Pelplin

Rozprawa doktorska
Zbiór rękopisów średniowiecznych Biblioteki Diecezjalnej w Pelplinie jest najliczniejszy w skali instytucji kościelnych oraz piąty pod względem wielkości, biorąc pod uwagę wszystkie polskie księgozbiory. Wśród 273 woluminów, przechowywanych w pelplińskiej książnicy 187 stanowi spuściznę pocysterską. Część ksiąg z dawnej librarii szarych mnichów znajduje się obecnie w licznych bibliotekach krajowych i zagranicznych (Berlin, Kórnik, Linköping, Poznań, Toruń, Warszawa, Wilno, Wrocław). Dotychczas zidentyfikowane (również w ramach tej pracy) kodeksy średniowieczne, wchodzące w skład cysterskiej biblioteki prezentują się w liczbie 202 woluminów. Z całego tego zespołu w klasztornym skryptorium kodeksowym przepisane zostały 34 rękopisy (w tym fragment antyfonarza, stanowiący obecnie wyklejki graduału L 21 oraz dwie składki wszyte do XIII-wiecznego Processionale Cisterciense, a także kopiarz dokumentów i nekrolog – z czego dwa ostatnie, jako pozbawione zdobień, nie zostały jednak poddane badaniom), w ramach czasowych od początku XIV wieku do około 1427 roku. Dla czasów późniejszych nie uchwycono manuskryptów, które można by przebadać w niniejszej rozprawie i które tym samym stanowiłyby świadectwo dalszego rozwoju warsztatu rękopiśmiennego. Identyfikacji rękopisów pelplińskich dokonano na podstawie wpisów własnościowych, kolofonów, zapisów kronikarskich i wreszcie – analiz komparatystycznych dekoracji filigranowych. Należy zaznaczyć, że wcześniejsza literatura przywoływała tylko 15 manuskryptów jako dzieła mnichów znad Wierzycy, a rozpoznania niektórych z nich miały do pewnego stopnia charakter intuicyjny (potwierdzenie identyfikacji czterech z nich nie było możliwe na podstawie kryteriów, przyjętych w ramach niniejszych studiów).
Badania przeprowadzone w ramach dysertacji, objęły rozpoznanie pocysterskiego rozproszonego zbioru (ustalenia proweniencyjne), poprzez zestawienie i weryfikację zastanego stanu wiedzy w zakresie pelplińskiego księgozbioru, jak również tamtejszego skryptorium. Opracowanie podstawy merytorycznej i metodologicznej stało się punktem wyjścia do badań kodykologicznych, historyczno-artystycznych i paleograficznych. Wnioski płynące z powyższych analiz pozwoliły na ustalenia w kontekście organizacji pracy w skryptorium i jego dynamiki na przestrzeni czterech pokoleń (z próbą wskazania liczby zakonników, odpowiedzialnych za prace nad zapisem i dekoracją pergaminowych, jak również papierowych kart).
Najbardziej rozbudowaną część studium stanowi analiza historyczno-artystyczna dekoracji filigranowych. Prace komparatystyczne zdobień kaligraficznych stanowiły rdzeń poszukiwań i w następstwie rozpoznanie grupy rękopisów przepisanych w pelplińskim skryptorium. Rozdział, poświęcony filigranom pokazuje ich rozwój w obrębie jednego warsztatu rękopiśmiennego w ciągu ponad jednego stulecia, przechodzenia rozwiązań kompozycyjnych i formalnych z mistrza na ucznia, a także przypuszczalne dziedziczenie ars illuminandi, analogicznie do ars scribendi czy ars dictandi, w kontekście filiacji klasztorów cysterskich. Wykonane analizy historyczno-artystyczne, kodykologiczne – z uwzględnieniem problematyki warsztatowej – i paleograficzne pozwoliły (poza wskazaniem powyższej grupy 32 rękopisów jako wytworów pelplińskiego skryptorium) na chronologiczne zestawienie manuskryptów.
Skryptorium kodeksowe (niniejsze studium nie objęło swym zakresem żadnych dokumentów) w klasztorze nad Wierzycą zaczęło swoją działalność w pierwszej ćwierci XIV wieku, być może wraz z początkiem stulecia. Niewątpliwie pierwszy datowany kodeks o sygn. 30 (90) został przepisany w 1319 roku. W pierwszych dziesięcioleciach XIV wieku czynnych było prawdopodobnie dwóch dekoratorów. Obaj czerpali z rozwiązań formalnych, ukształtowanych w macierzystym klasztorze, kreśląc dekoracje swobodnie, cienką kreską. Jeden z nich udekorował wspomnianą księgę z 1319 roku oraz cztery inne kodeksy: sygn. 17 (27), 27 (44), 57 (66) i Ms. theol. lat. fol. 483 ze Staatsbibliothek w Berlinie, które przepisane zostały w sumie przez czterech kopistów. Drugi iluminator, którego działalność w Pelplinie jest wielce prawdopodobna, choć nie w pełni potwierdzona, dekorował rękopisy od początku XIV stulecia. Jego ręka wyrysowała zdobienia w trzech woluminach o sygn. 45 (96), 66 (116) i L 36, których tekst kopiowało co najmniej ośmiu skrybów. Kolejny etap funkcjonowania warsztatu rękopiśmiennego jest uchwytny po połowie XIV wieku. W 1357 roku został przepisany zbiór kazań pod sygn. 50 (78). W trzeciej ćwierci tego stulecia powstało jeszcze najpewniej pięć innych kodeksów: sygn. 3 (4), 20 (47), 51 (95), L 9 i L 21, nad którymi pracowało w sumie przynajmniej pięciu pisarzy i trzech dekoratorów. Najpłodniejszy z całej trójki wprowadził zdobienia na karty pięciu ksiąg, korzystając z repertuaru motywów i kompozycji swoich poprzedników. Iluminator ten kreśli grube kreski, przez co jego kompozycje wydają się ciężkie, nierzadko niezgrabne.
Ostatnia ćwierć XIV wieku to czas działalności jednego dekoratora (i najpewniej skryby) – brata Jana i co najmniej pięciu kopistów. W latach 1375–1400 przyozdobił on osiem rękopisów: sygn. 67 (134), 85 (186), 99 (199), 109 (198), 156 (204), 180 (218), 182 (220) oraz L 13, z których dwa posiadają kolofony: sygn. 85 (186) z datą 1395 i 99 (199) z datą 1400. Graduał L 13 zaś jest identyfikowany z wpisem w Kronice pelplińskiego opactwa, przywołującym powstanie graduału w roku 1375. Zdobienia, kreślone przez brata Jana odznaczają się wielkim indywidualizmem, ze względu na wykorzystane motywy (zwłaszcza pękate pączki), ich wzajemne łączenie oraz zamaszyście prowadzoną kreskę. Filigrany jego autorstwa odznaczają się lekkością, przejrzystością, niemal ażurowością.
Pierwsza ćwierć XV stulecia to najpłodniejszy (przynajmniej podług zachowanego materiału) okres pelplińskiego skryptorium. Przepisanych zostało zapewne 10 rękopisów (dodatkowo jeszcze kopiarz dokumentów i nekrolog): sygn. 5 (1), 8 (5), 14 (17), 15 (10), 16 (16), 22 (11), 23 (19), 98 (206), 181 (219), L 21a, przez minimum sześciu skryptorów, których dekoracje wykreśliło czterech iluminatorów. Dwóch z nich podążyło drogą wytyczoną przez brata Jana, czerpiąc z jego rozwiązań i stylistyki. Nie pozostali oni jednak biernymi odbiorcami, ale rozbudowali repertuar motywów, przekształcając niektóre z nich i kompilując inaczej. Jeden z dekoratorów – wyuczony w innym środowisku lub inspirujący się innymi kompozycjami – kreślił proste kompozycje zbudowane zaledwie z dwóch motywów. Ostatni z czwórki wzorował się na pelplińskich dekoracjach z 1. i 3. ćwierci XIV wieku.
Na marginesie rozważań niniejszej pracy pozostało zagadnienie identyfikacji rękopisów z przedwojennego zasobu biblioteki pelplińskiej. Z zachowanego inwentarza z początku XX wieku wynika, że w książnicy brakuje najpewniej dwudziestu dziewięciu sygnatur. Jedną z nich oznaczony jest kodeks w Bibliotece Uniwersyteckiej w Warszawie o pelplińskiej sygn. 210 (138), kolejny w Archiwum Archidiecezjalnym w Poznaniu o pelplińskiej sygn. 209 (137) (choć posiada taką samą sygnaturę, jak inny kodeks w Pelplinie). Natomiast w Bibliotece Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu jeden wolumin nie jest już opatrzony obecną sygnaturą pelplińską (posiada jednak starsze oznaczenia), ale można go identyfikować z jedną z sygnatur we wspomnianym inwentarzu: 39 (56).
Niniejsze studium – niewyczerpujące wprawdzie złożonej problematyki skryptorium – wnosi nowe ustalenia, zwłaszcza w kontekście iluminatorstwa i działalności skryptoryjnej na terenie państwa zakonnego. Praca ta, bazująca na analizie dekoracji filigranowych, którą wykorzystano celem rozpoznania wytworów jednego skryptorium, ukazuje też szerokie perspektywy badań w tym zakresie.

PhD thesis
The collection of medieval manuscripts from the Diocesan Library in Pelplin is the most numerous one among those held by church institutions and the fifth in the general ranking of all Polish library collections. As many as 187 out of 273 volumes held at the Pelplin Diocesan Library are of Cistercian origin. Part of the former Cistercian repository has been dispersed among different archives in Poland and abroad (Berlin, Kórnik, Linköping, Poznań, Toruń, Warszawa, Wilno and Wrocław). 202 medieval manuscripts have already been identified (also in this study) as volumes from the former Cistercian repository. Out of these, 34 codices were copied at the monastic scriptorium in Pelplin sometime between the beginning of the 14th century and ca. 1427 (these include: a fragment of an antiphonary, which now forms the upper and the lower pastedowns of Graduale L 21; two quires sewn into a 13th-century Processionale Cisterciense; a cartulary and a Liber mortuorum – the latter two volumes are not discussed here since they are not decorated). No manuscripts testifying to the later evolution of the scriptorium have been selected as plausible candidates for an analysis in this dissertation. The Pelplin manuscripts have been identified on the basis of provenance notes, colophons, chronicle records and, last but not least, a comparative analysis of pen-flourish motifs. It should be pointed out that only 15 manuscripts have been singled out in previous studies so far as works originating from the Cistercian scriptorium in Pelplin. Moreover, the ascription of some of these volumes was merely impressionistic (four volumes do not meet the criteria adopted in this dissertation and, therefore, their Cistercian provenance cannot be verified).
The aim of this dissertation is to establish the scope of the scattered Cistercian collection by comparing and verifying the state-of-the-art research on the Pelplin Library and the local scriptorium. The methodology adopted here involves codicological, historical-artistic and paleographical aspects. Owing to this multi-dimensional approach, it has been possible to establish certain facts concerning the organization of work within the scriptorium and its dynamics over four generations (furthermore, an attempt has been made to estimate the number of monks responsible for the writing and for the decoration of parchment and paper leaves).
The most important part of the study is the historical-artistic analysis of the pen-flourish. On the basis of a comparative analysis of the pen-flourish it was possible to identify a group of medieval manuscripts written at the Pelplin scriptorium. Accordingly, chapter Pen-flourish at the Pelplin scriptorium – the evolution and authors, outlines the evolution of the decorations in the scriptorium over the span of more than one century. It focuses on such aspects as the transfer of the composition techniques and the formal skills from the master to a disciple, and the continuity of ars illuminandi per analogiam to ars scribendi or ars dictandi, as practiced in Cistercian monasteries. The methodology adopted in this dissertation, in particular, research into the historical-artistic, paleographical and codicological aspects, was not only instrumental in the identification of the above-mentioned 32 Pelplin manuscripts, but it also helped to determine the chronological arrangement of the sources.
The activity of the scriptorium at the Pelplin monastery (documents are outside the scope of this dissertation) was initiated in the 1st quarter of the 14th century, or, perhaps, slightly earlier – at the beginning of the 14th century. The first codex copied there has been dated to 1319 on the basis of a colophon analysis. Presumably, two decorators were active there in the first decades of the 14th century. They both drew the decorations in an informal style, applying a thin line. This style was derived from the formal techniques originally created in the mother house in Doberan. One of the artists decorated the book from 1319, mentioned above, and four other volumes, namely, 17 (27), 27 (44), 57 (66) and Ms. theol. lat. fol. 483 from Staatsbibliothek in Berlin. All of these manuscripts were copied by four scribes. The affiliation of the second artist as a Pelplin-based illuminator is highly plausible but it has not been verified equally convincingly. The latter artist decorated manuscripts from the beginning of the 14th century. He drew pen-flourish motifs in three manuscripts: 45 (96), 66 (116), L 36, which were copied by eight copyists. The next stage of the scriptorium activity can be associated with the second part of the 14th century. This is when Sermones hiemales 50 (78) were copied (1357). Five other manuscripts, namely, 3 (4), 20 (47), 51 (95), L 9 and L 21, were made in the 3rd quarter of the 14th century. The books were copied by at least five scribes and decorated by three illuminators. The most prolific artist of the group painted the pen-flourish in five codices imitating the motifs and compositions introduced by his predecessors. This illuminator drew thick lines, which makes his compositions heavy and often somewhat clumsy.
The last quarter of the 14th century is distinguished by one decorator (and likely also the scribe) – friar John and at least five copyists. Between 1375 and 1400 John decorated eight manuscripts: 67 (134), 85 (186), 99 (199), 109 (198), 156 (204), 180 (218), 182 (220) and L 13. Two of them bear colophons, namely, 85 (186), dated 1395, and 99 (199), dated 1400. As far as Graduale L 13 is concerned, its date has been established on the basis of the year given in the chronicle – 1375 – presumably the time when it was copied in Pelplin. The decorations carried out by friar John are distinctive and bear a number of characteristic features, such as specific motifs (especially the swelled bulbs) and their assembling as well as a characteristic flowing line. His pen-flourish details are distinctively light, clear, almost transparent.
The most fruitful period of the Cistercian scriptorium was the 1st quarter of the 15th century. Ten manuscripts (additionally a cartulary and Liber mortuorum) were copied at the time by at least six copyists and decorated by four illuminators: 5 (1), 8 (5), 14 (17), 15 (10), 16 (16), 22 (11), 23 (19), 98 (206), 181 (219), L 21a. Two of them imitated the solutions and the style of friar John. But they were not merely passive adapters. Rather, they expanded his repertoire of motifs reshaping some of them and merging others in novel ways. One of the decorators – educated elsewhere or, perhaps, inspired by other compositions – drew straight pen-flourish compositions based on two details only. Finally, the last decorator imitated the solutions derived from the Pelplin school in the 1st and 3rd quarter of the 14th century.
The identification of the manuscript sources which formed part of the pre-war Pelplin archives has been only marginally discussed in the dissertation. According to a 20th-century inventory, 29 volumes from this repository are missing. One of the missing sources may possibly be identified with a codex which bears a Pelplin classmark 210 (138) and is now held at the University Library in Warsaw. Another one has been tentatively associated with the Archdiocesan Archive in Poznań. The latter bears classmark 209 (137) (nb. the same classmark appears on one manuscript currently held in the Pelplin library). Yet another volume bearing a former Pelplin classmark (but not the contemporary one), namely 39 (56), can be found in the National Ossoliński Institute Library in Wrocław.
To conclude, this dissertation provides some answers to the questions regarding the art of illumination and other scribal activities in the Teutonic Order. The analysis presented here focuses on the pen-flourish decorations characteristic for one scriptorium but the adopted methodology paves the way for an extensive analysis in related areas.

Artykuł ma na celu ukazanie inskrypcji, ściślej jednego z ich rodzaju – graffit – znajdujących się we wnętrzu pelplińskiej Bazyliki katedralnej. Z racji tego, że zlokalizowane są one w miejscach trudno dostępnych dla postronnych obserwatorów, zasługują na szczególną uwagę. Również fakt, iż mogą zostać uznane za szpecące zabytek (w związku z tym może grozić im usunięcie), należy poświęcić im uwagę. Wykonywanie takich napisów jest zjawiskiem powszechnym w wielu krajach europejskich, jednakże napisy z Pelplina nie stały się dotychczas przedmiotem żadnej analizy. Niniejszy tekst ma na celu częściowo zapełnić tę lukę, prezentując cechy charakterystyczne badanych napisów, określa chronologię ich wykonania, cele, dla których zostały wykonane. Część składową rozprawy stanowi katalog przebadanych graffit.

Artykuł dotyczy osoby żyjącego w latach 1870 - 1941 ks. Alfonsa Mańkowskiego, historyka, bibliofila, członka wielu organizacji, wieloletniego prezesa Towarzystwa Naukowego w Toruniu, a jednocześnie ofiary niemieckiego totalitaryzmu. Celem tekstu jest także ukazanie rysu psychologicznego tej postaci.

Artykuł niniejszy przedstawia zdarzenia o charakterze przestępczym, zapisane na kartach Kroniki Klasztoru Świętego Zakonu Cystersów w Pelplinie. Źródło to, spisane w XVII w., stanowi cenny przyczynek dla poznania lokalnej historii konwentu. Obok wielu informacji
o życiu codziennym i politycznym, Pelplina jak też Pomorza, kronikarze spisywali na bieżąco, zachowując  dbałość o szczegóły, wydarzenia z życia ludzi marginesu społecznego.
Materiał wykorzystany w tekście zebrano, dokonując analizy treści rzeczonej Kroniki. Prezentowany artykuł jest więc katalogiem zawierającym wykaz różnorakich przestępstw, uznanych przez kronikarzy za godne zanotowania, potępienia i ukarania. Cystersi, ku przestrodze, opisywali kradzieże, pobicia, morderstwa, których dopuścili się ludzie różnych stanów i zawodów.
W artykule zaprezentowano informacje o autorach kroniki, przybliżono niektóre postacie
i miejsca, których losy uwikłane były  w opisane sytuacje. W swoim głównym zrębie tekst dotyczy epizodów z życia osób łamiących prawo w XVII w. w okolicy klasztoru pelplińskiego i jego włościach. Przeanalizowano także pochodzenie społeczne
i konsekwencje, jakie ponieśli sprawcy tych czynów.

Pelplińscy cystersi przybyli na Pomorze w 1258 roku z Doberanu, zabierając ze sobą tzw. pierwotne uposażenie, w którego skład wchodziły także iluminowane księgi. Potwierdzonych źródłowo jest pięć kodeksów. Siedem kolejnych uznaje się również za rękopisy z „pierwszego importu”. W Bibliotece Diecezjalnej w Pelplinie przechowywanych jest około dwustu woluminów z dawnej librarii cystersów, z czego co najmniej 70 procent stanowią księgi importowane. W moim wystąpieniu przybliżę wybrane manuskrypty z fondu uposażeniowego oraz te, które są z nim łączone. Ponadto wskażę inne z przełomu XII i XIII stulecia oraz XIII-wieczne kodeksy, pochodzące z terenów zachodnioeuropejskich. Scharakteryzuję ich dekoracje filigranowe, które przysłużą się do weryfikacji panujących w dotychczasowej literaturze, zwłaszcza hisotrycznej, opinii na temat ich czasu oraz miejsca powstania. Owe wymienione manuskrypty były zaczątkiem bogato wyposażonej biblioteki szarych mnichów, z której obecnie pozostała jedynie pewna część.

„FORUM TEOLOGICZNE”, tom XVIII (2017)
ISSN: 1641-1196; Wydawnictwo Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie; e-mail: forum.teologiczne@uwm.edu.pl
Dostęp online do całego tomu: <http://wydawnictwo.uwm.edu.pl/uploads/documents/czytelnia/forum/forumXVIII.pdf>