Sırat-ı Müstakim

Sırat-ı Müstakim Dergisi, 1908-1912 yılları arasında yayınlandı ve toplamda 182 sayıdan oluştu. Derginin kurucuları Ebu’l-Ula Mardin ve Eşref Edip’tir. 1912 yılından sonra Sebîlürreşad ismiyle yayın hayatına devam eden dergi, dönemin İslamcılık görüşünü savunan önemli bir yayın organıdır. Dergi, Rus hâkimiyeti altında yaşayan Müslüman Türklerin dini, siyasi, sosyal, kültürel ve ekonomik faaliyetleriyle yakından ilgilendi. Buna bağlı olarak derginin farklı sayılarında Çarlık Rusya rejiminin ve idarecilerinin Müslüman Türklere yönelik uyguladığı asimilasyon ve baskı politikaları, dergide makale ve haber olarak geniş bir şekilde ele alındı. Bu makale ve haberlerde Rusya’da yayınlanan Rusça ve Türkçe gazetelerden iktibaslar da yapıldı. Dergide, Rusya’daki Türk aydınları ve gazetecilerin makale ve mektuplarına da yer verilerek okuyucuların Müslüman Türk dünyasından haberdar olmaları sağlandı.
XX. yüzyılın başlarında Tatar, Başkurt, Kırgız, Özbek gibi isimlerle anılan ve geniş bir coğrafyada yaşayan Müslüman Türk toplulukları, Rusya’nın hâkimiyeti altındaydı. Hâkimiyet altına girdiklerinden itibaren Rusya’nın baskısı altında yaşamlarını sürdüren Müslüman Türkler, Çar II. Nikola’nın 1905 İhtilali üzerine yayınladığı manifesto ile kısa süreli de olsa, birtakım haklar elde ettiler. Müslüman Türkler, sorunlarını görüşmek üzere kongreler düzenlediler ve Rus hükümetinden özellikle siyasi, dini ve eğitim konularında vatandaşlık temelinde eşit haklar talep ettiler. Bu taleplere olumlu yaklaşan Rus hükümeti; yaptığı yasal düzenlemelerle Müslüman Türklere birtakım haklar verdi. Ancak 1907 yılından itibaren Rus hükümeti, Müslüman Türklere tanımış olduğu hakları geri almaya başladı ve eskiden olduğu gibi baskılarına devam etti. Rus hükümetinin, Müslüman Türklerde yaygınlaşan “İttihad-ı İslam” düşüncesinden duyduğu kaygı ve bu kaygıya yönelik Rus gazetelerinin kışkırtıcı yayınlar yapmaları, Müslüman Türklere yönelik baskıların artmasına neden oldu. Bunun sonucunda Rus hükümeti, Müslüman Türklere ait ev, iş yeri, mektep/medrese ve benzeri yerlere baskınlar düzenledi ve suçlu bulduğu kişilere azil, sürgün ve hapis gibi cezalar verdi. Diğer taraftan Müslüman Türklerin, kendi aralarındaki mezhepçilik (Sünni-Şii) ve mektep/medrese (kadim-cedit) gibi ihtilafları, birlik ve bütünlüklerine zarar vermekle kalmadı, Rus hükümetinin baskısını arttırmasına da fırsat verdi. Bu dönemde yaşanan deprem, kuraklık ve yangın gibi afetler de Müslüman Türklerin yaşamlarını önemli ölçüde zorlaştırdı.

ÖNSÖZ
Rahmetli Ahmet UZUNDEDE nin KİTABÜL AHBAP kitabının önsözünü olduğu gibi kullandım:
Muhterem din kardeşlerim;
Ahkâm ve akaidi diniyemizi âlimler binlerce eser bırakarak izah ve beyan buyurmuşlardır. İslâmiyet yolunda emri bilmaruf ve nehyi anilmünker vazifelerini ifa etmişler, vakitlerini İslâm ve insanlığa hizmetle geçirmişlerdir. Cenabı hak cümlesinin sayilerini meşkûr buyursun âmin. Bizim de bu gibi hizmetleri görecek bilgimiz olmadığından arif âlim ve kâmil insan sohbetinde bulunan din kardeşlerimizin duydukları ve izah ettikleri sohbet ve nasihatleri kaydederek muhip ve iştiyaklı kardeşlerimize ulaştırmakla bizim de ufacık bir hizmette bulunmaklığımıza cenabı hakkın tevfik buyurduğuna mesrur ve müteşekkirim. Tertip, tasnif ve tanzim hususunda vaki kusurlarıma nazar buyurmamalarını muhterem okuyuculardan rica ve istirham eylerim.
A. Uzundede

Tarihin bazı dönemlerinde salgınlar peydâ olur ve maalesef ki çok canlar yakar. Bu can acısı, bazen toplumu yeni bir kapının eşiğine getirir, devletlerin kaderini belirler. Çağın tanığı olan şair ise, karşısına çıkan her sosyal ve aktüel hadise gibi, salgınlardan da ilham alır ve önemli metinler ortaya koyar. Bu metinler, onlardan istifade etmesini bilen tarih ve edebiyat tarihi araştırmacıları için bulunmaz nimetlerdir şüphesiz.

Öz II. Meşrutiyet dönemi ile birlikte basın alanında yaşanan hareketlilik ve özgürlük ortamı, farklı fikir akımı savunucularının düşüncelerini daha geniş bir özgürlük alanı içinde paylaşmasını sağlamıştır. Bu doğrultuda dönemin entelektüelleri, çıkartmış oldukları basın-yayın organları ile düşüncelerini yayınlayarak topluma yön vermeye çalışmışlar ve bununla birlikte "Türkiye Nasıl Kurtarılabilir?" sorusuna ortaya koymuş oldukları fikirsel tartışmalar ile çözüm aramaya çalışmışlardır. Bu çalışmada fikir akımlarının ortaya çıkışları ve temel dönüşümleri ele alınarak, yine bu fikir akımlarının savunucularının basın alanına yansıyan toplumsal ve siyasi görüşlerinin ortak ve ayrı yönleri değerlendirilmeye çalışılmıştır. Çalışmanın bu tartışmalar içindeki odak noktası Batıcı olarak tanınan aydınların sosyal meseleler ile ilgili görüşleri ve polemikleridir. Bunlar metin içinde aile, eğitim, günlük yaşam alışkanlıkları, giyim-kuşam ve ideolojik tartışmalar olmak üzere sınıflandırılmıştır. Abstract The realm of mobility and freedom in the 2nd Constitutional Era enabled people to share their ideas within a wide sphere of freedom. In this respect, the intellectuals of the period tried to direct the society by publishing their opinions with the media they issued and in addition they tried to find a solution to the question of "How Turkey to be saved?" by the intellectual discussions. In this study, the common and distinct aspects of the social and political views of these people were handled by examining how these ideas were emerged and shaped. The focus point of the study is the opinions and polemics of the intellectuals who are known as pro-Western about the social matters. These opinions and polemics were categorized as family, education, daily life, clothing and ideological discussions. Giriş XIX. yüzyılın sonu itibariyle Osmanlı entelektüelleri arasında devletin iç dinamiklerine özgü siyasi fikirler şekillenmeye başlamıştı. Bunlar temel olarak Osmanlıcılık, İslamcılık, Türkçülük ve Batıcılık kavramları ile karakterize edilmişti. Siyasi tartışma zemininin sınırlı olduğu Sultan II. Abdülhamid devrinde bu tartışmalar dar bir aydın zümresi içinde sürerken II. Meşrutiyet döneminin özgür basını ve siyasal ortamı içinde daha geniş çevreler arasında cereyan etmiştir. Bu fikir akımlarından yukarıda sayılan ilk üçü Osmanlı devlet ve toplumsal yaşamından daha doğrudan karşılıklar bulurken Batıcılık olgusunun kabul görmesi bazı koşullara bağlı ve sınırlı olmuştur. Batıcılık akımı ancak II. Meşrutiyet'in ilanını takiben bir fikir hareketi olarak daha somut bir şekilde fikir tartışmaları içinde tedavüle girmiştir (Hanioğlu, 1985, 1382). II. Meşrutiyet devri Osmanlı Devleti'nin resmi ideolojisi görünümünde olan Osmanlıcılığın geride bırakılan yüzyıl içinde yaşanan gayrimüslim tebaa ile ilgili sorunlar nedeniyle gerçekçi bir çözüm reçetesi olma hüviyetini kaybettiği bir dönem olmuştur. Balkan Savaşları bu fikrin savunucularının ellerinden son argümanlarını almıştır. Bu dönemde giderek sayıları artmaya başlayan Türkçü ve Batıcı yayın ve yazarların dikkat çekici önermeleri bilhassa İslamcı çevrelerden gelen karşılıklarla derin tartışmalara dönüşmüştür. Bu tartışmalarda ortaya çıkan temel başlıklar aile kurumu ve eğitim, giyim-kuşam ve günlük alışkanlıklar, ideolojik tartışmalar şeklinde karakterize edilebilir. Osmanlı aydının kimi zaman Batıcılık ve Türkçülük arasında kimi zamanda İslamcılık ve Türkçülük arasında savrulmalar yaşadığı bu yıllarda bazen de ortaya bu akımlar arasında sentez önerileri çıkmıştır. Yukarıda başlıkları verilen tartışmalarda da bu girift yapı göze çarpmaktadır. Bu çalışma için XX. yüzyıl Türk toplumunun temel yapı taşları ve temel yapısal sorunlarının neler olduğu üzerinde duran örnek yazı ve tartışmalar seçilmiştir.

Fikir, edebiyat, sanat, aktüalite gibi çeşitli konulara yer veren ve belirli
aralıklarla neşredilen yayın olarak tarif edilen dergilerin ortaya çıkışının Batı’da
on yedinci yüz yılda (1631), Osmanlı’da ise Tanzimat Fermanından sonra
(1862) olduğu bilinmektedir. Ancak Türk basın yayın hayatında dergiciliğin
yaygınlaşması ve belli fikirler etrafında birleşerek toplum hayatına yön
vermeye başlaması II. Meşrutiyet’in ilanından sonradır. Kökenleri daha önceye
dayanan ancak bir dergi etrafında toplanarak fikir ve toplum hayatına yön veren
İslamcılık, Türkçülük, Batıcılık gibi fikir akımları II. Meşrutiyet’in ilanından
sonra çizgilerini netleştirirler. Bu fikir akımlarından İslamcılık düşüncesini
savunan dergilerin ilki Sırat-ı Müstakim’dir. 27 Ağustos 1908 yılında yayın
hayatına başlayan dergide “siyasi, edebi, ahlaki, dini ve ilmi” konular işlenir.
Eşref Edip ve Ebülula Mardin’in kurucusu olduğu derginin en önemli yazarı
Mehmet Âkif’tir; dergi adeta onunla anılmaya başlamıştır. İkinci dergi ise 1910 yılında Şehbenderzade Filibeli Ahmet Hilmi tarafından yayın hayatına
dâhil olan Hikmet’tir. Dergide “edebi, siyasi, felsefi ve tasavvufi” konulara
yer verilir. Her iki dergi de “İttihad-ı İslam” düşüncesi etrafında insanları
birliğe ve beraberliğe davet etmiş, ülkenin dönemi itibariyle içinde bulunduğu
ortamdan kurtulması yönünde gayret sarf etmiş, fikir üretmişlerdir. Mehmet
Âkif, Filibeli Ahmet Hilmi, Aksekili Ahmet Hilmi, Ahmet Ağaoğlu, Halim
Sabit gibi dönemin önemli fikir ve edebiyat insanları da her iki dergide yazılar
kaleme almışlardır.
Bu makalede II. Meşrutiyet’in ilanından sonra yayın hayatına adım atan ve
bir derginin çok ötesinde bir mektebe dönüşen Sırat-ı Müstakim/Sebilürreşad
ve Hikmet dergileri üzerinde durulacaktır. Çünkü bu iki dergi, edebi bir dergi
olmanın çok daha ötesinde İslami düşünceler etrafında şekillenen bir neslin
yetişmesine de zemin hazırlamışlardır.