Hipparchos

Hipparchos
Gebore	ca. 190 v.C. Nicaea
Sterf	ca. 120 v.C. Rhodos
Beroep	sterrekundige, wiskundige, geograaf

Hipparchos (Grieks: Ἵππαρχος; c. 190 v.C. – c. 120 v.C.) was 'n Griekse astroloog, sterrekundige, geograaf en wiskundige van die Helleense era. Hy word beskou as die grondlegger van driehoeksmeting. Hipparchos is gebore in Nicea (tans Iznik, Turkye), en is waarskynlik oorlede op die eiland Rhodos. Dit is bekend dat hy 'n aktiewe sterrekundige was minstens van 147 tot 127 v.C.. Hipparchos word beskou as die vernaamste antieke sterrekundige waarnemer en, deur sommige, selfs allerweë as die grootste sterrekundige van die oudheid. Hy was die eerste van wie kwantitatiewe en akkurate modelle vir die beweging van die son en maan behoue gebly het. Hiervoor het hy sekerlik gebruik gemaak van die waarnemings en miskien ook die wiskundige tegnieke wat oor eeue heen deur die Chaldeërs van Babilonië saamgestel is. Hy het driehoeksmeting ontwikkel en het tafels daarvoor opgestel, en het verskeie probleme in sferiese driehoeksmeting opgelos. Met sy son- en maanteorieë en sy driehoeksmeetkunde, mog hy die eerste wees om 'n betroubare metode te beraam vir die voorspelling van sonsverduisterings. Na bewering was hy ook die ontdekker van die aarde se presessie, die samesteller van die eerste omvattende sterkatalogus van die westerse wêreld, en moontlik die uitvinder van die astrolabium, benewens die armillarium, wat hy aangewend het om heelwat van die sterkatalogus saam te stel. Drie eeue sou verloop voor Claudius Ptolemeus se sintese van sterrekunde die werk van Hipparchos sou oorskadu; waaraan dit in vele opsigte ook heelwat verskuldig was.

Lewe en werk

Betreklik min van Hipparchos se eerstehandse werk is in moderne tye beskikbaar. Alhoewel hy minstens veertien boeke geskryf het, is slegs sy kommentaar op die gewilde sterrekundige gedig deur Aratos deur latere kopieerders oorgelewer. Meeste inligting omtrent Hipparchos word verkry uit Ptolemeus se tweede-eeuse Almagest, met bykomende verwysings na hom deur Pappus van Alexandrië en Theon van Alexandrië om en by die 4de eeu n.C., in hul kommentare op die Almagest; ook uit Strabo se Geographia ("Geografie"), en uit Plinius die ouere se Naturalis historia ("Natuurgeskiedenis") van die 1ste eeu n.C..

'n Sterk tradisie bestaan dat Hipparchos in Nicea gebore is (Grieks: Νίκαια), in die antieke distrik Bithynië (hedendaagse Iznik in die provinsie Bursa), in wat vandag Turkye is.

Die presiese datums van sy lewe is onbekend, maar Ptolemeus skryf sterrekundige waarnemings aan hom toe in die periode van 147 v.C. tot 127 v.C., waarvan sommige in Rhodos gemaak is; vroeëre waarnemings vanaf 162 v.C. mag ook aan hom toeskryfbaar wees. Sy geboortedatum (ca. 190 v.C.) is bereken deur Delambre, wat dit staaf op wenke uit sy werke. Hipparchos moes vir 'n tydperk volgend op 127 v.C. geleef het, want hy het sy waarnemings vanaf daardie jaar geanaliseer en gepubliseer. Hipparchos het inligting ingewin van Alexandrië asook van Babilon, maar dit is onbekend wanneer, en of hy hierdie plekke besoek het. Daar word geglo dat hy op die eiland Rhodos oorlede is, waar hy blykbaar die grootste deel van sy latere lewe deurgebring het.

Niemand weet oor welke welstand Hipparchos beskik het, òf hoe hy sy wetenskaplike ondersoeke befonds het nie. Sy voorkoms is eweneens onbekend: daar bestaan geen eietydse portrette nie. In die 2de en 3de eeue is munte geslaan wat hom vereer het in Bithynië, wat sy naam dra en hom afbeeld met 'n sfeer; dit ondersteun die tradisie dat hy daar gebore is.

Hipparchos was vermoedelik die eerste om die heliosentriese stelsel te bereken, maar hy het hierdie werk afgelas omdat die berekeninge op wentelbane gedui het wat nie perfek sirkelvormig was soos, volgens die beskouing van sy era, deur teologie vereis is nie. As grootste sterrekundige van die oudheid was sy invloed, met die steun van Aristoteles, toonaangewend vir byna 2000 jaar, tot die bekendstelling van Copernicus se heliosentriese model in die middeleeue.

Hipparchos se enigste oorgeblewe werk is Τῶν Ἀράτου καὶ Εὐδόξου φαινομένων ἐξήγησις, d.w.s. "Kommentaar op die Fenomene van Eudoxos en Aratos". Dit is 'n hoogs kritiese kommentaar in twee boeke, rakende 'n bekende gedig deur Aratos, gebaseer op die werk van Eudoxos. Hipparchos het ook 'n lys opgestel van sy belangrike werke, wat blykbaar veertien boeke gelys het, maar wat slegs danksy verwysings van latere outeurs bekend is. Sy beroemde sterkatalogus is geïnkorporeer in dié van Ptolemeus, en kan byna perfek gerekonstrueer word deur aftrekking van twee en twee derde grade van die lengtegrade van Ptolemeus se sterre.

Moderne spekulasie

Hipparchos het weer die nuus gehaal in 2005, toe dit weereens beweer is, soos tewens in 1898, dat die besonderhede van die hemelssfeer van Hipparchos, of van sy sterkatalogus, bewaar mag wees op die enigste behoue, groot hemelssfeer wat die antieke sterretekens met redelike getrouheid afbeeld, naamlik die sfeer wat gedra word deur die Farnese Atlas. 'n Verskeidenheid misstappe is egter begaan in die meer ambisieuse studie van 2005, sodat geen spesialiste in die onderwerp hierdie wydgepubliseerde bewering beaam nie.

Lucio Russo het genoem dat Plutarchus, in sy werk Omtrent die Gesig van die Maan, oor sekere fisiese teorieë verslag gedoen het, wat ons as Newtonies sal beskou, en dat hierdie opmerkings oorspronklik aan Hipparchos toeskryfbaar mag wees; hy meld verder dat Newton hierdeur beïnvloed kon wees. Hierdie twee bewerings is egter deur ander geleerdes verwerp.