne k a d a r S yıl deva mlı yanında b u l u n a r a k d er s ler in i izlemiş
ti r , d a h a s on ra öteki sokratcılar g ib i, P l a to n d a
M ega r n 'ya
gitmiş,
ora d a n da b i r dünya scyahatına çıkmıştır. İtalya, G i r i t, S icilya , M ı
sır ve
Kü çü k A s ya g ib i ye r l e r i gezmiş.
te m a tik ve a s tr o n o m iyi Öğrenmiş,
Mısırlı r a h ip l er d en m a
tta l ya d a pitngcrcu ların etk is iyle
r u h u n ölmezliği teor is in i (r emin es cen ce) b enimsemiştir
P la ton
S icilya dönüşünde, A tin a d a , A ked emos d en ilen
ünlü o k u l u A k a d e m i ' y i
b ölgede
k u r a r a k 20 yıl b u ranın yönetim ve öğreti
m iyl e u ğraşmıştır. A k a d e m id e
fels efeyle b i r l i k t e m a tem a tik , a s tro
n o m i , fizik , tıp ve p o l itik a g ib i b i l i m dallarında öğretim yapılmak
(1)
RlV AU D :
Histoire
p. 162
ta ydı. Ü nlü dü şü nü r M . O . 347 yılında
h a ya ta
gözlerini kapamış
tır ( 2 ) .
P l a ton ' u n
mektu pla rıyla
b i r l i k t e 50 ye yakın ya pıtı
va rdır,
b u nları 4 d evr eye ayırarak sınıflandırmak mü mkü ndü r; i l k i k i d ev
res in d e
S okra t'ın etk is i b ü yü ktü r, b ilha s s a
G ençlik D evr es in d e,
ki
b u d evir e S o k r a ti k D e v i r d e d e n m e k te d ir , S ok r a t ve P l a to n ' u a ynı
şahsiyet ola r a k ele a l m a k hiç de yanlış olmayacaktır.
P l n to n ' u n yapıtları
d ia log la r
s ek lin d ed ir , bü tü n
S o k r a t s a h n eye çıkarak başsözcülüğü
ya p a r
d ia log la r d a
( 3 ) . b u nları
d evir l er e
göre aşağıdaki a yırımla snralıyab iliriz:
0
G ençlik D ıa logla rı
K r i t o n , Protogora s ,
0
( S o k r a ti k D e v i r ) :
I^akhes, P oh teia
G eçit D ja iogla rı:
G orgia s ,
Sokrat'ın
Savu nması.
1, Kh a r m id e s , E u t h y p h r o n .
Meııon,
E u th yd em os ,
Kü çü k
H ip p ia s . Kr a tyl o s , B ü yü k H ip p ia s , M en exen os .
0
O lgu nlu k
D ia logla rı:
P h a id on ,
Politeıa
1 I X, P h a id r os ,
S ym p os ion .
#
Ya şlılık D ia logla rı:
Th ea itelos ,
l itik os , Ph ileb os , Tima ios , N o m o i
b)
Genel
Felsefesi
Pa r men id es .
S ofis tler ,
Po
(4).
:
P l a to n ' u n G en el Fels efes i i k i l i b i r dü nyayla karşımıza
tadır: A kıl, id eler D ü nyası ( L e m on d e
rü nü mler D ü nyası ( L e m on d e s en s ib le) ;
çıkmak
in tel l ig ib l e) D u y u l a r , G ö
felseıenin h er üç alanında
d a b u i k i l i a yırım va rdır.
aa)
Ontoloji
N es n eler in
;
görü nü mleri dışında b i r de asılları,
N es n eler za ma n la
k a yb o l u p , göçerler, a m a id eler
id el er i va
h e r 2a ma n
için
m e vc u ttu r , örneğin h e r h a n g i b i r ü çkeni y o k ed eb il ir iz, a m a üçken
(2) Yaşamı için ayrıntılı b ilgi: RÎVAU D : Histotrc... p. 162165; R l
VAU D : Les G ra nd... p. 8588. G Ö KB ERK: S. 7273, W E B E R: s, 49. W ER
NER: p. 85, ARS AL: s. 3032. B lRAN D : s. 4740. ŞENEL: s. 16517
B REHİER: I , S. 9607., OK AN D AN ; s 10W.
(3) OÖKB ERG : s, 75 ve W E B E R: s, 50.
(4) Yapıtlarının b u şekilde sıralanması: G ÖKB ERK: s. 74., ŞENEL
S. 182 . B lRAN D : a 50.. W E RN E R: p. 86 ve RtV AU D : Hlstolre... p. 167
173.
AN TİK YU N AN FELSEFESİ
373
id es in i asla, keza gü zel değişir a ma gü zellik idesi h er za ma n
için
vardır, çünkü m a d d e n in özü ide d i r , asıl r ea lite b u d u r ( 5 ) . N es n ele
r i n aslını id elere
b ağlayıp, asıl r ea l iten in bTj id eler olduğunu
sü rmek, b ilindiği g ib i felsefede
o b j e k l i f id ea lizm veya
il er i
m eta fizik
r ea l izm d iye adlandırılmaktadır ( 6 ) .
N es n eler değişir, öz, İde deyiş mez;
n es n elerin
çok olmasına
karşılık öz te k ti r , deyişme, çoklu k D u y u l a r Dünyasına a i t Özellikler
d ir , id e l e r D ü nyasında te k l ik ve devamlılık va rdır; öz saf. id e k a
rışıktır. N es n eler öze b en zerler, da ha doğrusu on a b enzemeye çalı
şırlar, a m a asla t a m b îr b en zer lik eld e ed em ezler G erçeği ma d d ed e
a r a m a k hatadır, gerçek özdedir, b u gerçek b edensiz, görü nmez, d o
k u n u l m a z b i r gerçektir. F ilozofu n
ör n eği» b u ik i
Politea
D ialogu ndakı
«M a ğa ra
ayrı dünya anlayışını s om u l b i r b içimde açıklar. D u
y u l a r D ü nyasının insanları b i r mağaraya tu tsık edilmiş g ib id ir l er ,
arkaları mağaranın kapısına dönüktür, zin cir e b ağlıdırlar
başlarını
g er iye çeviremezler, a nca k dış dü nyanın, İdeler D ünyasının
ra du varına v u r a n çarpık gölgelerini görü rler.
(réa lité) ve doğru
( vér ité)
ola n b u d u r . O ys a
mağa
O n l a r için gerçek
mağaranın
dışında
asıl n es n eler in dü nyası, ya h u t ta id el er D ünyası vardır ( 7 ) .
İde aynı za ma n d a va rlığın n ed en id ir , «n ed en i» araştırmak «ilk
n eden i» b u l m a ya çalışmak fels efen in k on u s u olduğuna göre. ide'nın
araştırılması da b i l i m ve fels efen in k on u s u d u r . E vr en i ya r a ta n b u
id ed ir , nes neler b u id eye bağlı oldu kları sürece vardırlar, d u y u or
ganlarıyla algılanan dü nya asıl r ea lite olma dığı gib i asıl nedens el
lik
( i l l i ye t b ağı, sebcpsonuç ilişkisi) de değildir, asıl r ea lite nasıl
ide ise. asıl n ed en s ellikte
id ed ir . N es n eler gelişmeyi
arzu lıyarak,
id eye b en zemeye çalışırlar, b u b enzeme h a lk a la r h a lin d e, aşamalar
b içiminde gerçekleşir.
G elişme z i n c i r i n i n
doru ğu nda
«Yetk in lik »
İdesi va rdır, y e t k i n l i k n es n en in son amacı ola n « İ y i » d i r : « i y i » a d il
olandır, « İ y i » aynı za ma n d a doğru nu n, b i l i m i n
çeğin, tüm n es n eler in i l k n ed en id ir ( İyi
s a lt n ed en işte b u « i y i » d i r , b i l i m i n görevi
özü . va rlığın, ger
B ien ) (8),
D u yu la r
S a lt değer,
D ünyasından
a yrıla ra k, aşamalarla «ıyi> ye yönelmektir ( 9 ) . İde ve * Jyi» za ma n
(5) W E RN E R; p. 94 ve B İRAND : s 5556.
(6) ÖZB ÎLG EN: 167.
(7) OÖKB ERO: s 74.. ŞENEL: s 182 . B İRAND ; s 50, W ERNER: p
RIV AU D : Htstolre.. V 167173
(6) W ERNER: S 50.
(9) W ERNER: p. »5.97 ve W EB ER s Sû
KlYA Z l
C KTE M
ve mekâna sığdırılamazlar, en yü ksek i y i , en s a lt değer ise Ta n r T
dır ( D e m i u r g e ) ( 10) .
Ta n rı, ya ra tırken, id e için k e n d i k e n d i n i tekrarlamaktadır. N es
id e n in b içim v e r i c i k u d r e ti y l e nesne ola b ilen şeydir. Ta nrı b öy
lece, b içim ver er ek
D u y u l a r D ü nyasını ya ra tır,
bundan
maksadı
< lyi» id es in in mü mkü n oldu ğu k a d a r t a m b i r şekilde tanıtılmasıdır.
Y a r a tm a d a fizik ve m a t e m a t i k k a n u n l a r hâkimdir, a n ca k b u k a n u n
l a r «iyi* telos ' u n u n e m r i n d e d i r .
G ezegen ler i ve D ü n ya yı ya r a ta n Ta nrı,
i n d i r i r , b i t k i l e r i b es len mek,
o l m a k için ya ra tmıştır.
aşağı b i r şeklidir.
kozmos ) ,
D ü nyaya e r k e k
insanı
ha yva nla rı ise düşmüş r u h l a r a mekâ n
D a h a s on ra kadım yaratır, kadın erkeğin
M a k r o k o zm o s u n
minya tü rü ola n in s a n
(mikr o
b ed en le çevrilmiş r u h içerisinde b u l u n a n zekâdır.
İnsan
b ed en i, r u h u n ahlâkça iyileşmesi için ku ru lmu ş ve dü zenlenmiş b i r
iyileş tirme ve eğitme e vid ir , in s a n d a b ed en Ölür. a ma zekâ ve akıl
ölmez ( 1 1 ) .
bb)
Gnozeoloji
:
P l a l o n ' u n B i l g i Teor is i ta m a m i y l e pıtagorcu bur görüşü d ile ge
t i r m e k t e d i r ( 12) .
B i l g i ed in m e,
gerçekleş iyor; d e m e k
r u h a ra cığıyla , akılcı b i r yöntemle
k i P l a to n r a s yon a l is ttir .
in s a n r u h u İd eler D ü nyasına a i tti r , D u y u l a r D ü nyasında
b ed en
tarafından tu ts a k edilmiş lir, O b u dü nyaya g elm ed en önce özgü r
dü,
İdeler D ü nyasında
tüm gerçeklikleri tanımış, n es n eler in
ol m a
sı g er ek en in i öğrenmiş , s a lt değerleri görmü ştü r, D u y u l a r D ü nya sı
n a «işlenen b i r suç s on u n d a y a h u t d a E vr en ' e hâkim ola n b i r k a n u n
yü zü nden inmiştir,
İnsan s on lu ola n b u b ed en
kalıb ından
a n ca k
ölü m yo l u yl a ku rtu lu r» ( 1 3 ) .
B i l i m ya p m a k , fels efe ya p m a k A k ıl D ü nyasının ide ve değerle
r i n i tanımakla mü mkü ndü r, in s a n r u h u d a h a önce Akıl D ü nyasın
d a yaşadığından, şimdi yapacağı şey o D ü nya yı anımsamaya çalış
ma ktır ( r em in es cen ce) .
b u d i a l e k ti k akıl aracığıyla, tü m
aldatıcı
ih tir a s ve a r zu l a r d a n sıyrılmak s u r e tiyl e , a n a loji yön temin in
ya r
d ımıyla gerçekleşeb ilir. B i l i m ya p a r a k in s a n İyi. doğru ve a d il ola
(101
(11)
•
(13)
UTERNER: P. 11»
W E B E R: s 6063
B İRAND s. 58
İbld: s. 58
AN TIK
YU NAN FELSKFEöT
n a ulaşır, s a lt « i y i » y i k a vr a r . A r tık D u y u l a r D ünyasına b i r da ha
dönmeksizin,
b ed en in tu tsaklığından k u r t u l u r , özgü rlü ğü ne k a v u
şarak. A k ıl D ü nyasına döner ( 14) .
İnsan r u h u n u n , in s a n aklının ereği, yu r d u n a , id el er D ü nyasına
yen id en
kavu şmaktır, b u d a ins a nda b i r eros (s evgi)
kavramının
doğu mu na y o l açmıştır. İdeler D ünyası gü zeldir, in s a n r u h u b u es
te tik değeri tanır ve sever, b edene hapsedildiğinde, b u asıl değer
l er i taşıyan id e l e r
D ünyasına ola n s evgis iyle yanıp tutuşur.
E ros
doğru yönetilirse fels efi b i r coşunun doğu mu na yo l açar, b u aynı
za ma n d a ölü msü zlü k çabasıdır (15).
G örü lü yor k i , P la ton a göre D u y u l a r Dünyasında algılanan gö
rü nü mler doksalardır
ola n
yasında
(gn ozeoloji)
(s a n ı), asıl b il g i akıldan çıkan. İdeler D ün
ep is teme' d ir
(16)
P la ton
b öylece
ep is temolojid e
r a s yon a lizm i s a vu n a r a k a m p r i zm i yanıltıcı
görmekte
d ir .
cc)
Alcsiı/oloji ve Ahlak
:
D eğerler çeşitlidir, hierarşik b i r b içimde sıralanmışlardır. F il o
zofla r b u hiyerarşinin ü stlerinde ye r a la n ahlâk ( etik ) değerinin üs
tü nde, diğerlerine kıyasla da ha fa zla
Yu ka rıda gördü ğü mü z g ib i
durmuşlardır.
P la ton
b il m e yi eros
b ağlamaktadır, insanın salt özgü rlü ğe kavu rması, id eler
kıvılcımına
D ünyasına
ulaşması b i r değerdir, b u değer « i y i * değendir, « i yi * ye iten ise sev
gi, eros değeridir.
d i r (17)
D oga'nın amacı in s a n , insanın
amacı ise id e
P la ton değerler hiyerarşisini aşağıdaki şekilde sıralar :
Ta nrı
T
iyi
j
( S a lt deger
H
salt er d em , salt a h la k,
s a lt a da let, gü zel)
Yetk in l ik
( Ta mlık )
t
D u y u l a r D ünyasının N es n eler i
( 18) .
<14) BREHİER: 1.. p 11611?, B lRAN D
102 ve RİVAU D : Les G rands, p, 101103
(15) G ÖK B E RK: s. 80
(16) ŞENEL: s 172173
(17) W EB ER: I M .
(181 W ERNER: p 9697.
s 57&Û, W ERNER: p 100¬
B u aşamalar in s a n r u h u n u n eros tarafından i ti l i p , id e yi
a ra ma
sıyla gerçekleşir, a n ca k tek b i r yaşam sü reciyle in s a n r u h u n u n s a lt
değere ulaşması oldukça gü çtü r. B u n ed en le s a lt i y l ' y * ulaşma ge
n ellik le, insanın b i r kaç kez
{ Q ( r fizm )
(
b u rada
D u y u l a r D ü nyasına gelmes iyle ol u r
Pila gor ' u n
or fizm in i
görmekteyiz
( 19) .
İdeler
h a r ek et
etm eye
D ünyasına a it ola n r u h , b edene
g i r d i k te n s onra
başlar, er os 'u n
İd eler D ü nyasına dönmeyi a r zu
etk is iyl e yen id en
l a r ( 2 0 ) ; r u h b ed en e girdiğinde D u y u l a r D ü nyasının malı olmu ştu r,
a ma b u o n u n asıl kimliğine
parçalanmaya
s eb eb olu r.
a ykırıdır, b ed en r u h u ya nıltır ve b i r
R u h a n ca k
düşündüğü sü rece
b ed en in
etk is in d en uzaklaşır, id eye yön elir; b u r a d a b i r saflaşma, b i r er d em
leşmeden söz açılır, er d em
çek değerlere
A l e m in e
ve b il g e l ik b u saflaşmayla
açılan i l k b i l i m kapısı b u d u r ( 21) .
başlar, ger
B öylece İdeler
g i r i l i r , i y i , gü zel, ahlâk, a d a let g i b i değerler hiyerarşisinin
d o r u g u n d a k i değerler tanınır. E n yü ksek b i l i m , en d e r i n d i n , T a n
rı b u d u r . Protogoras'ın « H e r şeyin ölçüsü ( a m p i r i k ) i n s a n d u v sözü
ne P l a to n
« H e r şeyin ölçüsü Tanrıdır»* d iye ceva p ver m ek ted ir . P la
to n ' u n Ta nrısı s a lt değer ola n , s a lt i y i . s a lt y e t k i n l i k t i r , k e n d i
ter
m in o l o j is iyl e D emiu rge'dü r b u ( 2 2 ) . B u n a ulaşan r u h b i r d a h a
ge
r i dönmemek ü zere İdeler
D ü nyasında
kalır, sonsuzluğa d ek yü
rür.
« i y i » ye yönelen, ahlâk değerini, Ta nrı D eğerini b u l m a ya
şan in s a n r u h u n d a üç b ölü m va rdır: akıl, ces a ret ve a r zu .
çalı
Ru hu n
düşünen b ölü mü akıldır, a tılımla rı ya p a n , cesa ret ve ihtiyaçlara yö
nelen a r zu aklın e m r in d e d ir . C es a ret, aklın başarısına ya rdım eder,
a r zu , ta m a ks ine aklı ya nlış yönlere s evked er , b u r a d a aklın
a r zu y u g em l em ek tir .
atlı b i r a ra b a ya
k a n b i r attır:
Ph a id r os
görevi
D ia log u n d a , P l a to n in s a n r u h u n u i k i
b enzetmiştir, a tl a r d a n b i r i . s a h ib in i d in l eyen
cesaret, diğeri h u ys u z,
saf
ita a ts iz, d eli d o l u b i r attır:
h is l er ve a r zu la r . Sü rü cü , akıl, işte b u i k i karşıt k a r a k te r d e k i atı
yönetir, cesa ret on a ya rdımcıdır, a m a a r zu on u yanlışlıklara
götü
r e b il ir . B u üç b ölü me a i t üç d e er d em vardır, a n ca k b u n l a r aklı d i n
l e d ik l e r i sürece er d em olacaklardır. A klın e r d e m i b il g el ik ,
er d em i
yü rekli davranış,
a r zu n u n er d em i
ise ihtiya ttır,
ces a r etin
dördü ncü
(19)
G O KB KHK;
(20)
B lRAN D : s 58.
W E RN E R: p. 105. G ÖKB ERK: s 7 6 7 8 . ÖZB tLOEN: S 1 6 7 1 6 8 .
W E RN E R: p. 118.
<21)
(22)
s. 8 4 .
AN TİK YU N AN FEl£EFEÖl
b i r er d em da ha
377
va rdır k i b u d a a d a lettir , a da let diğer üç e r d e m in
u yu şu m h a l in d e olması s on u cu or ta ya çıkar ( 23) .
İnsan r u h u a k i m ya rdımıyla , o n u n
mağaradan, b ed en d en
hü kü mranlıgıyla
karanlık
k u r tu l a c a k ve ışıklı İdeler D ü nyasındaki ye
r i n i b u lacaktır. As ıl değerler, asıl h a zla r, gü zellik, i y i . tüm m u t l u
lu kla r
o n u n olacaktır.
P la ton ahlâk fels efes in de ta m a m i y l e S ok r a t ın etkısindedir, h e r
za ma n
için e r d e m l i olma yı, asıl e r d e m i n b il g e l ik oldu ğu nu s a vu n
mu ştu r. A n c a k o hocası S o k r a t' ta n i l e r i gid er ek,
le b irleştirip İdealist A h l a k Fels efes in i
c)
Hukuk,
Siyaset
ve Devlet
b ilgeliği id ea lizm
sistemleştirmıştir.
i
E s k i dü şü nü rlerde p o l i ti k a ve ahlâk b i r b i r i n d e n a yrılma zdı, b i
r e y ve vatandaş aynı kişilerdi, amaç, b i r e y i n d evlet içindeki m u t l u
lu ğu , d e vl e tin ise, ahlâklı, e r d e m l i b i r dü zen meyd a n a
g etir m es iy
d i. N i t e k i m , P l a to n için p o l itik a ahlâklı olma sanatından başka b i r
şey değildi ( 2 4 ) .
P l a to n ' u n h u k u k , s iya s et ve d evlet görüşü genel fels efes ine p a
r a l e l b i r t u t u m izlem ek ted ir , b u r a d a d a (ontolojık) ola n b i r dü zen,
o l a n b i r h u k u k ve id eler D ü nyasına a i t olması ger eken
j i k ) b i r dü zen ve h u k u k ikiliği m e vc u ttu r .
t o p l u m için
D evlet,
(d eon tolo
Pla ton 'a
göre
b i r eğitim k u r u m u d u r . B u eğitimin yü ksek ereği, i n
sanı D u y u l a r D ü nyasından, d u y u l a r üstü dü nyaya
b u dü nyadaki h a ya tta tanrısal h a ya ta
fels efeye, b i l i m e , s a na t, ed eb iya t
yü kseltmek
hazırlamaktır
( 25) .
ve
B u da
ve mûsiki öğrenimine değer ve
r en b i r d evl et dü zeninin ku ru lmasıyla
mü mkü ndü r.
A ma ç b i r e y i n y e t k i n olu p , id eler D ü nyasına yaklaşmasıdır, b u
n ed en le s iya s et saklıkla ahlâka tâb i olmalıdır. Olması ger eken
a d il
h u k u k , İdeler D ü nyasaldadır, a n ca k D u y u l a r D ü nyasında d a b u h u
k u k u gerçekleştirmek in s a n mu tlu lu ğu ve yetkinliği için
d e vl e tin görevi b u n u n sağlanmasıdır.
g e r e k b d ir
G örü lü yor k i , P la ton D oj
H u k u k Te o r is in i s a vu n u yor , p o zitif h u k u k dışında, olması
s a lt akıldan çıkan id ea l h u k u k D oğa l H u k u k ' t u r . A n c a k
r ecegimiz
(23)
424)
(25)
ü zere.
D oğal H u k u k u
b ilinçli
ola r a k
gereken ,
iler id e
sistemleştirenler
W E RN E R: p. 106 ve JAN E T: p. 103104.
JAN E T; p. «S., O KAN D AN ; S 206 ve del VZCCHİO; 5. 41
GÖK B E RK: S. 86
S tois yen
dü şü nü rlerdir. Z a ten
P l a to n ' u n g er ek hocası S ok r a t,
reks e öğrencisi A r i s t o g i b i s iten in s a lt
zen s izlik endişesinden d evin er ek ,
çekleştiğini, b u n u n
ge
egemenliğini s a vu n u p , dü
a s k a r i a d a l e tin dü zen içinde ger
dü zensizlikden
i y i oldu ğu nu
il er i sü rmesi D o
ğa l H u k u k anlayışından uzaklaşması anlamına alınmalıdır ( 26) .
P o l itik a , aslında ahlâkdan başka b i r şey değildir, b ir e ye
ahlâk
nasıl bazı değerleri gerçekleştirmesini emr ed iyor s a , d evlete d e p o
l i ti k a ve dola yıs ıyla ahlâk a ynı ş eyleri em r ed er .
P o l i ti k a
insanları
e r d e m s a h ib i ve a d i l kılan b i r b i l i m d e n başka b i r şey değildir ( 27) .
Politika nın asıl görevi ahlâklı vatandaşlar yetiştirmek, onların öğre
n i m ve eğilimler iyle
u ğraşarak yetkinleş tirmek!ir.
B u d a er d em ,
akıl ve ahlâk gü zelliğiyle mü mkü ndü r, d em ek k i s iteye hâkim ola *
Lak k a n u n l a r aslında ahlâk i l k e l e r i d i r , ahlâk, politikanın id ea lid ir ,
ahlâk a d a let ve özgü rlü ğü g e ti r i r . E n yü ksek ahlâk ve e r d e m
l e ttir , s os ya l
mez
dü zen için
a d a let g i b i önemli b i r
ada
u n s u r dü şü nü le
( 2 8 ) . P o l i ti k a ü lkeyi zenginleştirmek için yapılan çab alar, ge
lişi gü zel k a n u n l a r k o y m a veya lâf ve va a tl er l e h a l k a k e n d i n i s ev
d ir m e sanatı değil, insanları
m u t l u , e r d e m l i ve a d il kılma
b ilimi
d ir (29).
E r d em , ahlâk ve gü zellik zor la h a l k a k a b u l ettir il em ez, on la r a
b u s evg iyi ver ecek eğitim ve öğrenimi
u yg u l a m a k g er ek ir , b u d a
küçük yaşta b aşlanılan fels efe, s a n a t, ed eb iya t
mü zik ve gereğinde
b ed en eğitimiyle mü mkü ndü r.
S on d e vir l e r in e k a d a r P la ton ahlâkı t o p l u m hayatı için ye te r l i
k a n u n ola r a k k a b u l etmiş tir, a n ca k s on ya pıtı « N i m o i »
D İalogu nda
kanu nların üstünlük ve egemenliğini
lâk ve e r d e m i n a n ca k d evl etin
(Ka n u n la r )
s a vu n a r a k , a h
sıkı d e n e ti m i altında
gerçekleşece
ğini söylemiştir, b u d a yönetenlerin, b i r e y ü zerindeki sıkı otor ites i
n i n savu nu lması anlamına g el m ek ted ir . O ys a
gördü ğü mü z g ib i,
P olitea
adlı D ialoğu nda, ahlâk ve e r d e m i n k a
nu nların rolü olmaksızın vatandaşların
olacağını il er i sürmüştü
(26)
(27)
(26)
(29)
(30)
aynı P l a ton , yu karıda
( 30) .
ÖZB İLG EN: 5 165109
O KAN D AN : 3. 206
B REHÎER: I , t . 149
JAN E T: p. 129
O KA N D AN : 20720»
yetiş tirılmes iyle
Aslında, ahlâk
mü mkü n
b u r a d a da önemini
k a yb etm em ek l e,
a n ca k d evlet d en etim in d e d a h a ya ygın ve ya ra rlı
olacağı s a vla nma kta dır
P la ton ahlâk, a d a let ve e r d e m in
gerçekleşmesi için ilginç b i r
d evl et dü zeni öngörmektedir. B u r a d a , ünlü filozof in s a n r u h ve b e
d en iyl e b i r kıyas ya p a r a k d evlette de r u h ve b ed en d eki akıl cesaret
a r zu b ölü mlerine u y a n üç sınıfın varlığından söz ed iyor . A klın ye
rini
yönetici filozofla r , ces a r etin y e r i n i yü rekli savaşçılar, a r zu , is
tek ve h i s l e r i n y e r i n i ise zenaatkârlar ve çiftçiler atmıştır ( 31) .
D e vl e ti n üçlü sınıflardan ku ru lması
b elli ger eks in meler
s on u
cu d u r . İnsan tek babına yaşayan b i r varlık değildir, to p l u m içinde
yaşar, yetkin liğe, m u t l u l u k ve h u zu r a t o p l u m içinde kavuşur. D o
ğ a n ın amacı in s a n , insanın amacı ise m u t l u l u k
r efa h ve id ea l ola
na erişmektir. B u n l a r a n ca k to p l u m içinde s iya s a l ve top lu m s a l d a
yanışmayla
gerçekleşir. D em ek
kı d e vl e tin kökenini, b i r e y i n yaşa
mını sü rdü rmesi, yiyecek, barınacak g er ek s in m el er in in
dola yısıyla
m a d d i ve m a n evi
g id er ilm es i,
mu tlu lu ğa ulaşma a r zu s u n d a
a ra ma k
g er ek ir . B u nların dışında, insanları b i r i b i r i n e yaklaştıran diğer b i r
zo r u n l u l u k da ha va rdır, o da h er tu ılü saldırılara karşı k en d in i ko
ru masıdır, b i r l i k t e n k u vve t doğacağına göre huıun da to p l u m için
de gerçekleşmesi
olağandır.
Tü m b u g er ek s in m eler in
karşılanması, savunmanın
sağlanması
a n ca k b el l i yön etim ve d en etim le sözkonusu ol a b il ir . İşte
ları karşılayan çiftçi ve zeneatkârları d en etleyen ,
savaşçıları
yöneten,
on la r a e m i r ve r i p genel
ihtiyaç
t o p l u m u s a vu n a n
düzen, r efa h ve ada¬
l eti sağlayan b i r akıla ihtiyaç va rdır. İnsanı nasıl b i r akıl yöneti
yors a , to p l u m ve s iteyi d e yöneten b i r akıl g er ek m ek ted ir (32),
R u h ta k i üç b ölü m,
görü lü yor k i d evletle de a yn en m e vc u l tu r .
r u h ta oldu ğu g ib i h e r üç sınıfın da k en d in e
özgü er d em i
va rdır:
yöneticilerin er d em i akıl ve fels efe, a s k er ler in e r d e m i yü rekli
da v
ranış, zeneatkâr ve çiftçilerin e r d e m i ise itid a l d ir , üç sınıfı b i r a r a
da tu ta n , u yu şu m sağlayan e r d e m a d a l e ttir (33).
Fonksiyonları yer in e g etir en
dır, yöneticilerin d a ya n a k
sınıfların b elli özelliklen
olma b
kaynağı akıl olduğundan, en akıllı
i s i ) OK A N ] > A N" F». 217. • V H i LıGEN t 171 . M V E C C H I
ARSAL: s 84 B tRAN D : s 62
(32) O KAN D AN : s. 215216 ve JAN E T: p. IS il lM ,
(33) O KAN D AN : S 218
O
kim
fi 40 41
s eler arasından seçilmeleri g er ek ir , en akıllı k im s eler de
fil ozofl a r
oldu ğu na göre, yöneticiler filozoflardır, za ten felsefe ahlâk, gü zellik,
i y i l i k ve doğru lu k b i l i m i d i r . E ğitim ve öğren imle gerçek değerlere,
id e l e r D ü nyasına yaklaşan filozofla rın,
olması ger eken i
tanımaları
s on u cu d e vl e ti b u n a göre yönetmeleri mantık ku rallarına d a h a u y
g u n dü şmektedir. A n c a k ger ek yöneticiler, gereks e savaşçılar kişi
s el çıkarlarını d evl et çıkarlarından a yırdetmelidirler, b u n u n için b a
zı te d b i r l e r alınır, b u n l a r mü lkiyet ve a ile yasağıdır. M ü lkiyet kişi
sel çıkarların doğu mu na y o l açar, kişiye ih tir a s ve a r zu ver er ek
ica
bında d e vl e ti i k i n c i p la n a i t t i r i r . A yr ıca zen g in l ik ve f a k i r l i k to p
l u m l a r d a dü zen ve u y u m u b oza r, b u n ed en le
mü lkiyet mü şterek
olmalıdır. A i l e d e t o p l u m l a r için sakıncalıdır,
evlen m ek ,
b e l l i k ims eler e ta h s is etmek , d evlete ve r il m e s i ger eken
g i ve s e m p a tin in
azalıp, sarsılmasına, a ile
ken d in i
önem, sev
s evgis in in genel
çıka r
karşısında önelip, ü stelmesine yolaçar. B öylece yönetici, diğer va
tandaşların du ygu larına karşı ta m a m en l a k a yt kalır ve egois t d u y
gu ların e tk is i altında d e vl e tin gen el çıka rını s a vr n kla r . B u d a s ite
de b a n ş ve sükûnun b ozu lmasına s eb ep o l u r . dolayısıyla kadın ve
çocu klar d e vl e ti n d e n e tim i a l tm d a s iten in genel
ve mü şterek ma lı
olma lıdır ( 3 4 ) .
Ö nce, a ile ve mü lkiyet sınırlanmasını yönoticı ve savaşçılar için
düşünen P l a ton , son ya pıtı
K a n u n l a r d a d a h a gerçekçi b i r dü zey
geler ek, b u sınırlamaları ya lnız fil ozofl a r için Öngörmüştür. A i l e
b ilh a s s a mü lkiyeti k a b u l etmemes i
ve
n ed en iyle P la ton , b azı k im s eler
ce komü nist ola r a k nitelendirilmiştir, oysa o n u n tüm çabası s ited e
k i b ağ ve dü zenin sağlanmasıdır, komü nist d o k tr i n
lelin d e b i r mü lkiyet kısıtlanmasından
ols a olsa
çağının
sözelmek
faşist d iye a dla ndıra b ileceğimiz
S p a r ta
şey değildir.
s ite l e r in in gelişmişinin
An ca k
seçkin b i r sınıfın
to n ' u n d e vl e ti
filozofla r a
yanlış
p la ton eu
olacaktır,
dü zen, aslınd
anlatılmasından
başka b i r
a ğırlık tanıyan b i r yön etim şekli,
d e vl e ti yönetmesi anlamına
a r is tok r a tik tir
gerekçesi p a r a
geleceğinden, P l a
( 35) . İdeal D evl et d i y e
adlandırdığı
b u hü kü met şekli b u dü nyada m evcu t değildir, o n u n ye r in e T i m o k
r a s i. O liga rş i.
D e m o k r a s i ve T i r a n i g ib i
hü kü met
şekilleri
va r
dır ( 3 6 ) . Savaşçılar, t o p l u m u n a l t sınırlarındaki karışıklıkları
ba
(34) O KAN D AN : s. 219222., ŞENEL; ft, 197, ARSAL: s. 85 .
VE C C HtO : S, 43.« JAN E T' p 134, ve ÖZB İLOEN: S 174
(35) O KAN D AN : S. 325
(36) İbld. s 227228
del
ha ne ed erek s ite yönetimini ele geçirdikleri d u r u m l a r d a
s i or ta ya çıkar, aynı d u r u m d a n zen g in ler
Timok r a
faydalanırsa oligarşi, fa
k i r l e r leh in e o l a yl a r gelişirse d emok r a s i d oğ a r Ka rış ıklığın a n a n e
d e n i mü lkiyet ve a ile ku ru mlarının doğu p, to p l u m yaşamını etk il e
leşidir. B u r e j i m l e r içinde en kötüsü d em ok r a s id ir ,
da d emok r a s id e
özgü rlü k ve eşitlik vardır,
i l k za ma n la r
a nca k za ma n la
b u nla r
yozla ştırılır, d em ok r a s i dejenereleşir. anarşi ve dü zensizlik h e r a la n
d a k o l gezer, b azı in s a n la r or ta ya çıkar, d em a g ojiyle, halkı s a vu n
l u g u n u İleri sürer, onları kandırır. İktidara g eld ik ler in d e,
de yönetimi
s a yes in
aldıkları özgü rlü ğü yıkıp, baskı ve tedhiş yaratırlar,
a rtık to p l u m d a k i r e j i m t i r a n i d i r . G örü lü yor kı. P la ton ahlâk ve er
d e m i n eg emen oldu ğu A r is tok r a s id en , Ti m o k r a s i , O ligarşi,
_
D em ok
a s i ve T i r a n i y e k a d a r , k e n d i anlayışına göre iyid e n kötü ye tü m id a
re ve d evlet şekillerinin lanımını yapmıştır.
P la ton , d a h a s on ra K a n u n l a r adlı yapıtında s en tetik b i r hükü
m et şeklini salık ver er ek , d a h a gerçekçi esaslarla, tüm b u yönetim
l e r i n i y i yanlarını ele alıp ye n i b i r dü zeni savunmuştur.
2 —
a)
A r is to :
Ya şa mı ve Ya pıtla rı .
O r ta Çağ'a hü kmeden H n s t i y a n Fels efes in in
b ü yü kleri S t. Th o
ma s d ' A q u i n , S t. A u g u s ti n g ib i k im s el er i ya r a l a n , Fârab i ve
Rüşt tarafından
Rönesansa tanıtılan, M o d e r n
Çag Fels efes ini
Hristiyan Mü slü man,
tbnı
bü
yü k ölçü de e tk il e ye n
A r is to ,
A m p r ik Ra s yo
n a lis t, Id ea lis t Rea lis t
h er tü rlü d i n ve f i k i r akımında k e n d i n i gös
termiştir. Fels efen in
tanımını i l k kez o yapmış, mantığı kurmuş,
ıdalete o içerik kazandırmıştır, m a d d eyle r u h u n b ağıntısını o ger
çekleştirmiş, fels efeyi yer e o indirmiş tir ( 3 7 ) .
A r i s to M . ö . 384 yılında, Ma kedonya nın
S ta gir a
k en tin d e dol
to r b i r babanın oğlu ola r a k doğdu . 17 yaşına ka da r, babasının kişi
sel d e n e tim i altında
p o zitif b i l i m e , d en eys el
araştırmalara
karşı
b ü yü k i l g i göstererek b i l i m ze vk in i a lmış tır Babasının Ölümü üze
i n e A ti n a ' y a gelmiş , P l a to n ' u n ku rdu ğu A k a d e m iye g ir er ek 40 ya
şına ka d a r , 23 yıl Öğrenim görmü ştü r. Çalışkanlığı vc b il g is i saye
s in d e, kısa za ma n d a
P l a to n ' u n d i k k a t i n i çekmiş, fa k a t za ma n
za
m a n b ağımsız ve değişik görü şleri s a vu n a r a k hocasıyla çatışmıştır.
(37)
W ERNER: p. 136137 ve ARSAL; 03, 05
Ü stadının ölü mü nden s on ra ,
A r i s t o Atin a 'yı terketmiş, A n a
d o l u ya g elip Assos'a (Ç a n a kka le) yerleşmiştir. M.Ö. 345 yılında A s
sos P er s l er in
elin e geçince,
u yu p , M a k ed on ya ' ya
M a k ed on ya
Kr a lı
geçerek, b u r a d a F i l i p ' i n
Filip 'in
çagınsına
13 yaşındaki oğlu is
k e n d e r ' in öğren im ve eğitimiyle u ğraşmıştır.
C rna fels efe,
ahlâk,
ed eb iya t, p o l i t i k a ve doga b i l i m l e r i öğretmiştir, is k e n d e r ' in iler id e
kazanacağı
« B ü yü k »
sıfatında
A r i s to ' n u n e tk is i
kü çü msenemez.
M .ü . 335 yılında İskender'in ta h ta çıkmasından sonra , A r i s t o A t i n a '
ya g id er ek
or a d a
L yk eion
d iye adlandırılan yer d e
( g ezin en ler ) o k u l u n u k u r d u ,
Peripa tetİkos
o k u l a b u lu ndu ğu yer d en dola yı
Lis e
de d en m ek ted ir , a n ca k öğretiyi d e va m e ttir e n l e r P er ip a l etis yen
ola
r a k adlandırılır. O k u l d a fizik , m a te m a tik , ed eb iya t, es tetik, mantık,
p o l itik a , ahlâk, r e to r i k ( h ita b e t) ve fels efe g i b i b i l i m ve s a n a t d a l
larında öğr en im ya pılırdı.
M.Ö . 323 yılında, İskender'in ölü mü ü zerine, bütün ü na s ya
Y u n a n is l a n d a is k en d er taraftarlarına
k ed on ya
İmparatorlu ğu na
ve
karşı b i r akım b elirmiş, M a
karşı y e r s e r
a ya k l a n m a l a r
olmu ş tu r
A r i s t o b u n d a n endişelenerek aynı yıl Ka ls is 'e geçmiş ve b i r yıl s on
ra h a ya ta gözlerini kapamıştır ( M . Ö . 322) ( 3 3 ) .
A r i s to ' n u n yapıtlarında
Pla ton'u nkilerİn
a ks ine b e l l i,
s p es ifik
k o n u l a r incelenmiştir. M a ntık ü zerine ya zıla r «O rga nom* (alet.) adı
altında toplanmıştır. B u k ita p ta « Ka teg or il er » ( va r ola n ü zerine d e
yiş lerin a n a formları.
« P er i
H ermen eia s »
«An a litika I » (ta sım ü zer in e), « Analitika
(önermeler
ü zer in e).
I I » ( ta n ıla ma , tanım, sı
nıflama, ve b i l g i n i n i l k e l e r i ü zerin e). <*Topika» ( D i a l e k ti k tasımlar
ü zerine) g ib i k o n u l u r vardır. Ayrıca
A r i s t o aşağıdaki kita pla rı d a
ya zmış tır «*Pori S op h is tik on E legkh on » ( S ofis tl er in yalış çıka rımla
rı ü s tü ne), «M eta p h ys ika » ( M e ta f i z i k ) , «P h yn ik a » ( F i z i k ) , « P er i l a
Z oa
H is toria » ( Z o o l o j in in
ta r i h i gelişimi ü zerin e),
««Peri
p s ykh e»
( R u h ü zerin e), «E lh ika N ikomokh eia » { N ik o m a k o s ' ta k i a h lâ k), « E t
h i k a E u d emeia » (Ö demos a h lâ kı), «E thıka M egLila * (B ü yü k a h lâ k).
«P olitik a », * Politeiı Ath en a ion » (Atin a lıla rın
( H i t a b e t ) , « P oetik a » ( S n n a t)
D e vl e ti) ,
«Rh etor ik a »
(39).
(38) Aris to"nu n yaşamı için ayrıntılı b ilgi: O K AND AN : s. 247249..
ŞENEL: B. 228229.. B REHİER: I , p. 168169. RİVAU D . Histoire... p. 236¬
238.. RİVAU D : T*s G ra nds.. , p. 116117.. W ERNER: p 124 ve OÜ KB ERK
s. 92. 93.
(39) Yapıtları için ayrıntılı b ilgi: O Ü KB E RK: s. 9394., RİVAU D :
Histoire..., p. 23924L. RtV AU D : Les G rands. .. p, 117118., W E RN E R: p
125 ve BREHİER: I , p. 169171.
AN TİK YU N AN FELSEFESİ
B u nların dışında, A r i s to
Ha yva nla rın
k a d a r çeşitli ya pıtla r meyd a n a
b)
Genel
Felsefesi
yaşamından,
mekaniğe
getirmiştir.
:
A r i s t o ' n u n «gen el F e l s e fe s in d e
İde madde dü alizminin
id e a l izm n o m in a l izm
3B3
göreceğimi? en büyük özellik
u zlaştırılmasıdır, b i r başka deyişle o b j e k ti f
ka rş ıtlığının
y e n i felsefe akımının adı
senteze kavu ştu ru lmasıdır
konseptü alizm
d i r (40), adı geçen akım tü melle (kü lli)
veya
Bu
enlellektü ali/m
tik e l ( cu z'i) arasında sıkı
b i r ilişki ku rmu ş tu r
aa)
O n to l o j i ; A r i s t o da hocası P la ton g ib i gerçek va rlığın tü
m el b i r id e oldu ğu nu k a b u l
ler le nes neler
etmiştir. A n ca k , on a göre hocası ide
ve fen omen ler ,
b i r b a g ku ramamıştır, İdeler
yâni ti k e l ve tü mel arasında
gerçek
D ü nyası D u y u l a r D ünyasından
ayrı
b i r dü nya ola r a k kalmıştır ( 41) . O ys a id e b i r s oyu tla ma değil, b i r
yaşam il k es id ir , r u h ve b eden
ünite m eyd a n a
r eel ve id ea l ilk eler i b irleştirip b i r
g e ti r m e k te d i r ( 42) .
Felsefe ( m e ta fizik ) ,
va rlığı varlık ola r a k in celeyen
va rlığın a n a i l k e l e r i n i ve a n a n i te l i k l e r i n i in celer ( 43) .
b ilimd ir , o
Başka b i r
deyişle va rlığın özünün tanımlanmasındaki « v a r » sözcüğünün a n la
mını araştırır.
B u araştırmada va rlığın va rlık ola r a k
in celen mes i,
İlk n ed en in araştırılması ve son ereğin, dolayısıyla Ta n n 'n ın tanın
ması soru nları vardır.
P la ton ve S ok r a t için varlık ve İlk n ed en tümel b i r id ed ir ' h er
şey b u id ed en çıkar. A r i s t o ise tü meli, ti k e l i tanımak için b i r araç
k a b u l ed er ( 44) . D em ek
k i felsefe Önce b u dü nyayla
on d a n s onra aşamalarla
m a n evi dü nyaya ve Ta nrı'ya
G erçek va rlık, fen om en ler
ide h a lin d e b il in e n va rlığı
ğildir, fen omen ler
gid ecektir .
içinde gelişen özdü r. N es n eler in
fen omen ler
k a vr a m ,
dışında ayrı b i r gerçek d e
içinde k e n d i n i gerçekleştiren özdü r, öz, h ep o l
muş ola n va rb ktır, öz, k en d i şekillenmelerinin
a n ca k b u şekillenmeleri de «g er çek * b i r şeydir,
(40)
(41)
(42)
(43)
(44)
ilg ilen ecek tir ,
ÖZB İLG FN: s. 176177.
G ÖKB ERK: S. m.
W ERNER: p 130.
tb ld : p. 130 ve BREHİER: I . p 186
G ÖK B E RK S, 07
L
b i r i c i k dayanağıdır,
bütün
fen omen ler
özün gerçekleşmesidir.
F en om en l er
D ü nyasında h er şey f o r m k a
zanmış, oluşan, gelişen b i r m a d d e d ir ( 45) .
N es n elere hâkim ola n 10 k a teg or i va rdır: öz ( cevh er ) ,
n i te l i k
( k e m i ye t) , n icel ik , b ağıntı ( n is b et) , yer , za m a n , d u r u m , iye l ik ( m a
l i k o l m a ) , ed im , e d i l i m .
B u k a teg or il er
d en d i va rdır: va rlığın ma ddî
dışında va rlıkla rın 4 « n e
n ed en i, va rlığa
va rlığa h a r ek et sağlayan n ed en ,
b içim ve r e n
va rlığın yöneldiği
n ed en ,
( er eks el) n e
d en (46), Tü m b u etk en ler le ma d d e h a l in d e ola n varlık,
s on er ek
tarafından çekilir» gü ç kazanır, f o r m olma yı a r zu la r . V a rlığın
şum, gelişim n ed en i
f o r m d u r ; ma d d e,
olu
gü ç h a l in d e k i va rlığın ta
m a m l a n m a a r zu s u , f o r m o l m a isteğidir. D e m e k
k i , m a d d e n in , h a r e
ket e ttir ic i, m o to r gü cü yle d e vin ip , son ereğe yönelmesi asıl r e a l i
ted ir ( 47) . B u b i r geliş im ve olu şu mdu r, fen omen ler ,
nes neler
yasındaki h er şey f o r m kazanmış ola n b i r m a d d e d i r
G örü lü yor k i ,
ma d d ed e b i r telos, b i r a ma ç vardır, b u f o r m o l m a amacıdır,
dü n
m a d d e
n in son ereği, A r i s t o te r m i n o l o j i s i yl e en tellek i' s i b u d u r .
a n la ms a l h a le g e tir e n özdü r; öz
F o r m n ed ir ? F o r m m a d d el er i
g er ek l i
olandır,
geçerli olandır.
rastlantının karşıtı, deyişmeyeriv h er za m a n
E v r e n b u özle k u r u l u d u r , b u öz
ma d d es i, i l k m a d d e s i d i r
için
n es n eler in a n a
G örü ldü ğü g ib i, b u r a d a A r i s t o hocası P l a
to n ' u anımsatıyor, P l a to n ' u n « i d e » s i « F o r m » şeklini almış g ib i gö
rü nü yor; f o r m
te k d ir , s on s u zd u r ,
t a m ve deva mlıdır, özdü r, oys a
ma dde çoktu r, b ölü nü r, doğar, y o k ol u r , e k s i k ti r , geçicidir ve n i h a
yet d u y u organlarına h ita b ed er .
B ü tü n b u n l a r a ra ğmen, tü meller
açısından F o r m ' l a id e aynı ş eyler değildir, A r is to' d a P l a to n ' u n a k
s in e gen el b i r öz değil, h er va rlığın k en d in e özgü özü va rdır, keza
öz P l a to n ' d a k i g ib i aşkın (tra ns a nda n mü teâ l)
m a n a n m e k n i)
d i r ; f o r m m a d d ed en
gelen va rlık s oyu t f o r m ve s o m u t
değil, yerleş ik ( i m
a yrı değildir, çünkü
m a d d ed en
m eyd a n a
mü teşekkildir ve gö
rünen ma d d es i s o m u ttu r (47 a ) .
P e k i y i , tü m b u f o r m o l m a
P la ton ' a
çabası neden?
A r is to b u r a d a d a
yaklaşarak «ilk h a r ek et ettir ici» ya d a «salt for m » u « i y i
id es i» ne b a ğla ma kta d ır S a lt f o r m y e tk i n , eks iks iz, h e r za ma n
(45) îb id: s. 101.
(46) B İRAN D : s 79.. ARS AL: s. 34.. RİVAU D : Les G rands , p
W ERNER: p. 137. ve G ÖKB ERK: 5. 102.
(47) W ERNER: p. 137138.
(47 a) îb ld: p. 140143.
h
için
123 .
AN TİK YU N AN FELSEFESİ
va r o l a n Ta nrı'dır, Ta n r ı r u h ' t u r , n ou s (a kıl) dır, özü de, ma d d es i
de k en d is i ola n dü şü ncedir ( 48) . S on er ek Ta nrı'ya ulaşma, s a lt i yi
ye va rma dır, tü m va rlıkla rın en tellek is i b u d u r .
Va rlık B ilnü çerçevesi içinde, A r i s t o D oğa B i l i m l e r i m d e in ce
lemiştir. N es n el er in tü mü ne fizis d e n i r (d oga veya e vr e n ) ;
doğa,
b irliği ola n canlı b i r b ağlantıdır. B u b ağlantı içinde ma d d e, sayısız
kılıkla ra
g ir er ek , gittikçe d a h a
yü ksek
fo r m l a r a doğru
il e r l e yip ,
Ta n r ı'ya yaklaşır. B u gelimed e s on er ek Ta n r ıd ır . Ta nrı, yu karıda
d a b elirttiğimiz
g i b i en yü ksek değer o l u p tin s el b i r d u r u l u k t u r .
Ta n r ı aynı za ma n d a eks iks iz b i r düşünce, b i r akıl ( n ou s ) , en b ü yü k
haz, e n yü ce gü zellik ve e n gerçek va rlıktır (49).
D oğadaki fen om en l er
b i r i n c i doğru ltu da
i k i doğru ltu da
yü celiğe doğru
dü zensiz değişmelerden
b aşlıyarak,
yü kselir;
gökyü zü nü n
dü zenli h a r e k e tl e r in e ; öb ü r doğru ltu da d a , r u h u n en değerli geliş
mes i ola n a kıl b il g is in e k a d a r b i r yü kseliş vardır. B u gelişme d izi
s i yıldızla rda b irleşir, çünkü o n l a r h a r e k e tl e r i en dü zenli ola n , en
yü ksek zekâlı, en a kıllı ru hla rdır
( 50) .
A r i s to ' n u n
d efn imd en ,
ölü mlü lü kten, kısacası m a d d ed en gelen Tanrısı, artık ölü msü z, s on
su z, za ma n ve ye r kaydı o l m a ya n , a m a va rlıkla rla iç içe ola n , tüm
e vr e n i ka p s a ya n i m m a n a n b i r Ta nrıdır.
E n dü zenli h a r e k e ti gerçekleştiren yıldızla r, d a ir e s eklin d e b i r
h a t çizerler, oys a top r a k , s u , h a va
ve ateşten meyd a n a
gelen dün
ya d a k i h a r ek et doğru çizgi şeklindedir. D oğru h a r ek et İki tü rlü dü r:
to p r a k ta m er k eze doğru ola n h a r ek et, ateşte ise m er k ezd en
u za k
laşan h a r ek et. B u h a r e k e tl e r in değişik tezahü rü raslantı vc çarpış
m a ya y o l açar, oys a gökyü zü ndeki d a ires el h a r ek etler d e raslantı ve
çatışma y o k t u r ( 5 1 ) .
A r i s to o n to l o j i s i n i n f i z i k izahlarında «Kozmolojik
şü ncelerini
su
p
görmekteyiz, n i t e k i m Ana xa gora s'ın e vr e n i de top r a k ,
h a va ve ateşten m e yd a n a
bb)
G n ozeoloji
M a d d eyle
D evr in » dü
gelmekte i d i .
:
doğru dan ilişkisi ola n . o n u n aracığıyla Ta nrı ve b i l i
me ulaşan in s a n aklı, evr en d ek i tü m ola y ve nes neleri Tanır ve öğ
(48)
(49)
(50)
(51)
G Ö KB ERK: S. 104.
Ib id : S. 104105 ve W ERNER: p. 172.
G ÖKB ERK: s. 105.
tb ld : s. 106.
Hu k. Fak. Mec.
— F.:
25
N l Y A Z l ÖKTEM
3B6
r en ir . D u y u l a r ve h is l er insanı h a r ek ele
yöneltir, a r zu ve düşünce
m u h a k em e şeklinde tezahü r eder. Ta s ım ve tü meva rım aklın
yo l u n d a k i h a r e k e tl e r id ir ,
s ezgi ( i n t u i t i o n ) aracığıyla
b azı
b ilim
du ru m
la r d a n es n eler ve ol a yl a r l a ilişki ku rma mız mü mkü ndü r. İnsan a k
lı dü z b i r ta h ta değildir, b azı i l k e l e r va rdır, b u n l a r e vr e n i
tanıma
y a ya rıya n, özü n b il in m es in e ya rdımcı ola n k a teg o r il er d ir . B u k a
te g o r il e r in n eler oldu ğu nu
o n to l o j i b ölü mü nde görmü ştü k, b u n l a
rın s a yes in d ed ir k i , b i l g i eld e etm e olanağına s a h ip olmaktayız, a n
ca k d en eys iz k a teg o r i hiç b i r İşe ya r a ma
d en ey k a te g o r il e r i ta
m a m l a r , formla rı açığa v u r u r ( 52) .
D em ek
k i b i l g i va rdır, on u n l a
ilişki k u r m a k mü mkü ndü r, za
ten A r i s t o ' n u n V a rlık Teo r is in d ek i k es in f o r m açıklamalarından d a
b i l g i n i n elde edileb ileceği
görüşünü
çıkarmak mü mkü ndü r.
B öy
lece A r i s t o b i l g i n i n eld e edilemeyeceğini i l e r i süren s ep tik veya
g i n i n za ma n
ve ye r koşu llarına göre
değerlendirileceğini
röla tivist görü şlerin karşısına çıkıp. B i l g i Teor is in d e
b il
s a vu n a n
d og m a tizm i»
savu nmaktadır ( 53) .
A r i s to fels efen in
doğa yı ve insanı
in celer k en , önce b i l i m i n
ne oldu ğu nu
incelediğini, a n ca k
anlamanın, yapısının ve b i
lim s el düşüncenin f o r m ve kanu nlarının
n i t e l i k l e r i n i n n eler
ğunun araştırılmasının gerektiğini s öylemektedir.
ilişkisi ola n
metod
b u nları
old u
B u d a mantıkla
s o r u n u n u n çözü mlenmes iyle mü mkü n
o l m a k ta
dır. B i l i m s e l B i l g i y i amacına u laştıran yo l mantıktır, o b i l i m s e l araş
tırma tekniğini öğretecek ayrı b i r b i l i m dalıdır, dola yısıyla mantık
tüm b i l i m l e r için b i r hazırlama b i l i m i ola ca ktır ( 54) . D a h a önce d e
b elirttiğimiz g ib i A r is to , « O r g a n on » adlı kitabında
miş ve s is tem a tik b i r b i l i m
ola r a k
or ta ya
mantığı
in cele
koymu ştu r, A r i s t o ' n u n
ku rdu ğu for m el mantık, yü zyılla r b oyu n ca , düşünce ve b i l i m dü n
yasına hâ kim ola r a k, zamanımıza k a d a r gelmiş tir ( 55) .
A r i s t o ma ntığının
kökleri, P l a to n ' u n
id e D o k t r i n i n d e d i r ( 5 6 ) ,
A r i s to ' d a da gerçek va rlık f o r m ola n
tü meldin tü melin b il g is i ise
ka vra mdır. A n c a k
r ea lites iyle
b u k a vr a m
ti k e l i n
İşte ma ntığın s o r u n u tikeli» tü mel
(52)
(53)
(54)
(55)
(56)
İlişki
h a l in d ed ir .
arasında gerçek b i r b ağın k u
B İRAN D : * 112.
RtV A U D : Les G r a n d s ... p. 125.
G Ö KB ERK: s. 95.
B İRAN D : B. 71 ve B REHİER: I , p. 171.
B REHİER: I . p, 173.
AN TİK YU N AN FELSEFESİ
ru lmâsıdır. B u b a g tik el d en
387
d e vin m e yl e gerçekleşeb ilir, çünkü t i
k elle doğru dan ilişki ku rma mız ola n a k d a h il in d ed ir , a n ca k ilişkimiz
d en b il im s e l b i l g i y i çıka rma mız için, ve r i l e r i i y i algılayıp, b e l l i şe
k il d e s ınıfla ndırma mız
ma lıd ır;
ma k,
g er ek ecek tir . M a ntığın i l k h a r ek eti b u o l
değerlendirmek, b en zer ver il er d en
b u şekilde n es n en in
ger eks izler in i
a yır
n i te l i k l e r i ve cin s i b elli ol u r , b i r k a v
r a m g r u b u içine s o k u l u r ( 57) .
N es n e' n in
k a v r a m kazanması
hüküm yo l u yl a olu r , hü kü m b i r
düşünce olu şu ğu du r. H e r hü kü mde süje ( özn e) ,
yü k lem) ve ( b a g) k op u la d en il en
p r ed ik a t
üç u n s u r vardır ( 58) .
(sıfat,
Ö rneğin
«ka r b eya zd ır » d er k en , «kar>* süje, « b eya z» p r ed ik a t ve « d ır » k o p u
ladır ( 5 9 ) . H ü kü m doğru veya yanlıştır, nesnede olduğu g i b i
va r
lığı veya yoklu ğu nda n söz ed ilm ez ( 6 0 ) , doğru hüküm, süje ile p r e
d i k a ttn . k o p u l a
yolu yla
b i r i b i r i n e b ağlandığı b i r cü mle f o r m u a l
tında, b u cü mleyi m eyd a n a g etir en
ğe u ya ca k şekilde
a yrılma la rıdır.
ka vra mla rın, o b j e k tif
gerçekli
b i r i b i r l e r i n e b ağlanmaları, ya h u t b i r i b i r l e r i n d e n
Buna
karşılık yanlış hü kü m, kavramları
gerçekliğe
u ym a ya ca k b i r şekilde, b i r i b i r l e r i n e b ağlamak ya h u t d a b i r i b i r l e r i n
d en a yırma k d e m e k tir . H ü kü mler tü mel, sü b jektif ve tik e l o l a b il ir
l er ( 61) .
A r i s to ma ntığının asıl önemli yanı
a iil o j izm , tasım, mantıksal
kıyastır. Ta s ım, önergemelerden m eyd a n a gelmiştir, b e l l i b i l i n e n hü
kü m m a h i ye ti n d e k i önermelerden, b i l i n m e ye n b i r önerme, b i r sonuç
çıkarmadır. Ö rneğin;
b ir in ci
önerme
(b ü yü k ön erme)
s a n la r Ölü mlü dü r^; i k i n c i önerme ( s omu t
( b u n a s u b s u m tion d e n i r ) :
ola y)
«b ü tü n i n
«b en de
İns a nım»
üçünuü Önerme veya varılan sonuç ( o l
ması ger ek en ) b en d e ölü mlü yü m» (62),
A r i s to tasımla k a teg or iler
öğretisine varmıştır, y a n i düşüncenin
10 f o r m u n u b u lmu ştu r, b ilindiği g ib i dü şü ncenin b u 10 f o r m u
s a ma n d a
va rlığın da formla rıdır.
Ta s ımla r da hü kü mler g ib i tü mel, tik e l ve sü b jektiftir.
a lela d e tasımla b il im s e l tasımı a yırdeder
(57)
(58)
(59)
(60)
(61)
(62)
aynı
A r i s to
B il im s e l tasım ve kanıt
B İRAND : S. 72.
B İRAN D : S. 7273 ve ARAL: a. 1E9160
ARAL: tt> 160.
İbld: s, 159.
B İRAN D : E . 7173
ARAL: s. 162^163 . B İRAND : s 73 ve BREHİER: 1. p. 179
lar» en s on u n d a ,
h er tü rlü şü phenin
seçik, a ks i is p a t ol u n a m a ya n
ilk eler e
dışında ola n, ta m a m i yl e
açık
dayanır. B il m e
işleminde sez
g i n i n ( i n t u i t i o n ) rolü b ü yü ktü r, s ezgiyle a k s iyom l a r ,
doğru dan doğ
r u y a k e n d i l e r i k es in ola n Önermeler b u l u n u r , b u nların en önemli
l e r i ^ çeliş mezlik», «a yn iyet Ö zdeş i» ve
<üçüncü
h a lin
ola ma / lığı»
ön ermeleridir ( 6 3 ) .
Anla ş ılıyor k i tü mele, kes in
d en
d e vin m e k l e
tü meva rım
mü mkü n
(indu ctıon)
k a vr a m l a r a
o l m a k ta ,
b ilindiği
d en m ek ted ir .
g i tm e k
a n ca k
tik el
g i b i mantıkta
buna
Tü meva r ım
r a m a va rılır, o n u n tanımı ya pıla ra k for m a
yön temiyle
k a v
u laşılır, k es in b i r şekil
de f o r m tanınarak b i l g i elde e d il ir ,
cc)
ve ahlâk '
Aksiyoloji
D eğerler Te o r i s i n i n
dır.
E ski Yu n a n
son amacı en defteri ı
olanın araştırılması
Fels efes in d e en değerli ola n «E u d a imon ia »,
ya n i
m u t l u l u k t u r ( 6 4 ) , mu tlu lu ğa s a lt i y i a ra cığıyla u laşılın A n c a k m u t
lu mu n, s a lt i y i n i n k en d is i
n ed ir?
B u h u s u s ta 3 görü ş va rdır, b u n
l a r d a n i l k i mu tlu lu ğu h a zd a b u l u r , ik in c is i er d em i
b u nların dışında,
A r i s t o ' n u n da katıldığı
esas alır. B ü tü n
görüş ise yaşamın s on
a ma cım gözlem, araştırma ve dola yıs ıyla b il im d e b u lma kta dır ( 65) .
A r i s to ' ya
göre gerçek m u t l u l u k dış koşullara b ağlıdır, a m a a h
lâkın asıl k on u s u ,
insanın k en d i
içinde
b u lu nandır, y a n i
insanın
k en d i etkenliği ile elde ettiği m u t l u l u k t u r . İnsanın özü d e akıl o l
du ğu na göre, İnsan a n ca k akıl a ra cığıyla , aklın
etkenliği ile m u t l u ol a b il ir , iia te n
d eme götü rü r ( 66) .
iş lemleriyle, aklın
a k i m b ilinçli e yl e m i,
A n c a k e r d e m ya lnızca b il m e
insanı er
değildir,
önemli
ola n on a s a h ip olu p , u ygu la ma ktır ( 6 7 ) .
M a d d e o l a n b ed en i, f o r m
a ra cığıyla b i l g i s a h ib i olu r ,
ola n k a te g o r il e r in
kazandırarak şekillendiren
«en tellek i» s in e ulaşır.
r u h , akıl
Akıla
hâkim
ve aksiyomların n eler oldu ğu nu ««G nozeoloji» b ö
lü mü nde görmü ştü k. O ys a in s a n dışındaki r u h l a r d a b u n l a r
yo k tu r ,
ya ş a mın en a l t d ereces in d e b i t k i ru hları va rdır, b itk is e l r u h l a r ya l
nız b es len ir , b ü yü r ve n es lin i sü rdü rü r. R u h u n b u n d a n s on ra
(63)
(64)
(65)
(66)
(67)
B ÎRAN D : S . 74 vc G Ö KB ERK: s. M
G Ö KB ERK: s. 106 ve B tRA N D : s. 36.
B İRAND : s. 86
G Ö KB E RK: s. 108.
B RE H tE R: I , p. 239
gelen
A KTIK
YU N AN FELSEFESİ
389
s ek li h a yva n r u h u d u r , o b i r öncekine n a za r a n h a r ek et ed er ve nes
n el er i algılar» b u n u n n ed en i hayvanın yü rek s a h ib i olmasıdır.
tn s a n r u h u , ru hların en değerli en üst dereces indedir,
on u d i '
g e r l e r in d e n ayıran en Önemli özelliği akıldır, tn s a n r u h u , akıl s a ye
s in d e b ed en d en b a ğıms ız ve s ons u zdu r, h a yva n r u h u n a h a k i m ola n
içgü dü , in s a n d a y e r i n i İra deye b ırakmıştır; in s a n r u h u b ilinçli
b il
g iye s a h ib olm a gü cü il e tü m öteki ru hların üstünde yü kselir» k a v
r a m l a r k u r a r , asıl
b i l g i ye ulaşır, asıl değeri tanır; ka vra mlı b i l g i ,
du yu ların verd iği m a l zem eyi, aklın a k ti f b i r şekilde işlemesi s on u cu
eld e e d il m e k te d ir . E n a k ti f akıl, aynı za ma n d a ölü msü zlü ğe ulaşan
en a k t i f r u h t u r . İnsanda b ir d e pa s if akıl vardır, b u h a yva n s a l r u h l a
i l g i l i olanıdır, pa s if aklın ku rdu ğu k a v r a m l a
r
bilinçsiz ve açık seçik
olma ya nla rdır, p a s if r u h asıl değerlere ulaşamaz çünkü o geçici, a k
t i f r u h ise ölü msü zdü r ( 68) .
E n a k ti f akıl, e n yü ce r u h , herşeyi ya r a ta n , h er şeyi b il en T a n
r ıd ır
A r i s to , d eğerler hıerarşisinin
er d em in e
d o r u g u n d a k i Ta n r ıya »
dayalı aşamalardan geçerek u laşmaktadır
İnsan
b il m e
yeryü
zü ndeki ya ra lıkla r arasında Ta n r ıya en çok b en ziyen i. O 'n a en çok
yaklaşandır.
H a yva n d a
da , in s a n d a
olduğu g ib i yü rek vardır, a n ca k insanı
d a h a üstün kılan n ite l ik , d i l aracığıyla
d i r , işte a k la da ya lı d i l s a yes inde
k il er e g ir er , değerler ya ra tır
açıklanan aklın düşüncesi
in s a n a ile, d evlet g ib i s os ya l iliş
H a k , a da let ve ahlâka dayalı gelenek
ve göreneklere s a h ip b i r to p l u l u k dü zenini, ya lnız a k la
s a h ib ola n .
d i l a ra cığıyla aklın ü rü nlerini or ta ya sereb ileı, yaratıktan y a n i i n
s a n la r gerçekleş tireb ilir
( 69) .
D em ek
k i , değeri ya r a ta n insandır,
a n ca k b u değer b e l l i ve r il e r l e , akıl, mantık ve d il l e olu şu r.
A k ıllı insanın b i r i evl em , öteki dü şü nme ola n i k i davranışı var¬
dır. E yl em d e
Önemli ola n ahlâk ( eth os ) ,
şünme olgu nlu gu ndadır
m e yd a n a
( d ia n o ia ) ;
g el ir : e t h i k er d emler ,
düşünmede ise önem dü
b u ayırımdan
d ia n oeth ik
i k i tü rlü
(enteliektü el)
er d em
er d em
l er ( 7 0 ) . H e r i k i davranışında d a in s a n , m a h i y e ti is ter i y i ols u n is
te r kötü , mantığa u y g u n h a r ek et eder.
l68>
BİR AN D : s 8486
OÖKB ERK: 8. 107108 ve V.'ERNER
(69)
(70i
B tRAN D : s. 83
JANITT;
p. 180.. B RE HlE R
p 62¬
84
1. p 246 ve OÖKBERK: s 108
N IYAZ ı
390
Ö KTEM
A ma ç h a r e k e tin yetkinleşmesidir, b u nasıl olacaktır
le uğraşan a h l a k , en kü çü k ol a yl a r a
11
E yl e m l e r
k a d a r in er, başka b i r deyişle
ahlâk, akıl ve m u h a k e m e n i n s o m u t b i r şekilde h er tü rlü in s a n d a v
ranışına g i r i p , o n u yön elmes idir:
« n e za m a n ,
ne d u r u m d a , k i m i n
ve n e yi n karşısında h a n g i şekilde da vra nıla ca ktır» ( 71) .
B u d u r u m , in s a n d a doğu ştan va r ol a n içgü dü ler s a yes inde doğal
b i r şekilde olmamaktadır, İnsan, b i r takım tutku» k o r k u ve coşku
l a r l a doğar, b u h a l l e r ne kötü lü k, ne d e er d em d ir , ne övü lü r, n e de
a yıpla nır. E r d e m ol a b il m es i için, b ilinçli b i r şekilde, b en zer h e r d u
r u md a , a kla u yg u n
ola r a k o r ta ya
çıkması g er ek m ek ted ir ,
ör n eğin
insanın gerçekten doğru olması için, doğru b i r davranışı tü m a r zu
ve isteği ile h er za m a n gerçekleştirmesi g er ek ir
( 72) .
D oğru , e r d e m l i, ahlâklı ola n n ed ir ? B u doğayla in s a n arasında
o l a n b i r u y u m d u r , başka b i r değişle, tü m aşırılıklardan kaçınarak,
aşırılıklar arasındaki,
a k la
u y g u n doğru
noktayı b u lma ktır
(73).
B u en kü çü kten en b ü yü ğe, e n gü zelden en çirkine, sıcaktan soğu
ğa, ces a retten
k o r k u y a k a d a r h e r yer d e t a m ortanın b u lu nmasıdır.
D em ek k i . e r d e m insanlık anlayışımıza, mantık ve aklımıza,
s os ya l
d u r u m u m u z a en u y g u n ola n o r ta ye r d i r . S os ya l davranışlar açısın
d a n örnek ve r m e k
gerekirs e,
cesa ret d elice atılganlıkla
korkaklığın,
cömertlik mü sriflikle cimriliğin, a d a let haksızlığa k a tl a n m a ile h a k
sızlık ya pma nın, d en geli
oluş, d eli g i b i kızıp köpü rme ile v u r d u m
du yma zlığın ortasında ola n , or ta ye r d e k i
doğru , e r d e m l i
da vra nış
la rdır ( 74) .
A r i s to e r d e m l e r i
b i e r d e m l e r in ,
yolojin in
teker
tek er incelemiş, a da let, d os tlu k , ha z g i
insanı m u t l u
tem el
konu larına
kılan öğelerin tanımını ya p a r a k ,
değinmiş tir. A d a l et
er d emin i
a k s i
bundan
s o n r a k i " H u k u k , S iya s et ve D evlet» b ölü mü nde inceleyeceğiz. A r i s
to' ya
göre d os tlu k , er d em
için en g e r e k l i
yü ksek d o s tl u k özgü r in s a n la r
sına d a ya n a n
koşu llardan b i r i d i r , en
arasında ola n , karşılıklı s evgi esa
d o s tl u k tu r . H a z i y i olanın
yapılması, kötü den
kaçı
mlma s ıyla elde e d il ir . D o s tl u k , a d a let ve h a zzm amacı, er d em i,
yi
iyi
g e ti r m e k ti r .
A r is to , P l a to n ' u n a ks in e, a da let, e r d e m
ve ahlâk g ib i
k a vr a m
ları s ite ve p o l i ti k a dışında ele almıştır, a n ca k tüm b u i y i k a v r a m
a n
(72)
(73)
f74>
E th lk a Nlfcomakhela'dan naklen BREHİER: I . p 242
S KM i s. 243.
B İRAN D : s 87 . BREHİER: 1. p. 243 ve JAN E T: p. 178179
G Ö KB ERK: s 109 ve BREHİER; I . p. 243
A N TtK
ların gerçekleşmesini,
YU N AN FELSEFESİ
değerlerin tanınıp
301
b il in m e s in i a r i s to k r a ti k
b i r eğitim ve öğrenime b ağlamakla, p o l itik a ahlâk b ağının Önemini
kü çü msememiştir. G erçekten d e, ünlü filozof,
d a n b ilinemiyeceğini i l e r i
s a yes inde,
ahlakın h a l k tarafın
sürmüş, a n ca k b e l l i eğitim ve öğren im
yatkın k im s e l e r in e r d e m , ahlâk ve i y i y i
k a vr a ya b ilecek
l e r i n i s öylemiş tir ( 7 5 ) .
A r i s t o e r d e m i n kazanılmasında eğitim ve öğrenim g ib i d en ey
sel n ed en ler le
b i r l i k te , doğu ştan
va r ola n akıl ve mantık g ib i n e
d en l er i d e b i r l i k t e ele almıştır. D en ey ve akıl uzlaşması, aslında h er
a la n d a söz k o n u s u ola n , nesne r u h uzlaşmasının, b i r f o r m
altında
en tellek i' s in e u laşmasıdır. G örü lü yor k i A r is to entellektü alizmi a k
s iyol oj id e de geçer lid ir
c)
Hukuk,
Siyaset
ve
Devlet
A r i s t o ' n u n d evlet, siyaset,
fels efes ine u y g u n ola r a k ,
:
h u k u k ve s os yoloji görü şleri,
genel
entellektü ahst b i r görü nü mle or ta ya
k a r ; r ea lited ek i d evlet, s os ya l
dü zen ve h u k u k l a ,
özleri arasındaki köprü , m a d d eyle
leşmelerine b en zem ek ted ir ,
olması
çı
ger eken
r u h u n f o r m , b içim şeklinde b ir
b u n l a r da son ereğe u yg u n ola r a k,
tin
s el özleriyle kıyaslanıp, b içimsel şekilde karşımıza çıkmaktadır ( 7 6 ) .
B i r başka deyiş le, örf, adet, s os yoloji
mos
(s os ya l
d ü zen ) vardır,
ve ahlâkın ya ra ttığı b i r no¬
k a n u n k o yu c u b u n a d a ya n a r a k n o r m
la r, k u r a l l a r k oya r , b u işlemde d evlet son ereğe u y g u n d a vr a n a ca k
tır, ya n i fizis
k r iter id ir .
(olması ger eken
doğa dü zeni)
n omos 'u n
meşru lu k
B u n u n l a b i r l i k t e A r i s to s os ya l dü zomn za ten, doğa dü
zen in e u y g u n oldu ğu nu i l e r i sü rmektedir, çünkü h e r şeyde olduğu
g i b i s os ya l ola y, f o r m a g ir e r k e n son ereği, özü içine almıştır, önem
l i ola n yöneticilerin b u u ygu nlu ğu b ozma ya ca k
k a n u n l a r ya p ma la
rıdır, ya pma dıkla rı ta k d ir d e za ten k a n u n varlığından BO Z etm em iz
zor
mos
olacaktır. G örü ldü ğü g i b i P la ton
dü alizmi A r is to ' d a
b i r te k l i k
ve Sok ra fın
a r zetm ek ted ir ,
a ks ine
fizis n o
b öyle olu n ca da
h u k u k u n id ea l h u k u k a değil, s os ya l dü zene uyması s or u n u or ta ya
çıkıyor, ya n i A r i s to , aslında S os yolojik
H u ku k O ku lu nu n
s ilcis i ola r a k r ea lis t görü şleri d ile g e tir m e k te d ir ( 77) .
(75)
(76)
(771
BREHİEH: 1, V- 2 4 0 .
ÖZB ÎLG EN; & - 177,
Tbld: s 1B0. 162
i l k te m
N IYAZı
S os ya l
ÖKTEM
D ü zen'de u yu lması ger ek en
ana k u r a l
a d a lettir , oysa
a da let s oyu t b i r k a vr a m , b i r id ed ir , d u r u m b u şekilde olu n ca «n o
m os ' u n za ten
fizis 'e
u yg u n
oldu ğu nu * söylemek hatalı
olacaktır,
çünkü fizis 'te ola n a d a let h er za ma n için n omos ta o l m a ya b il ir . K a
n u n k o yu c u a d a lets iz b i r n omos s os ya l d u r u m u n u , fizis e u y g u n k a
b u l ed ip on a göre k a n u n çıkarırsa acab a ne d en l i haklıdır?
D ü zen'in sağlanması, d eğ er in gerçekleşmesi ve aşırılıkların g i
d er il m es i açısından g er ek li ola n a d a let n ed ir ? A r is to a da lete
içerik
kazandıran i l k fil ozoftu r , o n u n ya ptığı a d a let tanımı, çağımıza d ek
lîeçerü sayılmıştır, a n ca k X I X ve X X . yü zyılla r b u tanıma y e n i b i r
ka vra mı. «S os ya l A d a let' i» getir miş tir
Ü nlü düşünüre göre
a d a let
eşitlik esasına göre i k i y e a yrılır: denkleştirici a d a let (komü ta tif)
dağıtıcı a d a let
( d is tr ib ü tif) : denkleştirici a d a Ln Özel h u k u k
l er in d e söz k on u s u d u r ,
ve
iliş ki
h er k es in verdiği k a d a r alması ilk es in e d a
ya n ır ; da ğıtıcı a d a let ise h er k es in özel d u r u m u n a göre yeteneği d e
göz önü nde b u l u n d u r u l a r a k , eld ek i o l a n a k l a r d a n ora n s a l b i r şekil
de faydalanmasıdır
(78).
şü phesiz b u i k i n c i d u r u m d a d evlete dü
^en görev asıldır, çünkü ol a n a k l a r to p l u m ve d evl etin elin d ed ir , ye
teneğin, to p l u m a katkının
caktır, za ten
«sosyal
saptanmasını da en i y i şekilde o ya p a
bazı görü şler d evl etin
a d a l etl e» «d a ğıtıcı
öneminden d evin er ek ,
a da let'i» aynı
şey
çağdaş
k a b u l e tm e k te d i r
ler (79). D a ğıtıcı a d a lette s a lt eşitlik y o k t u r , d evlet ve t o p l u m , ola
nakları a r i tm e ti k eşitlik
d evlet
b i r e y ilişkilerinde
ise eşitlik esastır.
esasına göre dağıtmamaktadır, d emek k i
eşitsizlik, b i r e y l e r arasındaki
A n c a k yeten ek ,
çalışma, özel d u r u m , to p l u m a
katkı g ib i kıstaslara d a ya n a n eşitliğin a r i t m e t i k olma s a
te damı u y g u n oldu ğu kanısındayız,
ilişkilerde
b ile
a d a le
za ten A r is to' d a b u a d a let tü
rünün aşırı d u r u m u n u da ha çok b enimsemiş, k a n u n u n s o m u t ola y
la r a inemiveceğini, d a r b i r a d a let anlayışını d ile getireceğini hes a b e
d er ek s om u t ol a yl a r d a h a k k a n i y e ti n ( n a s a fet)
u ygu lanmasını
^alık
vermiş tir, h a k k a n i y e t a d a letin en y e t k i n şeklidir (80).
G örü lü yor k i sosyal ola yla r a d a letle b i r l i k t e h u k u k u
y a r a tm a k
ta , za ten s os ya l olg u . s ite ve d evl etl er i m eyd a n a g etir en a n a u n s u r
lardır. T a r i h te sosyal ola yın,
s os yolojin in
in s a n yaşamına
e tk i s i n i
(78) ARS AL: s. 102103,. ARAL: s. 3132.. del VECCHtO: s, 46.. O KAN
D AN : s. 28Ö ve JAN E T: p. 183
Î79) ÖZB İLG EN: S 184185.
i80) JAN E T:
p. 184.. del VE C C HlO : s 47 ve O RAN D AN , s. 283
ANTIK
YU NAN
F E . L S KF E S 1
göreb ilen i l k düşünür gene A r i s t o ' d u r :
«İns a n top lu m s a l b i r h a y
vandır ( Z o o n F olitîk on ) » D oga o n u top lu b i r şekilde yaşaması İçin
ya ra tmış tır (81).
S os ya l ilişkiler «s os ya b ilite b içimi» şeklinde tezahü r eder, A r i s
to b u n a « fiiia » d i yo r ; fil ia b azı dü şü nü rler tarafından d os tlu k söz
cü ğü karşılığı k a b u l e d il ip ,
iliş kilerin
te m e l in d e k i
t i r (82) T o p l u m d a
h a k k a n i ye t ve a d a letle
iyilik
kışlası
şeklinde
b i r l i k t e s os ya l
değerlendirilmiş
h er s os ya b ilite b içimi b i r fİhadır, a n ca k b i r de
f i l i a en teliek is i va rdır, a m p r i k filıalar b u olması gereken ,
ği oluşturan f i l i a ' ya
son er e
yönelecektir (83), H e r a k tif fil ia b i r h u k u k a
tekabü l eder, a k t i f f il ia ir a d e n in a ğır bastığı filialardır (H4).
i k i n c i s os ya b ilite
b içimi a ile, köy vs g i b i sosyal
gru pla r
ara
sında ola n ilişkidir, A r i s t o b u n a «ku a n on ye» d iyo r .
İşte b u s os ya b ilite b içimleri h u k u k ve d evl eti doğurur, aslında
d evlet d e b i r k u o n o n ye d ir , a n ca k o h u k u k u n n o r m h a lin e
gelmes in
de, yü rü rlü k kazanmasında m a r j i n a l görevi almıştır (8fî). Tü m b u
s os ya l değerlere ilâ ve ola r a k e th i k değerlerle yü klü ola n in s a n , a k
lın tezahü rü d i l a ra cığıyla b i r a r a ya gelip , s iteler i k u r a r
gelmes i
yiyecek , içecek, b arınmak ve k o r u n m a k ihtiyaçlarının g i
d er il m es i açısından g er ek l id ir .
M u t l u , e r d e m l i, h u z u r l u
d o l u b i r yaşam a n ca k b u şekilde gerçekleş eb ilir
te n in
B ıraraya
görevi h e m yasamı
ve
r efa h
G örü lü yor k i s i
Kolaylaştırmak, h e m de ahlâklı ve er
d e m l i b i r dü zeni sağlamaktır. A r i s to ' n u n d evlet düşüncesi 158 Y u
n a n S ites i ü zerinde ya pmış oldu ğu in celemeler
r ea lis t tem eller e
dayanmıştır. U k sosyal
ku ru lu şlarının en es k is id ir ve d e vl e tin
s onu nda
şekillenip,
b i r l i k a iled ir , a ile
in s a n
nü vesini teıkıl eder. i h t i
yaçların g id er il m es i açısından d a p r a l i k ya r a r sağlar.
A i l e erkf k.
kadın, çocu klar ve köleler g ib i m u h t e l i f u n s u r l a r d a n m eyd a n a
gel
miştir. A i l e n i n r eis i o a ileye m en s u p en yaşlı e r k e k tir , çünkü ya n
lılık tecrü b e kazandırır, er k ek ise doğası, yaradılışı gereği em ir ver¬
me yeteneğindedir. A il e d e köleler de olacaktır, kölelik b i r za r u r et
ti r , aşağı şekilde
yaratılanlar b i r e m i r altında a lela de işleri
ca k tır
(81)
(82)
(83)
(84)
(85)
O KAN D AN : s. 254., GÖK B E RK: F 109 ve ŞENEL; s 230
JAN E T: p. 185 ve O KAN D AN : s. 285.
OZB İLG EN: s. 188,
ÖZB ILG EN: s. 188
ÖZB İLG EN: s. 1W
ya pa
3M
N IYAZı
ÖKTEM
A i l e l e r b irleşerek köyleri m eyd a n a
g e tir ir l e r , k o y a il en in d a h a
gelişmiş, şeklidir, köyler b irleşip s itel er i k u r a r l a r , s ite aslında a ile
n i n en geliş miş şeklidir, başka b i r deyişle en tellek is in e u la s a n a ile
d i r ( P olİtea ) . S ite yi yönetenlerin amacı a ilede oldu ğu g i b i o t o p l u
lu ğu n gen el çıkarıdır, y e t k i l e r i b u kıstasa gör?
sınırlandırılmıştır,
amaçları m u t l u vatandaşlar ülkesi ya ra tma ktır ( 86) . B u d a p o l i t i k a
b i l i m i y l e gerçekleşeb ilir,
p o l i ti k a insanları er d em s a h ib i ve m u t l u
kılan p r a ti k b i l i m l e r i n en y e t k i n i d i r ; başka b i r deyişle p o l i ti k a , b i
r e yl e r i n d evl et tarafından
yetiş tirilip, fo r m e
ed iler ek
eğitilmeleri
b i l i m i d i r . P o l i ti k a b i l i m l e r i n e n yü celerinden
b ir id ir ,
çünkü s on
ereği gen el y a r a r ol u p , t o p l u m u n mu tlu lu ğu du r. A n c a k
la ya ca k d evlet
bunu
sağ
memu rla rı veya yöneticilerin de esaslı şekilde ye
tişmiş, e r d e m l i , ahlâklı ve b i l g i l i kişiler olması g e r e k ir ( 87) . A r i s t o
p o l i ti k a ile ahlâkı h er ne k a d a r b irib ırinden ayırsa b ile, em n d e s o
n u n d a s ite h u z u r u n u , ahlâk, e r d e m ve b il im e d a ya m a k l a aslında b u
a yırımı
t a m anlamıyla
gerçekleş tirememiş tir, za ten
gerçekleşmesi
ne de ol a n a k y o k tu r . E r d e m l i ve b i l g i l i i n s a n l a n n yetiştirilmesi d ev
let tarafından
d en etil en b îr eğitim ve öğrenimle mü mkü n
ol a b i
lir .
S ite yi m eyd a n a g e tir e n u n s u r l a r
şu nlardır: h a lk , to p r a k , kişi
sel mü lkiyet ve a ile. S ite yi teşkil eden
f e r t l e r i n sayısı çok
malıdır, dü zenin sağlanması ve vatandaşların
olma
b irib irlerin i
tanıya
maması b akımından çok sayı sakıncalıdır. A n c a k sayı çok d a a z o l
mayacaktır, b u dayanışma ve s a vu n m a için g e r e k l id ir . S ite yi
mey
d a n a g e tir e n
onu n
b i r e yl e r
i k i ye a yrılır:
d evlete h izm e t ed er ek
yaşamasını sağlayanlar ve b izza t d e vl e ti teşkil ed en ler.
i l k i zeneatkârlar ve çiftçiler sınıfını m eyd a n a
vatandaşlık hakkına s a h ip değildirler,
larından ya r a r l a n a m a zl a r ,
d e vl e ti
teşkil ed en ler
a s k er i, ya s a ma ,
ise
to p r a k
yü rü tme ve ya rgı
g e tir e n l e r d ir , b u n l a r
mü lkiyet
ve özgü rlü k h a k
s a h ib i ola ma zla r
vatandaşlardır,
B u nla rda n
( 88) .
B izza t
b u n l a r d e vl e ti n
s iya s a l,
organlarında gör ev alırlar, h e r
tü rlü h a k ve özgü rlü kleri va rdır, çünkü r efa h , b o l l u k ve mü lkiyet
y e t k i ve iktidarı d es tek leyen
u nsu rlardır, a n ca k vatandaşlar
ara
sında d e r i n ze n g in l ik farkı olma ma lıdır, uçurum, ha s et ve kıskanç
lığa y o l açar. H e m fa zla zen g in l ik , h e m de fa zla f a k i r l i k sakıncalı
dır, en i yi s i i k i uç arasında ortanın b u lu nması, y a n i or ta h a l l il e r d e n
(80i
(67)
(68)
OKANDAN
]O KAN D AN :
tb id : s. 267.
S 200259 ve
s 262264
B IRAN D "
s.
86.
AN TIK
m eyd a n a
gelen
r u m d a d evlet
YU NAN
vatandaşlar
FELSEFESI
topluluğunun
ku ru lmasıdır.
istikrarlı ol u r , karışıklıkların d ogma
Bu du
ortamı b er ta r a f
ed ilir ( 8 9 » .
E r d e m ve ahlâkın dışında vatandaş, k a n u n l a r a kayıtsız şartsız
u ya n , u yg u l a m a d a
s or u n çıkarmayan k im s e olmalıdır, ya n i va ta n
daşlık sıfatında h e m yönetime katılma, h e m d r k a n u n l a r a ka yıls ız
şartsız ita a t etm e fo n k s iyo n u
hocası P la ton g i b i
va rdır ( 90) .
G örü lü yor kı A r i s to d a
h u k u k u n dü zen fo n k s iyo n u n u
en in d e
s on u n d a
a d a let fo n k s iyo n u n a te r c ih etmiştir.
S ite yi m eyd a n a
g etir en
ihtiyaçlarını karşılayacak
ikin ci u n s u r
topra kın, to p r a k s ite n in
şekilde geniş olmalıdır, a n ca k b u geniş
l i k gereğinden fa zla da olma ya ca ktır
Ti c a r e t ve ulaşımın gelişmesi
için s ite d en iz kenarında olu p . etrafı
s u r l a r l a çevrilecektir. S u r l a r
s ite halkını saldırılardan k o r u r ( 91) .
S iteyi m eyd a n a
g etir en üçüncü u n s u r kiçirel mü lkiyettir. M ü l
k i y e t b i r e y i n t e k desteği,
yaratıcı çalışmanın tek ıtinsidir,
b ir ey
emeğin in mahsulü ola r a k kazandığı ve ken d is in e a i l b u l u n a n şey
ler i ta s a r r u f edeb ileceğine k a n i b u lu ndu ğu ta k d ir d e da ha
i y i çalı
şır. Kişisel mü lkiyet site için de fa yda lıdır, çünkü b i r e y i n sağladığı
ü retim, aynı za ma n d a
k o l l e k t i v i t e n i n de em r in e
Ayr ıca mü lkiyet ha z ve ik tid a r
için de gereken
su nu lmaktadır.
u nsu rdu r.
An ca k
yu k a r d a da b elirttiğimiz g ib i. A r i s t o mü lkiyelin aşırısı ola n b i r e y i n
a ş ın zenginliğine karşı çıkmaktadır ( 92) .
S ite'yı m eyd a n a
g etir en en önemli
u n s u r a ile k u r u m u d u r ;
o
d e vl e tin İlk nü vesi, i l k çekirdeğidir, A r i s to kadın ve çocu kların ge
n el ve mü şterek olmasına karşı çıkıyor, b u d evl etin
b irliğine aykı
rı oldu ğu g ib i, ahlâksızlığa da yo l açar. İnsanları b ir a r a d a tu ta n , d a
yanışma sağlayan a ile g er ek li b i r k u r u m d u r : a na . b a b a . hısım, ak¬
r a b a g ib i unsurları or ta d a n kaldıran ailesız to p l u m h em ins a n d o
ğasına, h em de ahlâk ve p r a ti k fa yd a ya
H er
site coğrafi, s os ya l, e k o n o m ik
a ykırıdır (93)
vs . g ib i
du ru mları
naza
a la r a k , k en d in e u y g u n ola n hü kü met şeklim seçecektir. Ü nlü düsü
(89)
(90î
(91)
(92)
(93)
lb ld : s. 270
OK AND AN : s 27&
l b l d : s, 277,
l b l d : s. 27*
lb ld : s 279280
N lYAZ İ ÖKTEM
396
nü re göre i k i tü rlü hü kü met s ek li va rdır; i y i yönetim, kötü yöne
l i m , i y i yön etim s ek li o l a r a k A r i s t o monarşi, a r is tok r a s i ve c u m
h u r i y e t i s a yma kta dır;
b u n l a r d a n monarşide y e t k i ve k u v v e t
d a , a r is tok r a s id e s oylu la r d a ,
c u m h u r i y e t t e ise halktadır.
kra l
E rd em,
ahlâk ve a d a l etin hâkim oldu ğu adı geçen dü zenlerde b ir eye,
on u n
h a k ve özgü rlü klerine, mü lkiyet ve a ile ku ru mlarına saygı gösteril
m e k te d ir . T o p l u m l a r d a
r e j i m l e r yozlaşır, monarşi ti r a n i , a r is to k r a
s i oligarşi, c u m h u r i y e t
d em ok r a s i
h a l in e
dönü şerek b ozu l u r . B u
ye n i r e j im l e r d e er d em , ahlâk ve a d a let ye r in e tiranın baskısı, ser
vet h â kimiyeti, h a l k d ema gogla rıma
zer, Sİte'de u yu lması ger eken
ya la nla rı h e r a la n d a
a n a u n s u r a d a l ettir , za ten to p l u m l a r
d a k i kaynaşma ve yozlaşmanın asıl n ed en i a d a letin
sıdır. A r i s t o h e r n ek a d a r
k o l ge
u yg u l a n m a m a
a d a lete öncelik tanışa b ile, y u k a r d a d a
b elirttiğimiz g i b i dü zeni b i r çok defa a d a lete te r c i h etmiş tir.
A r i s t o a da let, dü zen ve k a n u n
egemenliğinin yerleşmesi
ya s a ma , yü rü tme ve ya rgı orga nla rının a y n
t
a yrı şekilde
için
ku ru lu p,
gör ev yapması gerektiğin i savu nmu ştu r. B u çağımızda d a ü zerinde
en çok d u r u l a n b i r
a na ya s a
l e tl e r in anayasalarına
Ü nlü dü şü nü rü n
s oru n u olu p , h emen
h a k i m ola n « Ku vve tl e r
gü ncelliğini h e r za ma n
İlk Ç a g'da göreb ilmes i gerçekten
h emen tü m d ev
A yr ılığ ı İlkes i» d i r .
için k o r u ya n b u s o r u n u
ilginçtir.
O n a göre
k u vvetl er in
a y n olması d e n e tim , eşitlik ve özgü rlü k açısından g er ek l id ir , b u üç
kısımdan b i r i k a m u y l a İlgili h u s u s la r hakkında k a r a r ve r i r ,
si yü ksek memu rlu kla rdır,
üçüncüsü ise a d a leti dağıtan
ikin ci
m e k a n iz
madır. B u n l a r d a n k a r a r ve r m e hakkına s a h ip o l a n ya s a ma
k u vveti
savaş, b arış, anlaşmalar hakkında k a r a r alır, kanu nları ya p a r , ölü m,
sü rgü n, mü sadere cezaları
o n a yl a r veya reddeder.
ve r i r , d e vl e ti n hesaplarını
d en etleyer ek
Yü ks ek m e m u r l a r yasamanın k a r a r ve k a
nu nlarını u yg u l a r , ya rgı, d evl et b ir e y veya b i r e yl e r arasındaki iliş
k il e r d e n doğan anlaşmazlıkları h a l l ed er
A r i s t o b öylece gen el fels efes in d en ,
(94).
s iya s et görü şü ne k a d a r h e r
a la n d a b i r u zlaştırıcı fil o zo ftu r . M a d d e yl e r u h u , i y i y l e kötü yü , çir
k in l e gü zeli b i r er ek te, b i r k a v r a m d a
id ea l arasında
olması ger eken
( k on s ep t)
id ea l köprü yü
b irleş tirip
ku rmu ştu r.
reel'le
B öylece
konseptü alizmin h e m k u r u c u s u , h e m de en e tk i l i tem s il cis i ola r a k
zamanımıza k a d a r gelmiştir.
B u olması ger eken
for m
«en telleks i»
sine u laştığından, A r i s to ' n u n ku rdu ğu akıma entellektü a lizm d e d e
n ir .
I94J
told : 311312
ANTIK
3 —
a)
St oisiz m
Genel
MÖ.
YU NAN
FELSEFESI
:
Olarak
I V . yü zyılın sonlarına doğru Yu n a n is ta n d a ye n i b i r f i k i r
akımına ra stlıyoru z: s tois izm. Kıb rıs lı Z en on ' u n ku rdu ğu ,
Kl ea n th es
ve Ta r s u s l u
As s os 'lu
Kjrısıppos'un d e va m ettirdiği b u akım, M . S .
I I . yü zyıla k a d a r f i k r i hü kü mranlığım
sürdürmüş, H el en is tik D e
vir d e d e e t k i n b i r fels efe ola r a k Roma A l em in ' e
de ya yılmış, ü nlü
filozof S en eka ve ünlü d evlet adamı M a r cu s A u r e h u s tarafından d a
b enimsenmiştir ( 9 5 ) . Ta r i h te 3 S toa vardır, îlk, O r ta ve S on S toa .
B u n l a r d a n i l k i A n t i k Y u n a n Fels efes in i
ilgilendirdiğinden, b iz b u
ra da ya lnız îlk S tois izn V i inceleyeceğiz. O r ta ve S on S tois izm
H e
l en is tik D e v r i n ü rü nü dü r.
S tois izm h u k u k alanında y e n i l i k
g etir en
b i r fels efi
s is tem d ir ;
b u dü şü nce D oğa l H u k u k Te o r i s i n i n s is tem a tik k u r u c u s u d u r . S toi
s izm ta r i h te i l k kez in s a n l a r
arasında eşitlik esasını s a vu n u p , kö
leliğe karşı çıkmış ( 9 6 ) , ve tek D oğa l H u k u k ' l a yönetilen in s a n la r a
tek E vr en s el D e vl e t altında b irleşmelerini salık ver er ek
ta r i h te ge
ne i l k kez ^B irleşmiş D evletler » f i k r i n i or ta ya atmıştır ( 97) .
Fels efede ise, s tois izm
akıl deney dü alizmini b irleştirmiş, a n
ca k A r i s t o ' n u n a ks in e d en eye a ğırlık ver er ek
laştırmıştır. S tois izm önce ma d d es el
insanı doğa'ya
ya k
r ea liteler e dayanmaktadır, a n
ca k evr en e m i s t i k ve d in s el b i r k a v r a m ve r ip , <<hayır» d o k t r i n i ola
r a k iyiliği Önerip, m a d d e r u h
ik il is in d e n b i r i n i diğerine t e r c i h et
memiştir,
S tois iznVde A r i s to , S o k r a ti k o k u l l a r (özellikle s i n i k l e r ) , H e r a k
l i t ve bazı s ofis tler in e tk i l e r i n i görmekteyiz ( 98) .
S tois yen
riyeli
f i k i r l e r i S en eka . E p ik d elos , M a r cu s A u r e l i u s , İskende
P h i l o n . Ç içeron
P l u ta r k u s , D o k to r G a ilen g ib i S toa ti l m i zl e
r i veya karşıtlarının yapıtlarından çıkarmaktayız, çünkü S toa
bü
yü klerinin ya zıla rı çok m a h d u t sayıda elimize geçmiştir ( 9 9 ) .
(95) JAN E T: p
239., ARSAL s 111 . O KAN B AN : s 336337 ve
del VEHCHİO: 50,
(96) W ERNER: p. 234.. ARSAL; 8 112, O KAN D AN . S. 337.. B lRAN D
s. 104.
(07)
G Ö KB ERK: s
133. W ERNER: p
534, O KAN D AN :
S. 338 ve
ŞENEL: S. 2fl8.
(98) RtV AU D : Histolre . p. 302 ve BHEHİER: I L P. 292.
(99)
RİVAU D : HlstDlre.., p, 361.. W E RN E R: p. 218., B RE H lE R:
291292, ARSAL: s. 110.
II.p
S toa , süslü d i r e k l i g a ler i anlamına g elmek ted ir , Z e n o n ' u n
Ati
n a 'da , P o l i k n V d e açtığı ok u l a , süturüarından dola yı b u a d verilmiş
ti r .
O k u l u k u r a n Z en on Kıb rıs lıdır, önce tica r etle uğraşan ünlü dü
şünür, Atİn a ya
gelmiş, b u r a d a S i n i k l e r i n öğretimini izlemiş, d a h a
s on r a S toa o k u l u n u açmıştır. 26 k i ta p ya za n Z e n o n ' u n en önemli ya
pıtı « P ol itik a » dır, filozof
tir
i n t i h a r ed er ek
hayatını sona
erd irmiş
(100).
Z e n o n ' u n öğretisini,
öğrencisi
o k u l d a sü rdü rmü ştü r. As s os 'lu
Kl ea n th es
(Ç a n a kka le)
( M . ö . 331232)
aynı
ünlü düşünür çok fa
k i r oldu ğu ndan, gü ndü zleri Z e n o n ' u n d e r s l e r in i izler , geceler i
çıvanlık ya p a r a k geçimini sağlardı.
sona erdirmiş tir. 40 k a d a r ya pıt
O d a i n ti h a r ed erek,
m e yd a n a
g etir en
bah
ha ya tım
Kl e a n th e s ' in
" H e r a k l i t ' i n Yor u mu », «Z en on 'u n Fels efi D oktr in i» adlı kitapları e n
ön emlileridir
(101).
S l o s izm ' in en önemli tem s ilcis i Ta r s u s ' l u Kr is s ip p os ' d u r
280 205). İnsanüstü çalışkanlığı s a yes inde
da na
(M.Ö .
700 d e n fa zla ya pıt
m ey
getirmiş tir.
h)
Genel
Z en on 'a
Felsefesi
:
göre «Fels efe u l v i ve insanî olanı araştıran b ilimd ir ».
Tü m doğa yı, n es n eler i, insanı tanımaya çalışan fels efen in
s on ereği
evr en s el akıl (logos ) d u r , b öylece akıl dişiliği fir r a s yo n a l ite)
a ta r a k
in s a n d a s a lt mantığın egemenliğini sağlar (102), Felsefe içine m a n
tık, f i z i k ve ahlâkı alır. a n ca k s on
ahlâkın gerçekleşmesi
er ek ahlâktır, mantık ve f i z i k
için çalışırlar, fa k a t mantık, fizik ve a h l a k
k es in sınırlarla b ir e b ir l e r in d e n a yrılma zla r
aa)
(103).
O n to l o j i :
E vr e n m a d d i d i r , m a d d i ola n gerçektir, çünkü m a d d i ola n
lık etk en ve ed il g en d ir . E v r e n i ya r a ta n i l k a n a ma d d e
(a rkh e)
va r
ateş
t i * b u ateş yaratıcıdır, b içim ve r ir , yaşamı doğu ru r ve i l e r l e ti r .
(100) QENEL: s. 265. G Û KB E RK' s. 126. W EB ER: S. 92. ARS AL:
s 39.. RtV A U D : Histoire.., p . 362 v e B RU N : p. 1014. O O KB E RK; S . 133.
(101) B RU N : p. 1 4 1 5 v e RtV AU D : Histoire.., p. 363
(102) B RE H lE R: I I , p. 298.
1103) t b l d : p 300 ve O O KB E RK: s 126.
AN TİK YU N AN FELSEFESİ
Ta n r ı akıl, Ta nrı logos 'tu r. Tu r u va rlıkla rın
39ü
n ed en i ola n ateş,
za ma n la onları te k r a r içine alır, tü mel b i r ateş h a lin d e ye n i
e vr e n
l e r i n yaratıcısı ol u r . E vr en s el, tü mel k a d er işte b u d u r (104). B u sa
tırla r b ize K o zm o l o j i k
D e v r i anımsatmaktadır, gerçekten de S to
isizmın V a rlık Teor is i H e r a k t i t ' i n etk is in d ed ir .
E v r e n Ta n rıyla el ele tutuşan, r u h u ola n y e t k i n b i r mantık, b i r
akıldır, tü m i y i l i k ve gü zellik b u radadır» fenalık ayrıntı ve is tis n a
dır, n es n eler in
Özünde y e t k i n l i k
va rdır, yıldızla r ve dü nya, m a
t e m a t i k k a n u n l a r a tâbi ola r a k planlı b i r şekilde d e vin ir l e r
G örü lü yor k i S tois yen
on tolojid e
m a te r i a h zm
hâkimdir,
a n ca k
anlayışı y o k tu r , r u h ve akıla
s a h ip
b u m a te r ia l izm d e
s a lt ma d d e
evr en s el
parçaları ola n m a d d eler
logos 'u n
(105).
m e vc u ttu r .
B u görü şle
S tois izm p a n teis t T a n n anlayışını d a d il e g etir m ek ted ir .
bb)
G nozeoîoji ;
S tois yen ler e
göre r u h t a doğu ştan b i l g i y o k tu r , tüm b il g il e r dış
ta n geler ek dü z b i r ta h ta ola n
mu m
r u h ta
izl e n im l e r b ırakır, b u tıpkı
üstüne mühürün yapmış oldu ğu ize b en zer (106). D u y u or
ganları önce dış n es n eyi
görü p algılar, b u nes ne hakkında
i l k ya r gıd ır ; eger n es n eyi,
yanlış algılamışsa hatalı, doğru
ve r i l e n
algıla
mışsa hatasızdır, ya n i r u h t a k i izl e n im nes neye u ygu n s a ya nılgı yok
t u r (107). D oğru algılama için b i r k r i t e r g er ek m ek ted ir ,
b u k r iter
^anlaşılab ilir ol m a , u y g u n olma » h a l i d i r (108), y a n i d u y u m l a r l a a l
gılananın, n es n eye u y g u n olması d u r u m u d u r (109). Z e n o n ' u n k a ta
leps is dediği adı geçen d u r u m ob jes in i k a vr a ya n , on u eld en
geld i
ğince tıpkı tıpkısına yansıtan b i r ta s a vvu r d u r ( p h a n ta s ia k a ta l e p ti
k e ) . B u çeşit ta s a vvu r u n nesnesi, r u h t a öylesine b i r iz b ırakır k i , b u
izin o O b jed en
geldiğini in a n a r a k k a b u l ed er iz. İşte doğru nu n ölçü
sünü ve h er b i l i m i n çıkış noktasını Z en on b u k a vr a m d a b u l u r
(110).
A n c a k b u ta k d ir d e o b j e k ti f b i r değerden söz ed il eb il ir .
(104) RtV AU D : Hlatotre... p. 367368 ve BREHİER: I I , P 310.
(106) W E RN E R: p, 226.. W EB ER: s. 95 ve B İRAND : s. 100
(106) W E B E R: s. 93 ve G ÖKB ERK: s. 127., BREHİER: I L p. 300
(107) BREHİER: I I . p. 301.. W ERNER: p. 220 V P B RU N : p. 37.
(108) B RU N : p. 42.. RÎVAU D : Hlstolre.., p. 366„ RÎVAU D : Les gra n ds .
p. 105 ve W E RN E R: p. 220.
(109) BREHİER: Ii p. 301 ve RÎVAU D : Histolre.« p. 387.
(110) G Ö KB E RK: a. 127.
N İYAZ İ ÖKTEM
40Ü
D ış görü nü mler üçe a yrılır :
ina nılır
ve e m i n
görü nü m,
b u du ru mda
va r ola n b i r ola y
d a n sözedilir, örn eğin : konu şu yoru m.
i İna nılma ya ca k
görü nü m,
b u du ru mda
va r o l m a ya n
b ir
ola yd a n sözedilir, örn eğin : gü neş doğma dığı ha lde gü ndü z oldu ğu
n u s öylemek.
N e inanılır, n e
de ina nılma z görü nü m, o m e g i n :
k veya çift oldu ğu nu s öylemek
yıldızl ın n
(111).
R u h ük ilişki ile «a n la ş ıla b ilir» görü nü mü algılar, b u tıpkı açık
el in n es n eyle
teması g i b i d i r ; d a h a s on ra o n u k a b u l etm e h a l i n d e n
sözedilir, b u ise e l i n n es n eyi
tutmasına b en zer ; n ih a ye t e l
n es n eyi
sıkıca ka vra yıp , o n u b ıra kma ya ca ktır, b u d a r u h u n b i l g i s a h ib i o l
ması d e m e k t i r
(112). Tü m b u iş lemlerde A r i s t o ma ntığının
r i n i görmek mü mkü ndü r, n i t e k i m s tois izmd e
g ib i mantıksal yön temler va rdır
e tk i l e
de «h ü k ü m», «ta s ım »
(113),
B öylece o nes ne hakkında «gen el k a vr a m » or ta ya çıkar, b u b i
lim s el çalışmanın te m e l i d i r ( 114) . G en el ka vra mın doğu şu akıl sa
yes in d e
gerçekleşir, y a n i t e k
başına m a d d e
akıl ol m a d a n
hiç b i r
işe va ra ma ma kta dır.
« İ y i » , «a d a let», » a h lâ k » g i b i s oyu t ka vra mla rın olu şu mu nu d a
s tois yen ler yu ka rıda ki b u yön temle açıklarlar, on la ra göre, adı ge
çen k a v r a m l a r
aklın ve ma ntığını
m eyd a n a g e l m e k te d ir
zıtlıkla rı
değerlendirmes iyle
(115), H iç b i r şey d u y u organlarınca a lgıla n
madığı ta k d ir d e s oyu tla n a m a z,
genelleş tirilemez
G örü lü yor k i s tois izm in b i l g i
(116).
teor is i ve mantığında, d u y u or
ganlarının rolü b i r i n c i plândadır, a n ca k b i l g i ve b i l i m e ulaşma, b u
ver iler in
akıl sü zgecinden
lece s tois yen ler
ra k daha
(111)
(112)
p. 43.
(113)
(114)
(İİB )
(116)
mü mkü n olmaktadır.
B öy
sansüalist ve r a s yon a lis t i k i zıt ka vra mı u zlaştıra
r ea lis t te m e l l e r i n gerçekleşmesini sağlamaktadırlar.
rıca s tois izm , e vr e n d e k i
rastlantıya
geçmes iyle
A y
h er ola yı seb ep sonu ç ilişkisine b a ğla ya ra k
ye r vermemiş tir, raslantı asıl d eğil istisnadır.
RtV A U D : H is totre,. p. 387.
RİVAU D : Hlstolre.,, p. 387388., BREHİER: I I . p. 302 ve B RU N :
B RU N : p. 3334.
tb l d : p. 44 ve W ERNER: p. 220
B REHİER: I I , p. 303.
ARS AL: s. 40.
AN TİK YU N AN FELSEFESİ
D ış n es n eler in algılanması
leşeb ilir, h a yva n l a r
y e ti n i r l e r
a n ca k akıl s a h ib i b i r r u h l a
akıl s a h ib i olmadıklarından
(117). tn s a n r u h u
4Ü1
dış
gerçek
görü nü mlerle
ka lb e b i r s olu k ol a r a k yerleşmiştir, o
aslında evr en e hü kmeden, e vr e n in r u h u ola n ateşlogos'un b i r p a r
çasıdır; b ed en in ölü mü nden s on r a b i r süre ya s a r ve asıl ateşe dö
n er, ya n i ölü msü z
değildir, tanrısal r u h a dönü şü nceye k a d a r ya
şar (118). R u h 8 b ölü mden m eyd a n a
yu
gelmiştir, b u n l a r d a n beşi d u
orga nla rıdır, altıncısı d i l ve tanıklık gücüdür, b i r de b u nların
h ep s in in üstünde «H egomon ikon » akılcı b i r bütün ola r a k diğer b ö
lü mleri yönetir, za ten tüm in s a n davranışları b u «H egemonikoncu n
hegemonyası altındadır (119). B i l g i b u şekilde elde e d i l i r .
cc)
Ak&iyoloji,
Ahlâk
ve Hukuk
S tois yen H u k u k Fels efes in in
;
ahlâkla çok yakın ilişkisi oldu ğu
n u b il m e k te yiz, n i t e k i m D oğal H u k u k Te o r is in in ahlâki esaslar
tirdiği malû mdu r, b u n ed en le
karak, h u k u k u
genel
ge
plânımızın u y u m u dışına çı
"Aks ıyoloji ve A h l â k » l a b ir l ik te in celem eyi
daha
faydalı gördü k.
S tois yen fels efen in
ahlâk,
aksıyoloji ve h u k u k
fels efes ine u y g u n b e l l i davranış
görüşü
b içimlen öne sürer, on la r a
fels efe ve doga b i l i m l e r i a h lâ ka yönelir, ahlâk insanı m u t l u
lek araçtır, b u b öyle olu n ca tü m b i l i m l e r i n ,
yönelmesi,
D emek
o n u n maddî ve ma nevî
genel
göre
kılan
İnsanın mu tlu lu ğu na
h u z u r u n u sağlaması
k i İnsanın amacı ahlâk son ereği ise
m u tlu lu k tu r
ger ek ir .
(120),
S on e r e k ' te k i m u t l u l u k in s a n doğasına u y g u n ola n b i r yaşama h a
l id ir , h er tü rlü i h ti r a s l a r d a n
insanların b i r i b i r l e r i n i sevdiği»
u za k, a k la göre h a r ek eti g er ek tir en ,
d os tl u k , e r d e m
oldu ğu b i r doğa l yaşama h a l i d i r (121).
ile İnsan arasında u y u m u
esaslarının
hâkim
S tois yen l er iu id ea li, doga
sağlamlaştırmak, aklın e m r i n e u ya r a k ,
doğaya göre yaşamı gerçekleştirip,
er d em i sağlamaktır
(122). İn
s a n da doğanın b i r parçasıdır, k e n d i n i tanıyıp, d cga d a n , dış evr en
d en d u y u organlarıyla a lgıla dığı ve r il e r d e n fa yd a la n a r a k aklın, r u
h u n d er in likler in e
(117)
(118)
(119)
(120)
(1211
(122)
İnen İnsan b azı eğilimlerle doğar, i l k eğilimle
B RE HlE R: Ot p. 31».
G ÖKB ERK: s. 129.
B İRAN D : S. 101., G Ö KB KRK: s. 128.
ŞENEL: S . 266 ve RlV A U D : les G rands... p. 176.
ŞENEL: S . 266 . W EB ER: S 95 ve O KAN D AN : S . 335
B İRAND : S 102 ve ARS AL: s. 40.
Huk. Fak. Mec, — F.:
28
k e n d i b il in c in e
va rır, k e n d i de doğanın b i r parçası oldu ğu na
göre
b u doğaya karşı atılan i l k adımdır. B u r a d a sağlık, lahatlık g i b i k a v
r a m l a r l a karşılaşır, a n ca k b u n l a r « i y i » sıfatını
lâyık değildirler, asıl « i y i » y i tanımak
k a za n m a ya
henü z
göreli iyil e r d e n o n u a yır
m a k l a mü mkü ndü r, s a lt i y i y e ulaşmak akıl yo l u yl a
gerçekleşecek
t i r . A s ıl i y i şerefli, n a m u s l u davranışlarda b u l u n m a k ve b u t i p d a v
ranışlar karşısında m u t l u
mu tlu lu k tu r
olma ktır işte asıl i y i , e r d e m in
sağladığı
(123), İnsanın gerçek « i y i » y i , doğaya u y g u n « i y i » y i
tanıması için t u t k u ve a la la d e n a zl a r d a n sıyrılması g er ek ir .
Tu tku
inşam rayından çıkartır, k o r k u ve şiddet r u h u n dış v e r i l e r i
nes ne
ye u y g u n şekilde a lgıla ma ma sında n i l e r i gelir , b u d u r u m d a
cağımız sonuç ve ya rgıla r hatalı
gu n
olacaktır, oysa doğa yı aslına u y
a lgıla yıp, v e r i l e r i t a m a lgıla dığımız za ma n
tu tk u s u z ya rgıla r
ya pma mız mü mkü ndü r, işte b u ya rgıla rda ahlâk, a d a let ve
m e v c u t t u r (124). D em ek
dır, b u aynı
za ma n d a
va r a
hu ku k
k i ahlakın p r a t i k tezahü rü nde h u k u k
b i l g e l i k ve y e t k i n l i k t i r (125).
kötü lü k yoktu r» e r d e m l i d i r , asıl doğa ya
B ilg e
u y g u n d u r , aklını
va r
kişide
ku llanır,
n es n eleri doğru değerlendirir, k o r k u , ked er, aşırılık b u l u n m a z (126).
İnsan e yl e m l e r i
b u en yü ksek
değere, er d em e
u yg u n
olma lıdır,
b öyle olu n ca , e yl e m l e r i m i zi , doğru ya nlış , in s a n olma
öde\ ine u y
g u n in s a n o l m a ödevine a ykırı d iye
mü mkü ndü r.
i k i y e a yırma mız
B u nların i y i ve öd eve u y g u n olanlarında
h a r e k e ti m i zi n
n ed en in i
akıla, diğerlerinde ise t u t k u ve âlalade ha zza b ağlarız.
G örü lü yor k i S toa ahlâkı, k e n d i k en d in e yeten
b ilg e ^deali il e
endividü alist b i r öğretidir. A m a öb ü r yarıdan d a doğanın k a n u n u n a
b ağlama kavramı» b u endividü a lizmle d en ge k u r a n b i r karşı a p ı l ı k
gib id ir .
Çünkü aynı k a n u n a b ağlı o l m a
ya lnızlıkta n
yü zü nden e r d e m l i
ku rtu lmu ş, b i r b e r a b e r l i k içinde toplanmış,
kişiler
bu lu şmu ş
o l u r l a r . B u n d a n dolayı Z en on , insanın t o p l u m h a l in d e yaşama
ih ti
ya cını doğal ve a k la u y g u n b îr içgü dü d iye a n l a r ve k a b u l eder (127).
B i r e y c i l i k ( e n d i vi d u a l i zm )
z o r u n l u ola r a k İrade
ö zg ü r h g
nü
k a b u l eder, a m a doğa k a n u n u n a b ağlı o l a n in s a n d a ir a d e
özgü rlü
ğü nden söz etm ek ne derece doğru olacaktır? S tois yen ler e
göre i n
i l 23)
B REHİER: I I , p. 320.321.. B RU N : p. 93.
(124) RİVAU D : Les G rands... p. 176 ve B RU N : p. 95.
(125) G O KB E RK: S . 12&.
(126) İbLd: a. 130.
(127)
îiü'i s. 132,. RİVAU D : Les Oranda... p. 178179. v«
p. 97. 101.
B RU N :
AN TİK YU N AN FELSEFESİ
sanın ir a d e özgü rlü ğü d emek, etrafında
o l u p b iten şeyler karşısın
d a , m e k a n i k y a h u t d a b ilinçsiz b irtakım eyl em l er d e b u lu nmıyarak,
k e n d i doğasına u y g u n davranması d e m e k ti r
(128).
S tois izm in h u k u k görü şü , ahlâk görü şü yle özdeşleşmiştir, on a gö
re, ahlâkî değerlerin gerçekleşmesi aynı za ma n d a
y a n i a d a letin gerçekleşmesi
kanu nlarının egemenliği
d em ek tir .
h u k u k i değerlerin,
B u da akıllı, e r d e m l i, doğa
altındaki İnsanın b u n a u yg u n
dır. Y a n i evr en s el doğa kanu nlarının
da vra nış h u k u k ve a d a l e ttir
s o r u n u ise b i l g i teor is in d e
(129).
davranışı
gerektirdiği er d em li,
ahlâklı
B u kanu nların nasıl tanındığı
gördü ğü mü z g ib i d u y u organlarının a l
gıla rının akıl tarafından değerlendirilmes iyle
h a l l e d il m e k te d ir
E vr e n d e b i r D oğal H u k u k vardır, başka b îr deyişle evr en e ve
in s a n a hâ kim ola n , doğu ştan, kendiliğinden gelen bazı ahlâki d e l e r
ler va rdır, b u n l a r d a n b i r i d e a d a l ettir , e vr e n b u a da lete u y g u n ola
r a k te k b i r Ta n rı tarafından yönetilir, insanın görevi b u kanu nları
m e t i n h a lin e g e ti r m e k
ve bunları u ygu la ma ktır. İnsan doğanın b i r
parçası oldu ğu ndan b u k a n u n l a r aynı za ma n d a
lın, doğru nu n hâ kim oldu ğu D oğal
on u n içindedir. A k
H u k u k , doğal a d a leti
yansıtır,
a d a l etin olma dığı yer d e h a k ve h u k u k t a n söz ed ilemez (130).
D oğa l H u k u k ' u n k a n u n k oyu cu s u , doğayla özdeş ola n
Ta n rı Ka nu nla rı, kanu nların
k e n d is i ola n b u k a n u n
H
Ta n r fd ır ,
en es kis i, en y e tk i n i d i r , b izza t
a k la
aklın
s a h ip va rlıkla rın tamamını b irleş tirir,
onları b i r a r a ya to p l a r (131).
c)
Siyaset
S to is izm in
ve Devlet
:
s iya s et ve d evlet
fikir ler in i
b es leyen a n a k a yn a k
D oğa l H u k u k anlayışıdır, gerçekten de stoısyen filozofla r ca
leştirmen, b i r önceki
H u k u k on la r a
b a h is le
göre d evlet
ahlâkla b i r l i k l e
s is tem
gü ldü ğü mü z D oğal
yönetiminde a n a i l k e olmalıdır, çünkü
ahlâk, a d a let dolayısıyla, doğal h u k u k normları i y i k u t u , a d a letli
a da lets iz,
doğru yanlış g ib i a yırımla rın tek kıstasıdır (132).
B u k a n u n l a r s o s ya l s iya s a l ve doğa
geçerlidir, çünkü in s a n d a da m evcu t
(128)
b i l i m l e r i g ib i h er a la n da
ola n evr en s el akıl te k tir , h er
B İRAND : S. 103.. RİVAU D : HlstOİre...
J> .
O ru ndu ., p 117
(129)
W FRN E R: p. 232 ve del VECCHİO: s. 50.
(130) JAN E T p 239.
(181) JAN E T: p 239 ve O K AN D AN : a 337.
(132) JAN E T: p. 239 ve O RAN D AN : s 337.
380 ve RİVAU D :
kes i ka p s a r. H er k es i kapsayınca in s a n d a D oğaya b ağlanacak, o n u n
ilâhi, evr en s el kanu nlarını k a b u l ed ecektir . B u k a n u n l a r sınıf, zü m
re, ırk farkı gözetmeksizin h er kes için geçerlidir, b öyle olu n ca s iya
s a l s ınırla n o r ta d a n kaldırarak tü m in s a n l a r a yön elecektir T e k k a
n u n l a yönetilen insanların evr en s el
tek b i r d evl etin , b i r « Kozm op o
lis » i n , b i r «D ü n ya D evletin in » vatandaşı olması g er ek ecek tir
D iğer ya n d a n , h is ler d en , t u t k u l a r d a n ,
(133).
a r zu l a r d a n arınan, ger
çek doğasına, er d eme, ahlâka, dola yıs ıyla mu tlu lu ğa erişen in s a n , iç
özgü rlü ğe de kavu şu r, i y i b i r öğr en im ve eğitimle b u nları
gerçek
leştirmek ola n a k d a h il in d e d ir . İç özgü rlü ğe, b ağımsız k a r a r a l a b i l
me yeteneğine s a h ip insanları dış b askılarla
D oğa l H u k u k ve A d a l e te a ykırıdır. D e m e k
sınırlamak
yanlıştır,
k i es a ret ve baskı in s a n
doğasına çelişik du ru mla rdır, asıl ola n özgü rlü k ve kardeşliktir. S oy,
s ervet, statü, ırk, u lu s a l a yrıca lıkla r gözetmeksizin in s a n l a r arasın
d a s a lt b i r eşitlik hü kü m
sü rmelidir. Kölelik akıl dışıdır, özgü r ve
eşit ola n in s a n l a r te k b i r Ta n r ı altında, te k k a n u n a tâbi ola r a k , ev
rens el
Kozm op olitin
k i l e tm e l i d i r l e r
vatandaşlığından yararlanıp, t e k b i r a ile teş
(134).
G örü lü yor k i , s tois yen ler , k e n d in d e n önce gelen filozofla rın a k
s in e, b i r e y i n özgü rlü ğü nü
b enims emiş lerdir, köleliğe karşı çıkmış
la r , b i r e y i s iteye sıkı s u r ette
b a ğla ya n
görü şleri
eleş tirmiş lerdir.
Ah lâ k, a d a let, e r d e m ve eşitlik i l k e l e r i n i d evl et yön etimin e
yı a r zu l a m a k , yü ksek ahlâki ve hü manist değerlerin
s okma
gerçekleşmesi
uğrunda yapılan, ta k d i r e şayan düşünsel çalışmalardır.
4 — E p ik iir izm :
A n t i k Y u n a n Fels efes in de, S ofis tler , P l a to n ve A r i s t o il e b i r l i k
te D oğa Fels efes i, y e r i n i însan Fels efes in e b ırakmıştır. B i r ölçü de
S tois izm ve b u b ölü mde inceleyeceğimiz E pikü rİzmle b i r l i k t e D oğa
Fels efes i te k r a r önem
kazanmıştır. S tois izm
H u k u k ' u savu nmu ş, E pikü rizm ise
doğaya u y g u n
D e m o k r i t ' i n doğru ltu su nda g i
d er ek a to m s o r u n u n a eğilmiş , in s a n a tom , d oga a tom
celemiştir
konu larını i n
(135).
Epikü riznVin e n önemli
tem s ilcis i ve k u r u c u s u Sisam"lı E p i
kü r'dü r. H e r m a r k h o s , D em etr ios
(133)
(134)
(135)
D oğa l
ve P olya in os g ib i ünlü epikü ryen
JAN E T: p. 240241, del VECCHÎO: s. B l ve ŞENEL: s. 2(17.
del VBCCHÎO: s. 51.. ŞENEL: s. 266 ve OK AN D AN : s. 337
W E RN E B : p. 1Ö5
AN TİK YU N AN FELSEFESİ
405
l e r i d e s a ym a k mü mkü ndü r, a ma adından da anlaşılacağı üzere b u
akımı t a m a nla mıyla sistemleştiren filozof
b u r a d a o n u n f i k i r l e r i n i in celemeyi
a)
EpikûYün
Yaşamı
ve
E pikü r olduğundan, b iz
ye te r l i saydık.
Ya pıtta n :
çında N a u s ip h a n es ' in yönettiği D e m o k r ito s O k u l u n a i k i yıl sü reyle
d e va m e tti , d a h a s on r a A ti n a ' y a geler ek n r a d a çeşitli fels efi o k u l l a r
da öğrenim gördü . 35 yaşında, A tin a ' d a '«B a hçe» adını verdiği
l u n u k u r a r a k fels efes ini
ya ym a ya
başladı.
B ahçe ne A k a d e m i , ne
Lis e, ne d e P o r t i k O k u l a b en zer d i, o d a h a ziya d e
dostların
dertleştiği b i r ev, h u z u r ve mu tlu lu ğu b u ldu ğu b i r Ahlâk
y u m u i d i . D ış evr en d en
oku
g elip
S a n a tor
uzaklaşan, mu tlu lu ğu a r a ya n in s a n la r , b u
r a ya g elip b i r akıl küründen geçip, kuşku, acı, ızdırap ve h u zu r s u z
l u k ta n k u r tu l a r a k , mu tlu lu ğa yönelirlerdi
(1361). B a hçenin kapısı,
kadın er k ek , köle özgü r vs. g ib i a yırımla r yapılmaksızın
açıktı
herkes e
(137).
Yaşamı b oyu n ca
E p i k u r 300'e yakın
yapıt meyd a n a
getirmiş,
a n ca k b u n l a r d a n 5 ta n es i gü nü mü ze k a d a r gelmiştir. Ya zd ığı felse
fe kitaplarından en önemlileri **Doga Üstüne», < *a non» ve *Şülen»
dir
(138),
b)
Genel
Epikü r'ü n
Felsefesi
G en el
:
Fels efes inde a n a özellik
l u k ve m u t l u l u k t u r . Fels efeyi
n ik , b u b ölü mde doğru yu
sansüahzm, a to m c u
o üçe a yırmış tır: mantık veya k a n o
yanlıştan a yırdetmeye ya r a ya n
rın in celen mes i ya pılır; fizik , füm n es n eler i in celeyen
kıstasla
b u b il im da
lı b oşlu ğu , b ed en ve r u h u n m a h i y e ti n i ve atomları araştırır: ahlâk,
b u b ölü mde, in s a n doğasına u y g u n yaşam ku ralları araştırılıp, u y
gu laması ya pılır.
b i l i m d a lla n d ır
(136)
(137)
324.
(138)
(139)
K a n o n i k ve fizik aslında ahlâka hazırlık
ya p a n
(139),
RtV AU D : Histoire... p. 332333.
OÖKB ERK: s UBU BREHİER: I I , P 331325 ve
RjVAU D : Histoire... p. 333.
H lV A U D : Histoire... p 334335 ve W E RN E R: p, 1OT
OK AN D AN :
N İYAZ İ ÖKTEM
106
QQ)
Ontoloji
:
Va rlık B i l i m i alanında E pikü r'ü n fizik ve .ılom anlayışını in ce
leyeceğiz, çünkü o D e m o k r i t İn izin d en g id er ek
b oşlu klardan m eyd a n a
n es n eler in a t o m ve
g e l d ig m i İleri sü rer.
F i zi k ' i n a n a a k s i yo m u
«h iç b i r şeyden, hiç b i r şeyin g elm eye
ceği ve hiç b i r şeyin hiç b i r şeye d ön meyeceğid ir», başka b i r deyiş
le a n ca k va r ol a n d a n ,
va r o l a n başka b i r n es n en in
doğa ca ğı
va r o l a n ş eyin te k r a r a n ca k va r o l a n a döneceğidir (KU )<
e vr e n
n es n eler
ve
boşluktan m eyd a n a
gelmiştir»
veya
D em ek k i
n es n eler i
d u yu
orga nla rıyla a lgıla ma kta yız, bokluğun va rlığının kanıtı ise d e v i n i m
d i r , boşluk olmasaydı n es n eler h a r ek et ed em ezler d i.
B u n u n dışında
gerçeklik y o k t u r , tü m r ea lite d u y u orga nla rıyla ta nıdığımız
nes ne
l er e vr e n id ir , b u e vr e n i n dışında başka b i r evr en i a r a m a k anlamsız
dır
(141).
N es n eler i
a to m l a r m e yd a n a
m iz i l k m a d d el er d ir ,
g e tir ir , b u n l a r gözle göremiyeceği
b a s it veya b ileşik o l a b il ir l e r , n es n eler
b ozu
lu n ca o n l a r da parçalanır, te k r a r b irleşip ye n i b i r b ed en , ye n i b i r
nesne ya ra tır, y a n i yo k o l m a d iye b i r d u r u m
ola ma z.
A t o m l a r h a r ek et h a l in d e d ir , b u h a r e k e tin
yo k tu r , h ep s in in hızı a ynıdır, b u hızla,
karşılaştırmak
likler i
g e r e k ir
dışında
(142).
yerçekimi
s on u
dü şü nce e y l e m i n i n
hızım
A tomla r ın şekil ve a ğırlık
özel
e tk is i altında olm a
dır, b u n ed en le a n a h a r ek et
b aşlangıcı ve
özellikleri
yu ka rıda n aşağıya doğru du r.
va r
An ca k
b u r a d a E p ik ü r d e b i r çelişme or ta ya çıkıyor, o da evr en d e yu ka rı
aşağı g i b i yönleri k a b u l etm eyn e
ve r m e s id ir
fil o zo fu n , h a r ekete b e l l i b i r yön
(143).
Atomla r ın karşılaşıp şok ya ra tma la rı n es n eler in doğu mu na y o l
açacaktır. D u r g u n a to m y o k t u r , bü tü n a to m l a r h a r ek et ed er ler ,
iş
te b u h a r ek et ve şoklar n es n eler i ve dü nya yı yaratır.
A k ıl ve r u h d a b i r a to m b ileşimidir, en h a fif, e n y u v a r l a k , en
fa zla
h a r ek et k a b il iye tin e h a iz
(1401
p. 336.
(141)
p. 336.
(142)
(143)
W E RN E R: p
a to m l a r d a n m eyd a n a
gelmiş lerdir,
199., B REHİER: I I . p, 343 ve RİVAU D : Hlstoire. .
W ERNER: p. 200., G ÖKB ERK
W E RN E R: p. 201
RİVAU D : Histolre . p
S. 121.. ve RİVAU D : Hlfltolre .
338 ve W ERNER
p. 202.
AN TİK YU N AN FEIÜ EFESI
ü ık b i r nefese b e n ze r l e r
407
R u h b ed en le b i r l i k t e e tk i l i d i r , b ed en o l
m a d a n hiç b i r işe ya r a m a z
(144),
Tü m b u m a d d eler ve nes neler
evr en in d e,
nettiğine göre Ta n r ı va r mıdır, rolü
h er şeyi a tom l a r yö
n ed ir?
E pikü r b u evr en i g er ek l i ola n la , raslantının karıştığı b i r nesne
l er dü nyası ola r a k n i te l e n d i r i p mu cize
ve anlaşılamazlığa ye r ver
memiştir, b u r ea lis t görü şlerine p a r a lel b i r Ta nrı va rlığını da i h m a l
etmemiş tir. Z a m a n
za ma n , ömegin
rü yalarımızda, d u y u
or g a n la
rıyla a lgıla dığımız b i r izl en im d en söz ed eriz, b u Tanrıdır. Ta nrı ya
pı b akımından
ins a na b en zeyen , fa k a t d a h a
a to m l a r d a n m eyd a n a
ye tk in , ta m ve sa f
gelen , şok'un doğu rdu ğu b i r varlıktır. H iç b i r
şeye karışmaz, e vr e n in
dışında k en d i bahçesinde o tu r u p dü nyaları
s eyr ed er , eğer b u evr en e karışsaydı, tüm b u saçmalıklar, anlamsız
lıkla r ve kötü lü kler olmazdı (14!>),
za ten
k en d i mu tlu lu ğu
b i z i m dü nya mızla u ğraşmasının hiç b i r n ed en i yo k tu r
içinde
(146).
G örü ldü ğü g i b i V a rlık Teor is in d e, E pikü r a tom cu l u k ta n d evin e
r ek s a lt b i r m a te r i a i i zm i savu nmaktadır. H e r şey m a d d ed ir ,
ol m a d a n
hiç b i r şey ola ma z,
P la ton u n
s a lt id ea lizmi
ma d d e
l a m a m i yl e
yatsınmış, A r i s t o ' n u n entellektü alizminden ise öz çıkarılmıştır.
bb)
Gnozeoloji
:
B i l g i Te o r is fn J e
önemli ola n .
h a k ik a tin
ölçüsü ola n
b i l g i l e r i elde e tm e k ti r , b u ol m a d a n doğru eyl em ola ma z
rü lü yor k i E pikü r sağlam b i l g i elde
B i l g i Teo r is in d ek i D o g m a ti zm i
M a d d i b i r dü nyada
s ed ilen m a d d eyle
edileb ileceğini
sağlam
(147). G ö
s a vu n m a k la .
k a b u l ekmekted ir .
yaşadığımıza
göre. görü len, d u y u l a n , h is
ilişki, d u y u organları aracığıyla
gerçekleşecektir
Başka b i r deyişle d u y u organlarıyla a lgıla dığımız görü nü m, ha z ve
acı, b ize nes neler
hakkında b i l g i v e r i r
d i l m e z d i r , b i r de «ilk b ilgiler »
d u yu
(144)
(145)
(146)
(147)
(146)
doğan genel ta s a vvu r la r ,
(348).
RİVAU D : H is toire , p. 34Ö v e GÖK B E RK : S 122
RÎVAU D ; Histoire.,, p. 348. 348
W ERNER: p. 207
CJÖKBERK: s. 120.
RİVAU D . Histoire... p. 335 v e G ÖKB ERK: s 120
hisse
vardır, i l k b il g il e r (p r a lep s is ). i l k
v e r i l e r i n i n tekrarlanmasından
n el ka vra mla rdır
B u da n es n en in açık
ge
N İV AZ l ÖKTEM
408
D u y u organlarıyla algılanan görü nü mlerdeki açıklık, doğru b i l
gi eld e ed ilm es i İçin ye te r l i ola n kıstaslardır, çünkü o n u hiç b i r şey
çü rü temez (149). H i s l e r b i r i b i r l e r i n i , mantık d a h is l e r i çü rü temez,
çünkü mantığı m eyd a n a
g etir en
n iş lerd ir Mantıkta en önemli k u
r a l va rs a yım ve görü ştü r, b öylece gen el k a v r a m doğar, gen el
r a m n es n en in d u y u orga nla rıyla
a lgıla nıp, b ellekte
k a v
yerleş mes idir,
gen el k a v r a m doğru , gerçek s a lt b i l g i d i r .
Epikü r, b i l g i y i ya lnız d u y u
orga nla rına b ağlamakla,
m a d d eci
o n to l o j ik görü şü ne u yg u n , sansüalist g n ozeolojik görüşü d ile
g etir
m e k te d ir .
cc)
Aksiyoloji
Fels efen in
ve Ahlâk
:
te k amacı insanı mu tlu lu ğa
gü rlü ğü ne s a h ip ola n in s a n k en d i
u laştırmaktır. İra de öz
m u t l u l u k y o l u n u k e n d i çizecek
t i r , in s a n d a s a lt b i r ir a d e özgü rlü ğü y o k t u r , e yl e m ve i s te m l e r i n i n
p ek çoğu dış koşu llara b ağlıdır, a n ca k o gereğinde b u nları a l t ede
b ilir
E pıkü r'ü n o n to l o j i ve gn ozeolu jis i
ahlâka giriştir
( 1 5 0 ) , nesne
ler d u y u orga nla rıyla a lgıla nır, b u l u n a n şey m a d d ed ir ,
Ta n r ı
va r
dır a m a b u evr en e karışmaz. İşte Ta n r fn ın ins a na karışmaması o n u
özgü r kılar,
on a ir a d e ve is tem özgü rlü ğü ve r ir .
D emek k i , E p i
kür a k s i y o l o j i n i n en değerli aşaması ahlâkı, özgü rlü ğe
tadır, ö zg ü r e y l e m l e r i n
d a ya n m a k
gerçekleşmesi için, Ta n r ı g i b i b i r dış
b as
kıyı kaldıran görü ş, ma ddî dış hu zu rsu zlu kları, acı ve maddî b askı
yı da or l a d a n kaldıracaktır.
N i t e k i m E pikü r acıyı kötü , hazzı i y i
d iye n itel en d ir er ek , görü şlerinin
te m e l i n i hazcılığa
( h e d o n izm ) d a
yamıştır. Z a ten tü m canlılar doğu şlarından b e r i hazzı aramışlardır,
h a z tüm e yl e m l e r i n ereği olmu ştu r. H a z ve acının d erece ve tü rleri
vardır, b u n d a ölçü fa yd a
ve za r a r u nsu rlarıdır.
İçinde b u l u n u l a n
d u r u m a göre i y i , kötü b i r şey o h r a k , keza kötü de i y i b i r şey ola
r a k d eğerlen d irileb ilir:
daha
b ü yü k b i r acı
doğu racaksa
h a zd a n
va zgeçilmeli, vereceği da ha b ü yü k h a z için acıya katlanmalıdır. îyi
kötü den, ha z acıdan ku rtu lma dır,
ma dır
h er hazzın errği acıdan
ku r tu l
(151),
in s a n r u h u d a a to m l a r d a n
ce da ğılır, a tomla rı
H49J
t i m
U51>
m eyd a n a
geldiğinden, zamanı
kalır fa ka t k e n d i yo k o l u r , ya n i in s a n
W ERNER: p. 197.
RiV AU D : His toid
W E RN E R: p 211.
p. 334336
ve W ERNER: p, 106
g e l in
ruhunun
AN TİK YU N AN FELSEFESİ
ölünnsüzlügünden söz etm ek akıllıca
ölü m b izi korku tmamalıdır,
Z a ten
çünkü yaşadığımız sürece ölü m
t u r , ölü m geldiğinde d e b iz yok u z
Ta n r ı ve ölü m k o r k u s u n u
b i r da vra nış değildir.
(152). İşte b u n ed en ler le
atmalıdır, Ta nrı b u
yok
in s a n
evr en e karışmaz,
ölü m olu n ca cezalandırma d iye b i r s or u n d a ola ma z. D em ek k i h u
z u r için önkoşul
ölü mlü lü k ve Ta nrının tarafsızlığıdır, b u i l k e l e r i
k a b u l etm ed en h a z ve m u t l u l u k gerçekleşemez, Epıkü r'ü n anladığı
haz,
r u h u n «a ta ra ks ia »
ğımsız tek tek ola yla r d a n
Ta m
h a lin d e
genel h u zu r d u r , b a
d u yu l a n h u z u r gen el hazzı hazırlar (153),
h u z u r ve mu tlu lu ğu n
ya p ıp e t t i k l e r i m i z i n
olması, ya n i
gerçekleşmesinde a n a faktör
te m e l in i araştıran, b izi
b ilgid ir ,
r u h u m u z u n düşmanı
önya rgıla rda n k u r t a r a n b i l g i , hazzın te m e l id ir , b i zi a nca k b i l g i öz
gü r kıla r (154)
ler d en
Alâ la de ihtiyaçların t a t m i n i , fizik acı ve kötü lü k
k u r t u l m a b a s it şeylerdir, çünkü doğa b ize gereken b i r çok
şeyi vermiş tir, ön em li ola n h e r şeyin n ed en ve niçin'ini öğrenerek
sağlam d eğer ve b ilg iler e
u laşmaktır. B ilg e kişi en şiddetli acılara
b ile gü leb ilen k im s ed ir . İnsanı m u t l u kılan n e yemek yeme, ne c i n
sel zevkler ,
ne d e İçki içip
sarhoş olmaktır,
asıl h u zu r
ve m u t
lu lu ğu ver en a k la dayalı b i l g i l e r d i r . A n c a k h u şekilde alçak gönü l
lü alışkanlıkları öğreneb ilir,
sakınacağımız
şeyleri Ölçebilir, r u h a
h u zu r s u zl u k ver en yanlış ve b oş inançları sökeb iliriz.
B ed en ve r u h sükûnuna götü ren b i l g i , b ize er d emi
m i n son ereği h u z u r u n
yer s izd ir ,
er d em in
o a nca k
insanı
ver ir ,
sağlanmasıdır, tek başına er d em i
ha zza götü rmesi
b akımından
er d e
a ra ma k
değerlidir,
verdiği h a z İnsanı m u t l u kılan faktördü r.
B i l g e l i k ve doğru görü ş, insanı mu tlu lu ğa götürür, çünkü b u n
la r b izi Ta nrı, ölü m ve ka d er karşısındaki k o r k u l a r d a n ku rtarır, öl
çüsüz is tekler karşısında özgü r kılar, acının g elip geçici ve yen eb i
leceğimiz b i r şey olduğunu öğretir. B u da ir a d e özgü rlü ğü ne d a ya
lı b i r b ağımsızlıktır.
E r d em
b izi yiğit ve ces u r yapacaktır, çünkü
n e yin doğru n e yin yanlış olduğunu, k o r k u ve acıları yen m e y o l u n u
öğretecektir.
Epİkü r'ü n mu tlu lu ğu b ir e yc i
b ir
anlayışın tezahü rü
ola r a k görü nmekte ise de. d os tlu k değerine önem ver mes i
sa l yanının va rlığına d a d e l i l teşkil ed er (105).
U52>
<153)
UM)
(155)
İbld: p : 210 ve G ÖKBERK
W E RN E R: p, 208.
İbld: p. 212
del VECCHİO: s, 52
s 122
t
to p l u m
Epikü r'ü n b ilgeliğinde S ok r a t, b i l i m e ola n s evgis in d e ise A r i s
to yatmaktadır. E r d e m b i l g i d i r , b i l m e k insanı ha z, m u t l u l u k ve asıl
değerlere götü rmektedir, yoks a
b îr çok k im s e n in anladığı g ib i E p i
kür, m a d d i, fizik s el hazzı s on er ek ola r a k k a b u l
c)
Hukuk,
Siyaset
ve Devlet
:
E p i k t i r için a d a let b i l g i ve e r d e m d i r ;
lış oldu ğu nu b i l i p ol a y ve n es n eler
d a h a doğru su b u n a
etm em ek ted ir .
n e y i n doğru , n e yi n
ya n
karşısında b elli davranışlarda,
u y g u n davranışlarda b u l u n m a k a d a l e ttir , E p i "
kü r'de de a h l a k ve a d a let S tois izm' d e oldu ğu g ib i özdeştir. E p i k t i r
insanı doğu ştan top l u m s a l b i r va rlık ola r a k k a b u l etmez, in s a n b aş
langıçta b i r çatışma h a l in d e
vaş,
d e vl e tl e r i n
i d i . A cı ve h u zu r s u zl u k ver en
ku ru lmasıyla sona ermiş tir.
b u sa
D evl et b i r to p l u m s a l
anlaşmayla ku ru lmu ştu r, d e vl e ti k u r a n in s a n ira d es i h u k u k u
ya r a t
mış, o d a in s a n la r arasında süre gelen savaşı sona erdirmiş tir
(156).
H er
ne k a d a r in s a n d a
b ir
a d a let anlayışı
önemli ola n b u anlayış değil,
va rs a
da , to p l u m l a r d a
karışıklık ve savaştan, y a n i acıdan
k u r t u l m a k için b i r a r a ya g el ip b i r anlaşmaya im za atmaktır, işte h u
k u k b u d u r , yok s a
doğa l
hu ku kçu ların s a vl a n
ola n a d a let id es in in tezahü rü değildir
g ib i, insanın
içinde
(157).
H u k u k ve a d a l etin esası o r ta k çıkardır, başkasına za r a r
ve r m e
mek, b i r za r a r a k o n u ve h ed ef o l m a m a k h u s u s u n d a karşılıklı o l a r a k
sözleşildiği h e r yer d e h u k u k ve a d a l etin varlığından söz e d il e b il ir .
İnsanlar a n ca k t o p l u l u k içinde ihtiya çla rını karşılayacaklardır, h u
z u r ve k a n u n u d evlet sağlar, a n ca k tüm b u nları insanın doğası zor
la ma z, d evlet ve h u k u k o r ta k çıka r ve çatışmanın sonu çlanması için
in s a n la r tarafından
icadedilmiş ku ru mlardır, anlaşıldığı g i b i
l u m s a l S özleş me» n i n i l k te m s il c il e r in d e n b i r i E pikü r'dü r
« Top
(153).
D e vl e ti g er ek l i gören E p i k t i r a s ltn d a b ir e yc id ir , önemli ola n şu
veya b u to p l u m d a yaşamak
değil, t o p l u m işlerine
ka tılma ma ktır,
keza b e l i r l i b i r s iten in adamı o l m a k d a önemli değildir,
k i b i r e yc i E pikü r aynı za ma n d a
görü lü yor
b i r «Kozm op olıs » i de b enimsemiş
t i r , b u görü ş b i r b i r e yc i b akımından
ola ğa ndır
çünkü o to r i te n i n
hü kü m sü rdü ğü a la n ya ygınla sdıkca b i r e y i n özgü rlü ğü a r ta r . Koz
mop olis ' d en
(156)
(157)
(158)
d e vin e n
E pikü r
ya b a ncıla rın
İb ld: s. 52 ve O KAN D AN : s 328320
ŞENEL: s. 265.
JAN E T: p. 237.
da
s iya s a l
ve
m ed en i
AN TIK YU N AN F E L S E F E S İ
411
h a k l a r a sahib olması gerektiğini savu nmu ştu r, yab ancılara
ne köle.
ne de dü şman m u a m eles i yapılmalıdır, on la r da aynı h a m u r d a n ya
pılmış insanlardır (159), önemli ola n b ilge ol u p olma ma la rıd ır
Epikü r, aynı şekilde in s a n la r arasında fa ıklılığı k a b u l
r ek
t
kölelik k u r u m u n a da karşı
e tm i ye
çıkmıştır, top l u m d a h erkes
insanları s ömü rmeye dayalı k a n u n l a r a d il değildir, çünkü
eşittir,
sömü rü
ona m a r u z k a l a n l a r a acı ve ızdırap v e r i l , oys a insanlığın son ereği
r u h u n sükûnu ve hazdır.
E pikü r bü tü n b u f i k i r l e r i y l e özgü rlü kçü ve b ir eyci b i r h u k u k
ve d evlet
dü zenini
savu nmaktadır.
d e\ let
p r a tik ya r a r
açısından
g e r e k l id ir , a m a amaç, b ir ey ve o n u n mu tlu lu ğu , h u zu r u d u r .
İnsanlar arasında salt eşitlik
va rdır. zen g in lik , şan, şeref, nü
fu z ve m a k a m uğruna sonsu z ta s a la r içinde
yaşamaktansa, alçak
gönü llü ihtiya çla r içinde s a kin ve m u t l u yaşamak da ha değerlidir,
İD — SONUÇ :
Y u n a n Fels efes in in
en önemli akım ve kişilerinin G en el
Felse
fe, H u k u k , S iya s et ve D evl et görü şlerini in celed ik. Aslında b u akım
ve kişilerin görü şlerine b ağlı d a h a b i r çok filozof ve küçük oku lla ¬
rı s a yma k mü mkü ndü r, kısa b i r çalışmada bunların tümünün in ce
len mes i h e m olağan dışı. h em de ger eks izd ir .
rıyla A n t i k Y u n a n fels efes in in
Ama cımız a n a h a tla
b i r H u k u k Felsefesi Sistematiği için
de tanıtılmasıdır.
D a h a önce de «Yu n a n Fels efes i bölümü
başında
b elirttiğimiz
g i b i A n t i k Y u n a n Felsefesi, B atı Kü ltü rü nü n ve b i r ölçü de de D o
ğu Kü ltü rü nü n tem el dayanağı olmuş, h er türlü d i n ve dü şü nceye
etk id e
b u lu nmu ştu r
Kü ltü rü ,
M odem
D oğa B i l i m l e r i
Rönesansla
b i r l i k t e yen id en
doğan
Yu na n
Ç a ğ düşüncesinin a n a kaynağı h a lin e gelmiştir.
b ile Y u n a n on tol oj i ve gn ozeolojis in in
etk is in d e
kalmıştır.
in celem em iz
U yga rlığında
sırasında
fels efeye
d ik k a tim izi
ve r il e n
çeken hu s u s E s ki
önemdir. îyonyadan. Y u n a n
Yu na n
D ev
l e tl e r i n i n e g e m e n l ik l e r in i yitirdiği M Ö . 146 yılına k a d a r (160), yü z
ler ce ve h a tta b in ler ce filozof (161) çeşitli öğretileri, özgü rce Y u n a n
U&fU
(160)
(161)
İbld: p 336 vc O K AN D AN : s 32«
B İRAND : s. 95
D iier olcul ve filozoflar için; RİVAU D : Hlstolre ., p, 1468
412
N IYAZ ı
O KTEM
S itel er in d e öğretme ola na ğım b u lmu ştu r. D e m e k k i h a l k b u n a ön em
ver iyor , yöneticiler ise g en ellik le b u n d a n k o r k m u y o r d u . V e b i l i y o
r u z k i E s k i Y u n a n i s ta n İlk Ç ağın en u yg a r ve gelişmiş ü lkelerinden
b i r i i d i , gü zel s a n a tla r a ,
bu
b il im e , fels efeye ola n saygısından
dola yı
u yga rlık aktü alitesini hâlâ yiü rmemiş tir, aynı çağdaki b i r çok
u yga rlığın u n u t u l u p , o n u n kalması, d u r u m u n en b ü yü k kanıtıdır.
B i r kaç ola y dışında
(örneğin S o k r a t m
ölü mü ) , yöneticilerin
dü şü nenler, fil ozofl a r üstünde baskısını görmü yoru z; d e v r i n yöne
t i c i l e r i f i k i r ve b i l i m d e n
k o r k m u y o r d u , oys a
çağımızda
dü nyanın
b i r çok ü lkesinde f i k i r Özgü rlü ğü nü n va rlığında n söz açmak tartış
m a götü rü r.
X I X , ve X X . yü zyılla r, b i r çok ünlü filozof
felsefî
rönesans içindedir.
yetiş tirmekle, b i r
A d a l e t ve düşün özgü rlü ğü nü n
hâ kim
oldu ğu b u hü manist t u t u m a a ya k u y d u r a m a m a k , çagdışılık
şeklin
de n i te l e n d i r i l m e l i d i r .
lU KLİYO G RAFYA
A R A L , V e c d i:
İÜ H F
Hukuk
v e H u ku k B ilimi
Ü zerine,
is ta n b u l , 1971,
Fels efeci T a r i r u ,
İstanb u l, 1946,
Ya yın ı
A R S A L , S a d r i M a ks u dî:
Hukuk
Î Ü H F Ta l eb e C e m i y e ti
B İ R A N D , Kâ mıra n :
Y a yım .
İlk Ç a ğ Fels efes i T a r i h i , A n k a r a 1958, A Ü
İla
h i y a t Fakü ltesi Ya yın ı.
U TH O U L,
G a s ton :
Tr a ité d e S ociologie,
Pa r is
1946, L i b r a i r i e
F a yot.
B R E H İE R ,
E mile:
H is toir e d e la
P h ilos op h ie,
Tom e I . 1, P a r is
1951, Presses U n ive r s ita ir e s de F r a n ce.
B RE H İE R, E m i l e :
H is toir e d e l a
P h ilos op h ie,
T o m e 1, 2, P a r is
1948, Presses U n iver s ita ir es de F r a n ce.
B RU N ,
J ea n :
L e S itoicis me, Pa r is
1972, Presses U n iver s ita ir es d e
F r a n ce <<Que sais je?».
C U V ÎLLÎE R, A . :
M a n u e l de P h ilos op h ie, To m e I , Pa r is 1946, L i b
r a ir ie A r m a n d C olin .
C U V t L L l E R , A. :
M a n u e l de P h ilos op h ie, T o m e I I . P a r is 1946, L i b
r a ir ie A r m a n d C o l i n .
Ç A Ğ I L , O r h a n M ü nir:
1971, Î Ü H F
G Ö KB E RK,
M a e it:
JA N E T, Pa u l:
H u k u k ve H u k u k i l m i n e G iriş ,
Ya yın ı.
Felsefe T a r i h i , İstanbu l 1966. B i l g i
H is toir e de la S cience P ol itiq u e D a n s ses
A ve c la M o r a l e , I , Pa r is , L i b r a i r i e Félix
O K A N D A N , Reca i G a l ip :
IÜ H F
i s ta n b u l
Ya yın evi.
Ra p p or ts
Alca n .
U mu mî A m m e H u k u k u , İstanbu l
1946
Y a yım .
Ö Z B İLG E N , T a n k :
Eleştirisel H u k u k S os yolojis i
D er s ler i, C i l t I ,
İstanbu l 1971, I Ü H F Ya yın L
R İV A U D , A l b er t:
H is to ir e de la P h ilos op h ie,
Presses U n iver s ita ir es
RtV A U D ,
A lb er t:
de Fr a n ce
Tom e 1, Pa r is 1948.
«L og os ».
Les G r a n d s C ou r a n ts d e la Pensée A n ti q u e , P a
r is 1953, L i b r a i r i e A r m a n d C ol in ,
Ş E N E L , Alâ ed d in :
E s ki Yu n a n d a
S iya s a l D üşünce,
A n k a r a 1968,
A Ü S B F Y a yım .
d el V E C C H t O ,
G:
H u k u k Fels efes i D er s l er i
(Ç eviren : S a h ir E r
m a n ) , İstanbu l 1952, İ U H F Ya yın ı,
W E B E R, Alfr ed :
bul
Fels efe T a r i h i , (Ç evir en : H . V eh b i E r a l p ) , İstan
1964, Remzi
W E R N E R , C h a r les :
K i ta b e vi ,
L a Ph ilos op h ie
G recqu e.
Pa r is 1938, L i b r a i r i e
Pa yot.
Y Ö R Ü K , Ab d ü lh a k
Kema l:
1958, I Ü H F Ya yın ı,
H u k u k Fels efes i
D er s ler i,
İstanbu l