Trablusgarp

Bulunduğu konum itibariyle Afrika’nın kuzeyinde ve Akdeniz’de stratejik önemi haiz olan Trablusgarp (Libya), Türkiye açısından tarihsel ve stratejik bağlamda incelenmesi gereken bir bölgedir. Tarihi ismiyle Trablusgarp, bugünkü ismiyle Libya, 1551’de Osmanlı Devleti’nin bir parçası olmuştur. Dört asır Osmanlı idaresinde kalan bölge, 1911 yılında İtalya’nın işgal girişimine uğramış; bu durum karşısında yerel halk, Osmanlı Devleti’ne bağlılık göstermiş ve bölgeye giden Osmanlı subayları yerel halkı örgütleyerek İtalyan işgalinin genişlemesine engel olmuşlardır. Bununla birlikte Osmanlı Devleti, içinde bulunduğu kaotik ortam nedeniyle 18 Ekim 1912 tarihli Uşi Antlaşması ile bölgedeki İtalyan işgalini kabul etmiştir.

Birinci Dünya Savaşı’nın başlamasıyla Trablusgarp’ta İtalya’ya karşı yerel direniş devam etmiş; Osmanlı Devleti de Trablusgarp’ta Afrika Grup Kumandanlığını tesis ederek İtalyanlara karşı savaşmıştır. Aynı zamanda İngiliz işgali altında bulunan Mısır’a yönelik de batıdan bir cephe Trablusgarp’tan açılmıştır. Savaş sırasında Osmanlı birlikleri, yerel halk ve aşiretlerle işbirliği yaparak Trablusgarp’ın birçok bölgesinde yeniden kontrol sağlamıştır. Mondros Mütarekesi imzalandığında Bingazi ve Trablus gibi bölgelerde Osmanlı Ordusu’nun hâkimiyeti olup mütareke maddeleri gereği bu birlikler, İtilaf Devletleri kuvvetlerine teslim olmak zorunda kalmıştır.
Bu yönüyle Trablusgarp (Libya), Osmanlı idaresinden çıkan Kuzey Afrika’daki son toprak parçası olması bakımından Türkiye için ayrı bir öneme sahiptir. Osmanlı sonrası dönemde, bir müddet İtalya işgalinde kaldıktan sonra 1951’de bağımsız olan Libya ile Türkiye arasında tarihten gelen yakın ilişkiler artarak devam etmiştir. Son yıllarda Akdeniz’de meydana gelen gelişmeler ve Libya’daki iç savaş durumu, bu ülkenin deniz komşusu olan Türkiye’nin Akdeniz’de stratejik adımlar atmasını gerekli kılmıştır.

Dolayısıyla söz konusu konjektürel gelişmelerden yola çıkarak Libya’nın (Trablusgarp) Türkiye açısından tarihi ve günümüzdeki stratejik önemi hakkında mevcut çalışmalardan istifade ederek yeni belgelerin de eklenmesiyle derleme bir çalışma hazırlama gerekliliği ortaya çıkmıştır. Zira Türkiye’nin Libya ile olan ilişkilerinin bilimsel çerçevede ortaya konması, mevcut strateji ve politikaların anlaşılabilmesine katkı sağlayacaktır.

Bu çalışmada, tarihten günümüze Türkiye-Libya arasındaki gelişmeler, başta nitel araştırma yöntemi olmak üzere Libya (Trablusgarp) tarihi ile ilgili daha önce yapılan çalışmalardan istifade edilerek ve aynı zaman pek çoğu ilk defa yayımlanan arşiv belgeleri ışığında ele alınmış ve Türkiye’nin Libya ile olan ilişkileri, tarihi ve güncel verilerle en özet ve anlaşılır şekilde ortaya konulmaya çalışılmıştır.

1878 Berlin Konferansı’ndan sonra Osmanlı Devleti’nin sahip olduğu topraklar, konferansa katılan Avrupalı devletlerce kendi aralarında pay edilmeye başlanmıştır. Dünya siyaset sahnesinde, Avrupalı büyük devletler arasında küçüklerden sayılan ve sömürgecilik yarışının arka sıralarında yer alan İtalya’nın bu talandan payına Kuzey Afrika sahillerinden Tunus ve/veya Trablusgarp düşmüştür. Ancak 1881’de Tunus’un, Fransızların eline geçmesiyle İtalya için Trablusgarp, tek seçenek olarak kalmıştır. Bu sebeple Tunus’un işgal edildiği tarihten itibaren İtalya, her ne pahasına olursa olsun Trablusgarp’ın alınması için hazırlıklara koyulmuş ve uygun fırsatın doğmasını beklemeye başlamıştır. Bu bekleyiş oldukça uzun sürmüştür. İtalya, Trablusgarp’a ancak 1911 yılında asker gönderme karar verebilmiştir. Trablusgarp’ta bir yılı aşkın bir süre savaşmasına rağmen somut bir galibiyet elde edemeden, Osmanlı Devleti’nin başka topraklarını tehdit altında bulundurup, denizlerini ablukaya alarak ve adalarını işgal ederek yıldırmaya çalışmıştır. Nihayetinde Balkan Harbi kapıya dayanınca da Osmanlı Devleti savaşı resmi olarak sonlandırmıştır.
Bu çalışmada İtalya’nın Trablusgarp üzerinde nüfuz elde etme ve daha sonra da işgal etme emellerinin Osmanlı makamlarınca engellenmeye çabalaması konu edinilmiş, iki devletin 1911 yılından önceki askerî-siyasî durumlarına Trablusgarp özelinde ışık tutulmuştur. Osmanlı Devleti’nin Kuzey Afrika’daki bu son toprağında, er ya da geç karşılaşacağı İtalyan işgaline karşı, erken denebilecek tarihlerden itibaren giriştiği hazırlıklar incelenmiştir.

After the Berlin Conference of 1878, the territories of the Ottoman Empire began to be shared among the European states participating in the conference. In the world political scene, Italy; which is considered to be one of the smallest states of the European Powers and is at the back of the colonial race. Tunisia and/or Tripoli from the North African coast fell to the share of this looting for Italy. However, in 1881, with the conquest of Tunisia by the French, Tripoli remained the only option for Italy. For this reason, from the date of the occupation of Tunisia, Italy; at any cost to prepare for the acquisition of Tripoli and began to wait for the appropriate opportunity to arise. This waiting took quite a long time. Italy could only decide to send troops to Tripoli in 1911. Although Italy fought for more than a year in Tripoli, they never win a solid victory. They tried to intimidate the other territories of the Ottoman Empire by threatening them, blockade their seas and occupied their islands. Finally, when the Balkan War was turned up, the Ottoman Empire officially ended the war.
This study is aimed to shed light on the military-political situation of the two states before 1911 by trying to obscure Ottoman attempts for the prevention of Italy’s acquisition of soft power and occupying on Tripoli. In this last territory of the Ottoman Empire in North Africa, the preparations for the Italian invasion starting from the early, that they will encounter sooner or later, dates are examined.

Military Schools and Barracks in Tripoli Province during the Ottoman Empire (XIXth Century)

In Tripolitania Vilayet, located historically in Ottoman North Africa and included most parts of today Libya, westernized schools opened as the consequence of modernization reforms on the Ottoman education system. Among these new schools, military schools and garrisons affiliated with them were notable in the history of education in Libya. Military schools and garrisons could be regarded as the manifestation of Ottoman investment and interest on Tripolitania Vilayet. In this study, Ottoman military schools and garrisons in XIXth century Tripolitania Vilayet are evaluated. Features of military education in these schools and their physical components, libraries, classrooms, barracks, dormitories, etc. are also examined. Therefore, the emerging importance and character of imperial potential through new schools in XIXth century Tripolitania Vilayet are emphasized.

Sayyid Muhammad ibn Ali al-Sanusi (d. 1859) was one of the important scholars and
Sufis of the last era of the Ottoman Empire who founded the Sanusi Order in the first half of
the XIXth century. He moved from his hometown Algeria to Morocco for further education.
During his travels in Libya, Egypt, and Hejaz, Muhammad ibn Ali al-Sanusi had been able to
congregate people around him thanks to his exalted wisdom and powerful rhetorical skill. He
had organized zawiyas as Islamic education centers for people of different ages in Hejaz,
Egypt, Libya, Tunis, and Algeria. As a consequence of this derived from his name,
Sanussiyya Order emerged and Sanusi Zawiyas multiplied on especially busy North African
routes. In this study, the Zawiyas of the Sanusi Order, which had a great impact on North
African peoples in terms of religion, wisdom, political, even economic aspects, and their
contribution to Islamic culture and wisdom are evaluated.

Bugün Libya sınırları içerisinde yer alan Trablusgarp ve Bingazi, Afrika-yı Osmanî’nin önemli bir parçasını teşkil etmiştir. Akdeniz ve Kuzey Afrika’yı elde tutmak için savunulması gereken en önemli ve en son stratejik mevki olmuştur. Ele alınan dönemde İstanbul’a bağlı müstakil bir mutasarrıflık olan Bingazi, sahip olduğu limanı ve stratejik konumuyla önemli bir bölgedir. Osmanlı hâkimiyetine girdikten sonra gerek merkezi yönetim eliyle gerekse yerel idareciler tarafından bölgenin kalkınması için çeşitli idarî, malî ıslahatlar yapılmıştır. Bu dönemde yönetime sunulan raporlarda mutasarrıflığın, Bingazi ile Derne arasındaki sahil bölgesine dikkat çekilmiş, özellikle Cebel-i Ahdar’a özel bir yer ayrılmıştır.
Osmanlı Devleti, Afrika-yı Osmanî, Bingazi, Cebel-i Ahdar, Coğrafi ve Sosyo-Ekonomik Yapı, Islah Çalışmaları
Ottoman Cyrenaica, Cyrenaica (Libya), North African Studies, Benghazi, Cretan Rufegee

Cemiyet-i Hayriye-i İslamiye’nin yayın organı olarak basın-yayın hayatına başlayan Cihan-ı İslam Dergisi, I. Dünya Savaşı öncesinde propaganda amaçlı çıkarılmıştır. Osmanlı Devleti’nin istihbarat teşkilatı olan Teşkilat-ı Mahsusanın maddi olarak desteklediği ve yönlendirdiği dergi, teşkilatın ve aynı zamanda İttihatçıların denetimindedir.
Yayın amacı; İngiliz işgali altında bulunan Hindistan, Mısır ve İran’daki Müslüman halkı, İngilizlere karşı uyandırmak ve İngilizlerin Osmanlı Devleti’ne ve hilafet aleyhine giriştiği propagandaları önlemek olan derginin imtiyaz sahibi, Hindistan Müslümanlarının ileri gelenlerinden ve Teşkilat-ı Mahsusanın önemli şahsiyetlerinden biri olan Ebu Saidü’l-Arabi’dir. Dergi, İstanbul merkez olmak üzere 9 Nisan 1914’te başlayıp, Ekim 1915’in sonlarına kadar yayın hayatını sürdürmüştür. Daha sonra Bağdat’ta yayın hayatına devam etmiştir. Bu çalışmada, derginin İstanbul merkezli yayımlanan nüshaları incelenmiştir.
Başlangıçta düzenli olarak haftalık yayımlanan dergi, I. Dünya Savaşının başlamasıyla düzensiz olarak yayın hayatına devam etmiştir. Derginin Türkiye’deki arşiv ve kütüphanelerden yirmi beş sayısına ulaşabildik. Mevcut nüshalar çerçevesinde dergiyi, şekilsel ve içerik açısından detaylı incelemeye çalıştık. Dergide yayımlanan haber ve makalelerin başlıklarını dipnot olarak verirken, bu haber ve makalelerin konu itibarıyla istatistiksel dökümünü ve bazı haber ve makalelerinin değerlendirmesini de yaptık.
Savaşın ilerleyen döneminde değişen politikalar sonucunda derginin kurucusu ve imtiyaz sahibi Ebu Said ile Teşkilat-ı Mahsusa veya bazı ittihatçılar fikir ayrılığına düşmüştür. Bundan dolayı dergi, Ebu Said’in elinden alınmaya çalışılmış ise de, başarılı olamamıştır. Bu tür fikir ayrılıklarından dolayı dergi, Ocak 1916’dan itibaren Bağdat’ta yayın hayatına devam edecektir. Derginin işlevini Kasım 1915’den itibaren İstanbul’da Uhuvvet Gazetesi yerine getirmeye başlayacaktır.

The Cihan-Islam Journal which started its publication life as part of Cemiyet-i Hayriye-i İslamiye (Hayriye-i İslamiye Community) was published for propaganda reasons in the pre-First World War period. The Teşkilat-ı Mahsusa which was the intelligence organization of the Ottoman Empire financially supported and directed this journal and was also under the audition of the Ittihadists.
The aim of publishing this journal was to raise awareness of the Muslim public living in India, Egypt and Iran which was under the occupation of the British Empire and to prevent the propaganda made against the Ottoman Empire by the British. The owner of this journal was Ebu Saidü’l-Arabi who was a leading figure among the Indian Muslims and an important person of the Teşkilat- Mahsusa. The journal was published in Istanbul from 9 April 1914 to October 1915. It continued to be published in Bağdat after this peroid. In this study the copies of the journal published in Istanbul have been examined and evaluated.
The journal was published once a week starting in April, but as World War 1 broke out it was not published regularly. Only twenty five copies could be obtained from the archives and libraries in Türkiye. The 25 copies of this journal was examined and evaluated in form and content. The headings of the news and arcticles in the journals have been given in the footnotes and the statistical quantity and evaluation of some of the news and articles have also been done.
As a result of the changing policies in the course of the war, the founder and owner of the journal Ebu Said and The Teşkilat-Mahsusa or some Ittihadists had some conflicts of ideas. For this reason the journal was attempted to be taken out of the hands of Ebu Said but this attempt failed. The journal began to be published in Bağdat starting from January 1916 because of these conflicts. The Uhuvvet Newspaper was published in Istanbul dating from November 1915 to function as this journal.

Bu çalışma, Bornu tarihi ile ilgili Nijerya’da yetişmiş önemli ilmî şahsiyetlerden biri olan Ali Kyari Benî Şeyh tarafından yazılmış bir makalenin çevirisidir ve 19. yüzyılda Osmanlı-Bornu münasebetlerini siyasi ve iktisadi bağlamda ele almaktadır. Çevirinin en önemli hususiyeti, Afrika tarihinin belli bir kesitindeki ikili diplomatik ilişkileri, yerel bir tarihçinin perspektifinden Libya Milli Arşivi’ndeki tarihi belgeler ışığında sunmasıdır. Bu bağlamda Trablusgarp ile Bornu arasındaki ticarî bağların işlevselliğini koruduğu müddetçe Sahra transit ticaretinin canlılığını muhafaza ettiği ve bu sayede yerel halkın müreff eh bir hayata kavuştuğu ancak bölgeye Avrupa sömürgeciliğinin gelişiyle birlikte var olan bu güçlü ilişkiler ağının tamamen alt-üst olduğu anlaşılmaktadır.

This study is the translation of the article written by Ali Kyari Bani Sheikh who is the one the most important scholarly persons grown in Nigeria about the history of Bornu and the article is handling the relations between Ottoman and Bornu in the political and financial context in 19th century. The most important characteristic of the translation is the representation of bilateral relations in a determined section of African history in the perspective of a local historian in consideration of historical documents founded in National Archive of Libya. In this regard, it is understood that as long as commercial relations between Bornu and Tripolitania protect their functionalities, the transit trade of Sahara preserves its aliveness and thus local societies arrives at prosperous life but with the arrival of European Colonialism to the region, the network of these existing relations are destructed.

İttihatçılar ve İttihatçılık Uluslararası Sempozyumu
Düzenleyen: T.C. Atatürk Kültür Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Tarih Kurumu Başkanlığı
Ankara, 2014

Tüm çabalarına rağmen Osmanlı Devleti’nin Avrupalı devletler karşısındaki yenilgileri XX. yüzyılın başında da devam etmiştir. Bu durumu fırsata dönüştürmek isteyen İtalya İngiltere ve Fransa’nın yayılmacı siyasetinden esinlenerek Osmanlı’nın Kuzey Afrika’daki son toprağı olan Trablusgarp’ı ele geçirmek üzere Osmanlı’ya açtığı savaşı kazanarak burayı Osmanlı’dan almıştır. Bu savaş, öncesi ve sonrası ile Arap şairlerin gündeminde önemli bir yer işgal etmiştir. Bu bildiride Trablusgarp Savaşı’nın Arap şiirindeki yansımaları ve Hicazlı bir şairin, yaşadığı bölgenin dinî ve siyasî atmosferi altında bu savaşın sebep ve sonuçlarına yönelik söylediği Nasîha li-Âli Osman isimli şiir incelenecektir.

Anahtar Kelimeler: Trablusgarp Savaşı, Arap Şiiri, İbrahim el-Üskûbî, Nasîha li-Âli Osman, Osmanlı, İttihat ve Terakkî

ABSTRACT

Despite all efforts the defeat of the Ottoman Empire against the European Countries continued at the beginning of the 20th century. Italy affected by the imperialistic policies of England and France, declared war to the Ottoman’s and besieged Trablusgarp. This war was in the agenda of Arabic poets before and after the war. The present article is about the reflections of Trablusgarp war in Arabic poetry and about reason and results of the war in Nasîha li-Ali Osman writting by a poet from Madina under the influence of the religious and political atmosphere of this region.

Key Words: Trablusgarp War, Arabic poetry, Ibrahim el-Uskubi, Nasiha li-Ali Osman, Ottoman Empire, Committee of Union and Progress