sarva-siddhānta-saṅgrahaḥ

Edition used: (ed) Prem Sundar Bose. Calcutta, 1929.

Version 1.00
Entered by Jagat. Feb. 16, 2008
 sarva-siddhānta-saṅgrahaḥ

śaṅkarācārya-viracitaḥ1

(1)

atha upodghāta-prakaraṇaṁ

vādibhir darśanaiḥ sarvair dṛśyate yat tv anekadhā |

vedānta-vedyaṁ brahmedam eka-rūpam upāsmahe ||1||
aṅgopāṅgopavedāḥ syur vedasyaivopakārakāḥ |
dharmārtha-kāma-mokṣāṇām āśrayāḥ syuś caturdaśa ||2||
vedāṅgāni ṣaḍ etāni śikṣā vyākaraṇaṁ tathā |
niruktaṁ jyotiṣaṁ kalpaś chando-vicitir ity api ||3||
mīmāṁsā nyāya-śāstraṁ ca purāṇaṁ smṛtir ity api |
catvāry etāny upāṅgāni bahiraṅgāni tāni vai ||4||
āyur-vedo’rtha-vedaś ca dhanur-vedas tathaiva ca |
gāndharva-vedaś cety evam upavedāś caturvidhāḥ ||5||
śikṣā śikṣayati vyaktaṁ vedoccāraṇa-lakṣaṇam |
vakti vyākaraṇaṁ tasya saṁhitā-pada-lakṣaṇam ||6||
vakti tasya niruktaṁ tu pada-nirvacanaṁ sphuṭam |
jyotiḥ-śāstraṁ vadaty atra kālaṁ vaidika-karmaṇām ||7||
kramaṁ karma-prayogāṇāṁ kalpa-sūtraṁ prabhāṣate |
mātrākṣarāṇāṁ saṅkhyoktā chando-vicitibhis tathā ||8||
mīmāṁsā sarva-vedārtha-pravicāra-parāyaṇā |
nyāya-śāstraṁ pramāṇādi-sarva-lakṣaṇa-tatparam ||9||
purāṇaṁ naṣṭa-śākhasya vedārthasyopabṛṁhaṇam |
kathā-rūpeṇa mahatāṁ puruṣārtha-pravartakam ||10||
varṇāśramānurūpeṇa dharmādharma-vibhāgataḥ |
dharma-śāstram anuṣṭheya-dharmāṇāṁ tu niyāmakam ||11||
hetu-liṅgauṣadha-skandhair āyur ārogya-darśakaḥ |
āyurvedo hy anuṣṭheyaḥ sarveṣāṁ tena bodhyate ||12||
artha-vedo’nna-pānādi-pradāna-sukha-tatparaḥ |
dakṣiṇājya-puroḍāśa-caru-sampādanādibhiḥ ||13||
tat-pālanāc catur-varga-puruṣārtha-prasādhakaḥ |
dhanur-vedo bhavaty atra paripanthi-nirāsakaḥ ||14||
1
In verse 1.22, the title bhagavat-pāda is mentioned. The great Saṅkarācārya being frequently
refered to by this epithet, it can be presumed that he is not the author of this work, as he could
not have used the word in reference to himself. One of the commentaries explains the epithet to
mean Govinda, the guru of Śaṅkara. If this explanation be correct, then the objection to taking
Śaṅkara as the author is obviated. But then, no bhāṣya on the Vedānta written by Govinda is
known to us. Prof. Rangacharya observes that the Pramāṇattiraṭṭu of Maṇavālamāmuni (14-15th
centuries) states the Sarva-siddhānta-saṅgraha to be Śaṅkara’s work. It is probable that the
author of this work is some Śaṅkarācārya other than the great advaita protagonist. (Prema
Sundar Bose, p.75)
sapta-svara-prayogo hi sāma-gāndharva-vedayoḥ |
sameto laukiko yogo vaidikasyopakārakaḥ ||15||
aṅgopāṅgopavedānām evaṁ vedaika-śeṣatā |
caturdaśasu vidyāsu mīmāṁsaiva garīyasī ||16||
viṁśaty-adhyāya-yuktā sā pratipādyārthato dvidhā |
karmārthā pūrva-mīmāṁsā dvādaśādhyāya-vistṛtā ||17||
asyāṁ sūtraṁ jaiminīyaṁ śāvaraṁ bhāṣyam asya tu |
mīmāṁsā-vārtikaṁ bhāṭṭaṁ bhaṭṭācārya-kṛtaṁ hi tat ||18||
tac-chiṣyo’py alpa-bhedena śavarasya matāntaram |
prabhākara-guruś cakre tad dhi prābhākaraṁ matam ||19||
bhavaty uttara-mīmāṁsā tv aṣṭādhyāyī dvidhā ca sā |
devatājñāna-kāṇḍābhyāṁ vyāsa-sūtraṁ dvayoḥ samam ||20||
pūrvādhyāya-catuṣkeṇa mantra-vācyā ca devatā |
saṅkarṣaṇoditā tad dhi devatākāṅkṣam ucyate ||21||
bhāṣyaṁ caturbhir adhyāyair bhagavat-pāda-nirmitam |
cakre vivaraṇaṁ tasya tad vedāntaṁ pracakṣate ||22||
akṣapādaḥ kaṇādaś ca kapilo jaiminis tathā |
vyāsaḥ patañjaliś caite vaidikāḥ sūtra-kārakāḥ ||23||
bṛhaspatyārhatau buddho veda-mārga-virodhinaḥ |
eteṣv adhikṛtān vakṣye sarve śāstra-pravartakāḥ ||24||
vedāprāmāṇya-siddhāntā bauddha-lokāyatārhatāḥ |
yuktyā nirasanīyās te veda-prāmāṇya-vādibhiḥ ||25||

—o)0(o—

(2)

atha lokāyatika-pakṣa-prakaraṇaṁ

lokāyatika-pakṣe tu tattvaṁ bhūta-catuṣṭayam |

pṛthivy-āpas tathā tejo vāyur ity eva nāparam ||1||
pratyakṣa-gamyam evāsti nāsty adṛṣṭam adṛṣṭataḥ |
adṛṣṭa-vādibhiś cāpi nādṛṣṭaṁ dṛṣṭam ucyate ||2||
kvāpi dṛṣṭam adṛṣṭaṁ ced adṛṣṭaṁ bruvate katham |
nityādṛṣṭaṁ k? matsyāt śaśa-śṛṅgādibhiḥ samam ||3||
na kalpyo sukha-duḥkhābhyāṁ dharmādharmau parair iha |
svabhāvena sukhī duḥkhī jano’nyatraiva kāraṇam ||4||
śikhinaś citrayet ko vā kokilān kaḥ prakūjayet |
svabhāva-vyatirekeṇa vidyate nātra kāraṇam ||5||
sthūlo’haṁ taruṇo vṛddho yuvety ādi-viśeṣaṇaiḥ |
viśiṣṭo deha evātmā na tato’nyo vilakṣaṇaḥ ||6||
jaḍa-bhūta-vikāreṣu caitanyaṁ yat tu dṛśyate |
tāmbūla-pūga-cūrṇānāṁ yogād rāga ivotthitam ||7||
iha-lokāt paro nānyaḥ svargo’sti narako na vā |
śiva-lokādayo mūḍhaiḥ kalpyante’nyaiḥ pratārakaiḥ ||8||
svargānubhūtir mṛṣṭāṣṭir dvyaṣṭa-varṣa-vadhū-gamaḥ |
sūkṣma-vastra-sugandha-srak-candanādi-niṣevaṇam ||9||
narakānubhavo vairi-śastra-vyādhy-ādy-upadravaḥ |
mokṣas tu maraṇaṁ tac ca prāṇa-vāyu-nivartanam ||10||
atas tad-arthaṁ nāyāsaṁ kartum arhati paṇḍitaḥ |
tapobhir upavāsādyair mūḍha eva praśuṣyati ||11||
pātivratyādi-saṅketo buddhimad-durbalaiḥ kṛtaḥ |
suvarṇa-bhūmi-dānādi mṛṣṭāmantraṇa-bhojanam |
kṣut-kṣāma-kukṣibhir lokair daridrair upakalpitam ||12||
devālaya-prayā-satra-kūpārāmādi-karmaṇām |
praśaṁsā kurvate nityaṁ pānthā eva na cāpare ||13||
agnihotraṁ trayo vedās tridaṇḍaṁ bhasma-guṇṭhanam |
buddhi-pauruṣa-hīnānāṁ jīviketi bṛhaspatiḥ ||14||
kṛṣi-gorakṣa-vāṇijya-daṇḍa-nīty-ādibhir budhaḥ |
dṛṣṭair eva sadopāyair bhogān anubhaved bhuvi ||15||

—o)0(o—

(3)

atha ārhata-pakṣa-prakaraṇaṁ

lokāyatika-pakṣo’yam ākṣepyaḥ sarva-vādinām |

sva-pakṣeṇa kṣipaty eṣa tat-pakṣaṁ kṣapaṇo2’dhunā ||1||
agner auṣṇyam apāṁ śaityaṁ kokile madhuraḥ svaraḥ |
ity ādy eka-prakāraḥ syāt svabhāvo nāparaḥ kvacit ||2||
kādācitkaṁ sukhaṁ duḥkhaṁ svabhāvo nātmano mataḥ |
dharmādharmāv atas tābhyām adṛṣṭāv iti niścitau ||3||
adṛṣṭasyātra dṛṣṭatvaṁ nādṛṣṭatvaṁ bhaved iti |
tvayokta-doṣo na syān me tat sidhyaty āgamādyataḥ ||4||
adṛṣṭam agnim ādātuṁ dhūmaṁ dṛṣṭvopadhāvatā |
dhūmenāgny-anumānaṁ tu tvayāpy aṅgīkṛtaṁ nanu ||5||
pratyakṣeṇānumānena paśyanty atrāgamena ca |
dṛṣṭādṛṣṭaṁ janāḥ spaṣṭam āhatāgama-saṁsthitāḥ ||6||
siddhā baddhā nārakīyā iti syuḥ puruṣās tridhā |
kecit parama-siddhāḥ syuḥ kecin mantrair mahauṣadhaiḥ ||7||
gurūpadiṣṭa-mārgeṇa jñāna-karma-samuccayāt |
mokṣo bandhād viraktasya jāyate bhuvi kasyacit ||8||
arhatām akhilaṁ jñātuṁ karmārjita-kalevaraiḥ |
āvṛtir bandhanaṁ muktiḥ nirāvaraṇatātmanām ||9||
pudgalāpara-saṁjñais tu dharmādharmānugāmibhiḥ |
paramāṇubhir ābaddhāḥ sarva-dehāḥ sahendriyaiḥ ||10||
sva-dehamānā hy ātmāno mohād dehābhimāninaḥ |
krimi-kīṭādi-hasty-anta-deha-pañjara-vartinaḥ ||11||
ātmāvaraṇa-dehasya vastrādy-āvaraṇāntaram |
na tv ayaṁ yadi gṛhṇāti tasyāpīty anavasthitiḥ ||12||
2
jainaḥ
prāṇi-jātam ahiṁsanto mano-vāk-kāya-karmabhiḥ |
dig-ambarāś caranty eva yogino brahma-cāriṇaḥ ||13||
mayūra-piccha-hastās te kṛta-vīrāsanādikāḥ |
pāṇi-pātreṇa bhuñjānā lūna-keśāś ca mauninaḥ ||14||
munayo nirmalāḥ śuddhāḥ praṇatāghaugha-bhedinaḥ |
pūjā-japa-parā nityam ācāryānugatās tadā ||15||
nirāvaraṇa evaiṣām īśvaro’nanta-śaktimān |
tadīya-mantra-phalado mokṣa-mārgo’pi tat-kṛtaḥ |
sarvair viśvasanīyaḥ syāt sa sarvajño jagad-guruḥ ||16||

—o)0(o—

(4)

atha bauddha-pakṣa-prakaraṇaṁ,

mādhyamika-matam

bauddhāḥ kṣapaṇakācārya-praṇītam api sāmpratam |

pakṣaṁ pratikṣipanty atra lokāyita-mataṁ yathā ||1||
caturṇāṁ mata-bhedena bauddha-śāstraṁ caturvidham |
adhikārānurūpeṇa tatra tatra pravartakam ||2||
jñānam eva hi sā buddhir na cāntaḥkaraṇaṁ matam |
jānāti budhyate ceti paryāyatva-prayogataḥ ||3||
trayāṇāṁ bauddhānāṁ buddhir asty avivādataḥ |
bauddhārtho’sti dvayor eva vivādo’nyatra tad yathā ||4||
pratyakṣa-siddhaṁ bāhyārtham asau vaibhāṣiko’bravīt |
buddhy-ākārānumeyo’rtho bāhyaḥ sautrāntikoditaḥ ||5||
buddhi-mātraṁ vadaty atra yogācāro na cāparam |
nāsti buddhir apīty āha vādī mādhyamikaḥ kila ||6||
na san nāsan na sad-asan na cobhayābhyāṁ vilakṣaṇam |
catuṣkoṭi-vinirmuktaṁ tattvaṁ mādhyamikā viduḥ ||7||
yad asat-kāraṇais tan na jāyate śaśa-śṛṅgavat |
sataś cotpattir iṣṭā cej janitaṁ janayed ayam ||8||
ekasya sad-asad-bhāvo vastuno nopapadyate |
ekasya sad-asadbhyo’pi vailakṣaṇyaṁ na yuktimat |
catuṣkoṭi-vinirmuktaṁ śūnyaṁ tattvam iti sthitam ||9||
jātir jātimatī bhinnā na vety atra vicāryate |
bhinnā cet sā ca gṛhyeta vyaktibhyo’ṅgulavat pṛthak ||10||
avicārita-saṁsiddhā vyaktiḥ sā pāramāṇukī |
svarūpaṁ paramāṇūnāṁ vācyaṁ vaiśeṣikādibhiḥ ||11||
ṣaṭkena yugapad yogāt paramāṇoḥ ṣaḍ-aṁśatā |
ṣaṇṇāṁ samāna-deśatvāt piṇḍaḥ syād aṇu-mātrakaḥ ||12||
brāhmaṇatvādi-jātiḥ kiṁ veda-pāṭhena janyate |
saṁskārair vā dvayenātha tat sarvaṁ nopapadyate ||13||
veda-pāṭhena cet kaścit śūdro deśāntaraṁ gataḥ |
samyak paṭhita-vedopi brāhmaṇatvam avāpnuyāt ||14||
sarva-saṁskāra-yukto’tra vipro loke na dṛśyate |
catvāriṁśat tu saṁskārā viprasya vihitā yataḥ ||15||
eka-saṁskāra-yuktaś ced vipraḥ syād akhilo janaḥ |
jāti-vyaktyātmako’rtho’tra nāsty evāto nirūpyate ||16||
vijñānam api nāsty atra jñeyābhāve samutthite |
ato mādhyamiko vakti sarva-śūnyaṁ vicāritam ||17||

—o)0(o—

(5)

atha yogācāra-matam

atra mādhyamikenoktaṁ śūnyatvaṁ śūnya-vādinā |

nirālambana-vādī tu yogācāro nirasyati ||1||
tvayokta-sarva-śūnyatve pramāṇaṁ śūnyam eva te |
ato vāde’dhikāras te na pareṇopapadyate ||2||
sva-pakṣa-sthāpanaṁ tadvat para-pakṣasya dūṣaṇam |
kathaṁ karoty atra bhavān viparītaṁ vaden na kim ||3||
avibhāgo hi buddhyātmā viparyāsita-darśanaiḥ |
grāhya-grāhaka-saṁvitti-bhedavān iva lakṣyate ||4||
māna-meya-phalādy-uktaṁ jñāna-dṛṣṭy-anusārataḥ |
adhikāriṣu jāteṣu tattvam apy upadekṣyati ||5||
buddhi-svarūpam ekaṁ hi vastv asti paramārthataḥ |
pratimānasya nānātvān na caikatvaṁ vihanyate ||6||
parivrāṭ-kāmuka-śunām ekasyāṁ pramadā-tanau
kuṇapaṁ kāminī bhakṣyam iti tisro vikalpanā ||7||
athāpy ekaiva sā bālā buddhi-tattvaṁ tathaiva naḥ |
tad anyad yat tu jātyādi tan-nirākriyatāṁ tvayā ||8||
kṣaṇikā buddhir ekā tu tridhā bhrāntair vikalpitā |
svayaṁ-prakāśa-tattva-jñair mumukṣubhir upāsyate ||9||

—o)0(o—

(6)

atha sautrāntika-matam

vijñāna-mātram atroktaṁ yogācāreṇa dhīmatā |

jñānaṁ jñeyaṁ vinā nāsti bāhyārtho’py asti tena naḥ ||1||
nīla-pītādibhiś citrair buddhy-ākārair ihāntaraiḥ |
sautrāntika-mate nityaṁ bāhyārthas tv anumīyate ||2||
kṣīṇāni cakṣur-ādīni rūpādiṣv eva pañcasu |
na ṣaṣṭham indriyaṁ tasya grāhakaṁ vidyate bahiḥ ||3||
ṣaḍ-aṁśatvaṁ tvayāpādya paramāṇor nirākṛtiḥ |
yuktas tenāpi bāhyārtho na ced jñānaṁ na sambhavet ||4||
ākāśa-dhātur asmābhiḥ paramāṇur itīritaḥ |
sa ca prajñāpti-mātraṁ syān na ca vastv-antaraṁ matam ||5||
sarve padārthāḥ kṣaṇikā buddhy-ākāra-vijṛmbhitā |
idam ity eva bhāvās te’py ākārānumitāḥ sadā ||6||
viṣayatva-virodhas tu kṣaṇikatve’pi nāsti naḥ |
viṣayatvaṁ hi hetutvaṁ jñānākārārpaṇa-kṣamam ||7||

—o)0(o—

(7)

atha vaibhāṣika-matam

sautrāntika-matād alpa-bhedo vaibhāṣike mate |

pratyakṣatvaṁ tu bāhyasya kvacid evānumeyatā ||1||
pūrvāparānubhāvena puñjībhūtāḥ sahasraśaḥ |
paramāṇava evātra bāhyārtha-ghanavat sthitāḥ ||2||
dūrād eva vanaṁ paśyan gatvā tasyāntikaṁ punaḥ |
na vanaṁ paśyati kvāpi vallī-vṛkṣātirekataḥ ||3||
mṛdo ghaṭatvam āyānti kapālatvaṁ tu te ghaṭāḥ |
kapālāni ca cūrṇatvaṁ te punaḥ paramāṇutām ||4||
caturṇām api bauddhānām aikyam adhyātma-nirṇaye |
vyāvahārika-bhedena vivadante parasparam ||5||
buddhi-tattve sthitā bauddhā buddhi-vṛttir dvidhā matā |
jñānājñānātmikā ceti tatra jñānātmikā nijā ||6||
mūlājñāna-nimittānyā skandhāyatana-dhātujā |
prapañca-jātam akhilaṁ śarīraṁ bhuvanātmakam ||7||
pañca-skandhā bhavanty atra dvādaśāyatanāni ca |
sarveṣām api bauddhānāṁ tathāṣṭādaśa dhātavaḥ ||8||
jñāna-saṁskāra-saṁjñānāṁ vedanā-rūpayor api |
samūhaḥ skandha-śabdārthaḥ tat-tat-santati-vācakaḥ ||9||
jñāna-santatir evātra vijñāna-skandha ucyate |
saṁskāra-skandha ity ukto vāsanānāṁ tu saṁhatiḥ ||10||
sukha-duḥkhātmikā buddhis tathāpekṣātmikā ca sā |
vedanā-skandha ity uktaḥ saṁjñā-skandhas tu nāma yat ||11||
rūpa-skandho bhavaty atra mūrti-bhūtasya saṁhatiḥ |
rūpasyopacayaḥ stambha-kumbhādir aṇu-kalpitaḥ ||12||
pṛthivyāḥ sthairya-rūpādi dravatvādi bhaved apām |
uṣṇatvaṁ tejaso dhātor vāyu-dhātos tu śītatā ||13||
eṣāṁ caturṇāṁ dhātūnāṁ varṇa-gandha-rasaujasām |
piṇḍāj jātāḥ pṛthivy-ādyāḥ paramāṇu-cayā amī ||14||
śrotraṁ tvak cakṣuṣī jihvā ghrāṇaṁ pratyaya-pañcakam |
vāk-pāda-pāṇi-pāyv-ādi jñeyaṁ kāraka-pañcakam ||15||
sāmudāyika-caitanyaṁ buddhiḥ syāt karaṇaṁ manaḥ |
kalpitaṁ bhrānta-dṛṣṭyaiva śarīra-bhuvanātmakam ||16||
bauddha-śāstra-prameyaṁ tu pramāṇaṁ dvividhaṁ matam |
kalpanāpoḍham abhrāntaṁ pratyakṣaṁ kalpanā punaḥ ||17||
nāma-jāti-guṇa-dravya-kriyā-rūpeṇa pañcadhā |
liṅga-darśanato jñānaṁ liṅginy atrānumānatā ||18||
caturvidhaṁ yad ajñānaṁ pramāṇābhyāṁ nivartate |
naṣṭe caturvidhe’jñāne mūlājñānaṁ nivartate ||19||
mūlājñāna-nivṛttau ca viśuddha-jñāna-santatiḥ |
śuddha-buddhy-aviśeṣo hi mokṣo buddha-munīritaḥ ||20||

utpatti-sthiti-bhaṅga-doṣa-rahitāṁ sarvāśayonmūlinīṁ
grāhotsarga-viyoga-yoga-janitāṁ nābhāva-bhāvānvitām |
tām anta-dvaya-varjitāṁ nirupamām ākāśavan nirmalāṁ
prajñāṁ pāramitāṁ dhanasya jananīṁ śṛṇvantu buddhy-arthinaḥ ||21||

atistuti-parair ukto yas tu vaiśeṣikādibhiḥ |

īśvaro neṣyate’smābhiḥ sa nirākriyate’dhunā ||22||
heyopādeyam arthaṁ ca mokṣopāyaṁ ca vetti yaḥ |
sa eva naḥ pramāṇaṁ syān na sarvajñas tvayeritaḥ ||23||
dūraṁ paśyatu vā mā vā tattvam iṣṭaṁ prapaśyatu |
pramāṇaṁ dūra-darśī ced vayaṁ gṛdhnān upāsmahe ||24||
deśe pipīlikādīnāṁ saṅkhyājñaḥ kaścid asti kim |
sarva-kartṛtvam īśasya kathitaṁ nopapadyate ||25||
yadi syāt sarva-kartāsāv adharme’pi pravartayet |
ayuktaṁ kārayan lokān kathaṁ yukte pravartayet ||26||
upekṣaiva ca sādhūnāṁ yuktāsādhau kriyā bhavet |
na kṣata-kṣāra-vikṣepaḥ sādhūnāṁ sādhu-ceṣṭitam ||27||
īśvareṇaiva śāstrāṇi sarvāṇy adhikṛtāni cet |
kathaṁ pramāṇaṁ tad vākyaṁ pūrvāpara-parāhatam ||28||
kārayed dharma-mātraṁ ced eka-śāstra-pravartakaḥ |
kathaṁ prādeśikasyāsya sarva-kartṛtvam ucyate ||29||
īśaḥ prayojanākāṅkṣī jagat sṛjati vā na vā |
kāṅkṣate ced asampūrṇo no cen naiva pravartate ||30||
pravartate kim īśas te bhrāntavan niṣprayojane |
chāgādīnāṁ purīṣāder vartulīkaraṇena kim ||31||
krīḍārtheyaṁ pravṛttiś cet krīḍate kiṁ nu bālavat |
ajasraṁ krīḍatas tasya duḥkham eva bhavaty alam ||32||
ajño jantur anīśo’yam ātmanaḥ sukha-duḥkhayoḥ |
īśvara-prerito gacchet svargaṁ vā śvabhram3 eva vā ||33||
tapta-lauhābhitāpādyair īśenālpa-sukhecchunā |
prāṇino narake kaṣṭe bata prāṇair viyojitā ||34||
vara-pradāne śaktaś cet brahma-hatyādi-kāriṇe |
svargaṁ dadyāt svatantraḥ syān narakaṁ soma-yājine ||35||
karmānuguṇa-dātā ced īśaḥ syād akhilo janaḥ |
dāne svāntantrya-hīnaḥ san sarveśaḥ katham ucyate ||36||
3
narakam
evaṁ naiyāyikādy-ukta-sarvajñeśa-nirākriyā |
heyopādeya-mātrajño grāhyo buddha-munis tataḥ ||37||
caityaṁ vandeta caityādyā dharmā buddhāgamoditāḥ |
anuṣṭheyā na yāgādyā vedādy-āgama-coditāḥ ||38||
kriyāyāṁ devatāyāṁ ca yoge śūnya-pade kramāt |
vaibhāṣikādayo bauddhāḥ sthitāś catvāra eva te ||39||

—o)0(o—

(8)

atha vaiśeṣika-pakṣaḥ

nāstikān veda-bāhyāṁs tu bauddha-lokāyatārhatān |

nirākaroti vedārtha-vādī vaiśeṣiko’dhunā ||1||
veda-mārga-paribhraṣṭā viśiṣṭāḥ para-darśane |
bauddhādayo viśiṣṭās te na bhavanti dvijāḥ punaḥ ||2||
ato buddhādibhir nityaṁ veda-brāhmaṇa-nindayā |
ātma-vañcakatā kaṣṭā sarvatrāghoṣitā bhuvi ||3||
pramāṇam eva vedāḥ syuḥ sarveśvara-kṛtatvataḥ |
sa eva karma-phalado jīvānāṁ pāriśeṣyataḥ ||4||
jīvā vā jīva-karmāṇi prakṛtiḥ paramāṇavaḥ |
neśate hy atra jīvānāṁ tat-tat-karma-phalārpaṇe ||5||
jīvāḥ karma-phalāvāptau śaktāś cet sva-sukhe ratāḥ |
aprārthaitāni duḥkhāni vārayantu prayatnataḥ ||6||
aśaktānyatra karmāṇi jīvānāṁ sva-phalārpaṇe |
acetanatvād agateḥ svargādi-phala-bhūmiṣu ||7||
nācetanatvāt prakṛteḥ phala-dātṛtva-sambhavaḥ |
acetanāḥ phalaṁ dātum aśaktāḥ paramāṇavaḥ ||8||
kālo’py acetanas teṣāṁ na hi karma-phala-pradaḥ |
ato’nyaḥ phalado loke bhavaty ebhyo vilakṣaṇaḥ ||9||
sa tu prāṇi-viśeṣāṁś ca deśān api tad-āśrayān |
jānan sarvajña eveṣṭo nānye bauddhādi-saṁmatāḥ ||10||
ajānan prāṇino loke heyopādeya-mātravit |
prādeśiko na sarvajño nāsmad-ādi-vilakṣaṇaḥ ||11||
vedaika-deśaṁ dṛṣṭvā tu kārīrī4-vṛṣṭi-bodhakam |
adṛṣṭayoś ca viśvāsaḥ kāryaḥ svargāpavargayoḥ ||12||
kārīrīṣṭy-ukta-vṛṣṭiś ca draṣṭa-vyādṛṣṭa-nirṇaye |
jyotiḥ-śāstrokta-kālasya grahaṇaṁ tan-nidarśanam ||13||
dṛṣṭaika-deśa-prāmāṇyaṁ yat tūktaṁ saugatādibhiḥ |
tac ca vedād apahṛtaṁ sarva-loka-pratārakaiḥ ||14||
mantra-vyākaraṇaṁ dṛṣṭvā mantrā viracitāḥ punaḥ |
lipi-saṁmiśra-jātās te siddha-mantrās tathā kṛtāḥ ||15||
bauddhāgamebhyo dṛṣṭārthā na hṛtā vaidikaiḥ kvacit |
vedasyaiva ṣaḍ-aṅgāni yataḥ śikṣādikāni vai ||16||
4
karīrīṣṭi = vṛṣṭi-janaka-yajña-viśeṣaḥ.
nānyāgamāṅgatā teṣāṁ na kvāpy uktā parair api |
ato veda-balīyastvaṁ nāstikāgama-sañcayāt ||17||
ṣaṭ-padārtha-parijñānān mokṣaṁ vaiśeṣikā viduḥ |
tad-antar-gata eveśo jīvāḥ sarvam idaṁ jagat ||18||
dravyaṁ guṇas tathā karma sāmānyaṁ yat parāparam |
viśeṣaḥ samavāyaś ca ṣaṭ-padārthā iheritāḥ ||19||
pṛthivy-āpas tathā tejo vāyur ākāśam eva ca |
dik-kālātma-manāṁsīti nava dravyāṇi tan-mate ||20||
pṛthivī gandhavaty āpaḥ sarasās tejasaḥ prabhā |
anuṣṇāśīta-saṁsparśo vāyuḥ śabda-guṇaṁ nabhaḥ ||21||
dik pūrvāpara-dhī-liṅgā kālaḥ kṣipra-cirāgataḥ |
ātmāhaṁ-pratyayāt siddho mano’ntaḥkaraṇaṁ matam ||22||
ayogam anya-yogaṁ ca muktā dravyāśritā guṇāḥ |
caturvimśatidhā bhinnā guṇās te’pi yathā-kramāt ||23||
śabdaḥ sparśo raso rūpaṁ gandha-saṁyoga-vegatāḥ |
saṅkhyā-dravatva-saṁskāra-parimāṇa-vibhāgatāḥ ||24||
prayatna-sukha-duḥkhecchā-buddhi-dveṣa-pṛthak-kṛtāḥ |
paratvaṁ cāparatvaṁ ca dharmādharmau ca gauravam ||25||
ime guṇāś caturvimśaty atha karma ca pañcadhā |
prasārākuñcanotkṣepā gaty-avakṣepaṇe iti ||26||
paraṁ cāparam ity atra sāmānyaṁ dvividhaṁ matam |
paraṁ sattādi sāmānyaṁ dravyatvādy-aparaṁ matam ||27||
paraspara-viveko’tra dravyāṇāṁ yais tu gamyate |
viśeṣā iti te jñeyā dravyam eva samāśritāḥ ||28||
sambandhaḥ samavāyaḥ syāt dravyāṇāṁ tu guṇādibhiḥ |
ṣaṭ padārthā ime jñeyās tan-mayaṁ sakalaṁ jagat ||29||
teṣāṁ sādharmya-vaidharmya-jñānaṁ mokṣasya sādhanam |
dravyāntargata evātmā bhinno jīva-paratvataḥ ||30||
devā manuṣyās tiryañco jīvās tv anyo maheśvaraḥ |
tadājñapta-kriyāṁ kurvan mucyate’nyas tu badhyate ||31||
śruti-smṛtītihāsādyaṁ purāṇaṁ bhāratādikam |
īśvarājñeti vijñeyā na laṅghyā vaidikaiḥ kvacit ||32||
tridhā pramāṇaṁ pratyakṣam anumānāgamāv iti |
tribhir etaiḥ pramāṇais tu jagat-kartāvagamyate ||33||
tasmāt tad-ukta-karmāṇi kuryāt tasyaiva tṛptaye |
bhaktyaivāvarjanīyo’sau bhagavān parameśvaraḥ ||34||
tat-prasādena mokṣaḥ syāt karaṇoparamātmakaḥ |
karaṇoparame tv ātmā pāṣāṇavad avasthitaḥ ||35||
duḥkha-sādhyaḥ sukhocchedī duḥkhocchedavad eva naḥ |
ataḥ saṁsāra-nirviṇṇo mumukṣur mucyate janaḥ ||36||
paścān naiyāyikas tarkaiḥ sādhayiṣyati naḥ śivam |
nātibhinnaṁ mataṁ yasmād āvayor veda-vādinoḥ ||37||

—o)0(o—

(9)
 atha naiyāyika-pakṣaḥ

naiyāyikasya pakṣo’tha saṅkṣepāt pratipādyate |

yat tarka-rakṣito vedo grastaḥ pāṣaṇḍa-durjanaiḥ ||1||
akṣapādaḥ prāmāṇādi-ṣoḍaśārtha-prabodhanāt |
jīvānāṁ muktim ācaṣṭe pramāṇaṁ ca prameyatā ||2||
nirṇayaḥ saṁśayo’nyaś ca prayojana-nidarśane |
siddhāntāvayavau tarko vādo jalpo vitaṇḍatā ||3||
hetv-ābhāsaṁ chalaṁ jātir nigraha-sthānam ity api |
pratykṣam anumānākhyam upamānāgamāv iti ||4||
catvāry atra pramāṇāni nopamānaṁ tu kasyacit |
pratyakṣam asmad-ādīnām asty anyad yoginām api ||5||
paśyanti yoginaḥ sarvam īśvarasya prasādataḥ |
svabhāveneśvaraḥ sarvaṁ paśyati jñāna-cakṣuṣā ||6||
yatnenāpi na jānanti sarveśaṁ māṁsa-cakṣuṣaḥ |
īśvaraṁ sādhayaty etad anumānam iti sphuṭam ||7||
bhūr bhūdharādikaṁ sarvaṁ sarvavit kartṛ-pūrvakam |
kāryatvād vaṭavac ceti jagat-kartānumīyate ||8||
kāryatvam apy asiddhaṁ cet kṣmādeḥ sāvayavatvataḥ |
ghaṭa-kuḍyādivac ceti kāryatvam api sādhyate ||9||
dṛṣṭānta-siddha-dehāder dharmādharma-prasaṅgataḥ |
na viśeṣa-virodho’tra vācyo bhaṭṭādibhiḥ kvacit ||10||
utkarṣa-sama-jātitvāt samyag-doṣo na tādṛśaḥ |
kāryatva-mātrāt kartṛtva-mātram evānmīyate ||11||
dṛṣṭānta-stha-viśeṣais tvaṁ virodhaṁ yadi bhāṣase |
dhūmenāgny-anumānasya hy abhāvo’pi prasajyate ||12||
aśarīro’pi kurute śivaḥ kāryam ihecchayā |
dehānapekṣo dehaṁ svaṁ yathā ceṣṭayate janaḥ ||13||
icchā-jñāna-prayatnākhyā maheśvara-guṇās trayaḥ |
śarīra-rahite’pi syuḥ paramāṇu-svarūpavat ||14||
kāryaṁ kriyāṁ vinā nātra sā kriyā yatna-pūrvikā |
kriyātvāt sādhyate’smābhir asmad-ādi-kriyā yathā ||15||
sarvajñīya-kriyodbhūta-kṣmādi-kāryopapattibhiḥ |
īśvarāsattvam uktaṁ yan nirastaṁ pāriśeṣyataḥ ||16||
yathā vaiśeṣikeṇeśaḥ pāriśeṣyeṇa sādhitaḥ |
tat-tarko’trānusandheyaḥ samānaṁ śāstram āvayoḥ ||17||
kāla-karma-pradhānāder acaitanyāt śivo’paraḥ |
alpajñatvāt tu jīvānāṁ grāhyaḥ sarvajña eva saḥ ||18||
sarvajñeśa-praṇītatvād veda-prāmāṇyam iṣyate |
smṛty-ādīnāṁ pramāṇatvaṁ tan-mūlatvena sidhyati ||19||
śrautaṁ smārtaṁ ca yat karma yathāvad iha kurvatām |
svargāpavargau syātāṁ hi naiva pāṣaṇḍināṁ kvacit ||20||
traiyambakādibhir mantrair api devo maheśvaraḥ |
anuṣṭhānopayuktārtha-smārakaiḥ pratipādyate ||21||
kārīrīṣṭy-artha-vṛṣṭy-ādi dṛṣṭvā svargāpavargayoḥ |
viśvāso’dṛṣṭayoḥ kāryaḥ karaṇādyaiḥ añcitaḥ ||22||
apramāṇam aśeṣaṁ ca śāstraṁ buddhādi-kalpitam |
syād anāpta-praṇītatvād unmattānāṁ yathā vacaḥ ||23||
bīja-praroha-rakṣāyai vṛtiḥ kaṇṭakinī yathā |
vedārtha-tattva-rakṣārthaṁ kṛtā tarka-mayī vṛtiḥ ||24||
pramāṇānugrāhakas tarkaḥ sa kathā-traya-saṁyutaḥ |
vādo jalpo vitaṇḍeti tisra eva kathā matāḥ ||25||
ācāryeṇa tu śiṣyasya vādas tattva-bubhutsayā |
jayaḥ parājayo nātra tau tu jalpa-vitaṇḍayoḥ ||26||
vādo tu prativādī ca prāśnikasya sabhāpatiḥ |
catvāry aṅgāni jalpasya vitaṇḍāyās tathaiva ca ||27||
sad-uttarāparijñānāt parājaya-bhaye sati |
jayec chalena jātyā vā prativādo tu vādinām ||28||
chalaṁ jātiṁ bruvāṇasya nigraha-sthānam īrayet |
nigraha-sthānam ity uktaṁ kathā-viccheda-kārakam ||29||
tatropacāra-sāmānya-vāk-pūrvaṁ trividhaṁ chalam |
caturveda-vid ity ukte kasmiṁścid vādinā dvije |
kim atra citraṁ brāhmaṇye caturveda-jñatocitā ||30||
evaṁ sāmānya-dṛṣṭyā tu dūṣite prativādinā |
veda-vākyair anekāntaṁ nigraha-sthānam apy atha ||31||
nava-vastro baṭuś ceti vādy-ukte tatra vāk-chalam |
kuto’sya nava vāsāṁsīty ācakṣāṇasya nigrahaḥ ||32||
tātparya-vaiparītyena kalpitārthasya bādhanam |
svasya vyāghātakaṁ vākyaṁ dūṣaṇa-kṣamam eva vā |
uttaraṁ jātir ity āhuḥ caturviṁśati-bheda-bhāk ||33||
caturviṁśati-jātīnāṁ prayoktuḥ prativādinaḥ |
vaktavyaṁ nigraha-sthānam asad-uttara-vādinaḥ ||34||
yathā sādharmya-vaidharmyāt samotakarṣāpakarṣataḥ |
varṇyāvarṇya-vikalpāś ca prāpty-aprāptīti sādhyatāḥ ||35||
prasaṅga-pratidarśanānupapattiś ca saṁśayaḥ |
arthāpatty-aviśeṣau ca hetu-prakaraṇāhvayau ||36||
kāryopalabdhy-anupalabdhi-nityānityāś ca jātayaḥ |
sāmyāpādaka-hetutvāt samatā-jātayo matāḥ |
sad-uttarāparijñāne syād ekānta-parājayaḥ ||37||
evaṁ jalpa-vitaṇḍābhyāṁ veda-bāhyān nirasya tu |
vedaika-vihitaṁ karma kuryād īśvara-tṛptaye ||38||
tat-prasādāpta-yogena mumukṣur mokṣam āpnuyāt |
nityānandānubhūtiḥ syān mokṣe tu viṣayād ṛte ||39||
varaṁ vṛndāvane ramye śṛgālatvaṁ vṛṇomy aham |
vaiśeṣikokta-mokṣāt tu sukha-leśa-vivarjitāt ||40||
yo veda-vihitair yajñair īśvarasya prasādataḥ |
mūrcchām icchati yatnena pāṣāṇavad avasthitim ||41||
mokṣo hi hari-bhaktyāpta-yogeneti puroditaḥ |
aṣṭāv aṅgāni yogasya yamo’tha niyamas tathā ||42||
āsanaṁ pavanāyāmaḥ pratyāhāro’tha dhāraṇam |
dhyānaṁ samādhir ity evaṁ tat sāṅkhyo vistariṣyati ||43||
 —o)0(o—

(10)

atha prabhākara-pakṣaḥ

prabhākara-guroḥ pakṣaḥ saṅkṣepād atha kathyate |

tuṣṭāva pūrva-mīmāṁsām ācārya-spardhayāpi yaḥ ||1||
vedaika-vihitaṁ karma mokṣadaṁ nāparaṁ guroḥ |
badhyate sa hi lokas tu yaḥ kāmya-pratiṣiddhakṛt ||2||
vidhy-artha-vāda-mantraiś ca nāmadheyaiś caturvidhaḥ |
vedo vidhi-pradhāno’yaṁ dharmādharmāvabodhakaḥ ||3||
ātmā jñātavya ity-ādi-vidhayas tv āruṇe5 sthitāḥ |
yathāvad ātmanāṁ tatra bodhaṁ vidadhate sphuṭam ||4||
buddhīndriya-śarīrebhyo bhinna ātmā vibhur dhruvaḥ |
nānā-bhūtaḥ pratikṣeptram artha-jñāneṣu bhāsate ||5||
ghaṭaṁ jānāmy ahaṁ spaṣṭam ity atra yugapat trayam |
ghaṭo viṣaya-rūpeṇa kartāhaṁ-pratyayāgataḥ |
svayaṁ-prakāśa-rūpeṇa jñānaṁ bhāti janasya hi ||6||
karaṇoparamān muktim āha vaiśeṣiko yathā |
duḥsahāsāra-saṁsāra-sāgarottaraṇotsukaḥ ||7||
prayatna-sukha-duḥkhecchā-dharmādharmādi-nāśataḥ |
pāṣāṇavad avasthānam ātmano muktim icchati ||8||
duḥkha-sādhya-sukhocchedo duḥkhocchedavad iṣyate |
nityānandānubhūtiś ca nirguṇasya na ceṣyate ||9||
na buddhi-bhedaṁ janayed ajñānāṁ karma-saṅginām |6
anyaḥ sannyāsināṁ mārgo jāghaṭīti na karmiṇām ||10||
tasmāt yāgādayo dharmāḥ kartavyā vihitā yataḥ |
anyathā pratyavāyaḥ syāt karmaṇy evādhikāriṇām ||11||
karma-mātraika-śaraṇāḥ śreyaḥ prāpsyanty anuttamam |
na devatā caturthy-anta-viniyogād ṛte parā ||12||
veda-bāhyān nirākṛtya bhaṭṭ.eṇair gate pathi |
cakre prabhākaraḥ śāstraṁ guruḥ karmādhikāriṇām ||13||

—o)0(o—

(11)

atha bhaṭṭācārya-pakṣaḥ

bauddhādi-nāstika-dhvasta-veda-mārgaṁ purā kila |

bhaṭṭācāryaḥ kumārāṁśaḥ sthāpayāmāsa bhū-tale ||1||
tyaktvā kāmya-niṣiddhe dve vihitācaraṇān naraḥ |
śuddhāntaḥkaraṇo jñānī paraṁ nirvāṇam ṛcchati ||2||
5
upaniṣatsu
6
gītā 3.26.
kāmya-karmāṇi kurvāṇaiḥ kāmya-karmānurūpataḥ |
janitvaivopabhoktavyaṁ bhūyaḥ kāmya-phalaṁ naraiḥ ||3||
kṛmi-kīṭādi-rūpeṇa janitvā tu niṣiddha-kṛt |
niṣiddha-phala-bhogau syād adho’dho narakaṁ vrajet ||4||
ato vicārya vijñeyau dharmādharmau vipaścitā |
codanaika-pramāṇau tau na pratyakṣādi-gocarau ||5||
vidhy-artha-vāda-mantraiś ca nāma-dheyaiś caturvidhaḥ |
vedo vidhi-pradhāno’yaṁ dharmādharmāvabodhakaḥ ||6||
nivartakaṁ niṣiddhād yat puṁsāṁ dharma-pravartakam |
vākyaṁ tac-codanā vede liḍ-loṭ-tavyādi-lāñchitam ||7||
niṣiddha-nindakaṁ yat tu vihitārtha-praśaṁsakam |
vākyam atrārtha-vādaḥ syād vidhy-aṁśatvāt pramāṇakam ||8||
karmāṅga-bhūtā mantrāḥ syur anuṣṭheya-prakāśakāḥ |
yāgāder nāma-bhūtāni nāmadheyāni hi śrutau ||9||
ātmā jñātavya ity-ādi-vidhayas tv āruṇeṣu ye |
bodhaṁ vidadhate brahmaṇyātmanāṁ paramātmani ||10||
dūṣayanty anumānābhyāṁ bauddhā vedam api sphuṭam |
tan-mūla-labdha-dharmāder apalāpas tu sidhyati ||11||
vedo’pramāṇaṁ vākyatvād rathyā-puruṣa-vākyavat |
athānāpta-praṇītatvād unmattānāṁ yathā vacaḥ ||12||
tad ayuktam imau hetū bhavetām aprayojakau |
vākyatva-mātrād vedasya na bhavaty apramāṇatā ||13||
anāpta-puruṣoktatvaṁ hetus te na prayojakaḥ |
syād anāptoktatā-mātrād aprāmāṇyaṁ na ca śruteḥ ||14||
nitya-vedasya cānāpta-praṇītatvaṁ na duṣyati |
vipralambhādayo doṣā vidyante puṁ-girāṁ sadā ||15||
vedasyāpauruṣeyatvād doṣāśaṅkaiva nāsti naḥ |
vedasyāpauruṣeyatvaṁ kecin naiyāyikādayaḥ ||16||
dūṣayantīśvarokt|atvān manyamānāḥ pramāṇatām |
pauruṣeyo bhaved vedo vākyatvād bhāratādivat ||17||
sarveśvara-praṇītatve prāmāṇyam api susthitam |
prāmāṇyaṁ vidyate neti pauruṣeyeṣu yujyate ||18||
vede vaktur abhāvāc ca tad vārtāpi sudurlabhā |
vedasya nityatā proktā prāmāṇyenopayujyate ||19||
sarveśvara-praṇītatvaṁ prāmāṇyasyaiva kāraṇam |
tad ayuktaṁ pramāṇena kenātreśvara-kalpanā ||20||
sa yady āgama-kalpaḥ syān nityo’nityaḥ kim āgamaḥ |
nityaś cet taṁ pratīśasya keyaṁ kartṛtva-kalpanā ||21||
anityāgama-pakṣe syād anyo’nyāśraya-dūṣaṇam |
āgamasya pramāṇatvam īśvaroktyeśvaras tataḥ ||22||
āgamāt sidhyatīty evam anyo’nyāśraya-dūṣaṇam |
svata eva pramāṇatvam ato vedasya susthiram ||23||
dharmādharmau ca vedaika-gocarāv ity api sthitam |
nanu vedaṁ vinā sākṣātkārāmalakavat sphuṭam ||24||
paśyanti yogino dharmaṁ kathaṁ vedaika-mānatā |
tad ayuktaṁ na yogī syād asmad-ādi-vilakṣaṇaḥ ||25||
so’pi pañcendriyaiḥ paśyan viṣayaṁ nātiricyate |
pratyakṣam anumānākhyam upamānam anantaram ||26||
arthāpattir abhāvaś ca na dharmaṁ bodhayanti vai |
tat-tad-indriya-yogena vartamānārtha-bodhakam ||27||
pratyakṣaṁ na hi gṛhṇāti so’py atītam anāgatam |
dharmeṇa nitya-sambandhi-rūpasyābhāvataḥ kvacit ||28||
nānumānam api vyaktaṁ dharmādharmāvabodhakam |
dharmādi-sadṛśābhāvād upamānam api kvacit ||29||
sādṛśya-grāhakaṁ naiva dharmādharmāvabodhakaṁ
sukhasya kāraṇaṁ dharmo duḥkhasyādharma ity api ||30||
arthāpattyātra sāmānya-mātre jñāne na duṣyati |
sāmānyam ananuṣṭheyaṁ kiṁ cātītaṁ tadā bhavet ||31||
yāgādayo hy anuṣṭheyā viśeṣā vidhi-coditāḥ |
abhāvākhyaṁ pramāṇaṁ na puṇyāpuṇya-prakāśakam ||32||
pramāṇa-pañcakābhāve tat sadā vartate yataḥ |
vedaika-gocarau tasmād dharmādharmāv iti sthitam ||33||
vedaika-vihitaṁ karma mokṣadaṁ nāparaṁ tataḥ |
mokṣārthī na pravarteta tatra kāmya-niṣiddhayoḥ ||34||
nitya-naimittike kuryāt pratyavāya-jihāsayā |
ātmā jñātavya ity-ādi-vidhibhiḥ pratipādite ||35||
jīvātmanāṁ prabodhas tu jāyate paramātmani |
pratyāhārādikaṁ yogam abhyasyan vihita-kriyaḥ ||36||
manaḥ karaṇakenātmā pratyakṣeṇāvasīyate |
bhinnābhinnātmakas tv ātmā govat sad-asad-ātmanaḥ ||37||
jīva-rūpeṇa bhinno’pi tv abhinnaḥ para-rūpataḥ |
asat syāt jīva-rūpeṇa sad-rūpaḥ para-rūpataḥ ||38||
śāvaleyādi-goṣv eva yathā gotvaṁ pratīyate |
paramātma tv anusyūta-vṛttir jīve’pi budhyatām ||39||
traiyāmbikādibhir mantraiḥ pūjyo dhyeyo mumukṣubhiḥ |
dhyātvaivāropitākāraṁ kaivalyaṁ so’dhigacchati ||40||
parānandānubhūtiḥ syān mokṣe tu viṣayād ṛte |
viṣayeṣu viraktāḥ syur nityānandānubhūtitaḥ |
gacchanty apunar āvṛttiṁ mokṣam eva mumukṣavaḥ ||41||

—o)0(o—

(12)

atha sāṅkhya-pakṣaḥ

sāṅkhya-darśana-siddhāntaḥ saṅkṣepād atha kathyate |

sāṅkhya-śāstraṁ dvidhā-bhūtaṁ seśvaraṁ ca nirīśvaram ||1||
cakre nirīśvaraṁ sāṅkhyaṁ kapilo’nyat patañjaliḥ |
kapilo vāsudevaḥ syād anantaḥ syāt patañjaliḥ ||2||
jñānena muktiṁ kapilo yogenāha patañjaliḥ |
yogī kapila-pakṣoktaṁ tattva-jñānam apekṣate ||3||
śruti-smṛtītihāseṣu purāṇe bhāratādike |
sāṅkhyoktaṁ dṛśyate spaṣṭaṁ tathā śaivāgamādiṣu ||4||
vyaktāvyakta-vivekena puruṣasyaiva vedanāt |
duḥkha-traya-nivṛttiḥ syād ekāntātyantato nṝṇam ||5||
duḥkham ādhyātmikaṁ cādhibhautikaṁ cādhidaivikam |
ādhyātmikaṁ mano-duḥkhaṁ vyādhayaḥ piṭakādayaḥ7 ||6||
ādhibhautikaṁ duḥkhaṁ syāt kītādi-prāṇi-sambhavam |
varṣātapādi-sambhūtaṁ duḥkhaṁ syād ādhidaivikam ||7||
ekāntātyantato duḥkhaṁ nivartetātma-vedanāt |
upāyāntarato mokṣaḥ kṣayātiśaya-saṁyutaḥ ||8||
na cauṣadhair na yāgādyaiḥ svargādi-phala-hetubhiḥ |
traiguṇya-viṣayair mokṣaḥ tattva-jñānād ṛte paraiḥ ||9||
pañcaviṁśati-tattvāni vyaktāvyaktādikāni yaḥ |
vetti tasyaiva vispaṣṭam ātma-jñānaṁ bhaviṣyati ||10||
pañcaviṁśati-tattvajño yatra kutrāśrame vaset |
jaṭī muṇḍī śikhī vāpi mucyate nātra saṁśayaḥ ||11||
pañcaviṁśati-tattvāni puruṣaḥ prakṛtir mahān |
ahaṅkāraś ca śabdaś ca sparśa-rūpa-rasās tathā ||12||
gandhaḥ śrotraṁ tvak ca cakṣur jihvā ghrāṇaṁ ca vāg api |
pāṇiḥ pādas tathā pāyur upasthaś ca manas tathā ||13||
pṛthivy-āpas tathā tejo vāyur ākāśam ity api |
sarvaṁ hi prakṛteḥ kāryaṁ nityaikā prakṛtir jaḍā ||14||
prakṛtes triguṇāveśād udāsīno’pi kartṛvat |
sa cetanāvat tad-yogāt sargaḥ paṅgv-andha-yogavat ||15||
prakṛtir guṇa-sāmyaṁ syād guṇāḥ sattvaṁ rajas tamaḥ |
sattvodaye sukhaṁ prītiḥ śāntir lajjāṅga-lāghavam |
kṣamā dhṛtir akārpaṇyaṁ damo jñāna-prakāśanam ||16||
rajo-guṇodaye lobhaḥ santāpaḥ kopa-vigrahau |
abhimāno mṛṣā-vādaḥ pravṛttir dambha ity api ||17||
tamo-guṇodaye tandro moho nidrāṅga-gauravam |
ālasyam aprabodhaś ca pramādaś caivam-ādayaḥ ||18||
vyāsābhipreta-siddhānte vakṣye’haṁ bhārate sphuṭam |
traiguṇya-vitatiṁ samyag vistareṇa yathā-tatham ||19||
prakṛteḥ syān mahāṁs tasmād ahaṅkāras tato’py abhūt |
tan-mātrākhyāni pañca syuḥ sūkṣma-bhūtāni tāni hi ||20||
śabdaḥ sparśas tathā rūpaṁ raso gandha itīritāḥ |
kha-vāyv-agny-ambu-pṛthvyaḥ syuḥ sūkṣmā eva na cāpare ||21||
paṭaḥ syāc chukla-tantubhyaḥ śukla eva yathā tathā |
triguṇānuguṇaṁ tasmāt tattva-sṛṣṭir api tridhā ||22||
sattvātmakāni sṛṣṭāni tebhyo jñānendriyāṇy atha |
śrotraṁ tvak cakṣuṣī jihvā ghrāṇam ity atra pañcakam |
taiḥ śabda-sparśa-rūpāṇi rasa-gandhau pravetty asau ||23||
rajo-guṇodbhavāni syus tebhyaḥ karmendriyāṇy atha |
vāk-pāṇi-pāda-saṁjñāni pāyūpasthau tathaiva ca ||24||
vacanādāna-gamana-visargānanda-karma ca |
7
boils, etc.
mano’ntaḥkaraṇākhyaṁ syāt jñeyam ekādaśendriyam ||25||
tamo-guṇodbhavāny ebhyo mahā-bhūtāni jajñire |
pṛthivy-āpas tathā tejo vāyur ākāśa ity api ||26||
pañcaviṁśati-tattvāni proktāny etāni vai mayā |
etāny eva viśeṣeṇa jñātavyāni guror mukhāt ||27||
ātmānaḥ pralaye līnāḥ prakṛtau sūkṣma-dehinaḥ |
guṇa-karma-vaśād brahma-sthāvarānta-svarūpiṇaḥ ||28||
prakṛtau sūkṣma-rūpeṇa sthitam evākhilaṁ jagat |
abhivyaktaṁ bhavaty eva nāsad-utpattir iṣyate ||29||
asad-utpatti-pakṣe ca śaśa-śṛṅgādi sambhavet |
asat-tailaṁ tilādau cet sikatābhyo’pi tad bhavet ||30||
janitaṁ janayec ceti yas tu doṣas tvayeritaḥ |
abhivyakti-mate na syād abhivyañjaka-kāraṇaiḥ ||31||
ātmāno bahavaḥ sādhyā dehe dehe vyavasthitāḥ |
ekaś ced yugapat sarve mriyeran sambhavantu vā ||32||
paśyeyur yugapat sarve puṁsy ekasmin prapaśyati |
ataḥ syād ātmanānātvam advaitaṁ nopapadyate ||33||
ātmā jñātavya ity-ādi-vidhibhiḥ pratipāditaḥ |
nivṛtti-rūpa-dharmaḥ syān mokṣado’nyaḥ pravartakaḥ ||34||
agniṣṭomādayo yajñāḥ kāmyāḥ syur vihitā api |
pravṛtti-dharmās te jñeyā yataḥ puṁsāṁ pravartakāḥ ||35||
dharmeṇordhva-gatiḥ puṁsām adharmāt syād adho-gatiḥ |
jñānenaivāpavargaḥ syād ajñānād badhyate naraḥ ||36||
brahmārpaṇatayā yajñāḥ kṛtās te mokṣadā yadi |
ayajñatva-prasaṅgaḥ syān mantrārthasyān yathā-kṛte ||37||
tasmād yāgādayo dharmāḥ saṁsāreṣu pravartakāḥ |
niṣiddhebhyo’pi kartavyāḥ puṁsāṁ sampatti-hetavaḥ ||38||

—o)0(o—

(13)

atha patañjali-pakṣaḥ

atha seśvara-sāṅkhyasya vakṣye pakṣaṁ patañjaleḥ |

patañjalir anantaḥ syād yoga-śāstra-pravartakaḥ ||1||
pañcaviṁśati-tattvāni puruṣaṁ prakṛteḥ param |
jānato yoga-siddhiḥ syād yogād doṣa-kṣayo bhavet ||2||
pañcaviṁśati-tattvāni puruṣaṁ prakṛtir mahān |
ahaṅkāraś ca tan-mātrā vikārāś cāpi ṣoḍaśa |
mahā-bhūtāni cety etad ṛṣiṇaiva suvistṛtam ||3||
jñāna-mātreṇa muktiḥ syād ity ālasyasya lakṣaṇam |
jñānino’pi bhavaty eva doṣair buddhi-bhramaḥ kvacit ||4||
gurūpadiṣṭa-vidyāto naṣṭāvidyo’pi pūruṣaḥ |
deha-darpaṇa-doṣāṁs tu yogenaiva vināśayet ||5||
samyag jñāto raso yadvad guḍāder nānubhūyate |
pitta-jvara-yutais tasmād doṣān eva vināśayet ||6||
gurūpadiṣṭa-vidyasya viraktasya narasya tu |
doṣa-kṣaya-karas tasmād yogād anyo na vidyate ||7||
avdiyopātta-kartṛtvāt kāmāt karmāṇi kurvate |
tataḥ karma-vipākena jātyāyur bhoga-sambhavaḥ ||8||
pañca-kleśās tv avidyā ca rāga-dveṣau tad-udbhavau |
asmitābhiniveśau ca tatrāvidyaiva kāraṇam ||9||
ātma-buddhir avidyā syād anātmani kalevare |
pañca-bhūtātmako deho dehī tv ātmā tato’paraḥ ||10||
taj-janya-putra-pautrādi-santāne’pi mamatva-dhīḥ |
avidyā deha-bhogye vā gṛha-kṣetrādike tathā ||11||
naṣṭāvidyo’tha tan-mūla-rāga-dveṣa-vivarjitaḥ |
muktaye yogam abhyasyed ihāmutra-phalāspṛhaḥ ||12||
citta-vṛtti-nirodhe syād yogaḥ svasmin vyavasthitiḥ |
vṛttayo nātra varṇyante kliṣṭākliṣṭa-vibheditāḥ ||13||
kriyā-yogaṁ prakurvīta sākṣād yoga-pravartakam |
kriyā-yogas tapo mantra-japo bhaktir dṛḍheśvare ||14||
kleśa-karma-vipākādi-śūnyaḥ sarvajña īśvaraḥ |
sa kālenānavacchedād brahmādīnāṁ gurur mataḥ ||15||
tad-vācakaḥ syāt praṇavas taj-japo vācya-bhāvanam |
yogāntarāya-nāśaḥ syāt tena pratyaṅ-mano bhavet ||16||
ālasyaṁ vyādhayas tīvrāḥ pramādas tyāna-saṁśayaḥ |
anavasthita-cittatvam aśraddhā bhrānti-darśanam ||17||
duḥkhāni daurmanasyaṁ ca viṣayeṣu ca lolatā |
śvāsa-praśvāsa-doṣau ca deha-kampo niraṅkuśaḥ |
ity evam-ādayo doṣā yoga-vighnāḥ svabhāvataḥ ||18||
īśvara-praṇidhānena tasmād vighnān vināśayet |
maitry-ādibhir manaḥ-śuddhiṁ kuryād yogasya sādhanam ||19||
maitrīṁ kuryāt sudhī-loke karuṇāṁ duḥkhite jane |
dharme’numodanaṁ kuryād upakṣām eva pāpinām ||20||
bhagavat-kṣetra-sevā ca sajjanasya ca saṅgatiḥ |
bhagavac-caritābhyāso bhāvanā pratyag-ātmanaḥ ||21||
ity evam-ādibhir yatnaiḥ saṁśuddhaṁ yogino manaḥ |
śaktaṁ syād atisūkṣmāṇāṁ mahatām api bhāvane ||22||
yogāṅga-kāraṇād doṣe naṣṭe jñāna-prakāśanam |
aṣṭāv aṅgāni yogasya yamo’tha niyamas tathā ||23||
āsanaṁ pavanāyāmaḥ pratyāhāro’tha dhāraṇā |
dhyānaṁ samādhir ity evaṁ tāni vistarato yathā ||24||
ahiṁsā satyam asteyaṁ brahmacaryāparigrahau |
yamāḥ pañca bhavanty ete jātyādy-anuguṇā matāḥ ||25||
niyamāḥ śauca-santoṣa-tapo-mantreśa-sevanāḥ |
yamasya niyamasyāpi siddhau vakṣye phalāni ca ||26||
ahiṁsāyāḥ phalaṁ tasya sannidhau vaira-varjanam |
satyād amogha-vāktvaṁ syād asteyād ratna-saṅgatiḥ ||27||
brahmacaryād vīrya-lābho janma-dhīr aparigrahāt |
śaucāt svāṅge’jugupsā syād durjana-sparśa-varjanam ||28||
sattva-śuddhiḥ saumanasyam aikātmendriya-vaśyate |
ātma-darśana-yogyatvaṁ manaḥ-śauca-phalaṁ bhavet ||29||
anuttama-sukhāvāptiḥ santoṣād yogino bhavet |
indriyāṇāṁ tu kāyasya siddhiḥ syāt tapasaḥ phalam ||30||
indriyasya tu siddhyā syād dūrālokādi-sambhavaḥ |
kāya-siddhy-āṇimādi syāt tasya divya-śarīriṇaḥ ||31||
japena devatākarṣaḥ samādhis tv īśasevayā |
āsanaṁ syāt sthira-sukhaṁ dvandva-nāśas tato bhavet ||32||
padma-bhadra-mayūrākhyair vīra-svastika-kukkuṭaiḥ |
āsanair yoga-śāstroktair āsitavyaṁ ca yogibhiḥ ||33||
prāṇāpāna-nirodhaḥ syāt prāṇāyāmas tridhā hi saḥ |
kartavyo yogino tena reca-pūraka-kumbhakaiḥ ||34||
recanād recako vāyoḥ pūraṇāt pūrako bhavet |
sampūrṇa-kumbhavat sthānād acalaḥ sa tu kumbhakaḥ ||35||
prāṇāyāmaś caturthaḥ syād reca-pūraka-kumbhakān |
hitvā nija-sthitir vāyor avidyā-pāpa-nāśinī ||36||
indriyāṇāṁ ca caratāṁ viṣayebhyo nivartanam |
pratyāhāro bhavet tasya phalam indriya-vaśyatā ||37||
cittasya deśa-bandhaḥ syād dhāraṇā dvividhā hi sā |
deśa-bāhyāntaratvena bāhyaḥ syāt prātimādikaḥ ||38||
deśābhyantaro jñeyo nābhi-cakra-hṛd-ādikaḥ |
cittasya bandhanaṁ tatra vṛttir eva na cāparam ||39||
nābhi-cakrādi-deśeṣu pratyaysyaikatānatā |
dhyānaṁ samādhis tatraiva tv ātmanaḥ śūnyavat sthitiḥ ||40||
dhāraṇādi-traye tv eka-viṣaye pāribhāṣikī |
saṁjñā saṁyama ity eṣā trayoccāraṇa-lāghavāt ||41||
yoginaḥ saṁyama-jayāt prajñālokaḥ pravartate |
saṁyamasya tu kartavyo viniyogo’tra bhūmiṣu ||42||
pañcabhyo’pi yamādibhyo dhāraṇādi-trayaṁ bhavet |
antaraṅgaṁ hi nirbīja-samādhiḥ syāt tataḥ param ||43||
ajitvā tv aparāṁ bhūmiṁ nārohed bhūmim uttarām |
ajitvārohaṇe bhūmer yoginaḥ syur upadravāḥ ||44||
hikkāśvāsa-pratiśyāya-karṇa-dantākṣi-vedanāḥ |
mūkatā-jaḍatā-kāsa-śiro-roga-jvarās tv iti ||45||
yasyeśvara-prasādena yogo bhavati tasya tu |
na rogāḥ sambhavaty ete ye’dharottara-bhūmijāḥ ||46||
eka evākhilo dharmo bālya-kaumāra-yauvanaiḥ |
vārdhakena tu kālena pariṇāmād vinaśyati ||47||
parāg-bhūtasya yātīḍā-piṅgalābhyām ahar-niśam |
kālas taṁ śamayet pratyag abhiyātaḥ suṣumṇayā ||48||
mukti-mārgaḥ suṣumṇā syāt kālas tatra hi vañcitaḥ |
candrādityātmakaḥ kālas tayor mārga-dvayaṁ sphuṭam ||49||
kṣīrāt samuddhṛtaṁ tv ājyaṁ na punaḥ kṣīratāṁ vrajet |
pṛthak-kṛto guṇebhyas tu bhūyo nātmā guṇī bhavet ||50||
yathā nītā rasendreṇa dhātavaḥ śātakumbhatām |
punar-āvṛttaye na syus tadvad ātmāpi yoginām ||51||
nāḍī-cakra-gatir jñeyā yogam abhyasyatāṁ sadā |
suṣumṇā madhya-vaṁśāsthi-dvāreṇa tu śiro-gatā ||52||
iḍā ca piṅgalā ghrāṇa-pradeśe savya-dakṣiṇe |
iḍā candrasya mārgaḥ syāt piṅgalā tu raves tathā ||53||
kuhūr adho-gatā liṅgaṁ vṛṣaṇaṁ pāyum apy asau |
viśvodarā dhāraṇā ca savyetara-karī kramāt ||54||
savyetarāṅgī vijñeyau hasti-jihvā yaśasvinī |
sarasvatī tu jihvā syāt suṣumnā-pṛṣṭha-nirgatā ||55||
tat-pārśvayoḥ sthitau karṇau śaṅkhinī ca payasvinī |
gāndhārī savya-netraṁ syān netraṁ pūṣā ca dakṣiṇam ||56||
jñāna-karmendriyāṇi syur nāḍyaḥ kaṇṭhād viniḥsṛtāḥ |
nāḍyo hi yogināṁ jñeyāḥ sirā eva na cāparāḥ ||57||
prāṇādi-vāyu-sañcāro nāḍīṣv eva yathā tathā |
jñātavyo yoga-śāstreṣu tad-vyāpāraś ca dṛśyatām ||58||
yogī tu saṁyama-sthāne saṁyamāt sarvavid bhavet |
pūrva-jāti-parijñānaṁ saṁskāre saṁyamād bhavet ||59||
hasty-ādīnāṁ balāni syur hasty-ādi-sthāna-saṁyamāt |
maitry-ādi labhate yogī maitry-ādi-sthāna-saṁyamāt ||60||
candre syāt saṁyamāt tasya tārakā-vyūha-vedanam |
dhruve tad-gati-vijñānaṁ sūrye syād bhuvaneṣu dhīḥ ||61||
kāya-vyūha-parijñānaṁ nābhi-cakre tu saṁyamāt |
kṣut-pipāsā-nivṛttiḥ syāt kaṇṭha-kūpe tu saṁyamāt ||62||
kūrma-nāḍyāṁ bhavet sthairyaṁ ūrdhva-jyotiṣi siddha-dhīḥ |
jihvāgre rasa-saṁvit syān nāsāgre gandha-vedanam ||63||
abhyāsād aniśaṁ tasmād deha-kāntiḥ śubhākṛtiḥ |
kṣud-ādi-vinivṛttiś ca jāyate vatsarārdhataḥ ||64||
saṁvatsareṇa vividhā jāyante yoga-siddhayaḥ |
yatheṣṭa-caritaṁ jñānam atītādy-artha-gocaram ||65||
sva-dehendriya-saṁśuddhir jarā-maraṇa-saṅkṣayaḥ |
vairāgyeṇa nivṛttiḥ syāt saṁsāre yogino’cirāt ||66||
aṇimādy-aṣṭakaṁ tasya yoga-siddhasya jāyate |
tena mukti-virodho na śivasyeva yathā tathā ||67||
aṇimā laghimā caiva mahimā prāptir īśitā |
prākāmyaṁ ca tatheśitvaṁ vaśitvaṁ yatra kāmadam ||68||

—o)0(o—

(14)

atha veda-vyāsa-pakṣaḥ

sarva-śāstrāvirodhena vyāsokto bhārate dvijaiḥ |

gṛhyate sāṅkhya-pakṣād dhi veda-sāro’tha vaidikaiḥ ||1||
puruṣaḥ prakṛtiś ceti dvayātmakam idaṁ jagat |
paraḥ śayānas tan-mātra-pure tu puruṣaḥ smṛtaḥ ||2||
tan-mātrāḥ sūkṣma-bhūtāni prāyas te triguṇāḥ smṛtāḥ |
prakṛtir guṇa-sāmyaṁ syād guṇāḥ sattvaṁ rajas tamaḥ ||3||
bandhaḥ puṁso guṇāveśo muktir guṇāviveka-dhīḥ |
guṇa-svabhāvair ātmā syād uttamo madhyamo’dhamaḥ ||4||
uttamaḥ sāttvikaḥ śleṣma-prakṛtiḥ sa jalātmakaḥ |
rājaso madhyamo hy ātmā sa pitta-prakṛtir mataḥ ||5||
adhamas tāmaso vāta-prakṛtir yat tamo marut |
sattvaṁ śuklaṁ rajo raktaṁ dhūmraṁ kṛṣṇaṁ tamo matam ||6||
jalāgni-pavanātmānaḥ śukla-raktāsitās tataḥ |
tat-tad-ākāra-ceṣṭādyair lakṣyante sāttvikādayaḥ ||7||
priyaṅgu-durvāśastrābja-hema-varṇaḥ kaphātmakaḥ |
gūḍhāsthi-bandhaḥ susnigdha-pṛthu-vakṣā bṛhattamaḥ ||8||
gambhīro māṁsalaḥ saumyo gaja-gāmī mahā-manāḥ |
mṛd-aṅga-nādo medhāvī dayāluḥ satya-vāg ṛjuḥ ||9||
kṣut-tṛḍ-duḥkha-parikleśair atapto gharmatas tathā |
aneka-putra-bhṛtyāḍhyo bhūri-śuklo rati-kṣamaḥ ||10||
dharmātmā mita-bhāṣī ca niṣṭhuraṁ vakti na kvacit |
bālye’py arodano’lolo na bubhūkṣārdito bhṛśam ||11||
bhūṅkte’lpaṁ madhuraṁ koṣṇaṁ tathāpi balavān asau |
apratīkārato vairaṁ ciraṁ gūḍhaṁ vahaty asau ||12||
dhṛtir buddhiḥ smṛtiḥ prītiḥ sukhaṁ lajjāṅga-lāghavam |
ānṛṇyaṁ samatārogyam akārpaṇyam acāpalam ||13||
iṣṭāpūrta-viśeṣāṇāṁ kratūnām avikatthanam |
dānena cānugrahaṇam aspṛhā ca parārthataḥ ||14||
sarva-bhūta-dayā ceti guṇair jñeyo’tra sāttvikaḥ |
rajo-guṇa-paricchedyo rājaso’tra yathā janaḥ ||15||
rajaḥ pittaṁ tad evāgnir agnis tat pittajas tu vā |
tīvra-tṛṣṇo bubhukṣārtaḥ paittiko’mita-bhojanaḥ ||16||
piṅga-keśo’lpa-romā ca tāmra-vaktrāṅghri-hastakaḥ |
gharmāsahiṣṇur uṣṇāṅgaḥ svedanaḥ pūti-gandha-yuk ||17||
svastho virecanād evaṁ mṛdu-koṣṭho’tikopanaḥ |
śūraḥ sucarito mānī kleśa-bhīruś ca paṇḍitaḥ ||18||
mālyānulepanādīcchur atisvacchojjvalākṛtiḥ |
alpa-śuklo’lpa-kāmaś ca kāminīnām anīpsitaḥ ||19||
bālye’pi palitaṁ dhatte rakta-romātha nīlikām8 |
balī sāhasiko bhogī samprāpta-vibhavaḥ sadā ||20||
bhuṅkte’timadhuraṁ cārdraṁ bhakṣyaṁ kaṭv-amla-nispṛhaḥ |
nātyuṣṇa-bhojī pānīyam antarā pracuraṁ piban ||21||
netraṁ tanv alpa-pakṣmāsya bhavecchīta-jala-priyaḥ |
kopenārkābhitāpena rāgam āśu prayāti ca ||22||
atyāgitvam akāruṇyaṁ sukha-duḥkhopasevanam |
ahaṅkārād asatkāraś cintā vairopasevanam ||23||
para-bhāryāpaharaṇaṁ hrī-nāśo’nārjavaṁ tv iti |
rājasasya guṇāḥ proktās tāmasasya guṇā yathā ||24||
adharmas tāmaso jñeyas tāmaso vātiko janaḥ |
adhanyo matsaro coraḥ prākṛto nāstiko bhṛśam ||25||
8
an eye disease
dīrgha-sphuṭita-keśāntaḥ kṛśaḥ kṛṣṇo’tilomaśaḥ |
asnigdha-virala-sthūla-danto dhūsara-vigrahaḥ ||26||
cañcalāsya dhṛtir buddhiś ceṣṭā dṛṣṭir gatiḥ smṛtiḥ |
sauhārdam asthiraṁ tasya pralāpo’saṅgataḥ sadā ||27||
bahvāśī mṛgayāśīlo maliṣṭhaḥ9 kalaha-priyaḥ |
śītāsahiṣṇuś capalo doṣadhīr jarjara-svaraḥ ||28||
sannasakta-calālāpo gītavādya-rataḥ sadā |
madhurādy-upabhogī ca bhakṣya-pakvāmla-saspṛhaḥ ||29||
alpa-pitta-kaphaḥ prekṣyo’svalpa-nidro’lpa-jīvanaḥ |
evam-ādi-guṇair jñeyas tāmaso vātiko janaḥ ||30||
pañca-bhūta-guṇān vakṣye traiguṇyān nātibhedinaḥ |
jaṅgamānāṁ ca sarveṣāṁ śarīre pañca dhātavaḥ |
pratyekaśaḥ prabhidyante yaiḥ śarīraṁ viceṣṭate ||31||10
tvak ca māṁsaṁ tathāsthīni majjā snāyuś ca pañcamaḥ |
ity etad iha saṅghātaṁ śarīre pṛthivī-mayam ||32||
tejo hy agnis tathā krodhaś cakṣur uṣmā tathaiva ca |
agnir jarayate yac ca pañcāgneyāḥ śarīriṇaḥ ||33||
śrotraṁ ghrāṇaṁ tathāpy añca hṛdayaṁ koṣṭham eva ca |
ākāśāt prāṇinām ete śarīre pañca dhātavaḥ ||34||
śleṣmā pittam atha khedo vasā śoṇitam eva ca |
ity āpaḥ pañcadhā dehe bhavanti prāṇināṁ sadā ||35||
prāṇāt praṇīyate dehī vyānād vyāyacchate tathā |
gacchaty apāno’dhaś caiva samāno hṛdy avasthitaḥ ||36||
udānād ucchvasiti ca pratibhedāc ca bhāṣate |
ity ete vāyavaḥ pañca ceṣṭayantīha dehinam ||37||
iṣṭaś cāniṣṭa-gandhaś ca madhuraḥ kaṭur eva ca |
nirhārī saṅgataḥ snigdho rukṣo viśada eva ca |
evaṁ nava-vidho jñeyaḥ pārthivo gandha-vistaraḥ ||38||
madhuro lavaṇas tiktaḥ kaṣāyo’mlaḥ kaṭus tathā |
evaṁ ṣaḍvidha-vistāro raso vāri-mayaḥ smṛtaḥ ||39||
hrasvo dīrghas tathā sthūlaś caturasro11’tha vṛttavān12 |
śuklaḥ kṛṣṇas tathā rakto nīlaḥ pīto’ruṇas tathā ||40||
kaṭhinaś cikkaṇaḥ ślakṣṇaḥ picchilo mṛdu-dāruṇaḥ |
evaṁ ṣoḍaśa-vistāro jyotī-rūpo guṇaḥ smṛtaḥ ||41||
uṣṇaḥ śītaḥ sukho duḥkhaḥ snigdho viśada eva ca |
tathā kharo mṛdū rūkṣo laghur gurutaro’pi ca |
evg dvādaśa-vistāro vāyavyo guṇa ucyate ||42||
ṣaḍja-rṣabhau ca gāndhāro madhyamaḥ pañcamas tathā |
dhaivato niṣadhaś caiva saptaite śabdajā guṇāḥ ||43||
ākāśajaṁ śabdam āhur ebhir vāyu-guṇaiḥ saha |
avyāhataiś cetayate na vetti viṣama-sthitaiḥ ||44||
āpyāyyante ca te nityaṁ dhātavas tais tu pañcabhiḥ |

9
untidy
10
śānti-parva mahābhārata 12.177.20ff
11
angular
12
round
āpo’gnir marutaś caiva nityaṁ jāgrati dehiṣu ||45||13
caturvyūhātmako viṣṇuś caturdhaivākaroj jagat |
brahma-kṣatriya-viṭ-śūdrāṁś catur-varṇān guṇātmakān ||46||
vipraḥ śuklo nṛpo raktaḥ pīto vaiśyo’ntyajo’sitaḥ |
vistṛtya dharma-śāstre hi teṣāṁ karma samīritam ||47||
ekasminn eva varṇe tu cāturvarṇye guṇātmakam |
mokṣa-dharme’dhikāritva-siddhaye munir abhyadhāt ||48||
sa karma-devatā-yoga-jñāna-kāṇḍeṣv anukramāt |
pravartayati tat-karma-paripāka-kramaṁ vidan ||49||
ṛjavaḥ śuddha-varṇābhāḥ kṣamāvanto dayālavaḥ |
sva-dharma-niratā ye syus te dvijeṣu dvijātayaḥ ||50||
kāma-bhoga-priyās tīkṣṇāḥ krodhanāḥ priya-sāhasāḥ |
tyakta-svadharmā raktāṅgās te dvijā kṣatratāṁ gatāḥ ||51||
goṣu vṛttiṁ samādhāya pītāḥ kṛṣy-upajīvinaḥ |
svadharmān nānutiṣṭhanti te dvijā vaiśyatāṁ gatāḥ ||52||
hiṁsānṛta-priyā lubdhāḥ sarva-karmopajīvinaḥ |
kṛṣṇāḥ śauca-paribhraṣṭās te dvijāḥ śūdratāṁ gatāḥ ||53||14
samayācāra-niḥśeṣa-kṛtya-bhedair vimohayan |
mokṣado viṣṇur eva syād deva-daiteya-rakṣasām ||54||
caturbhir janmabhir muktir dveṣeṇa bhajatas tava |
bhaved iti varo dattaḥ puṇḍarīkāya viṣṇunā ||55||
rajaḥ-sattva-tamo-mārgais tad-ātmānaḥ sva-karmabhiḥ |
prāpyate viṣṇur evaiko deva-daitya-niśācaraiḥ ||56||
brahma-viṣṇu-harākhyābhiḥ sṛṣṭi-sthiti-layān api |
harir eva karoty eko rajaḥ-sattva-tamo-vaśāt ||57||
sāttvikās tridaśāḥ sarve tv asurā rājasā matāḥ |
tāmasā rākṣasā śīla-prakṛty-ākṛti-varṇataḥ ||58||
dharmaḥ surāṇāṁ pakṣaḥ syād adharmo’sura-rakṣasām |
piśācāder adharmaḥ syād eṣāṁ lakṣma rajas-tamaḥ ||59||
īśvarāj jñānam anvicchec chriyam icched dhutāśanāt |
ārogyaṁ bhāskarād icchen mokṣam icchej janārdanāt ||60||
yasmin pakṣe tu yo jātaḥ suro vāpy asuro’pi vā |
svadharma eva tasya syād adharme’py atra dharmavit ||61||
veda-trayoktā ye dharmās te’nuṣṭheyās tu sāttvikaiḥ |
adharmo’tharva-vedokto rājasais tāmasaiḥ śritaḥ ||62||
viṣṇu-kramaṇa-paryanto yogo’smākaṁ yathā tathā |
rājasais tāmasair brahma-rudrāv ijyau tu tad-guṇau ||63||
nija-dharma-pathāyātān anugṛhṇāty asau hariḥ |
mucyate nija-dharmeṇa para-dharmo bhayāvahaḥ ||64||
eka eva paro viṣṇuḥ surāsura-niśācarān |
triguṇānuguṇaṁ nityam anugṛhṇāti līlayā ||65||

—o)0(o—

13
End of first Mahābhārata quotation 12.177.39.
14
51-53 = Mahābhārata 12.181.11-13
 (15)

atha vedānta-pakṣaḥ

vedānta-śāstra-siddhāntaḥ saṅkṣepād atha kathyate |

tad-artha-pravaṇāḥ prāyaḥ siddhāntāḥ para-vādinām ||1||
brahmārpaṇa-kṛtaiḥ puṇyair brahma-jñānādhikāribhiḥ |
tat tvam asy-ādi-vākyārtho brahma jijñāsyate budhaiḥ ||2||
nityānitya-vivekitvam ihāmutra-phalāspṛhā |
śamo damo mumukṣutvaṁ yasya tasyādhikāritā ||3||
tat tvam asy eva nānyas tvaṁ tac-chabdārthaḥ pareśvaraḥ |
tvaṁ-śabdārtho puro-vartī tiryaṅ-martyādiko’paraḥ ||4||
tādātmyam asi śabdārtho jñeyas tat-tvaṁ-padārthayoḥ |
so’yaṁ puruṣa ity-ādi vākye tādātmyavan mataḥ ||5||
syān mataṁ tat tvam asy ādi-vākyaṁ siddhārtha-bodhanāt |
kathaṁ pravartakaṁ puṁsāṁ vidhir eva pravartakaḥ ||6||
ātmā jñātavya ity-ādi-vidhibhiḥ pratipāditāḥ |
yajamānāḥ praśasyante tattva-vādair ihāruṇaiḥ ||7||
buddhīndriya-śarīrebhyo bhinna ātmā vibhur dhruvaḥ |
nānā-bhūtaḥ pratikṣetram arthavittiṣu bhāsate ||8||
vyarthāto brahma-jijñāsā vākyasyānya-paratvataḥ |
atra brūmaḥ samādhānaṁ na liṅ eva pravartakaḥ ||9||
iṣṭa-sādhanatā-jñānād api lokaḥ pravartate |
putras te jāta ity ādau vidhi-rūpo na tādṛśaḥ ||10||
ātmā jñātavya ity-ādi-vidhayas tv āruṇe sthitāḥ |
bodhaṁ vidadhate brahmaṇy ajñānād bhrānta-cetasām ||11||
syād etat kāmya-karmāṇi pratisiddhāni varjayan |
vihitaṁ karma kurvāṇaḥ śuddhāntaḥ-karaṇaḥ pumān |
svayam eva bhavej jñānī guru-vākyānapekṣayā ||12||
tad ayuktaṁ na vijñānaṁ karmabhiḥ kevalair bhavet |
guru-prasāda-janyaṁ hi jñānam ity uktam āruṇaiḥ ||13||
pratyak pravaṇatāṁ buddheḥ karmāṇy utpādya śaktitaḥ |
kṛtārthānyas tam āyānti prāvṛḍ-ante ghanā iva ||14||
pratyak-pravaṇa-buddhes tu brahma-jñānādhikāriṇaḥ |
syād eva brahma-jijñāsā tat tvam asy ādibhir guroḥ ||15||
tat tvam asy ādi vākyaugho vyākhyāto hi punaḥ punaḥ |
gurv-anugraha-hīnasya nātmā samyak prakāśate ||16||
ātmāvidyānimittotthaḥ prapañcaḥ pāñcabhautikaḥ |
nivartate yathā tucchaṁ śarīra-bhuvanātmakam |
tathā brahma-vivartaṁ tu vijñeyam akhilaṁ jagat ||17||
vedāntoktātma-vijñāna-viparīta-matis tu yā |
ātmany avidyā sānādiḥ sthūla-sūkṣmātmanā sthitā ||18||
ātmanaḥ khaṁ tato vāyur vāyor agnis tato jalam |
jalāt pṛthivy abhūd bhūmer vrīhy-ādy-auṣadhayo’bhavan ||19||
auṣadhibhyo’nnam annāt tu puruṣaḥ pañca-kośavān |
apañcīkṛta-tanmātraḥ sūkṣma-bhūtātmako janaḥ |
sthūlībhavatī tad bhedas tiryaṅ-nara-surātmakaḥ ||20||
dharmādhikye tu devatvaṁ tiryaktvaṁ syād adharmataḥ |
tayoḥ sāmye manuṣyatvam iti tredhā tu karmabhiḥ ||21||
tvag-asṛṅ-māṁsa-medo’sthi-majjā-śukrāṇi dhātavaḥ |
saptānna-pariṇāmāḥ syuḥ puṁ-strītvam api na svataḥ ||22||
śukrādhikye pumān garbhe raktādhikye vadhūs tathā |
napuṁsakaṁ tayoḥ sāmye mātuḥ sañjāyate sadā ||23||
majjāsthi-snāyavaḥ śukrād raktāt tvaṅ-māṁsa-śoṇitāḥ |
ṣaṭ-kośākhyaṁ bhaved etat pitur mātus trayaṁ trayam ||24||
bubhukṣā ca pipāsā ca śoka-mohau jarā-mṛtau |
ṣaḍ-ūrmayaḥ prāṇa-buddhi-deheṣu syād dvayaṁ dvayam ||25||
ātmatvena bhramanty atra vādinaḥ kośa-pañcake |
anna-prāṇa-mano-jñāna-mayāḥ kośās tathātmanaḥ ||26||
ānanda-maya-kośaś ca pañca-kośā itīritāḥ |
mayaṅ-vikāre vihita ity ānandamayo’bhyasan ||27||
gṛhṇāty anna-mayātmānaṁ dehaṁ lokāyataḥ khalu |
dehaiḥ parimitaṁ prāṇam ayam ārahatā viduḥ ||28||
vijñāna-mayam ātmānaṁ bauddhā gṛhṇanti nāparam |
ānandamayam ātmānaṁ vaidikāḥ kecid ūcire ||29||
ahaṁ-kārātma-vādī tu prāha prāyo mano-mayam |
kartṛtvādibhir aspṛṣṭo grāhya anyathāvin-mate ||30||
kartṛtvaṁ karma-kāṇḍasthair devatā-kāṇḍam āśritaiḥ |
avaśyāśrayaṇīyaṁ hi nānyathā karma sidhyati ||31||
vasante brāhmaṇo’trāgnīn ādadhīteti vai vidhau |
deho vātma-viśiṣṭo vā ko’dhikārī tu karmaṇi ||32||
acetanatvād dehasya svarga-kāmādy-asambhavāt |
na jāghaṭīti kartṛtvaṁ nāśitvāt tatra karmaṇi ||33||
ātmano brāhmaṇatvādi-jātir eva na vidyate |
jāti-varṇāśramāvasthā-vikārebhyo’pi so’paraḥ ||34||
viśiṣṭo nāparaḥ kaścid vidyate deha-dehinoḥ |
ataḥ kālpanikaḥ kartā vijñeyas tatra karmaṇi ||35||
neti nety ucyamāne tu pañca-kośe krameṇa yaḥ |
bhāsate tat-paraṁ brahma syād avidyā tato’nyathā ||36||
ātma-svarūpam ācchādya vikṣepān sā karoty alam |
ahaṅkārākhya-vikṣepaḥ kāmāt karma-phalaṁ sadā ||37||
mūla-bhūto’khila-bhrānter bibhrāṇo duḥkha-santatim |
vyavahārān karoty uccaiḥ sarvān laukika-vaidikān |
mātṛ-māna-prameyādi-bhinnān sarvasya satyavat ||38||
niṣkriyasya tv asaṅgasya cin-mātrasyātmanaḥ khalu |
svato na vyavahāro’yaṁ sambhavaty anapekṣiṇaḥ ||39||
jaḍaś cetaty ahaṅkāraś caitanyādhyāsanād dhruvam |
anya-vastv-antarādhyāsād ātmānyatvena bhāsate ||40||
idam aṁśo dvidhābhūtas tatra prāṇaḥ kriyāśrayaḥ |
jñānādhāro’paro buddhir mana ity aṁśa īritaḥ ||41||
tasya ceṣṭādayo’pīṣṭāḥ prāṇādyāḥ pañca vāyavaḥ |
karaṇādyāḥ kriyā-bheda-vāg-ādi-dvārakās tathā |
dvidhāntaḥkaraṇaṁ buddhir manaḥ kārya-vaśād iha ||42||
ātmaiva kevalaḥ sākṣād ahaṁ-buddhau tu bhāti cet |
kṛśo’smīti matau bhāti kevalo neti tad vada ||43||
kṛśādayo’tra dṛśyatvān nātma-dharmā yathā matāḥ |
mukhādayo’pi dehasthā nātma-dharmās tathaiva ca ||44||
mātṛ-māna-prameyebhyo bhinna ātmātma-vin-mate |
tathaiva copapādyaḥ syān nirasya para-vādinaḥ ||45||
anātmā viṣayaś ceti pratipādyo na kasyacit |
ghaṭo’ham iti kasyāpi pratipatter abhāvataḥ ||46||
rūpādimattvād dṛśyatvāj jaḍatvād bhautikatvataḥ |
annavac cādanīyatvāt śvāder nātmā kalevaram ||47||
dehato vyatirekeṇa caitanyasya prakāśanāt |
atas tv annamayo deho nātmā lokāyateritaḥ ||48||
prāṇo’py ātmā na vāyutvāj jaḍatvād bāhya-vāyuvat |
indriyāṇi na cātmā syāt karaṇatvāt pradīpavat ||49||
cañcalatvān mano nātmā suṣuptau tad-asambhavāt |
sukhe paryavasānāṁ ca sukham evātma-vigrahaḥ ||50||
dhatte’nnamayam ātmānaṁ prāṇaḥ prāṇaṁ mano manaḥ |
sac-cid-ānanda-govinda-paramātma vahaty asau ||51||
yadā bāhyendriyair ātmā bhuṅkte’rthān sva-parāṅmukhān |
tadā jāgrad-avasthā syād ātmano viśva-saṁjñitā ||52||
bāhyendriya-gṛhītārthān mano-mātreṇa vai yadā |
bhuṅkte svapnāṁs tadā jñeyā taijasākhyā parātmanaḥ ||53||
avidyā-timira-grasta-manasy ātmany avasthite |
suṣupty-avasthā vijñeyā prājñākhyānanda-saṁjñitā ||54||
svāpe’pi tiṣṭhati prāṇo mṛta-bhrānti-nivṛttaye |
anyathā śvādayo’śnanti saṁskariṣyanti vānale ||55||
svāpe’py ānanda-sad-bhāvo bhavaty evotthito yataḥ |
sukham asvāpsam ity evaṁ parāmṛśati vai smaran ||56||
syān mataṁ viṣayābhāvān na tad-viṣaya-jaṁ sukham |
vaidyatvān na nijaṁ tena duḥkhābhāve sukha-bhramaḥ |
pratiyoginy adṛṣṭe’pi sarvābhāvo’pi gṛhyate ||57||
yato’nyasmai punaḥ pṛṣṭaḥ sarvābhāvaṁ prabhāṣate |
nyāyenānena bhāvānāṁ jñānābhāvo’nubhūyate ||58||
atra brūmaḥ samādhānaṁ duḥkhābhāvo na gṛhyate |
prabuddheneti suptasya nājñānaṁ prati sākṣitā ||59||
pratiyogya-grahāt svāpe duḥkhasya pratiyogitā |
abhāvākhyaṁ pramāṇaṁ tu nāsti prābhākare mate ||60||
naiyāyika-mate’bhāvaḥ pratyakṣān nātiricyate |
sukha-duḥkhādi-nirmukter mokṣe pāṣāṇavat sthitam |
ātmānaṁ pravadan vādī mūrkhaḥ kiṁ na vadaty asau ||61||
sthitam ajñāna-sākṣitvaṁ nityānandatvam ātmanaḥ |
vadaty atrātma-nānātvaṁ deheṣu prativādinaḥ ||62||
ekaś ceti sarva-bhūteṣu puṁsi kasmin mṛte sati |
sarve mriyeran jāyeran jāte kuryuś ca kurvati ||63||
evaṁ viruddha-dharmā hi dṛśyante sarva-jantuṣu |
ataḥ sarva-śarīreṣu nānātvaṁ cātmanāṁ sthitam ||64||
viruddha-dharma-dṛṣṭyaiva puṁsāṁ bhedas tvayeritaḥ |
viruddha-dharmā dṛṣṭā kva dehe vātmani vā vada ||65||
dehe ced deha-nānātvaṁ siddhaṁ kiṁ tena cātmani |
cid-rūpātmani bhedaś cet puṁsy ekasmin prasajyate ||66||
ekasyendor apāṁ pātreṣv anekatvaṁ yathā tathā |
aneka-deheṣv ekātma-pratibhāsas tathā mataḥ ||67||
ātmānyaḥ pañca-kośebhyaḥ ṣaḍ-bhāvebhyaḥ ṣaḍ-ūrmitaḥ |
dehendriya-mano-buddhi-prāṇāhaṅkāra-varjitaḥ ||68||
ekaḥ sakala-deheṣu nirvikāro nirañjanaḥ |
nityo’kartā svayaṁ-jyotir vibhur bhoga-vivarjitaḥ ||69||
brahmātmā nirguṇaḥ śuddho bodha-mātra-tanuḥ svataḥ |
avidyopādhikaḥ kartā bhoktā rāgādi-dūṣitaḥ ||70||
ahaṅkārādi-dehāntaḥ kaluṣīkṛta-vigrahaḥ |
yathopādhi-paricchinno bandhakāṣṭaka-veṣṭitaḥ |
brahmādi-sthāvarānteṣu bhraman karma-vaśānugaḥ ||71||
karmaṇā pitṛ-lokādi niṣiddhair narakādikam |
vidyayā brahma-sāyujyaṁ tad-dhīnaḥ kṣudratāṁ gataḥ ||72||
eka eva paro jīvaḥ sva-kalpita-jagat-trayaḥ |
bandha-muktādi-bhedaś ca svapnavad ghaṭanām iyāt ||73||
athavā bahavo jīvāḥ saṁsārājñāna-bhāginaḥ |
anāditvād avidyāyā anyonyāśrayatā nahi ||74||
vyaṣṭi-dehād idaṁ yuktaṁ dvayam ity aparaṁ matam |
samaṣṭi-dṛṣṭyā tv ekatvaṁ vyaṣṭi-dṛṣṭyā tv anekatā ||75||
sākṣī sadvāra-nirdvāra-sambandhānāṁ jaḍātmanām |
vijñānājñāna-rūpeṇa sadā sarvajñatāṁ gataḥ ||76||
māyā-mātraḥ suṣupty-ādau sva-citājñāna-kañcukaḥ |
janmāntarānubhūtānām api saṁsmaraṇa-kṣamaḥ ||77||
tat-prāpaka-vaśād atra tāratamya-viśeṣa-bhāk |
avasthā-pañcakātītaḥ pramātā brahmavin-mataḥ ||78||
prasādhanam ity eva māna-sāmānya-lakṣaṇam |
tat-pariccheda-bhedena tad evaṁ dvividhaṁ matam ||79||
nivartakam avidyāyā iti vā māna-lakṣaṇam |
sa-śeṣāśeṣa-bhedena tad evaṁ dvividhaṁ matam |
tat tvam asy ādi vākyottham aśeṣājñāna-bādhakam ||80||
pratyakṣam anumānākhyam upamānaṁ tathāgamaḥ |
arthāpattir abhāvaś ca pramāṇāni ṣaḍ eva hi ||81||
vyāvahārika-nāmāni bhavanty etāni nātmani |
sva-saṁvedyo’prameyo’pi lakṣyate vāṅ-mano’tigaḥ ||82||
hiraṇyagarbha-pakṣas tu vedāntān nātibhidyate |
ānandaḥ puruṣo’jñānaṁ prakṛtis tan-mate matā ||83||
jñānaṁ dvidhā sthitaṁ pratyak parāg iti hi bhedataḥ |
ānandābhimukhaṁ pratyag bāhyārthābhimukhaṁ parāk ||84||
ātmājñāna-vivartaḥ syād bhūta-tanmātra-pañcakam |
tan-mātra-pañcakāj jātam antaḥkaraṇa-pañcakam ||85||
mano-buddhir ahaṅkāraś cittaṁ jñātṛtvam ity api |
pārthivaḥ syād ahaṅkāro jñātṛtvam avakāśajam ||86||
karaṇa-dvayam etat tu kartṛtvenāvabhāsate |
buddhiḥ syāt taijasī cittam āpyaṁ syād vāyujaṁ manaḥ ||87||
bhūmy-ādy-ekaika-bhūtasya vijñeyaṁ guṇa-pañcakam |
ahaṅkāro bhuvaḥ prāṇo ghrāṇaṁ gandhaś ca pāyunā ||88||
cittāpānau tathā jihvā rasopasthāvapāṁ guṇāḥ |
buddhy-udānau tathā cakṣū-rūpa-pādās tu taijasāḥ ||89||
mano vāyor vyāna-carma-sparśāḥ pāṇir guṇās tathā |
jñātṛtvaṁ ca samānaś ca śrotraṁ śabdaś ca vāk khajāḥ ||90||
ekaika-sūkṣma-bhūtebhyaḥ pañca pañcāpare guṇāḥ |
asthi carma tathā māṁsaṁ nāḍī romāṇi bhū-guṇāḥ ||91||
mūtraṁ śleṣmā tathā raktaṁ śukraṁ majjā tv apāṁ guṇāḥ |
nidrā tṛṣṇā kṣudhā jñeyā maithunālasyam agnijā ||92||
pracālastaraṇārohair vāyor utthāna-rodhane |
kāma-krodhau lobha-bhaye moho vyoma-guṇās tathā ||93||
ukto’vadhūta-mārgaś ca kṛṣṇenaivoddhavaṁ prati |
śrī-bhāgavata-saṁjñe tu purāṇe dṛśyate hi saḥ ||94||
sarva-darśana-siddhāntān vedāntās tān imān kramāt |
śrutvārthavit susaṁkṣiptān tattvataḥ paṇḍito bhuvi ||95||