Antep Harbi

Özet

Osmanlı Devleti, Birinci Dünya Savaşı boyunca, ordularının silah ve
mühimmat ihtiyaçlarını İmalat-ı Harbiye Fabrikaları’nın üretimi ile karşılamıştır. İmalat-ı Harbiye Fabrikaları, Birinci Dünya Savaşı süresince işçi ve üretim konusunda en iyi seviyeye ulaşmış ancak Mondros Mütarekesi’nin imzalanması ile birlikte faaliyetleri ciddi bir kesintiye uğramıştır. 1 Ağustos 1919 tarihinde ise İmalat-ı Harbiye Fabrikaları silah üretimine yönelik faaliyetlerini tamamen durdurmuştur. Neticede, İmalat-ı Harbiye mensupları da Millî Mücadele’nin başlaması ile birlikte Anadolu’ya geçmiş; kendi imkanları çerçevesinde, küçük tamirhane ve atölyeler kurarak, silah ve cephane üretimine çok büyük katkılar sağlamışlardır. Böylelikle, Millî Mücadele döneminde silah ve cephane imalatı için kurulan en önemli yapılanmalardan birisi de Antep’te kurulan İmalat-ı Harbiye Fabrikasıdır. Millî Mücadele döneminde Antep’te açlıktan sonra en çok sıkıntı çekilen konu cephane idi. Bu sebeple, Antep Millî kuvvetlerinin komutanlığı görevini ifa eden Ali Şefik Özdemir Bey’in emriyle 10 Aralık 1920’de Antep’te, 12 kısımdan müteşekkil, İmalat-ı Harbiye Fabrikası kuruldu. Antep’te kurulan İmalat-ı Harbiye Fabrikası, şehirde bulunan Sabun Hanı’nda faaliyetlerine başlamış ve Antep Savunması’nın en önemli aktörlerinden olan Lohânizâde
Mustafa Nureddin bu fabrikanın müdürlüğüne getirilmiştir. Antep İmalat-ı
Harbiye Fabrikası’nda görev yapan ustaların yanı sıra işçilerin çoğunluğu
kadın ve çocuklardan oluşmakta idi. Antep Savunması’nda milli kuvvetlere çok önemli katkılarda bulunan İmalat-ı Harbiye Fabrikası’nda, Özdemir Bey’in emriyle, beş erkek iki kadın öğretmenin görev yapacağı, Mekteb-i Sanayi adında bir okul açıldı.
Bu çalışmada, Antep Savunması devam ederken kurulan İmalat-ı Harbiye Fabrikası’nın kuruluşu ve faaliyetleri, ana kaynaklar doğrultusunda ele alınacaktır. Bununla birlikte, fabrikada görev yapmış olan ustaların ve üretime yardımcı olan yerli halk hakkında, elde bulunan verilere göre bilgi verilecektir.

Anahtar Kelimeler: Antep Savunması, İmalat-ı Harbiye, Lohânizâde
Mustafa Nureddin, Cephane, Millî Mücadele

Özet

Birinci Dünya Savaşı sonucunda imzalanan Mondros Mütarekesi’nin 7.
maddesine dayanarak İngilizler, görüşmeler neticesinde mütareke şartları arasından çıkarılmasına rağmen, 15 Ocak 1919’de Antep’i işgal ettiler. Bu işgal süreci yaklaşık bir yıl sürmüş ve 15 Eylül 1919 yılında İngilizler ve Fransızlar arasında imzalanan Suriye İtilafnâmesi ile Musul İngilizlere bırakılırken; Suriye, Urfa, Maraş ve Antep civarları bu anlaşma uyarınca Fransızlara bırakılmıştı. Fransızlar da bu anlaşmaya dayanarak, aralarında Ermeni “Legion D’orient” birliklerinin de bulunduğu kuvvetlerle, Antep’i 29 Ekim 1919’da resmen işgal ettiler. Bu işgallere karşı ise Antep halkı Kuvva-i Milliye etrafında, önce Cemiyet-i İslamiye ve ardından Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti’ni kurarak teşkilatlanmıştır. Bu çerçevede Antep Savunması başlamış ve Ankara Antlaşması’na bağlı olarak 25 Aralık 1921’de bağımsızlığına kavuşmuştur.
Lohânizâde Mustafa Nureddin, Antep Savunması’nın en önemli şahsiyetlerinden biridir. Birinci Dünya Savaşı’nda teğmen rütbesi ile Halep’te 12. Kolordu kaleminde vazife yapan Lohânizâde, Antep Savunması’nda ise askeri deneyimlerinden dolayı Yıldırım Taburu 4. Bölük Kumandanı olarak görevini ifa etmiştir. Bununla birlikte, Antep Savunması’nda açlıkla beraber cephane temini de büyük sorun teşkil etmiştir. Böylece, cephane yetersizliği ve temininin imkansız olmasından dolayı, 12 kısımdan müteşekkil İmalat-ı Harbiye Fabrikası kuruldu ve Lohânizâde bu fabrikaya İmalathane Müdürü olarak tayin edildi. Antep Savunması’nda gösterdiği yararlılıklardan dolayı, Lohânizâde Mustafa Nureddin’e Büyük Millet Meclisi tarafından, cephe gerisinde önemli faaliyette bulunanlara verilen, beyaz şeritli İstiklâl madalyası taltif edilmiştir.
Bu çalışmada, Antep Savunması’nın en önemli aktörlerinden olan
Lohânizâde Mustafa Nureddin’in savunma esnasındaki faaliyetleri, ana kaynaklar ve belgeler doğrultusunda, ele alınacaktır. Bununla birlikte, savunmanın en önemli kaynaklarından olan Lohânizâde Mustafa Nureddin’in “Hubb-i İstiklâlin Abidesi: Gaziayntâb Müdafaası” adlı eseri dönemin -Fransız, Ermeni ve Türk- kaynakları ile karşılaştırmalı olarak değerlendirilecektir.

Anahtar Kelimeler: Lohânizâde Mustafa Nureddin, Antep Savunması,
Hubb-i İstiklâlin Âbidesi, Millî Mücadele

1919-1922 döneminde Mustafa Kemal Paşa’nın liderliği ile yürütülen Milli Mücadele’nin Güney cephesi askeri harekâtı ağırlıklı olarak gayrinizami kuvvetlerin yoğun şekilde kullanılmasıyla icra edilmiştir. Güneyde Antep savunması veya Antep Harbi diye bilinen harekât da kahramanlık ve
fedakârlıklarla icra edilmiş ve başarıya ulaştırılmıştır. Gaziantep savunmasının tarihi ile ilgili birçok kaynakta bu harbin hazırlıklarının ve ilk teşkilatlanmasının daha Mondros mütarekesi imzalanmadan Ordu Komutanı Mustafa Kemal Paşa verdiği talimatla Antep Mebusu Ali Cenani Bey tarafından başlatıldığı tekrar edilegelmiştir. Bu çerçevede Uluğ İğdemir, Yusuf Hikmet Bayur, Andrew Mango gibi itibarlı şahsiyetlerin de Ali Cenani merkezli iddiayı sorgulamadan eserlerinde aktardıkları görülmüştür.
Bu iddianın kaynağı Falih Rıfkı Atay’ın 1926 yılında Hâkimiyet-i Milliye gazetesinde yazdıklarıdır. Bugüne kadar bu iddia itirazla karşılaşmadan popüler ve akademik yayınlarda varlığını sürdürmüştür. Bu makalede bu yaygın iddia kaynak eleştirisi yapılarak, dönemin olguları ile beraber incelenmiştir. Sonuçta olgular ve yazılı birinci el kaynaklar üzerinden bu iddianın herhangi güvenilir bir dayanağı olmadığı gösterilmiştir. Ali Cenani anlatısının Türkiye’nin kurucu lideri Mustafa Kemal Atatürk’e hiç
ihtiyaç yokken ileri görüşlülük atfetme işgüzarlığından kaynaklandığı sonucuna varılmıştır. Bu temelsiz iddianın gerçekliğe dayanmaması bir tarafa Türkiye karşıtı Ermeni çevrelerinde nasıl kullanıldığına da
bu makalede işaret edilmiştir.

30 Ekim 1918’de Mondros Mütarekesi imzalandıktan kısa bir süre sonra İtilaf Devletleri, Anadolu’da büyük bir işgal hareketine girişti. İstanbul’dan başlayan bu işgal hareketi adım adım Anadolu’nun tamamını sardı. Bu çerçevede emellerini gerçekleştirmek isteyen İngiltere, 17 Aralık 1918’te, Antep’i işgal etti. Yaklaşık bir yıl sonra ise İngiltere ile Fransa aralarında yaptıkları antlaşmalar çerçevesinde şehir Fransa’ya teslim edildi. Böylece Fransızların işgali altında Antep, hazırlıkları uzun zamandır yapılan, aylarca sürecek olan direnişe başladı. Sadece üstün teknoloji ile donanmış Fransız kuvvetleri ile değil ciddi bir açlık ve cephane yetersizliği ile de mücadele etti. Tüm bu imkansızlıklara rağmen yaklaşık olarak 11 ay Fransız işgaline karşı direnen Antep halkı, 9 Şubat 1921’de dehşetli açlık ve iaşenin, sağlanamamasından dolayı şehrin sukutu gerçekleşti. 21 Ekim 1921 tarihinde Fransızlarla yapılan Ankara Antlaşması neticesinde 25 Aralık 1921’de işgalden kurtularak tekrar bağımsızlığına kavuştu.

Millî Mücadele tarihinde önemli bir yere sahip olan Antep Savunması hakkında günümüze kadar birçok yayın yapıldı. Son yıllarda ise Antep Savunması üzerine yapılan ilmî araştırmaların sayısının artmaya başladığı görülmektedir. Araştırmaların artması ile konu çeşitliliği de arttı. Böylece ciddi bir külliyat oluştu. Bu noktadan hareketle, bu çalışmada, Antep Savunması’nın bibliyografyası oluşturulmaya çalışılmıştır. Çalışma neticesinde yapılacak olan çalışmaların tekrara düşmemesi için bir birikimi ortaya çıkarmak ve ulaşılan tablo neticesinde eksikliklere vurgu yapmak amaçlanmıştır. Bu bağlamda, bibliyografya oluşturulurken, bilimsel ve Gaziantep eksenli yayın yapan dergiler, gazeteler ve kitaplar taranarak çalışmalar tespit edilmeye gayret edilmiştir.

1919-1922 doneminde Mustafa Kemal Pasa’nin liderligi ile yurutulen Milli Mucadele’nin Guney cephesi askeri harekâti agirlikli olarak gayrinizami kuvvetlerin yogun sekilde kullanilmasiyla icra edilmistir. Guneyde Antep savunmasi veya Antep Harbi diye bilinen harekât da kahramanlik ve fedakârliklarla icra edilmis ve basariya ulastirilmistir. Gaziantep savunmasinin tarihi ile ilgili bircok kaynakta bu harbin hazirliklarinin ve ilk teskilatlanmasinin daha Mondros mutarekesi imzalanmadan Ordu Komutani Mustafa Kemal Pasa’nin verdigi talimatla Antep Mebusu Ali Cenani Bey tarafindan baslatildigi tekrar edilegelmistir. Bu cercevede Ulug Igdemir, Yusuf Hikmet Bayur, Andrew Mango gibi itibarli sahsiyetlerin de Ali Cenani merkezli iddiayi sorgulamadan eserlerinde aktardiklari gorulmustur. Bu iddianin kaynagi Falih Rifki Atay’in 1926 yilinda Hâkimiyet-i Milliye gazetesinde yazdiklaridir. Bugune kadar bu iddia itirazla karsilasmadan populer ve akademik yayinlarda varligini surdurmustur. Bu makale...

1919-1922 doneminde Mustafa Kemal Pasa’nin liderligi ile yurutulen Milli Mucadele’nin Guney cephesi askeri harekâti agirlikli olarak gayrinizami kuvvetlerin yogun sekilde kullanilmasiyla icra edilmistir. Guneyde Antep savunmasi veya Antep Harbi diye bilinen harekât da kahramanlik ve fedakârliklarla icra edilmis ve basariya ulastirilmistir. Gaziantep savunmasinin tarihi ile ilgili bircok kaynakta bu harbin hazirliklarinin ve ilk teskilatlanmasinin daha Mondros mutarekesi imzalanmadan Ordu Komutani Mustafa Kemal Pasa’nin verdigi talimatla Antep Mebusu Ali Cenani Bey tarafindan baslatildigi tekrar edilegelmistir. Bu cercevede Ulug Igdemir, Yusuf Hikmet Bayur, Andrew Mango gibi itibarli sahsiyetlerin de Ali Cenani merkezli iddiayi sorgulamadan eserlerinde aktardiklari gorulmustur. Bu iddianin kaynagi Falih Rifki Atay’in 1926 yilinda Hâkimiyet-i Milliye gazetesinde yazdiklaridir. Bugune kadar bu iddia itirazla karsilasmadan populer ve akademik yayinlarda varligini surdurmustur. Bu makale...