Irk Bitig

A Forgotten Tradition: Fortune Telling of Astragalus

Öz

Türklerin günümüzde uygulamaya devam ettikleri  birçok pratik ve inanışın eski inançları olan Şamanizm’den kaldığı ve nesiller boyunca kuşaktan kuşağa aktarılarak varlığını devam ettirdiği bilinen bir gerçektir. Bu inançlar ve uygulamalar Türk halkları ve akraba toplulukları arasında büyük oranda birbirinin aynı veya benzeridirler. Bu kültürel verilerden yola çıkılarak söz konusu  halkların ortak bir tarihe ve kültüre sahip oldukları bilgisi pekiştirilmektedir. Bu halkların oluşturdukları ortak kültürel  bellek Ziya Gökalp ve Atatürk’ün millet tanımını akla getirmektedir. Türk halkları ve akraba topluluklarının manevi meziyetleri, terbiyelerini aldıkları cemiyetten gelmektedir, bu halklar aynı terbiyeyi almış ortak bir kültürel zümrenin çocuklarıdır. Aradan geçen uzun yıllar boyunca bazı halklarda unutulmuş olan  gelenekler bir başka halkta yaşamaya devam edebilir. Derlememizde  büyük Türkologların eserlerinde değindikleri ve günümüzde unutulmuş olan aşık kemikleri ile fal açma yönteminin  Moğollarda uygulanmaya devam edildiği tespit edilmiştir. Wilhelm Radloff, Abdülkadir İnan ve  Jean Paul Roux gibi Türkologların da eserlerinde bahsettikleri ancak nasıl uygulandığını belirtmedikleri bu kehanet yöntemi tarafımızca yorumlanarak, Türkler arasındaki inanışlarda yaygın olarak görülen motiflerin bu uygulamada da tezahür ettiği tespit edilmiştir. Bu makalede Moğol bir kaynak kişiden edinilen bilgiler doğrultusunda hem bilinmezlik içerisinde bahsedilip tamamen unutulma tehlikesi ile karşı karşıya olan aşık kemiği falının uygulanış şeklinin kayda geçirilmesi, hem de Türk Mitolojisi’nin bu uygulama içerisindeki yansımalarının yorumlanması amaçlanmaktadır.

Anahtar Sözcükler: Aşık Kemiği Falı, Türk, Moğol, Türk Mitolojisi, Şamanizm.

Abstarct

It is known fact that many practices and beliefs that Turks nowadays maintain to practice have remained from Shamanism that is old beliefs and have been handed down. These beliefs and practices are largely the same or similar between the Turkic peoples and their relative communities. Based on these cultural data, the knowledge that the people have a mutual tradition and culture is strengthened. The mutual cultural memory of these people bring back the definition of the nation of Ziya Gökalp and Atatürk. The moral qualification of Turkic People and relative communities come from the society they are educated. These people are children of mutual cultural group who was educated the same manner. Traditions that have been forgotten in some peoples over the years have continued to survive in another one. In our compilation, it was determined that the great Turkologists mentioned in their works and that the method of telling fortune with the Astragalus that is unforgotten today is still applied in the Mongols. It has been determined The method of this prediction that Turkologist such as Wilhelm Radloff, Albdulkadir İnan and Jean Paul Roux also mentioned but they did not indicate how to practice, interpreted by us have been determined that the motifs that are widely seen in the beliefs among Turks are also manifested in this practice. In this article, according to information obtained from Mongolian source, it is aimed both to record the practicing method of telling fortune Astragalus that is completely in danger of being forgotten and mentioned in the obscurity and to interpret Turk Mythology in this practice.

KeyWords:Telling fortune of Astragalus, Turk, Mongolian, Turk Mithology, Shamanism.

Türkçe ve Moğolca en az iki bin yıldan beri etkileşim hâlindedir. Bu uzun süreli temasın en açık göstergesi, iki dil ailesinin ortak ve benzer söz varlıklarıdır. Bu karşılıklı alıntılamalar, Türkçenin ve Moğolcanın tarih öncesi ses bilgisini yeniden tasarlamamıza yardımcı olduğu gibi, bazı Türkçe ve Moğolca sözcükleri doğru şekilde yorumlayabilmemizi de sağlamaktadır. Bu sunumun amacı, Moğolcanın Eski Türkçe söz varlığıyla ilgili bazı bilgi boşluklarını doldurduğu durumları sunmaktır. Çalışmada Moğolca karşılıklarına dayanarak bazı Eski Türkçe tekörnek ve nadir tanıklanmış sözcükler yeniden yorumlanmıştır.

Öz Irk Bitig, bir bütün olarak eski Türk runik yazısı ile kitap şeklinde yazılıp bize ulaşan tek eserdir. Dunhuang yakınlarındaki Bin Buda Mağaraları'nda bulunun bu eser, çeşitli ırklardan (fallardan) oluşur. Irk Bitig'te yer alan bu falların sayısı 65'tir ve eserde bir de hatime (kolofon) bulunmaktadır. Her falın sonunda çeşitli yorumlar mevcuttur. Eser "ny" Mani diyalekti olan eski Uygur diyalekti ile yazılmıştır. Eserin yazılış tarihi tam olarak bilinmemektedir. Bu makalenin amacı, 65 fal ve bir hatimeden oluşan Irk Bitig'te zarf ve zarf yapılarını ele alıp incelemektir. Bu bakımdan, makale üç ana bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde, Irk Bitig'teki zarf ve zarf yapılarının işlevleri ele alınmış. İkinci ve üçüncü bölümde ise zarf yapıları ve zarflar, yapı ve anlam bakımından incelenmiştir. Anahtar Kelimeler: Irk Bitig, zarflar, yapı, anlam, işlev. Abstract In a single piece, the Irk Bitig is the only text that has written in the form of a book in Old Turkic runic alphabet and survives. This book, which was found in the Halls of the Thousand Buddhas near Tun-huang, consists of various ırks (omens). This omen book contains short interpretations of 65 ırks and a colophon. It was written Manichaean "ny" dialect. Namely, the book has Old Uighur dialect characteristics. It is not known when the Irk Bitig exactly has written. The aim of this article is to examine adverbs and adverbial constructions in the Irk Bitig. Therefore, the article consists of three main parts. In the first part, I will dwell on the function of adverbs and adverbials. In the second and third part, I will investigate their structure and meaning.

Runik harflerle yazılmış Uygurca bir yazma eser olan Irk Bitig, her biri birer fal olarak nitelendirilen altmış beş paragraftan oluşan bir fal kitabıdır. Zamanımızdan on iki yüzyıl önce yazılmış ve eski Türklerdeki siyasi yaşama, yöneten - yönetilen ilişkilerine, dinî inançlara kısacası sıradan insanların gündelik ilişkilerine ve hayatına dair önemli veriler sunan ve konuşma diliyle yazılmış olan bu fallar, iyi ve kötü ikiliği üzerine kurulmuştur. Bu ikilik, metinde çoğunlukla tasvir edilen bir olay üzerinden sunulur. Böylece özelde bireyin genelde de toplumun durumdan ders çıkararak hareket etmesi için öğüt verilmek istenir. Bu durum, yaratılmak istenen toplumsal düzeni belirlemeye yöneliktir. Aynı zamanda bu tutum, günümüzdeki fallardan farklı olarak gelecekten haber vermek yerine, olası durumlara dikkat çekmekle bireycilikten çok toplumsallığı ön plana çıkarmaktadır.

Kötünün iyi, iyinin de kötü üzerinden tanımlandığı bu eser, iyi ve kötü ölçütünün ne olduğunu, toplumdaki değer yargıları doğrultusunda hangi nesne, hayvan ya da durumların iyi hangilerinin kötü olarak algılandığını yansıtması açısından önemlidir. Eski Türk kültürünü yansıtan bir eser üzerinde yapılacak böylesi bir analiz gösterilenin ardındaki gizil anlamı ortaya çıkarmak ve tarihsel bağlamdaki dönüşümü belirginleştirmek adına yararlı olacaktır. Dolayısıyla bu çalışmada eserdeki açıklayıcı repertuvarları destekleyen dilsel yapılar temel alınarak ideolojik çerçevede nasıl bir özne konumlandırılması yapıldığı, hangi toplumsal olguların söylemi şekillendirdiği, toplumdaki iyi ve kötünün temsilinin ne tür bir söylem ile inşa edildiği ortaya çıkarılacaktır.

Öz Köktürk Alfabesiyle yazılan Irg Bitig, 9. yüzyıl Uygur Türkçesine ait bir öğreti kitabıdır. Edebî bir biçeme sahiptir. Ancak, bu kitap, Maniheizm benzeri öğreti sistemlerine bütünleşik sayılmışsa da kadim Türk töresi ve evrensel erdemleri aktarmaktadır. Irg Bitig'in türünün ve öğretilerinin anlaşılamaması, kimi ırk'ların yanlış ya da yüzeysel çevrilmesine neden olmuştur. 38'inci ırk bunlardan biridir. 38'inci ırk'ta çok anlamlı teŋri sözcüğünün yalnızca bir anlamı üzerinde durulması, bu ırk'ı anlamayı zorlaştırmıştır. Bağlam odaklı çeviri ve tutarlı anlamlandırma ile bu ırk'ta bir kağanının eşinde bulunması gereken niteliklerin neler olması gerektiği üzerinde durulduğu anlaşılmaktadır. Bu çalışmada, söz konusu niteliklerin Türk töresi açısından ayrıntılı bir çözümlemesi yapılmıştır. Bu çalışma, daha büyük ölçekte, Irk Bitig'in yeniden anlamlandırılması, türüne ve amacına yönelik daha derin açıklamaların yapılabilmesi adına atılmış küçük adımlardan biri olma amacını taşımaktadır. Abstract Irg Bitig is a doctrinal book written in the Gokturk alphabet in the 9th century, a period of Uighur Turkish. Conveying its intended message in a rather entertaining and thought-provoking way, this doctrinal book also manifests itself as a literary text. Yet, much as the book seems to be integrated into the Manichean ans Shamanistic doctrines, it reflects the the principles of trans-religious virtues and the relatively earlier Turkish traditions. The fact that neither the conveyed messages nor the type of the book could be well-understood resulted in superficial translation, either due to misinterpretations or overlooking the scope. The most apparent example of this is the translation of the 38th Irk in Irg Bitig. The fact that the word tenri, which possesses multiple meanings, was translated taking only one meaning into account in the 38th ırk has narrowed the scope of the translation of this ırk or rendered the text meaningless. It has been understood that, via context-oriented interpretation and consistent reasoning, this ırk was centered around the traits that should be owned by the wife of the Khan. In this study, these qualities have been analyzed and appraised in a thorough sense in terms of the Turkish folklore. Irg Bitig is a book that will expose its cultural and linguistic diversity only if it is reviewed employing an in-depth interdisciplinary outlook. This study aims to take a step towards the goal of reinterpreting Irg Bitig and creating a more profound approach in defining the type and the scope of the book. Keywords: Irk Bitig, Old Uighur Turkish, Doctrine Book, 38th Irk, The Turkic Custom, The Traits of the Khan's Wife.

Eski Türk yazısı (runik / runiform) taşlara işlenmenin yanında kâğıtlar üzerinde de kullanılmıştır. Irk Bitig, kâğıda yazılı metin parçaları içerisinde kimi nitelikleriyle öne çıkmaktadır. Irk Bitig gerek diğer yazıt ve el yazmalarında görülmeyen kök ve gövde biçimlerle örülü söz varlığıyla gerekse de bünyesinde barındırdığı eşsiz anlatım yöntem ve teknikleriyle eski Türkçenin daha iyi anlaşılmasında önemli bir yere sahiptir. Bu itibarla, Irk Bitig'in ırkları üzerine ayrıntılı incelemelerin yapılması önemli bir gerekliliktir. Çünkü kimi ırkların anlam dünyası ve bu ırklarda geçen kimi sözcüklerin yapısal durumu henüz tam anlamıyla çözülememiştir. Bunun bir sonucu olarak kimi ırklar üzerine yapılan tartışmalar günümüzde de devam etmektedir. Nitekim Irk Bitig'in 55. ırkı da araştırmacılar tarafından farklı biçimlerde okunup yorumlanmıştır. Özellikle 55. ırkta geçen atı yitiglig kelir ibaresi şimdiye dek tatmin edici biçimde açıklanamamıştır. Dahası yitiglig sözcüğünün yapısal ve anlamsal durumu oldukça ilgi çekicidir. Bu yazıda, yitiglig sözcüğünün etimolojisi ve anlamsal boyutları farklı bir bakış açısıyla yeniden ele alınmıştır. Elde edilen veriler ışığında Irk Bitig 55. ırk için yeni bir okuma ve anlamlandırma önerisinde bulunulmuştur. Anahtar Sözcükler: Yitiglig, atı yitiglig kelir, *yit-sesteş kökü, Irk Bitig 55. ırk, {-(X)gl(X)g} eki.
Abstract: Old Turkic script (runic / runiform) was used on papers as well as on stones. Irk Bitig stands out among the text pieces written on paper with some of its characteristics. Irk Bitig has an important place in the better understanding of old Turkic with its vocabulary built with root and derived forms that are not seen in other inscriptions and manuscripts, and with its unique expression methods and techniques. Therefore, it is an important necessity to make detailed examinations on the Irk Bitig's ırks. Because the semantic world of some ırks and the structural status of some words used in these ırks have not been fully resolved yet. As a result of this, debates on some ırks still continue today. As a matter of fact, the 55th ırk of Irk Bitig was also read and interpreted by researchers in different ways. In particular, the phrase atı yitiglig kelir in the 55th ırk has not yet been explained satisfactorily. Moreover, the structural and semantic state of the word yitiglig is very interesting. In this article, the etymology and semantic dimensions of the word yitiglig are reviewed from a different perspective. In Araştırma Makalesi/ Resarch Article

Öz Köktürk Alfabesiyle yazılan Irg Bitig, 9. yüzyıl Uygur Türkçesine ait bir öğreti kitabıdır. Edebî bir biçeme sahiptir. Ancak, bu kitap, Maniheizm benzeri öğreti sistemlerine bütünleşik sayılmışsa da kadim Türk töresi ve evrensel erdemleri aktarmaktadır. Irg Bitig'in türünün ve öğretilerinin anlaşılamaması, kimi ırk'ların yanlış ya da yüzeysel çevrilmesine neden olmuştur. 38'inci ırk bunlardan biridir. 38'inci ırk'ta çok anlamlı teŋri sözcüğünün yalnızca bir anlamı üzerinde durulması, bu ırk'ı anlamayı zorlaştırmıştır. Bağlam odaklı çeviri ve tutarlı anlamlandırma ile bu ırk'ta bir kağanının eşinde bulunması gereken niteliklerin neler olması gerektiği üzerinde durulduğu anlaşılmaktadır. Bu çalışmada, söz konusu niteliklerin Türk töresi açısından ayrıntılı bir çözümlemesi yapılmıştır. Bu çalışma, daha büyük ölçekte, Irk Bitig'in yeniden anlamlandırılması, türüne ve amacına yönelik daha derin açıklamaların yapılabilmesi adına atılmış küçük adımlardan ...