Karl Marks

Karl Marks
alm. Karl Marx‎
Doğum adı	Karl Heinrich Marx
Doğum tarixi	5 may 1818(1818-05-05)[…]
Doğum yeri	Trir, Reyn əyaləti[d], Prussiya[…]
Vəfat tarixi	14 mart 1883(1883-03-14)[…] (65 yaşında)
Vəfat yeri	London, İngiltərə, Böyük Britaniya və İrlandiya Birləşmiş Krallığı[…]
Vəfat səbəbi	ağciyər xəstəliyi[d]
Dəfn yeri	Karl Marksın məzarı[d]
Həyat yoldaşı	Cenni Marks (1843–1881)[…]
Uşaqları	Eleonora Evelinq[…], Cenni Longe[…], Laura Marks[…], Edqar Marks[d], Frederix Demuth[d], Heinrix Eduard Guy Marks[d], Jenni Evelin Francis Marks[d]
Atası	Henriks Marks[d][…]
Anası	Henriette Presburq[d]
Elm sahələri	siyasi-iqtisad, sosiologiya, fəlsəfə
Elmi dərəcəsi	fəlsəfə doktoru[…]
İş yerləri	Yeni Reyn qəzeti, Reyn qəzeti[d]
Təhsili	Bonn Universiteti (1835–1836)[…], Yena Universiteti, Humboldt adına Berlin Universiteti (1836–)[…], Frederik III Uilyam Gimnaziyası[d] (1830–)
Elmi rəhbəri	Bruno Bauer[d]
Üzvlüyü	Birinci İnternasional[d] (1864–1872)
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Karl Henrix Marks (alm. Karl Heinrich Marx‎; 5 may 1818^[…], Trir, Reyn əyaləti^[d], Prussiya^[…] – 14 mart 1883^[…], London, İngiltərə, Böyük Britaniya və İrlandiya Birləşmiş Krallığı^[…]) — Almaniya filosofu, siyasi iqtisadiyyat tənqidçisi, iqtisadçısı, tarixçisi, sosioloqu, siyasi nəzəriyyəçisi, jurnalisti və sosialist inqilabçısı. Almaniya ittifaqının Trir şəhərində anadan olan Marks, Bonn və Berlin universitetlərində hüquq və fəlsəfə üzrə təhsil alıb. 1843-cü ildə alman teatr tənqidçisi və siyasi fəal Cenni fon Vestfalen ilə evlənib. Siyasi nəşrlərinə görə vətəndaşlıqdan məhrum edilən Marks həyat yoldaşı və uşaqları ilə onilliklər boyu Londonda sürgündə yaşamış, burada alman mütəfəkkiri Fridrix Engelslə əməkdaşlıq edərək öz düşüncəsini inkişaf etdirməyə və Britaniya muzeyinin oxu zalında araşdırma apararaq yazılarını dərc etməyə davam etmişdir. Onun ən məşhur əsərləri 1848-ci il tarixli "Kommunist Manifesti" pamfleti və üç cildlik "Kapital" (1867–1883) kitabıdır. Marksın siyasi-fəlsəfi fikri sonrakı intellektual, iqtisadi və siyasi tarixə böyük təsir göstərmişdir. Belə ki, onun adı sifət, isim və sosial nəzəriyyə məktəbi kimi istifadə edilməkdədir.

Marksın cəmiyyət, iqtisadiyyat və siyasətlə bağlı tənqidi nəzəriyyələri ümumilikdə marksizm kimi başa düşülür ki, bu cərəyan da insan cəmiyyətinin sinfi qarşıdurma yolu ilə inkişaf etdiyini iddia edir. Kapitalist istehsal üsulunda bu, istehsal vasitələrinə nəzarət edən hakim siniflərlə (burjuaziya) əməkhaqqı qarşılığında öz işçi qüvvəsini satmaqla bu vasitələri təmin edən işçi sinif (proletariya) arasındakı qarşıdurmada özünü göstərirdi. Tarixi materializm kimi tanınan tənqidi yanaşmanı tətbiq edən Marks, kapitalizmin əvvəlki sosial-iqtisadi sistemlər kimi daxili gərginliklər yaratdığını və bunun öz-özünü məhv etməsinə və sosialist istehsal üsulu kimi tanınan yeni bir sistemlə əvəzlənməsinə gətirib çıxaracağını proqnozlaşdırırdı. Marksın fikrincə, kapitalizmdəki sinfi ziddiyyətlər – qismən onun qeyri-sabitliyi və böhrana meyilli təbiəti sayəsində – fəhlə sinfinin sinfi şüurunun inkişafına, onların siyasi hakimiyyəti ələ keçirməsinə və nəhayət, azad istehsalçılar birliyindən ibarət sinifsiz kommunist cəmiyyətinin qurulmasına gətirib çıxaracaqdı. Marks iddia edirdi ki, fəhlə sinfi kapitalizmi devirmək və sosial-iqtisadi azadlığa nail olmaq üçün mütəşəkkil proletar inqilabı hərəkatını həyata keçirməlidir; o, bu fikrin reallaşması üçün həm də fəal şəkildə təzyiq göstərirdi.

Bəşər tarixinin ən təsirli şəxsiyyətlərindən biri kimi təsvir olunan Marksın yaradıcılığı həm təqdir, həm də tənqid edilmişdir. Onun iqtisadiyyat sahəsindəki əsərləri əmək və əməyin kapitalla əlaqəsi haqqında bəzi müasir nəzəriyyələrin əsasını təşkil edir. Dünyada bir çox ziyalılar, həmkarlar ittifaqları, rəssamlar və siyasi partiyalar Marksın yaradıcılığından təsirlənmiş, bir çoxu onun ideyalarını dəyişdirmiş və ya uyğunlaşdırmışdır. Marks adətən müasir sosial elmlərin əsas memarlarından biri kimi qeyd olunur.

Həyatı

Uşaqlıq illəri və ilk təhsili: 1818–1836

Trir şəhərində, indiki Brükenqasse 10 ünvanında yerləşən, Marksın doğulduğu ev. Ailə birinci mərtəbədə iki, ikinci mərtəbədə üç otaq tutmuşdu. 1928-ci ildə Almaniya Sosial Demokrat Partiyası tərəfindən satın alınmış bu binada hazırda Marksın ev muzeyi fəaliyyət göstərir.

Karl Henrix Marks 5 may 1818-ci ildə Henrix Marks (1777–1838) və Henrietta Presburqun (1788–1863) ailəsində anadan olub. O, Prussiya krallığının Aşağı Reyn əyalətinin Trir şəhərində, Brükenqasse 664 küçəsində yerləşən mənzildə dünyaya göz açıb. Marksın ailəsi əslən dünyəvi yəhudilərdən olsalar da, onun doğumundan əvvəl rəsmi olaraq xristianlığı qəbul etmişdilər. Ana tərəfdən babası holland ravvin idi, ata tərəfi isə babası Meyer Halevi Marksdan başlayaraq 1723-cü ildən Trir şəhərinin ravvinləri kimi fəaliyyət göstərirdilər. Atası Herşel (bu, ona doğularkən verilən ad idi) nəsildə dünyəvi təhsil alan ilk şəxs idi. O, vəkil olduqdan sonra rifahı yaxşılaşdı və yuxarı orta təbəqə kimi gəlir əldə etməyə başladı. Herşelin vəkillikdən gələn qazancından əlavə, ailənin Mozeldə bir neçə üzüm bağı da vardı. Hələ oğlu dünyaya gəlməzdən əvvəl, Reyn vilayətində yəhudilərin emansipasiyası ləğv olunduqdan sonra Marksın atası iudaizm dinindən dönərək Prussiyanın yevangeliya kilsəsinə qoşuldu və idiş dilindəki Herşel adını almanca səslənən Henrixə dəyişdi.

Dünyəvi həyat tərzi keçirən Henrix maarifçilik dövrünün adamı idi: filosoflar İmmanuel Kant və Volterin konsepsiyaları ilə maraqlanırdı. Klassik liberal kimi, o dövrdə mütləq monarxiya olan Prussiyada konstitusiya və islahatlarla bağlı təşviqatda iştirak etmişdi. 1815-ci ildə Henrix Marks vəkil kimi işləməyə başladı və 1819-cu ildə ailəsini Porta Niqra yaxınlığındakı on otaqlı böyük bir evə köçürdü. Həyat yoldaşı Henrietta Presburq əslən holland yəhudilərindən, sonralar Philips Electronics şirkətinin əsasını qoyan varlı sahibkar ailədən idi. Belə ki, Henriettanın bacısı Sofi Presburq (1797–1854) Lion Filips (1794–1866) ilə ailə həyatı qurmuşdu; o, şirkətin qurucuları olan Cerard və Anton Filipsin nənəsi, Frits Filipsin isə böyük nənəsi idi. Hollandiyalı Lion Filips imkanlı tütün istehsalçısı və sənayeçisi idi; Karl və Cenni Marks sonralar Londonda sürgündə olarkən tez-tez ondan borc almağa gələcəkdilər.

Marksın uşaqlığı haqqında məlumatlar olduqca azdır. Ailədə doqquz uşaqdan üçüncüsü idi. 1819-cu ildə qardaşı Moritsin ölümündən sonra ailənin ən böyük oğlu olmuşdu. Marks və onun sağ qalan bacı-qardaşları — Sofi, Herman, Henrietta, Luiza, Emiliya və Karolin 1824-cü ilin avqustunda, anaları isə 1825-ci ilin noyabrında lüteran kilsəsində vəftiz olunmuşdular. Marks 1830-cu ildə Trir Gimnaziyasına daxil olana qədər atası ona özü fərdi təhsil vermişdi. Gimnaziyanın direktoru Hüqo Vittenbax atasının dostu idi. Bir çox liberal humanistləri müəllim kimi işə götürən Vittenbax bu səbəbdən yerli mühafizəkar hökumətin qəzəbinə məruz qalmışdı. Sonradan 1832-ci ildə məktəbdə reyd keçirən polis siyasi liberalizmi müdafiə edən ədəbiyyatların tələbələr arasında paylandığını aşkar etmişdi. Bu cür materialın yayılmasını təhrikçi hərəkət hesab edən hakimiyyət məktəbdə islahatlara başlamış və Marksın oxuduğu illərdə müəllim heyətini dəyişdirmişdi.

Fəlsəfə və ədəbiyyat üzrə təhsil almaq istəyən 17 yaşlı Marks 1835-ci ilin oktyabrında Bonn Universitetinə üz tutsa da, atası təkidlə oğlunun daha praktik sahə olan hüquq oxumağını arzu edirdi. "Ağciyər zəifliyi" adlandırılan vəziyyətə görə Marks 18 yaşına çatanda hərbi xidmətdən azad edildi. Bonn Universitetində olarkən siyasi radikallardan ibarət Şairlər Klubuna qoşulmuşdu; o radikallar ki, daima polis tərəfindən nəzarət edilirdilər. Marks həm də Trir Taverna Klubu (alm. Landsmannschaft der Treveraner‎) adlı içki cəmiyyətinin də üzvü idi; burada bir çox ideyalar müzakirə olunurdu. Hətta o, bir müddət kluba həmsədrlik də etmişdi. Həmin illərdə Marks münaqişəyə də girirdi. Belə münaqişələr bəzən ciddi xarakter alırdı; belə ki, universitetin Borrusiya qrupunun üzvü ilə dueldə belə iştirak etmişdi. Birinci semestrdə qiymətləri yaxşı olsa da, tezliklə aşağı qiymət almağa başladı. Bu da atasını məcbur etdi ki, Marksı daha intizamlı və akademik olan Berlin Universitetinə göndərsin.

Hegelçilik və jurnalistika: 1836–1843

Karl Marksın həyat yoldaşı Cenni Marks

1836-cı ilin yay-payız aylarını Trirdə keçirən Marks təhsilinə və şəxsi həyatına daha ciddi yanaşmağa başladı. O, kiçik zadəganların təhsilli üzvü Cenni fon Vestfalenlə nişanlandı. Cenni Marksı uşaqlığından tanıyırdı. O, Marksla olmaq üçün gənc aristokrat nişanlısından ayrılmışdı. Həm bu səbəbdən, həm də dini və sinfi mənsubiyyətlərindəki fərqlərə görə Cenni ilə Marksın münasibəti ətrafdakıların qınağına məruz qalmışdı, lakin Marks Cenninin atası, liberal aristokrat Lüdviq fon Vestfalenlə dostluq etmiş və sonralar doktorluq dissertasiyasını ona həsr etmişdi. Nişanlandıqdan yeddi il sonra, 19 iyun 1843-cü ildə gənclər Kroytsnax şəhərində protestant kilsəsində evlənmişdilər.

1836-cı ilin oktyabrında Marks Berlinə gəlir, universitetin hüquq fakültəsinə daxil olur və Mittelştrassedə bir otaq kirayəyə götürür. O, birinci semestrdə Eduard Qansın (Qans mütərəqqi Hegelçi mövqeyi təmsil edirdi; libertar aspektləri və sosial məsələnin əhəmiyyətini xüsusilə vurğulayaraq tarixdə rasional inkişafı işləyib hazırlamışdı) və Karl fon Savinyinin (tarixi hüquq məktəbini təmsil edirdi) mühazirələrində iştirak edir. Hüquq təhsili almasına baxmayaraq, o, fəlsəfəyə valeh olmuşdu və "fəlsəfə olmadan heç nəyə nail ola bilməyəcəyinə" inanaraq bu ikisini birləşdirməyin yollarını axtarırdı. Marks o zamanlar Avropa fəlsəfi dairələrində geniş müzakirə edilən, yenicə vəfat etmiş alman filosofu Georq Vilhelm Fridrix Hegel ilə maraqlanmağa başladı. Stralauda müalicə alarkən Hegelin ideyalarını müzakirə edən Həkim Klubu (alm. Doktorklub‎) adlı tələbə qrupuna qoşuldu və onların vasitəsilə 1837-ci ildə Gənc Hegelçilər kimi tanınan bir qrup radikal mütəfəkkirlə əlaqə saxladı. Hegelçilər Adolf Rutenberqlə yaxın dostluq əlaqələri quran Marksla Lüdviq Feyerbax və Bruno Bauerin ətrafında bir araya gəldilər. Marks kimi Gənc Hegelçilər də Hegelin metafizik fərziyyələrinə tənqidi yanaşırdılar, lakin mövcud cəmiyyəti, siyasəti və dini solçu mövqedən tənqid etmək məqsədilə onun dialektik metodunu qəbul etmişdilər. Marksın atası 1838-ci ilin mayında vəfat etdi: nəticədə ailənin gəliri xeyli azaldı. Marks atasına emosional olaraq çox yaxın idi və ölümündən sonra da onun xatirəsini əziz tutmuşdu.

1837-ci ilə qədər Marks həm bədii, həm də digər janrlarda yazırdı; "Əqrəb və Feliks" (alm. Skorpion und Felix‎) qısa romanını və "Oulanem" dramını tamamlamışdı, eləcə də Cenni fon Vestfalenə həsr olunmuş bir sıra sevgi şeirləri də yazmışdı. Bu ilk əsərlərin heç biri onun sağlığında nəşr olunmamışdır. Sevgi şeirləri ölümündən sonra "Karl Marks və Fridrix Engelsin seçilmiş əsərləri"nin 1-ci cildində dərc olunub. Tezliklə Marks ingilis və italyan dillərini öyrənmək, sənətşünaslıqla məşğul olmaq, eləcə də latın klassiklərini tərcümə etmək və digər məşğuliyyətlər üçün bədii ədəbiyyatdan uzaqlaşdı. O, 1840-cı ildə Bruno Bauerlə birlikdə Hegelin "Din fəlsəfəsi" əsərini redaktə etməyə başladı. Marks həm də 1841-ci ildə tamamladığı "Demokritçi və Epikürçü təbii fəlsəfə arasında fərq" adlı doktorluq dissertasiyasını yazmaqla məşğul idi. Dissertasiya "fəlsəfənin üstün müdrikliyi qarşısında teologiyanın boyun əyməli olduğunu göstərmək üçün Marksın yola çıxdığı cəsarətli və orijinal bir əsər" kimi təsvir edilmişdir. Bu əsər, xüsusən də Berlin Universitetinin mühafizəkar professorları arasında mübahisələrə səbəb olmuşdu. Bu səbəbdən Marks dissertasiyasını daha liberal Yena Universitetinə təqdim etmək qərarına gəlir; universitetin müvafiq fakültəsi ona 1841-ci ilin aprelində fəlsəfə doktoru elmi dərəcəsi verir. Marks və Bauer hər ikisi ateist olduqları üçün 1841-ci ilin martında "Ateist Arxivlər" (alm. Archiv des Atheismus‎) adlı jurnal üçün planlar qurmağa başladılar, lakin bu, heç vaxt baş tutmadı. İyul ayında Marks və Bauer Berlindən Bonna səfər etdilər. Orada onlar sərxoş olub kilsədə gülərək və küçələrdə eşşəklərin üstündə çaparaq öz siniflərini rüsvay etmişdilər.

Marks akademik karyera haqqında düşünsə də, hökumətin klassik liberalizmə və Gənc Hegelçilərə qarşı artan müqaviməti ona bu yolda mane olurdu. Marks 1842-ci ildə Kölnə köçür və burada jurnalist kimi fəaliyyət göstərir, radikal "Reyn xəbərləri" (alm. Rheinische Zeitung‎) qəzetində yazaraq sosializm haqqında ilk baxışlarını və iqtisadiyyata artan marağını ifadə edir. Marks sağçı Avropa hökumətlərini, eləcə də təsirsiz və ya qeyri-məhsuldar hesab etdiyi liberal və sosialist hərəkatının xadimlərini tənqid edirdi. Qəzet Prussiya dövlətinin senzurasının diqqətini cəlb edirdi; belə ki, onlar hər nömrəni çap etməzdən əvvəl təxribat xarakterli materialların olub-olmadığını yoxlayırdılar. Marks da bu məsələdən şikayət edirdi: "Qəzetimiz əvvəlcə polisə təqdim edilməli idi; əgər polisin burnu xristianlıq və ya Prussiya əleyhinə bir şey iyləyərdisə, qəzetin çıxmasına icazə verilməzdi." "Reyn xəbərləri" qəzetində Rusiya monarxiyasını kəskin tənqid edən məqalə dərc edildikdən sonra çar I Nikolay onun qadağan edilməsini xahiş etdi və 1843-cü ildə Prussiya hökuməti çarın istəyini gerçəkləşdirdi.

Paris: 1843–1845

Marksla 1844-cü ildə tanış olan gənc Fridrix Engels onun əbədi dostuna çevrilir.

1843-cü ildə Marks, alman fəalı Arnold Ruqe tərəfindən alman və fransız radikallarını bir araya gətirmək üçün yaradılan, yeni, radikal solçu Paris qəzetinin — "Alman—fransız illik məcmuəsi"nin (alm. Deutsch-Französische Jahrbücher‎) redaktoru oldu. Qəzet Fransada çap olunduğuna görə Marks və arvadı 1843-cü ilin oktyabrında Parisə gəlir. Əvvəlcə Ruqe və arvadı ilə birlikdə Vano küçəsi 23 ünvanında yaşayan gənc ailə həyat şəraitinin dözülməz olduğunu görüb 1844-cü ildə qızları Cenni dünyaya gəldikdən sonra başqa evə köçürlər. Qəzet həm Fransadan, həm də Almaniyadan yazıçıları cəlb etmək məqsədi daşısa da, məcmuədə sonuncular üstünlük təşkil edirdi və qəzetin alman olmayan yeganə yazarı sürgündə olan rus kollektivist anarxist Mixail Bakunin idi. Marks qəzetə iki məqalə təqdim etmişdi: "Hegelin hüquq (haqq) fəlsəfəsinin tənqidinə töhfəyə giriş" və "Yəhudi məsələsi haqqında". İkinci məqalə onun proletariyanın inqilabi qüvvə olduğuna dair fikirlərindən xəbər verir və kommunizmi daha çox sahibləndiyini göstərirdi. Qəzetin yalnız bir nömrəsi nəşr olundu, lakin onu müqayisədə uğurlu hesab etmək olardı; bu uğurunu da əsasən Henrix Heynenin Bavariya kralı I Lüdviq haqqında yazdığı satirik qəsidələrə borclu idi. Satirik əsərlərin qəzetə daxil edilməsi məcmuənin alman dövlətləri tərəfindən qadağan edilməsinə və idxal olunan nüsxələrin müsadirəsinə səbəb oldu. Təəssüf ki, Ruqe növbəti nömrələrin nəşrini maliyyələşdirməkdən imtina etdi; beləliklə, Marksla olan dostluğu da pozuldu. Qəzetin çökməsindən sonra Marks geriyə qalan yeganə senzurasız almandilli radikal qəzet "İrəli!" (alm. Vorwärts!‎) üçün yazmağa başladı. Parisdə yerləşən qəzet işçilərin və sənətkarların utopik sosialist gizli cəmiyyəti olan Ədalətlilər İttifaqı tərəfindən dəstəklənirdi. Marks onların bəzi iclaslarında iştirak etsə də, ittifaqa qoşulmadı. "İrəli!" qəzetində Marks Hegelçi və Feyerbaxçı dialektik materializm ideyalarına əsaslanan sosializmlə bağlı fikirlərini yenidən gözdən keçirir, eyni zamanda Avropada fəaliyyət göstərən liberalları və digər sosialistləri tənqid edirdi.

28 avqust 1844-cü ildə Marks Rejans kafesində alman sosialist Fridrix Engelslə tanış olur və onların ömürlük dostluq münasibəti başlayır. Engels Marksa yenicə çapdan çıxmış "1844-cü ildə İngiltərədə işçi sinfinin vəziyyəti" kitabını göstərir və Marksı inandırır ki, işçi sinfi tarixdə sonuncu inqilabın təmsilçisi və aləti olacaqdır. Tezliklə Marks və Engels birlikdə Marksın keçmiş dostu Bruno Bauerin fəlsəfi fikirlərini tənqid etməyə başlayırlar. Bu tənqidlərin nəticəsində ortaya çıxan əsər 1845-ci ildə "Müqəddəs ailə" adı altında nəşr olunur. Baueri tənqid etsə də, Marks Gənc Hegelçilər Maks Ştirner və Lüdviq Feyerbaxın ideyalarından çox təsirlənmişdi: lakin nəticə etibarilə Marks və Engels Feyerbax materializmindən də imtina etmişdilər.

Parisdə Vano küçəsi 38 ünvanında yaşadığı müddətdə (1843-cü ilin oktyabrından 1845-ci ilin yanvarınadək) Marks siyasi iqtisadiyyat (Adam Smit, David Rikardo, Ceyms Mill və başqaları), Fransa sosialistləri (xüsusilə də Klod Henri Sen-Simon və Şarl Furye) və Fransa tarixi ilə bağlı intensiv tədqiqatlar aparır. Siyasi iqtisadiyyatın tədqiqi və tənqidi Marksın bütün ömrü boyu davam etdirəcəyi bir layihəyə çevrilir və onun əsas iqtisadi əsəri olan üç cildlik "Kapital" kitabının nəşri ilə nəticələnir. Marksizm böyük ölçüdə üç təsirə əsaslanırdı: Hegel dialektikası, fransız utopik sosializmi və ingilis iqtisadiyyatı. Hegel dialektikası ilə bağlı əvvəlki araşdırması ilə yanaşı, Marksın bu müddət ərzində Parisdə etdiyi araşdırmalar da marksizmin bütün əsas komponentlərinin 1844-cü ilin payızına qədər ortaya çıxdığını göstərirdi. Marks adi gündəlik qayğıları səbəbindən, əlavə olaraq da radikal bir qəzetin redaktəsi ilə və daha sonra potensial inqilabi xalq üsyanları illərində bir siyasi partiyanın cəhdlərinin təşkil edilməsi və yönləndirilməsi ilə məşğul olduğundan daim siyasi iqtisadiyyatın tədqiqindən uzaq qalırdı. Bununla belə, o, həmişə "kapitalizmin daxili işini başa düşməyə" çalışdığından həmin tədqiqatlarına yenidən qayıdırdı.

Marksla Engelsin tanış olduğu Rejans kafesi (16 dekabr 1843-cü il)

1844-cü ilin sonlarında marksizmin konturları Karl Marksın zehnində qəti şəkildə formalaşdı. Əslində o vaxta qədər dünya barədə marksist düşüncənin bir çox ünsürü təfsilatı ilə işlənib hazırlanmışdı, lakin Marks öz fikrindəki yeni siyasi iqtisadiyyat nəzəriyyəsini daha da dəqiqləşdirmək üçün iqtisadiyyata dair düşüncələrini bütün təfərrüatı ilə yazıda ifadə etmək ehtiyacı duyurdu. Bu dönəmdə Marks "İqtisadi və fəlsəfi əlyazmalar" əsərini yazır. Bu əlyazmalar bir çox mövzuları əhatə edirdi; o cümlədən də Marksın özgələşdirilmiş əmək konsepsiyasını. 1845-ci ilin yazında siyasi iqtisadiyyat, kapital və kapitalizmlə bağlı tədqiqatlarını davam etdirməsi Marksı belə bir inanca sövq etdi ki, onun müdafiə etdiyi siyasi iqtisadiyyatın yeni nəzəriyyəsi (söhbət elmi sosializmdən gedir) hərtərəfli işlənmiş materialist nəzəriyyə əsasında qurulmalıdır.

"İqtisadi və fəlsəfi əlyazmalar" 1844-cü ilin aprel-avqust aylarında qələmə alınmışdı, lakin tezliklə Marks əsərin Lüdviq Feyerbaxın bəzi çaşdırıcı fikirlərindən təsirlənmiş olduğunu anladı. Buna uyğun olaraq, tarixi materializmlə davam etmək üçün Feyerbaxın fəlsəfəsindən imtina etməli olduğunu dərk edən mütəfəkkir bir il sonra, 1845-ci ilin aprelində, Parisdən Brüsselə köçdükdən sonra Feyerbax haqqında on bir tezis yazdı. "Feyerbax haqqında tezislər" xüsusilə on birinci tezislə məşhurdur; məhz həmin tezisdə Marks qeyd edirdi ki, "filosoflar dünyanı müxtəlif formalarda yalnız şərh etmişlər; halbuki məsələ onu dəyişdirməkdir". Bu əsərdə Marks materializmi (həddən artıq düşüncə əsiri olduğuna görə), idealizmi (praktikanı nəzəriyyəyə endirdiyinə görə) və ümumilikdə fəlsəfəni (mücərrəd reallığı fiziki dünyadan üstün tutduğuna görə) tənqid edirdi. Beləliklə, əsər Marksın tarixi materializmə ilk baxışını ifadə edir və dünyanın ideyalarla deyil, real, fiziki, maddi fəaliyyət və təcrübə ilə dəyişdirilməsi arqumentini irəli sürürdü. 1845-ci ildə Prussiya kralının xahişi ilə Fransa hökuməti daxili işlər naziri Fransua Gizo ilə birlikdə "İrəli!" qəzetini bağladı və Marksı Fransadan uzaqlaşdırdı. Nəticədə Brüsselə köçən Marks burada kapitalizm və siyasi iqtisadiyyatın tədqiqi ilə bağlı araşdırmalarını bir daha davam etdirəcəyinə ümid edirdi.

Brüssel: 1845–1848

Fransada qalması istənməyən, Almaniyaya da qayıda bilməyən Karl Marks 1845-ci ilin fevralında Belçikaya, Brüsselə mühacirət etmək qərarına gəlir. Bununla belə, Belçikada qalmaq üçün o, müasir siyasət mövzusunda heç nə dərc etməyəcəyinə söz verməli idi. Marks Brüsseldə ikən Avropada sürgün edilmiş digər sosialistlərlə, o cümlədən Mozes Hess, Karl Heynzen və İosif Veydemeyerlə əlaqə saxlayırdı. 1845-ci ilin aprelində Engels Marksa və Brüsseldə özlərinə yer axtaran Ədalətlilər İttifaqının üzvlərinin getdikcə artan heyətinə qoşulmaq məqsədilə Almaniyanın Barmen şəhərindən Brüsselə köçür. Daha sonra Engelsin çoxdankı yoldaşı Meri Börns İngiltərənin Mançester şəhərindən ayrılaraq Brüsseldə Engelsə qoşulur.

1845-ci ildə Brüssel şəhərinə sığınıb Marks və Engelslə eyni küçədə yaşayan və onlarla dostluq edən Mozes Hess (1846). Sonralar Mozeslə fikir ayrılığına düşən Marks və Engels "Alman ideologiyası"nda onun əsərini tənqid etmişdilər.

1845-ci il iyulun ortalarında Marks və Engels Britaniyada fəhlə hərəkatı olan çartistlərin liderlərini ziyarət etmək üçün Brüsseldən İngiltərəyə yola düşürlər. Bu, Marksın İngiltərəyə ilk səfəri idi. Engels isə səfər üçün ideal bələdçi idi; belə ki, Engels artıq iki il — 1842-ci ilin noyabrından 1844-cü ilin avqustuna qədər Mançesterdə yaşamışdı. Engels ingilis dilini öyrənməklə kifayətlənməmiş, həm də bir çox çartist liderlərlə yaxın münasibət də qurmuşdu. Həmçinin, Engels bir çox çartist və sosialist ingilis qəzetlərində müxbir kimi xidmət edirdi. Marks bu səfərdən London və Mançesterdəki müxtəlif kitabxanalarda araşdırma aparmaq üçün iqtisadiyyatla bağlı mövcud olan ədəbiyyatları tədqiq etmək fürsəti kimi istifadə etdi.

Marks Engelslə birlikdə özünün tarixi materializm konsepsiyasını ən yaxşı şəkildə ifadə etdiyi düşünülən "Alman ideologiyası" (alm. Die deutsche Ideologie‎) kitabını yazdı. Bu əsərdə Marks Lüdviq Feyerbax, Bruno Bauer, Maks Ştirner və digər Gənc Hegelçilərlə, eləcə də Karl Qrün və fəlsəfələri hələ də qismən "idealizm"ə əsaslanan digər "əsl sosialistlər"lə əlaqələrini qoparır. "Alman ideologiyası"nda Marks və Engels tarixdə yeganə hərəkətverici qüvvə kimi yalnız materializmə əsaslanan fəlsəfələrini nəhayət tamamlayırlar. "Alman ideologiyası" yumoristik satirik formada yazılıb, lakin bu satirik forma belə əsəri senzuradan xilas edə bilməmişdi. Bir çox digər öncəki yazıları kimi, "Alman ideologiyası" da Marksın sağlığında nəşr olunmamış və yalnız 1932-ci ildə dərc edilmişdi.

"Alman ideologiyası"nı tamamladıqdan sonra Marks həqiqi "elmi materialist" fəlsəfə nöqteyi-nəzərindən fəaliyyət göstərən həqiqi "inqilabçı proletar hərəkatının" "nəzəriyyə və taktikası" ilə bağlı öz mövqeyini aydınlaşdırmaq məqsədi daşıyan əsərə müraciət etdi. Bu əsər utopik sosialistlərlə Marksın öz elmi-sosialist fəlsəfəsi arasında fərq yaratmaq məqsədi daşıyırdı. Utopiklər düşünürdülər ki, insanların sosialist hərəkatına qoşulmaları üçün onları yola gətirmək, bunun üçün də insanı hər hansı fərqli inancı qəbul etməyə inandırmaq lazımdır.

Marks isə insanların bir çox hallarda öz iqtisadi maraqlarına uyğun hərəkət etməyə meyilli olduqlarının fərqindəydi. Buna görə də, bir sinfin ən təməl maddi marağına yönəlik böyük çağırışla həmin sinifə (bu halda işçi sinfinə) müraciət etmək inqilab edib cəmiyyəti dəyişdirmək məqsədilə sinfin böyük qismini hərəkətə gətirməkdə ən yaxşı metod ola bilərdi. Marksın planlaşdırdığı yeni kitabın məqsədi də bu idi, lakin yazıları dövlət senzurasından keçdiyinə görə kitabı "Fəlsəfənin yoxsulluğu" (fr. Misère de la philosophie) (1847) adı altında dərc etdirdi. Bu adı isə fransız anarxist sosialist Pyer-Jozef Prudonun "Yoxsulluğun fəlsəfəsi" (1840) əsərində qeyd etdiyi "kiçik burjua fəlsəfəsinə" cavab olaraq bu cür müəyyən etmişdi.

1848-ci ildə alman dilində dərc olunan "Kommunist Partiyasının Manifesti"nin ilk nəşri

Bu kitablar Marks və Engelsin ən məşhur əsəri olan "Kommunist Manifesti" adlı siyasi pamflet üçün baza rolunu oynadı. 1846-cı ildə Brüsseldə yaşayarkən Marks Ədalətlilər İttifaqı adlı gizli radikal təşkilatla əlaqəsini davam etdirdi. Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, Marks İttifaqın Avropanın işçi sinfini həmin sinfin inqilabına gətirib çıxaracaq kütləvi hərəkata doğru sövq etmək üçün lazım olan radikal təşkilat olduğunu düşünürdü. Bununla belə, işçi sinfini kütləvi hərəkata çevirmək üçün İttifaq özünün "gizli" və ya "yeraltı" fəaliyyətini dayandırmalı və siyasi partiya kimi açıq fəaliyyət göstərməli idi. İttifaq üzvləri, nəhayət, bu məsələdə razılaşdılar. Ardınca, 1847-ci ilin iyununda İttifaq birbaşa işçi siniflərinə müraciət edən yeni, açıq, "yerüstü" siyasi cəmiyyətə üzv olmaqla yenidən təşkil edildi. Bu yeni, açıq siyasi cəmiyyət Kommunist İttifaqı adlanırdı. Həm Marks, həm də Engels yenicə qurulmuş Kommunist İttifaqının proqramının və təşkilati prinsiplərinin tərtibində iştirak etdilər.

1847-ci ilin sonlarında Marks və Engels özlərinin ən məşhur işini — Kommunist İttifaqı üçün fəaliyyət proqramını yazmağa başladılar. 1847-ci ilin dekabrından 1848-ci ilin yanvarına qədər hər iki müəllif tərəfindən birgə yazılan "Kommunist Manifesti" ilk dəfə 21 fevral 1848-ci ildə nəşr olundu. "Kommunist Manifesti" yeni Kommunist İttifaqının prinsiplərini ortaya qoydu. Kommunist İttifaqı artıq gizli bir təşkilat olmadığına görə, Ədalətlilər İttifaqının etdiyi kimi öz prinsiplərini gizlətməkdənsə, məqsəd və niyyətini geniş ictimaiyyətə çatdırmaq istəyirdi. Pamfletin giriş cümlələri marksizmin təməl düşüncələrini ifadə edirdi: "İndiyə qədər mövcud olan bütün cəmiyyətlərin tarixi sinfi mübarizələrin tarixidir". Kitab Marksın, burjuaziya (varlı kapitalist sinfi) ilə proletariya (sənaye işçisi sinfi) arasında getdikcə böyüdüyünü iddia etdiyi maraqların toqquşmasındakı ziddiyyətləri araşdırır. Bundan irəli gələrək, Manifest, Kommunist İttifaqının o zamankı digər sosialist və liberal siyasi partiya və qruplardan fərqli olaraq, kapitalist cəmiyyətini devirmək və onu sosializmlə əvəz etmək üçün həqiqətən proletariatın maraqlarından çıxış edərək hərəkət etdiyinə dair arqument təqdim edir.

Həmin ilin sonunda Avropa 1848-ci il inqilabları kimi tanınan bir sıra etirazlar, qiyamlar və zorakı üsyanlarla üzləşdi. Fransada inqilab monarxiyanın devrilməsi və İkinci Fransa Respublikasının qurulması ilə nəticələndi. Marks bu cür fəaliyyətləri dəstəkləyirdi; hətta deyilənlərə görə həmin dövrdə atasından qalan 5.000 və ya 6.000 frank məbləğindəki (bu miras 1838-ci ildə atasının ölümündən sonra əmisi Lionel Filips tərəfindən saxlanılırdı) əhəmiyyətli miras əmlakı inqilabi hərəkat keçirməyi planlaşdıran belçikalı işçiləri silahlandırmaq üçün istifadə etmişdi. Bu iddiaların doğruluğu mübahisəli olsa da, Belçika Ədliyyə Nazirliyi Marksı bunda təqsirləndirərək həbs etdi. Buna görə də Marks Fransaya qaçmağa məcbur oldu: burada hakimiyyətdə olan yeni respublika hökumətinin onun üçün təhlükəsiz olacağını düşünürdü.

Köln: 1848–1849

Marks və Engels "Yeni Reyn Qəzeti"nin mətbəəsində

Müvəqqəti olaraq Parisdə məskunlaşan Marks Kommunist İttifaqının qərargahını bu şəhərə köçürür və burada yaşayan müxtəlif alman sosialistləri ilə birlikdə Almaniya İşçiləri Cəmiyyəti qurur. İnqilabın Almaniyaya yayıldığını görmək ümidi ilə 1848-ci ildə Kölnə qayıdır və burada "Almaniyada Kommunist Partiyasının tələbləri" adlı buklet çıxarmağa başlayır. Bukletdə "Kommunist Manifesti"nin on bəndindən yalnız dördünün adı çəkilirdi; çünki Marks hesab edirdi ki, həmin dövrdə Almaniyada proletariya burjuaziyanı devirməzdən əvvəl burjuaziya feodal monarxiyasını və aristokratiyanı devirməlidir. İyunun 1-də Marks gündəlik qəzet olan "Yeni Reyn Qəzeti"nin (alm. Neue Rheinische Zeitung‎) nəşrinə başlayır; o, qəzeti bu yaxınlarda aldığı atasının mirasından qalan pullar hesabına maliyyələşdirirdi. Avropadan gələn xəbərləri özünün marksist yanaşması ilə işıqlandıran Marks qəzetdə baş yazıçı və baş redaktor qismində çıxış edirdi. Kommunist İttifaqının digər üzvləri də bu qəzetə töhfə vermiş olsalar da, Fridrix Engelsin fikrincə, qəzet "Marksın kiçik diktatorluğu" olaraq qaldı.

Qəzetin redaktoru olan Marks və digər inqilabçı sosialistlər mütəmadi olaraq polis tərəfindən təqib edilsə də və Marks bir neçə dəfə müxtəlif ittihamlarla məhkəmə qarşısına çıxarılsa da, hər dəfə bəraət alırdı. Bu ittihamların arasında Baş prokuroru təhqir etmək, mətbuatda qanunsuzluq etmək və vergi boykotları yolu ilə silahlı üsyana təhrik etmək kimi əməllər vardı. Bu vaxt Prussiyada demokratik parlament dağılır və kral IV Fridrix Vilhelm solçu və digər inqilabçı ünsürləri ölkədən çıxarmaq üçün əksinqilabi tədbirlər həyata keçirən mürtəce tərəfdarlarından ibarət yeni kabineti təqdim edir. Nəticədə "Yeni Reyn Qəzeti" tezliklə bağlanır və Marksa mayın 16-da ölkəni tərk etmək əmri verilir. Marks o zamanlar həm mürtəce əksinqilabın, həm də vəba epidemiyasının məngənəsində olan Parisə qayıdır və tezliklə onu siyasi təhlükə hesab edən şəhər rəhbərliyi tərəfindən qovulur. Almaniyaya və Belçikaya geri dönə bilməyən Marks elə bu zaman dördüncü uşaqlarına hamilə qalan həyat yoldaşı Cenni ilə 1849-cu ilin avqustunda qaçqın kimi Londona sığınır.

Londondakı həyatı: 1850–1860

Karl Marksın 1851–1856-cı illərdə Londonda yaşadığı bina

Marks 1849-cu il iyunun əvvəlində Londona köçür və ömrünün axırına qədər bu şəhərdə qalır. Kommunist İttifaqının qərargahı da Londona köçürülür. Bununla belə, 1849–1850-ci illərin qışında Avqust Villix və Karl Şapperin başçılıq etdiyi fraksiya dərhal üsyan üçün təşviqata başladı; bu da Kommunist İttifaqı sıralarında parçalanmaya səbəb oldu. Villix və Şapper hesab edirdilər ki, Kommunist İttifaqı üsyana təşəbbüs göstərdikdən sonra Avropanın bütün fəhlə sinfi ona qoşulmaq üçün özlüyündə ayağa qalxacaq və bununla da bütün Avropada inqilab yaradacaq. Marks və Engels isə bu fikrə etiraz edərək bildirirdilər ki, Kommunist İttifaqının bu cür planlaşdırılmamış üsyan qaldırması macəradan başqa bir şey deyil və intihara bərabərdir. Şapper-Villix qrupunun tövsiyə etdiyi üsyan tipi Avropanın mürtəce hökumətlərinin polis və silahlı qüvvələri tərəfindən asanlıqla yatırıla bilərdi. Marksın fikrincə, bu, Kommunist İttifaqı üçün hər şeyin sonu mənasına gəlirdi. Marks düşünürdü ki, cəmiyyətdəki dəyişikliklər "bir ovuc insanın" iradəsi və səyləri ilə bir gecədə əldə oluna bilməz. Əksinə, belə dəyişikliklər cəmiyyətin iqtisadi şəraitinin elmi təhlili və sosial inkişafın müxtəlif mərhələlərində inqilaba doğru irəliləmə yolu ilə həyata keçirilir. İnkişafın indiki mərhələsində (təxminən 1850-ci ildən söhbət gedir), 1848-ci ildə bütün Avropada üsyanların məğlubiyyətindən sonra o hesab edirdi ki, Kommunist İttifaqı sərbəst seçki ilə seçilmiş məclisin (parlamentin) olduğu konstitusiyalı respublika və ümumi seçki hüququ (bütün kişilərin səsvermə hüququnun tanınması) kimi məsələlərdə feodal aristokratiyasını məğlub etmək üçün fəhlə sinfini yüksələn burjuaziyanın mütərəqqi elementləri ilə birləşməyə təşviq etməlidir. Başqa sözlə, fəhlə sinfi öz gündəliyini və fəhlə inqilabını vurğulamazdan öncə burjua inqilabının uğurla başa çatması üçün burjua və demokratik qüvvələrlə birləşməlidir.

Kommunist İttifaqını məhv etmək təhlükəsi yaradan uzun mübarizədən sonra Marksın fikri üstün gəldi və nəticədə Şapper-Villix qrupu Kommunist İttifaqını tərk etdi. Bu arada Marks sosialist yönümlü Almaniya İşçilərinin Təhsil Cəmiyyəti ilə də sıx məşğul olurdu. Cəmiyyət görüşlərini Londonda əyləncənin mərkəzi olan bölgələrdən birində — Sohoda keçirirdi. Bu təşkilat həm də üzvləri arasında daxili mübarizələrlə dolu idi; belə ki, bəziləri Marksın, digərləri isə Şapper-Villix fraksiyasının ardınca gedirdi. Burada müzakirə obyekti olan məsələlər Kommunist İttifaqındakı daxili parçalanmada qaldırılan məsələlərlə eyni idi; lakin Marks Almaniya İşçilərinin Təhsil Cəmiyyətinin daxilindəki Şapper-Villix fraksiyası ilə mübarizədə məğlub olaraq 1850-ci il sentyabrın 17-də Cəmiyyətdən istefa verdi.

"New-York Daily Tribune" qəzetindəki fəaliyyəti və jurnalistika

Londondakı ilk illərində Marks yalnız öz tədqiqatlarına fokuslanmışdı. Ailəsi həmin dövrdə hədsiz yoxsulluq içində yaşayırdı. Zəngin sənayeçi atasından maddi dəstək görən Engels Marksın əsas gəlir mənbəyi idi. Prussiyada öz qəzetinin redaktoru və ideoloji cəhətdən ona yaxın olan insanlara töhfə verən biri kimi Marksın öz auditoriyasına, yəni fəhlə sinfinə çatımlılığı vardı. Londonda qəzet idarə etmək üçün vəsaiti olmadığına görə o, Engelslə birlikdə beynəlxalq jurnalistikaya üz tutdu. Bir müddət onlar İngiltərə, ABŞ, Prussiya, Avstriya və Cənubi Afrikadan altı qəzetə yazmağa başladılar. Marksın əsas qazancı 1852-ci ildən 1862-ci ilə qədər "New-York Tribune" qəzetində Avropa müxbiri kimi işləməsindən və daha çox "burjua" qəzetləri üçün məqalələr hazırlamaqdan gəlirdi. Əvvəllər Vilhelm Piper Marksın məqalələrini alman dilindən ingilis dilinə tərcümə edirdi. Zaman keçdikcə Marks tərcüməyə ehtiyac duymadan ingilis dilində sərbəst məqalələr yazmağa başladı.

"New-York Tribune" qəzetinin təsisçisi Horas Qrili: "Cənab Marksın öz fikirləri var; bəziləri ilə razılaşmaqdan uzağıq, lakin onun məktublarını oxumayanlar cari Avropa siyasətinin böyük məsələlərinə dair ən ibrətamiz məlumat mənbələrindən birinə etinasız yanaşmış olurlar."

"New-York Tribune" qəzetinin əsası 1841-ci ilin aprelində Horas Qrili tərəfindən qoyulmuşdur. Onun redaksiya heyətinə açıqfikirli burjua jurnalistləri və naşirləri, o cümlədən Corc Ripli və qəzetin baş redaktoru olan jurnalist Çarlz Dana daxil idi. Furyerist və abolisionist Dana qəzetdə Marksın əlaqə saxladığı əsas şəxs idi. Qəzet Marksın Henri Çarlz Keriyə qarşı "gizli müharibəsi" kimi transatlantik ictimaiyyətə çatması üçün bir vasitə idi. Digər tərəfdən, qəzet dərc olunduğu ilk gündən fəhlə sinfinin diqqətini cəlb etmişdi və çox ucuz — cəmi iki senə satılırdı, həmçinin hər buraxılışda təxminən 50.000 nüsxə ilə ABŞ-də ən böyük tirajı olan nəşr idi. Onun redaksiya yanaşması mütərəqqi idi və köləliyə qarşı duruşu Qrilinin mövqeyini əks etdirirdi. Marksın qəzet üçün ilk məqaləsi 21 avqust 1852-ci ildə dərc olunmuşdu və Britaniya parlament seçkiləri ilə bağlı idi.

1850-ci illərin sonlarında Amerika xalqının Avropa məsələlərinə marağı azaldı, nəticədə Marks "köləlik böhranı" və "Ştatlar arasında müharibə" məqaləsində olduğu kimi 1861-ci il ABŞ-də vətəndaş müharibəsinin başlanması kimi mövzularda yazmağa başladı. 1851-ci ilin dekabrından 1852-ci ilin martına qədər Marks 1848-ci il Fransa inqilabından bəhs edən "Lui Napoleonun on səkkizinci brümeri" adlı nəzəri əsəri üzərində işləmişdir. Burada o, tarixi materializm, sinfi mübarizə, proletariat diktaturası və proletariatın burjua dövləti üzərində qələbəsi konsepsiyalarını araşdırmışdır.

1857-ci il martın 21-də Dana Marksa bildirdi ki, iqtisadi böhran səbəbi ilə, çap olunub-olunmamasından asılı olmayaraq, həftədə yalnız bir məqalənin pulu ödəniləcək; digər yazılar üçün isə yalnız dərc edildiyi halda ödəniş olacaq. Marks məqalələrini çərşənbə axşamı və cümə günləri göndərirdi, lakin həmin ilin oktyabrında "Tribune" Marks və Beyard Teylor istisna olmaqla, Avropadakı bütün müxbirlərini işdən çıxardı, Marksın fəaliyyətini isə həftəlik bir məqaləyə endirdi. 1860-cı ilin sentyabr-noyabr aylarında yalnız beş məqalə nəşr olundu. Altı aylıq fasilədən sonra Marks 1861-ci ilin sentyabrından qəzetdəki fəaliyyətinə davam etməyə başladı. 1862-ci ilin martında isə Dana Amerikanın daxili işləri ilə əlaqədar olaraq Londondan gələn reportajlara "Tribune"da daha yer verilməyəcəyini qeyd etdi. 1868-ci ildə Dana özünün baş redaktoru olduğu "New York Sun" adlı rəqib qəzet təsis etdi.

Hələ 1857-ci ilin aprelində Dana Marksı, Dananın dostu və "Tribune"un ədəbi redaktoru Corc Riplinin ideyası olan "Yeni Amerika Siklopediyası"na hərb tarixinə aid məqalələr təqdim etməyə dəvət etmişdi. Ümumilikdə, Marks və Engelsin müəllifi olduğu 67 məqalə nəşr olunmuşdur, onlardan 51-i Engels tərəfindən yazılmışdır, baxmayaraq ki, Marks Britaniya muzeyində həmin məqalələr üçün müəyyən araşdırmalar aparmışdır.

1850–1860-cı illəri gənc Marksın Hegelçi idealizmi ilə daha yetkin Marksın strukturalist marksizmlə əlaqəli elmi ideologiyasını fərqləndirən fəlsəfi sərhəd kimi qeyd etmək olar. Lakin heç də bütün elm əhli bu fərqi qəbul etmir. 1848–1849-cu illər inqilabları Marks və Engels üçün bir təcrübə oldu və onların iqtisadiyyat və tarixi irəliləyiş nəzəriyyələrinin inkişafında əsas rol oynadı. 1848-ci ilin "uğursuzluqlarından" sonra inqilabın hərəkətverici qüvvəsi tükənmiş və iqtisadi böhran olmadan bərpa olunmayacaqmış kimi görünürdü. Bununla bağlı Marks və onun "avantürist" adı ilə qınadığı kommunist yoldaşları arasında qızğın mübahisə yarandı. Marks, reallıqda iqtisadi elementin zəruri olduğu halda, "iradə gücünün" inqilabi şərait yaratmaq üçün kifayət edə biləcəyinin təklif edilməsini fantastika hesab edirdi.

1852-ci ildə ABŞ iqtisadiyyatındakı böhran ölkədə inqilabın baş verib-verməyəcəyi ilə bağlı Marks və Engelsi xeyli düşündürdü, lakin buradakı iqtisadiyyat kapitalist inqilabı üçün hələ çox gənc idi. Amerikanın qərb sərhədindəki açıq ərazilər sosial iğtişaşların qüvvələrini dağıtdı. Üstəlik, Birləşmiş Ştatlarda yaranan hər hansı iqtisadi böhran, öz milli sərhədləri ilə məhdudlaşan qapalı sistemlər olan ayrı-ayrı Avropa dövlətlərinin köhnə iqtisadiyyatlarının inqilabi yoluxmasına gətirib çıxara bilməzdi. Birləşmiş Ştatlarda 1857-ci il vahiməsi adı ilə bilinən böhran isə bütün dünyaya yayıldıqda bütün iqtisadi nəzəriyyə modellərini qırdı. Bu vahimə həqiqi mənada ilk qlobal iqtisadi böhran oldu. Marks maddi ehtiyaclar səbəbi ilə 1844-cü ildən 13 ildir fasilə verdiyi iqtisadi tədqiqatlarına, bununla dünyada baş verənləri daha dərinləməsinə anlaya biləcəyini düşünərək, geri qayıtmaq qərarına gəldi. O, həmişə iqtisadiyyata geri dönməyə çalışmışdı.

Birinci İnternasional və "Kapital"

"Kapital"ın birinci cildi

Marks "Nyu-York Deyli Tribyun"un redaktə siyasətinin mütərəqqi olduğunu düşündüyü müddət ərzində qəzet üçün məqalələr yazmağa davam etdi. Bununla belə, 1861-ci ilin sonlarında Çarlz Dananın qəzetdən ayrılması və nəticədə redaksiya heyətində baş verən dəyişiklik yeni redaksiya siyasətinin formalaşmasına səbəb oldu. Artıq "Tribyun" İttifaqın tam qələbəsinə həsr olunmuş, köləlik əleyhinə güclü bir qəzet deyildi. Yeni redaksiya heyəti Konfederasiyada köləliyin toxunulmaz qalmasını və Birləşmiş Ştatlardakı vətəndaş müharibəsində İttifaqla Konfederasiya arasında təcili sülhə nail olunmasını dəstəkləyirdi. Marks bu yeni siyasi mövqe ilə qətiyyən razılaşmamış və 1863-cü ildə "Tribyun"dan ayrılmağa məcbur edilmişdi.

Marks 1864-cü ildə Beynəlxalq Fəhlə Assosiasiyasına (digər adı ilə Birinci İnternasionala) daxil oldu və qurumun elə həmin il yaradılan Baş Şurasına seçildi. O, bu təşkilatda Mixail Bakuninin rəhbərlik etdiyi anarxist qanadla mübarizə içərisində idi. Marks bu mübarizədən qalib ayrılsa da, özünün də dəstəklədiyi kimi 1872-ci ildə Baş Şuranın mərkəzinin Londondan Nyu-Yorka köçürülməsi İnternasionalın tənəzzülünə gətirib çıxardı. İnternasionalın mövcud olduğu dövrdəki ən mühüm siyasi hadisə 1871-ci il Paris kommunası ilə bağlı olmuşdu; bu zaman Paris vətəndaşları öz hökumətlərinə qarşı üsyan qaldıraraq şəhəri iki ay nəzarətdə saxlamışdılar. Sözügedən üsyan amansızcasına yatırılmış və çoxsaylı itkilərlə nəticələnmişdi. Buna cavab olaraq Marks kommunanı müdafiə edərək özünün ən məşhur pamfletlərindən birini — "Fransada vətəndaş müharibəsi" (alm. Der Bürgerkrieg in Frankreich‎) əsərini yazmışdı.

İşçi inqilablarının və hərəkatlarının dəfələrlə uğursuzluqla nəticələndiyini və planlarının alt-üst olduğunu nəzərə alaraq, Marks da kapitalist istehsal üsuluna uyğun tənqidi yanaşmanı anlamağa və təqdim etməyə çalışır, buna görə də Britaniya muzeyinin oxu zalında çox vaxt keçirirdi. 1857-ci ilə qədər Marks kapital, torpaq mülkiyyəti, muzdlu əmək, dövlət, xarici ticarət və dünya bazarı haqqında 800 səhifədən çox qeydlər və qısa esselər toplamışdı. Lakin bu toplular "Siyasi iqtisadiyyatın tənqidinin əsasları" (alm. Grundrisse der Kritik der Politischen Ökonomie‎) adı altında ilk dəfə 1939-cu ildə nəşr olunmuşdu.

1859-cu ildə Marks özünün siyasi iqtisadiyyatla bağlı ilk ciddi tənqidi əsəri olan "Siyasi iqtisadiyyatın tənqidinə töhfə" (alm. Zur Kritik der Politischen Ökonomie‎) kitabını dərc etdirir. Bu əsər sadəcə onun daha sonra nəşr etmək niyyətində olduğu üç cildlik "Kapital" kitabının girişi kimi nəzərdə tutulmuşdu. Marks əsərdə iqtisadi təfəkkürün aksiomlarını və kateqoriyalarını tənqidi şəkildə araşdırmağa başlamışdı. Əsər oxucular tərəfindən coşğu ilə qarşılandı və satışa çıxan kimi tezliklə satılıb qurtardı.

"Siyasi iqtisadiyyatın tənqidinə töhfə" kitabının uğurlu satışı Marksı 1860-cı illərin əvvəllərində onun həyatı boyu ən əsas əsəri qismində çıxış edəcək üç böyük cilddən ibarət "Kapital", eləcə də siyasi iqtisadiyyat nəzəriyyəçilərini, xüsusilə də Adam Smit və David Rikardonu müzakirə və tənqid edən "İzafi dəyər nəzəriyyələri" (ing. Theorien über den Mehrwert) adlı əsərləri üzərində işi bitirməyə stimullaşdırırdı. "İzafi dəyər nəzəriyyələri" əsəri çox zaman "Kapital"ın dördüncü cildi kimi qəbul edilir və iqtisadi fikir tarixinə dair ilk əhatəli traktatlardan biri hesab olunur. 1867-ci ildə "Kapital"ın kapitalı tənqidi şəkildə təhlil edən birinci cildi nəşr olundu. "Kapital" muzdlu əməyin artımı, iş yerinin çevrilməsi, kapital yığımı, rəqabət, bank sistemi, mənfəət dərəcəsinin aşağı düşmə tendensiyası və torpaq icarəsi, habelə muzdlu əməyin kapitalın hökmranlığını davamlı olaraq necə təkrar ortaya çıxarması kimi mövzular vasitəsilə kapitalın yığılmasının dinamikasını təsvir edərək istehsal üsulunun keçmişdən gələcəyə qədər "hərəkət qanunları"nın izahını nəzərdə tuturdu. Marks qeyd edirdi ki, kapitalın hərəkətverici qüvvəsi haqqı ödənilməyən işləri izafi dəyərin əsas mənbəyini təşkil edən şəxslərin əməyinin istismarı ilə bağlıdır.

"Kapital"ın rus dilində nəşrinə olan tələbat tezliklə kitabın 27 mart 1872-ci ildə rus dilində 3000 nüsxə ilə çapına səbəb oldu. 1871-ci ilin payızına qədər "Kapital"ın alman dilindəki ilk nəşrinin bütün tirajları satılmış və kitab ikinci dəfə nəşr olunmuşdu.

"Kapital"ın II və III cildləri Marksın ömrünün sonunadək üzərində işləməyə davam etdiyi əlyazmalar olaraq qaldı. Hər iki cild Marksın ölümündən sonra Engels tərəfindən nəşr edilmişdi. Belə ki, əsərin II cildi 1893-cü ilin iyulunda Engels tərəfindən "II Kapital: Kapitalın dövriyyəsi prosesi" adı altında hazırlanıb dərc olundu. III cild isə bir il sonra – 1894-cü ilin oktyabrında "III Kapital: Bütövlükdə kapitalist istehsalı prosesi" adı ilə nəşr edildi. "İzafi dəyər nəzəriyyələri" əsəri o zamanlar geniş yayılmış "1861–1863-cü illərin iqtisadi əlyazmaları"ndan götürülmüşdü. Sonuncu "Kapital" üçün nəzərdə tutulmuş ikinci qaralama əsər olub "Marks və Engelsin əsərlərinin toplusu"nun 30–34-cü cildlərini əhatə edirdi. Daha dəqiq, "İzafi dəyər nəzəriyyələri" əsərlər toplusunun otuzuncu cildindən otuz ikinci cildinin sonuna qədər olan hissəni, daha geniş olan "1861–1863-cü illərin iqtisadi əlyazmaları" isə əsərlər toplusunun otuzuncu cildinin əvvəlindən otuz dördüncü cildinin birinci yarısına qədərki hissəni ehtiva edirdi. Əsərlər toplusunun otuz dördüncü cildinin digər yarısı isə "Kapital" üçün nəzərdə tutulmuş üçüncü qaralama əsər olan "1863–1864-cü illərin iqtisadi əlyazmaları"nın bugünədək çatmış fraqmentlərindən ibarətdir və onun da böyük bir hissəsi "Kapital"ın I cildinin "Penguin" nəşriyyatı tərəfindən çap olunmuş nəşrinə əlavə kimi daxil edilmişdi. "İzafi dəyər nəzəriyyələri" alman dilində ixtisar olunmuş şəkildə 1905 və 1910-cu illərdə dərc olunmuşdu. Bu ixtisar olunmuş nəşr sonralar ingilis dilinə tərcümə olunaraq 1951-ci ildə Londonda çap edilmişdi. "İzafi dəyər nəzəriyyələri" tam şəkildə, ixtisar olunmadan 1963 və 1971-ci illərdə Moskvada "Kapital"ın IV cildi kimi çapdan çıxmışdı.

Rusiyanın menşevik yazıçısı və inqilabçısı Vera Zasuliç. Marksa yazdığı məktublarda sosializmdən əvvəl kapitalist sənayeləşməsinin zəruriliyini sorğulayan Zasuliç onun əsərlərini rus dilinə tərcümə etmiş, Rusiya intellektualları arasında marksist təsirin artmasına kömək etmişdi.

Ömrünün son on ilində Marksın səhhəti pisləşmişdi və o, artıq əvvəlki kimi davamlı olaraq tədqiqatla məşğul ola biləcək vəziyyətdə deyildi. Bununla belə, o, xüsusən də Almaniya və Rusiyadakı müasir siyasəti əsaslı şəkildə şərh edə bilirdi. Onun "Qota proqramının tənqidi" (alm. Kritik des Gothaer Programms‎) əsəri Marksın ardıcıllarından Vilhelm Libknextlə Avqust Bebelin birləşmiş sosialist partiyasının maraqları naminə Ferdinand Lassalın dövlət sosializmi ideyaları ilə güzəştə getmək meylinə qarşı çıxırdı. Bu əsər Marksın başqa bir məşhur sitatı ilə də diqqət çəkir: "Hər kəsdən qabiliyyətinə görə, hər kəsə ehtiyacına görə".

8 mart 1881-ci il tarixdə Vera Zasuliçə yazdığı məktubunda Marks Rusiyanın kapitalist inkişaf mərhələsindən yan keçməsinin və kənd kommunasına xas olan torpaq üzərində ümumi mülkiyyət əsasında kommunizm qurmasının mümkünlüyünü düşünürdü. Rusiyanın "kənd kommunasının Rusiyada sosial dirçəlişin dayaq nöqtəsi olduğunu" etiraf etməklə yanaşı, Marks həmçinin xəbərdarlıq edirdi ki, bu kommunanın kapitalist mərhələsi olmadan birbaşa sosialist mərhələsinə keçmək məqsədilə bir vasitə kimi fəaliyyət göstərməsi üçün "ilk növbədə kənd kommunasına hər tərəfdən zərbə vuran zərərli təsirləri aradan qaldırmaq lazımdır". Marks hesab edirdi ki, bu zərərli təsirlərin aradan qaldırılması ilə kənd kommunasının "kortəbii inkişafı üçün normal şərait" mövcud olacaqdır. Bununla belə, Marks Vera Zasuliçə yazdığı elə həmin məktubunda həm də qeyd edirdi ki, "kapitalist sisteminin əsasında … istehsalçının istehsal vasitələrindən tamamilə ayrılması dayanır".

Bu məktubun bir hissəsində Marks hər keçən gün antropologiyaya həvəsinin artmağından bəhs edirdi; bu da onun gələcək kommunizmin tarixdən əvvəlki keçmişimizin kommunizminə daha yüksək səviyyədə qayıdış olacağına inamından irəli gəlirdi. O yazırdı ki, "əsrimizin tarixi tendensiyası kapitalist istehsalının özünün ən yüksək zirvəsinə çatdığı Avropa və Amerika ölkələrində məruz qaldığı ölümcül böhrandır ki, bu böhran da onun məhvi ilə, müasir cəmiyyətin isə ən qədim cəmiyyətin daha ali formasına – kollektiv istehsal və mənimsəməyə qayıdışı ilə bitəcəkdir". O əlavə edirdi ki, "ibtidai icmaların yaşam gücü semit, yunanlar, romalılar və digər cəmiyyətlərin, hər şeydən əvvəl isə müasir kapitalist cəmiyyətlərin yaşam gücündən müqayisə olunmayacaq dərəcədə böyük idi".

Marks ölümündən əvvəl Engelsdən bu fikirləri qələmə almağı xahiş etmişdi. Marksın bu fikirləri sonralar 1884-cü ildə "Ailənin, xüsusi mülkiyyətin və dövlətin mənşəyi" adı altında nəşr olunmuşdu.

Şəxsi həyatı

Ailəsi

Marks qızları Karolin, Eleonora, Laura və dostu Engelslə birlikdə (1860)

Marks və Cenni fon Vestfalenin yeddi övladı dünyaya gəlmiş, lakin Londonda yaşadıqları pis şəraitin də təsiri ilə onlardan yalnız üçü sağ qala bilmişdi. Həmin uşaqlar aşağıdakılar idi: Cenni Karolin (1844–1883); Cenni Laura (1845–1911); Edqar (1847–1855); Henri Edvard Qay (Quido; 1849–1850); Cenni Evelin Frensis (Fransiska; 1851–1852); Cenni Culia Eleanora (1855–1898). Cütlüyün sonuncu övladı 1857-ci ilin iyul ayında doğulmuş və hələ adı qoyulmamış dünyasını dəyişmişdi. Kürəkəni Pol Lafarqın dediyinə görə, Marks mehriban ata olub. 1962-ci ildə Marksın evdəki köməkçiləri Helen Demutdan Freddi adında nikahdankənar oğlu olması ilə bağlı iddialar yayılmağa başladı. Bununla belə, bunu sübut edən heç bir əsas tapılmadığına görə deyilənlər iddia olaraq qaldı.

Marks həyət evi və ya mənzil kirayə edərkən fərqli adlardan istifadə edir və bu yolla, görünür, hökumətin onun izinə düşməsini çətinləşdirirdi. Belə ki, o, Parisdə olarkən Müsyö Ramboz adından istifadə etsə də, Londonda ikən məktublarını A. Vilyams kimi imzalayırdı. Dostları tünd dəri rənginə və qara buruq saçlarına görə ona mavrlara ithafən Mavr deyə müraciət edirdilər. Marks isə uşaqlarının onu Qoca Nik və Çarli deyə çağırmalarını istəyirdi. O, həmçinin dostlarına və ailə üzvlərinə ləqəb qoşmağı da sevirdi; Fridrix Engelsə General, köməkçiləri Helenə Lençen və ya Nim, qızı Cenni Karolinə Ki Ki, Çin imperatoru, Lauraya isə Kakadu və ya Hottentot deyə müraciət edirdi.

Səhhəti

Marks 1830-cu illərdə Trir Taverna Klubu adlı içki cəmiyyətinə qoşulduğu gündən vəfat edənədək spirtli içkiləri həddən artıq çox istehlak edirdi.

Onun səhhəti heç də yaxşı halda deyildi. Marks özü bu vəziyyəti "mövcudluğun səfilliyi" adlandırırdı. Ayrı-ayrı müəlliflər qeyd edilən halı təsvir və izah etməyə çalışırdılar.

Marksşünas bioqraf Verner Blumenberq bunu Marksın 1849-cu ildə yaşadığı və sonralar heç vaxt qurtula bilmədiyi, qeyri-sağlam həyat tərzi ilə daha da ağırlaşan qaraciyər və öd problemləri ilə əlaqələndirirdi. Bu narahatlıqlar özünü çox zaman baş ağrısı, gözdə iltihablanma, başda nevralji simptomlar və revmatik ağrılarla büruzə verirdi. 1877-ci ildə ortaya çıxan ciddi əsəb pozuntusunu və uzunmüddətli yuxusuzluğu aradan qaldırmaq üçün Marks narkotikdən istifadə etməyə başlamışdı. Onun səhhəti gecələr həddindən artıq çalışması və yanlış qidalanma səbəbindən daha da ağırlaşırdı. Marks çox ədviyyatlı yeməklər, hisə verilmiş balıq, kürü və xiyar turşusu yeməyi sevirdi, hansı ki Blumenberqə görə bu ərzaqların "heç biri qaraciyər xəstələri üçün faydalı deyildi". O, həmçinin, şərab və likör içməyi sevir və çox siqaret çəkirdi; "pulu olmadığı üçün adətən keyfiyyətsiz purolardan istifadə edirdi". 1863-cü ildən etibarən Marks çibandan çox şikayət etməyə başlamışdı, ki bu da "qaraciyər xəstələrində çox tez-tez rast gəlinirdi və eyni səbəblərdən əmələ gəlmiş ola bilərdi". Abseslər o qədər artmışdı ki, Marks nə dik otura, nə də işləyə bilirdi. Blumenberqin fikrincə, Marksın əsəbiliyi digər qaraciyər xəstələrində də tez-tez müşahidə olunurdu:

Xəstəlik onun xarakterindəki müəyyən xüsusiyyətləri ortaya çıxartmışdı. Belə ki, Marks şiddətli şəkildə mübahisə edir, hətta təhqirə məruz qaldıqda belə iynələyici sözlərini azaltmır və kobud, həmçinin qəddar ifadələr işlədirdi. Hər nə qədər Marks ən yaxın dostlarına kor-koranə inansa da, bəzən onlara qarşı həddən artıq inamsız və ədalətsiz olduğundan şikayətlənirdi. Təkcə düşmənləri haqqında deyil, dostları haqqında da verdiyi hökmlər bəzən o qədər sərt olurdu ki, heç həssas olmayan insanlar belə onun bu sözlərindən inciyə bilərdi... Onun bu cür tənqid etmədiyi adamlar çox az idi... Hətta Engels də istisna deyildi.

ABŞ tarixçisi Cerrold Seygelin fikrincə, Marks yeniyetməlik dövrünün sonlarında pnevmoniya və ya plevrit xəstəliyinə tutulmuş ola bilərdi. Bu xəstəlik onun Prussiyada hərbi xidmətdən azad edilməsinə səbəb olmuşdu. Heç vaxt tamamlamadığı "Kapital"ın üzərində işləyərkən isə o, üç xəstəlikdən əziyyət çəkirdi. İrsən keçirdiyi ehtimal edilən qaraciyər xəstəliyi çox işləmək, qeyri-sağlam qidalanma və yuxusuzluq səbəbi ilə ağırlaşmışdı. Gözlərdə iltihablanma gecə çox işləməsi ilə bağlı idi. Marksın üçüncü narahatlığı, karbunkul və çiban çıxması idi ki, bu da "çox güman Marksın həyat tərzinin də (alkoqollu içkilər, tütünçəkmə, pis qidalanma və yuxusuzluq) təsiri ilə ümumi fiziki zəifliyindən irəli gəlirdi. Engels tez-tez Marksa bu təhlükəli rejimi dəyişdirməyi tövsiyə edirdi". Seygel tezisində qeyd edirdi ki, Marksın səhhətini bu dərəcədə cəzalandırmasının və fəda etməsinin arxasında duran səbəb ona vaxtilə atasının təlqin etdiyi eqoizm və xudbinlik idi.

2007-ci ildə Nyukasl Universitetinin dermatoloqu Sem Şuster tərəfindən Marksın dəri xəstəliyinin retrodiaqnostikası aparılır. Şusterin fikrincə, onun səhhəti ilə bağlı ən ağlabatan izahat belə ola bilər ki, Marks heç də qaraciyər problemlərindən yox, tük köklərinə doğru gedən apokrin kanallarının tıxanması nəticəsində yaranan təkrarlanan infeksion vəziyyət olan hidradenitis suppurativadan əziyyət çəkirdi. 1933-cü ilə qədər ingilis tibb ədəbiyyatına məlum olmayan bu vəziyyət (buna görə də Marksın həkimlərinə də məlum deyildi) oynaq ağrısına (səhvən revmatik xəstəlik diaqnozu qoyula bilər) və ağrılı göz xəstəliklərinə səbəb ola bilər. Şuster öz retrodiaqnozunu əldə etmək üçün əsas material kimi Marksın "Marks və Engelsin əsərlərinin toplusu"nun 50 cildində dərc olunmuş yazışmalarını nəzərdən keçirmişdi. Orada, "hər nə qədər Marks, həyat yoldaşı və həkimləri onun dəri lezyonlarını "furunkullar", "çibanlar" və "karbunkullar" adlandırsalar da, bunlar bu diaqnoz üçün olduqca qalıcı, təkrarlanan, dağıdıcı və sahəvi idi". Belə ki, qalıcı "karbunkullar"ın yerləri dəfələrlə qoltuqaltı, qasıq, perianal, genital (penis və skrotum) və suprapubik nahiyələrdə və budun daxili hissələrində, bir sözlə "hidradenitis suppurativa üçün əlverişli yerlərdə" qeydə alınmışdı. Professor Şuster diaqnozun "indi qəti şəkildə qoyula biləcəyini" iddia edirdi.

Şuster dərinin ünsiyyət orqanı olduğunu və hidradenitis suppurativanın nifrət və ikrah hissi ilə özünü qiymətləndirmə, əhval-ruhiyyə və rifah depressiyası da daxil olmaqla bir çox psixoloji narahatlıqlar yaratdığını vurğulayaraq xəstəliyin potensial psixososial təsirlərini nəzərdən keçirməyə davam etmişdi. O, bununla əlaqədar Marksın yazışmalarında "çoxlu sübutlar" tapmışdı. Professor Şuster xəstəliyin zehni təsirlərinin Marksın işinə təsir edib-etmədiyini və hətta onun yadlaşma nəzəriyyəsini inkişaf etdirməsinə kömək edib-etmədiyini də araşdırırdı.

Ölümü

Karl Marksın büstü. London, Haygeyt qəbiristanlığının Şərq bölməsi

1881-ci ilin dekabrında həyat yoldaşı Cenninin ölümündən sonra Marks katar xəstəliyinə tutulmuş, bu da ömrünün son 15 ayı ərzində səhhətinin pisləşməsinə səbəb olmuşdu. Nəhayət, o, 14 mart 1883-cü ildə Londonda 64 yaşında vətəndaşlığı olmayan şəxs kimi bronxit və plevrit səbəbindən vəfat etdi. Londondakı ailəsi və dostları onu 1883-cü il martın 17-də Londonun Haygeyt qəbiristanlığının Şərq bölməsində aqnostiklər və ateistlər üçün ayrılmış ərazidə Corc Eliotun məzarının yaxınlığında dəfn etdilər. Jurnalist Frensis Vinə görə, onun dəfn mərasimində 9–11 nəfər iştirak etmişdir. Lakin müasir mənbələrdən əldə edilən araşdırmalarda dəfn mərasimində iştirak etmiş on üç nəfərin adı çəkilir: Fridrix Engels, Eleonora Evelinq, Eduard Evelinq, Pol Lafarq, Şarl Longe, Helen Demut, Vilhelm Libknext, Qotlib Lemke, Frederik Lessner, Loxner, Edvin Rey Lankester, Karl Şorlemmer və Ernest Redford. Müasir qəzetlərdən birində isə iddia edilir ki, dəfn mərasimində onun iyirmi beş-otuz qohumu və dostu iştirak edib.

"The Graphic" jurnalında Marksın ölümü ilə bağlı aşağıdakılar qeyd olunmuşdu: "Qəribə bir səhv ucbatından … iki gün ərzində onun ölümü barədə heç nə bildirilmədi, sonra isə hadisənin Parisdə baş verdiyi açıqlandı. Ertəsi gün Parisdən doğru xəbər gəldi; dostları və tərəfdarları Marksın dəfn olunma vaxtını və yerini öyrənmək üçün Londonun Haverstok Hil qəsəbəsindəki evinə tələsik gələndə onun artıq soyuq məzarda olduğunu öyrəndilər. Amma bu gizliliyə və tələsikliyə görə, şübhəsiz ki, onun məzarı üzərində böyük bir xalq nümayişi də keçirilə bilərdi."

Marksın dəfn mərasimində yaxın dostlarından bir neçəsi, o cümlədən Vilhelm Libknext və Fridrix Engels nitqlə çıxış etmişdi. Engels öz nitqində aşağıdakı fikirləri səsləndirmişdi:

14 mart günü günorta saat üçə on beş dəqiqə qalmış dünyanın yaşayan ən böyük mütəfəkkiri düşünməkdən əl çəkdi. Biz onu cəmi ikicə dəqiqə tək qoymuşduq və geri qayıdanda kreslosunda hüzur içərisində əbədi yuxuya getdiyini gördük.

Marksın sağ qalan qızları Eleanora və Laura, həmçinin fransız sosialist kürəkənləri Şarl Longe və Pol Lafarq da mərasimdə iştirak edirdilər. Marks həyat yoldaşı və ən böyük qızının ölümündən sonra vəfat etmişdi; belə ki, qızı bir neçə ay əvvəl – 1883-cü ilin yanvarında ölmüşdü. Dəfn zamanı Almaniya Sosial Demokrat Partiyasının qurucusu və lideri Libknext alman dilində, Fransa fəhlə hərəkatının görkəmli nümayəndəsi Longe isə fransız dilində qısa bəyanatla çıxış etmişdilər. Mərasimdə Fransa və İspaniya fəhlə partiyalarından gələn iki teleqram səsləndirilmişdi. Engelsin çıxışı ilə birlikdə dəfn mərasiminin bütün proqramı bunlardan ibarət olmuşdu. Dəfn mərasimində iştirak edən qohum olmayan dost-tanışlar arasında Marksın üç kommunist yoldaşı var idi: 1852-ci ildə Kölndə kommunistlərin məhkəmə işindən sonra üç il müddətinə azadlıqdan məhrum edilən Frederik Lessner; Engelsin "Kommunist İttifaqının köhnə üzvü" adlandırdığı Loxner və Mançesterdə yaşayan kimya professoru, Kral Cəmiyyətinin üzvü, 1848-ci il Baden inqilabında iştirak edən kommunist fəal Karl Şorlemmer. Dəfn mərasiminin başqa bir iştirakçısı sonralar görkəmli akademik olan britaniyalı zooloq Edvin Rey Lankester idi.

Marks dəyəri 250 funt sterlinq (2021-ci ilə münasibətdə bu rəqəm 26788 funt sterlinqə bərabərdir) olan mülk miras qoymuşdu. Engels də öz növbəsində 1895-ci ildə ölümündən sonra böyük mülkünün (2011-ci ildə 4,8 milyon ABŞ dolları dəyərində qiymətləndirilir) "əhəmiyyətli hissəsini" Marksın sağ qalan iki qızına miras qoyub getmişdi.

1954-cü ilin noyabrında Marks və ailə üzvləri ilkin məzarlarının yaxınlığındakı yeni yerdə dəfn edilmişdilər. Yeni məzarın üzərində 14 mart 1956-cı ildə açılmış büstdə iki məşhur cümlə əks olunub: "Kommunist Manifesti"nin sonuncu cümləsi – "Bütün ölkələrin proletarları, birləşin!" və "Feyerbax haqqında tezislər"in on birincisində Marksın qeyd etdiyi fikir – "Filosoflar dünyanı müxtəlif formalarda yalnız şərh etmişlər; halbuki məsələ onu dəyişdirməkdir". Büst Böyük Britaniya Kommunist Partiyasının təşəbbüsü ilə heykəltaraş Lourens Bredşou tərəfindən hazırlanmışdı. Sonralar Karl Marksın məzarının yanında qaradərililərin hüquqlarının müdafiəçisi və Böyük Britaniya Kommunist Partiyasının fəal üzvü Klaudiya Cons dəfn edilmişdi.

Marksist tarixçi Erik Hobsbaum qeyd edirdi: "Marksın uğur qazanmadan öldüyünü söyləmək olmaz". O, İngiltərədə çoxsaylı ardıcıllar formalaşdırmağa nail olmasa da, onun yazıları artıq Almaniya və Rusiyadakı solçu hərəkatlara təsir göstərməyə başlamışdı. Marksın öz siyasətlərinə təsirini qəbul edən kontinental Avropa sosialist partiyaları onun ölümündən sonrakı iyirmi beş il ərzində təmsil olunduqları demokratik seçkilərdə əhəmiyyətli uğurlara imza atmışdılar.

Düşüncələri

Təsirlər

Engelsin 1842-ci ildə çəkdiyi bu eskizdə Gənc Hegelçiləri müzakirə edərkən görmək mümkündür.

Marksın yəhudi irsinin onun həm əxlaqi dünyagörüşünün, həm də materialist fəlsəfəsinin formalaşmasında böyük rolu olmuşdur. Onun düşüncələrinin həm də bir çox konsepsiyalardan, o cümlədən aşağıdakı yanaşmalardan təsirləndiyi qeyd olunur:

• Hegel fəlsəfəsi;
• Adam Smit və David Rikardonun klassik siyasi iqtisadiyyatı (və ya sadəcə iqtisadiyyat), həmçinin Jan Şarl Leonar de Sismondinin laissez-faire iqtisadiyyatının tənqidi və proletariatın təhlükəli vəziyyətinin təhlili;
• Fransız sosialist düşüncəsi, xüsusilə Jan Jak Russonun, Henri Sen-Simonun, Pyer-Jozef Prudonun və Şarl Furyenin yanaşması;
• Gənc Hegelçilərin, xüsusən də Lüdviq Feyerbax və Bruno Bauerin erkən alman fəlsəfi materializmi, həmçinin Didro, Klod Adrian Helvetsi və Pol Anri Holbax da daxil olmaqla XVIII əsrin sonlarındakı fransız materializmi;
• Fridrix Engelsin fəhlə sinfinin təhlili, həmçinin bu sinfin xüsusiyyətlərinin fransız liberalları və Fransua Gizo və Ogüsten Tyerri kimi Sen-Simonçular tərəfindən verilən ilkin təsvirləri.

Marksın tarixə baxışı tarixi materializm adlandırılır (mübahisəli şəkildə Engels və Lenin tərəfindən dialektik materializmin fəlsəfəsi kimi uyğunlaşdırılmışdır) və özündə Hegelin gerçəkliyə (və tarixə) dialektik baxılmalı olduğu ilə bağlı iddiasının təsirini, şübhəsiz ki, göstərir. Halbuki, Hegel ideyaları ön plana çıxararaq idealist terminlərlə düşündüyü halda, Marks materiyanın ideya üzərində üstünlüyünü müdafiə edərək dialektikanı materialist terminlərlə konseptuallaşdırmağa çalışırdı. Hegel "ruh"u tarixi hərəkətə gətirən qüvvə kimi gördüyü halda, Marks bunu bəşəriyyətin reallığını və dünyanı formalaşdıran fiziki hərəkətlərini gizlədən lazımsız bir mistifikasiya kimi görürdü. O yazırdı ki, Hegelçilik gerçəkliyin hərəkətini baş üzərindən təmin etməyə çalışır, halbuki onu ayaq üstə qoymaq lazımdır. Mistik terminləri sevməsə də, Marks bir sıra əsərlərində qotik dildən istifadə edirdi; məsələn, "Kommunist Manifesti"ndə — "Avropada bir kabus gəzir – kommunizm kabusu. Köhnə Avropanın bütün gücləri bu kabusu qovmaq üçün müqəddəs bir ittifaqa daxil oldular" və ya "Kapital" əsərində olduğu kimi. Sonuncuda o, kapitalı "əmək məhsullarını əhatə edən nekromantiya" kimi ifadə edirdi.

Fransız sosialist və sosioloji fikrindən ilhamlansa da, Marks utopik sosialistləri tənqid edərək, onların bəyəndiyi kiçik miqyaslı sosialist icmalarının marjinallaşma və yoxsulluğa məhkum olacağını və yalnız iqtisadi sistemdəki genişmiqyaslı dəyişikliyin real dəyişikliyə səbəb ola biləcəyini iddia edirdi.

Marksın Hegelçiliyi yenidən nəzərdən keçirməsində özünün "İstehsalın hərəkəti" (alm. Die Bewegung der Produktion‎) əsərində cəmiyyətin hərəkətini "istehsal qüvvələri ilə istehsal üsulu arasındakı ziddiyyətdən irəli gələn axın" kimi təsvir edən sosial demokrat Fridrix Vilhelm Şulzun, eləcə də Engelsin "1844-cü ildə İngiltərədə işçi sinfinin vəziyyəti" kitabının böyük təsiri olmuşdu. Belə ki, Engelsin kitabı Marksı tarixi dialektikanı sinfi mübarizə baxımından təsəvvür etməyə və müasir fəhlə sinfini inqilab üçün ən mütərəqqi qüvvə kimi görməyə vadar etmişdi.

Marks inanırdı ki, o, tarixi və cəmiyyəti elmi cəhətdən öyrənə, tarixi meylləri ayırd edə və bununla da sosial münaqişələrin nəticələrini proqnozlaşdıra bilər. Buna görə də Marksın bəzi davamçıları kommunist inqilabının qaçılmaz olacağı qənaətinə gəlmişdilər. Bununla belə, Marks "Feyerbax haqqında tezislər"in on birincisində qeyd etdiyi o məşhur "filosoflar dünyanı müxtəlif formalarda yalnız şərh etmişlər; halbuki məsələ onu dəyişdirməkdir" fikri ilə açıq-aşkar özünün dünyanı dəyişdirməyə çalışdığını bildirmişdir.

Marksın nəzəriyyələri bir sıra gələcək konsepsiyalar, o cümlədən siyasi iqtisadiyyatın tənqidi, Kondratyev dalğaları, Kuznets dalğaları, yaradıcı məhv, böhran nəzəriyyəsi və dünya sistemləri nəzəriyyəsi üçün ilham mənbəyi olmuşdur.

Fəlsəfə və sosial fikirlər

Marksın digər mütəfəkkirlərlə polemikası çox zaman tənqid vasitəsilə baş verirdi. Buna görə də o, "sosial elmlərdə tənqidi metodun ilk böyük istifadəçisi" adlandırılır. O, metafizikanı ideologiya ilə eyniləşdirərək spekulyativ fəlsəfəni tənqid edirdi. Bu yanaşmanı mənimsəməklə Marks əsas tapıntıları ideoloji qərəzlilikdən ayırmağa çalışırdı. Bu da onu bir çox müasir filosoflardan fərqləndirirdi.

İnsan təbiəti

Çinin Foşan Universitetində Marks və Kopernikə həsr olunmuş abidə

Kimliyi müəyyən edilə bilməyən despotun olduğu məchul və bürokratik despotizmi təsvir edən Aleksis de Tokvil kimi Marks da tək tirandan danışan klassik mütəfəkkirlərdən və tək despotun təbiətini müzakirə edən Monteskyödən uzaqlaşmışdı. O, bunun əvəzinə "kapitalın despotizmi"ni təhlil etməyə başlamışdı. Marks əsasən fərz edirdi ki, bəşər tarixi həm insanları, həm də maddi obyektləri əhatə edən insan təbiətinin dəyişdirilməsini ehtiva edir. İnsanlar həm real, həm də potensial mənliklərə sahib olduqlarını dərk edirlər. Həm Marks, həm də Hegelə görə özünüinkişaf bu dərketmədən irəli gələn daxili yadlaşma təcrübəsi ilə başlayır, daha sonra isə real mənliyin subyektiv faktor kimi öz potensial qarşılığını başa düşülən obyektə çevirdiyini anlaması ilə davam edir. Marks daha sonra iddia edir ki, təbiəti arzuolunan üsullarla formalaşdırmaqla subyekt obyekti özününkü kimi qəbul edir və bununla da fərdin tam insan kimi gerçəkləşməsinə imkan verir. Marksa görə insan təbiəti insan əməyinin funksiyası kimi mövcud olur. Marksın mənalı əmək ideyasının təməlində o fikir dayanır ki, subyekt öz yadlaşmış obyekti ilə barışa bilmək üçün əvvəlcə subyektin dünyasındakı həqiqi, maddi obyektlərə təsir göstərməlidir. Marks Hegelin "əməyin mahiyyətini dərk etdiyini və autentik, bir o qədər də gerçək olan maddi insanı öz işinin nəticəsi kimi qavradığını" qəbul etsə də, Hegelçi özünüinkişafı hədsiz dərəcədə "mənəvi" və mücərrəd kimi səciyyələndirir. Beləliklə, Marks aşağıdakı fikrində təkid edərək Hegeldən uzaqlaşır: "İnsanın cismani, həqiqi, hissiyyatlı, təbii qabiliyyətlərə malik maddi varlıq olması onun öz təbiəti üçün öz həyat ifadəsinin obyektləri kimi gerçək, hissiyyatlı obyektlərə sahib olduğunu və ya öz həyatını gerçək hissiyyatlı obyektlərdə sadəcə ifadə edə biləcəyini göstərir." Nəticə etibarilə, Marks Hegelçi "əməyi" maddi "əmək" kimi və insanın öz təbiətini çevirmə qabiliyyəti kontekstində "işçi qüvvəsi" terminini yenidən nəzərdən keçirir.

Əmək, sinfi mübarizə və yalançı şüur

Ətraflı bax: Yadlaşma nəzəriyyəsi, Sinfi mübarizə, və Kapitalist istehsal üsulu

Marksın təsvir edildiyi, Dieqo Riveranın müəllifi olduğu divar rəsmi. Milli Saray, Mexiko

Karl Marks "Kommunist Manifesti" əsərində yazırdı:

İndiyə qədər mövcud bütün cəmiyyətin tarixi sinfi mübarizələr tarixidir.

Marks insanların öz işçi qüvvəsinə münasibəti məsələsi ilə xüsusi maraqlanırdı. O, bu barədə yadlaşma problemi baxımından geniş araşdırma aparmışdır. Dialektikada olduğu kimi, Marks burada da araşdırmağa Hegelçi yadlaşma anlayışı ilə başlamış, lakin daha materialist bir konsepsiya irəli sürmüşdür. Kapitalizm bazarda alınıb satılan əmtəələr, o cümlədən əmək vasitəsilə ictimai istehsal münasibətlərinə (məsələn, işçilər arasında və ya işçilər və kapitalistlər arasında) vasitəçilik edir. Marksa görə insanın öz əməyinə sahib olmaqdan – dünyanı dəyişdirmək qabiliyyətindən – imtina etmək ehtimalı insanın öz təbiətindən uzaqlaşmasına bərabərdir və bu, mənəvi itkidir. Marks bu itkini əmtəə fetişizmi kimi təsvir edirdi; burada insanların istehsal etdiyi əşyalar, yəni əmtəələr özlərinə aid həyata və hərəkətə sahibmiş kimi görünür, insanlar isə öz davranışlarını bu həyata və hərəkətə uyğunlaşdırmağa çalışırlar.

Əmtəə fetişizmi Engelsin ideologiya anlayışı ilə sıx əlaqəli olan "yalançı şüur" adlandırdığı ifadəyə bir nümunədir. Marks və Engels "ideologiya" dedikdə, tarixin müəyyən bir dövründə müəyyən bir sinfin maraqlarını əks etdirən, lakin müasirlərinin universal və əbədi hesab etdikləri ideyaları nəzərdə tuturdular. Marks və Engelsin fikri təkcə bu cür inancların mühüm siyasi funksiyaya xidmət etdiyi üçün ən yaxşı halda yarı həqiqət olması deyildi. Başqa sözlə, bir sinfin istehsal vasitələri üzərində həyata keçirdiyi nəzarət təkcə ərzaq və ya sənaye mallarının istehsalını deyil, həm də ideyaların istehsalını əhatə edir (bu, həm də aşağı sinfin üzvlərinin niyə öz maraqlarına zidd fikirlərə sahib ola biləcəyini də bir qədər izah edir). Bu cür təhlilə misal olaraq Marksın 1843-cü ildə yazdığı "Hegelin hüquq (haqq) fəlsəfəsinin tənqidinə töhfə" əsərinin ön sözündə ifadə etdiyi din anlayışını göstərmək olar:

Dini iztirab eyni zamanda həm həqiqi iztirabın ifadəsi, həm də həqiqi iztirablara etirazdır. Din məzlum varlığın ahıdır, qəlbsiz dünyanın ürəyi, ruhsuz halların ruhudur. Din xalqın tiryəkidir. Xalqın xəyali xoşbəxtliyi kimi dinin ləğvi onun həqiqi xoşbəxtliyinin tələbidir. Xalqdan öz vəziyyəti ilə bağlı illüziyalarından imtina etməyini istəmək, illüziya tələb edən bir vəziyyətdən imtina etməyini istəməkdir.

Trir Gimnaziyasındakı dissertasiya işində dinin əsas sosial məqsədinin həmrəyliyi təşviq etmək olduğunu iddia etdiyi halda, burada Marks dinin sosial funksiyasını siyasi və iqtisadi status-kvonu və bərabərsizliyi vurğulamaq və ya qorumaq baxımından təhlil edirdi.

Marks uşaq əməyinin açıq-aşkar əleyhdarı idi. O, Britaniya sənayelərinin "ancaq qan (hətta uşaqların qanını da) əmərək yaşaya biləcəyini" və ABŞ sərmayəsinin "uşaqların kapitallaşdırılmış qanı" hesabına maliyyələşdirildiyini söyləyirdi.

Siyasi iqtisadiyyatın, tarixin və cəmiyyətin tənqidi

Ətraflı bax: Marksist məktəb

Oldem şəhərində fabrikdən çıxan işçilər. Marks bütün dünyada sənaye işçilərinin (proletariatın) ayağa qalxacağına inanırdı.

Marksın əmək və əməyin kapitalın təkrar istehsalı funksiyası haqqında fikirləri cəmiyyətin keçmişini, bu gününü və gələcəyini müəyyən edərkən ictimai münasibətlərə verdiyi üstünlüklə bağlı idi. Tənqidçilər bunu iqtisadi determinizm adlandırırdılar. Əmək kapitalın həm mövcudluğu, həm də toplanması üçün ilkin şərtdir; hər iki amil sosial sistemi formalaşdırır. Marksın fikrincə, sosial dəyişiklikləri bir-birinə zidd maraqlar arasındakı toqquşma, həmçinin istehsal üsullarının tarixi vəziyyətində olan tərəflər idarə edir. Bu yanaşma münaqişə nəzəriyyəsi kimi tanınan əsərlər toplusu üçün ilham olmuşdu. Özünün tarixin təkamül modelində Marks iddia edirdi ki, bəşər tarixi azad, məhsuldar və yaradıcı fəaliyyətlərlə başlamış, zaman keçdikcə təzyiqə məruz qalmış və insanlıqdan çıxarılmışdır, ki bu tendensiya da kapitalizmdə daha aydın görünür. O qeyd edirdi ki, bu, məqsədyönlü proses deyil, daha çox kapitalın ictimai münasibətlərini təkrar istehsal etmək üçün daha çox insan əməyi (mücərrəd əmək) tələb edən mövcud istehsal üsuluna xas məntiq ilə bağlıdır.

Cəmiyyətin təşkili istehsal vasitələrindən asılıdır. İstehsal vasitələri torpaq, təbii sərvətlər və texnologiya kimi maddi nemətlər istehsal etmək üçün lazım olan hər şeydir, lakin insan əməyi bura daxil deyil. İstehsal münasibətləri insanların istehsal vasitələrini əldə edərkən və istifadə edərkən daxil olduqları ictimai münasibətlərdir. Bunlar birlikdə istehsal üsulunu təşkil edir. Marks istehsal üsulları baxımından tarixi dövrləri fərqləndirirdi. Marks baza və superstruktur arasında fərq qoyurdu; burada baza (yaxud infrastruktur) iqtisadi sistem, superstruktur isə mədəni və siyasi sistemdir. Marks iqtisadi baza ilə sosial superstruktur arasındakı bu uyğunsuzluğu sosial pozulmaların və qarşıdurmaların əsas mənbəyi hesab edirdi.

Marksın kapitalizmin tənqidini və onu əvəz etməli olan yeni kommunist cəmiyyətinin müzakirəsini vurğulamasına baxmayaraq, bu cəmiyyəti keçmiş cəmiyyətlərlə (quldarlıq və feodalizmlə) müqayisədə inkişaf etmiş bir cəmiyyət kimi gördüyünə görə onun aşkar tənqidi mövqeyi müdafiə edilirdi. Marks heç vaxt əxlaq və ədalət məsələlərini açıq şəkildə müzakirə etmirdi, lakin alimlər onun əsərində bu anlayışların gizli müzakirəsinin ehtiva olunduğu məsələsində həmfikirdirlər.

Karl Marksın Drezdendəki heykəli (1953). Daş kərpic üzərində ucladılmış 2 metr hündürlüyündəki heykəl qeyri-proporsional ölçülərinə görə gülüş obyektinə çevrilmiş, nəticədə bir neçə ay sonra sökülmüşdü. Heykəl Almaniya Demokratik Respublikasında Marksa ithaf edilmiş ilk abidə hesab olunur.

Marksın kapitalizmə baxışı ikitərəfli idi. Bir tərəfdən, o, XIX əsrdə bu sistemin insanlıqdan uzaqlaşdıran aspektlərinin ən dərin tənqidində qeyd edirdi ki, kapitalizmin müəyyənedici xüsusiyyətlərinə yadlaşdırma, istismar və təkrarlanma, eləcə də kütləvi işsizliyə səbəb olan dövri depressiyalar daxildir. Digər tərəfdən, o, kapitalizmi əvvəlki cəmiyyət formalarından fərqli olaraq irəliləyiş üçün cavabdeh olan "inkişafın, artımın və tərəqqinin inqilabçı, sənayeləşdirici və universallaşdırıcı keyfiyyətləri" (burada Marks sənayeləşmə, şəhərləşmə, texnoloji tərəqqi, artan məhsuldarlıq və artım, rasionallıq və elmi inqilabı nəzərdə tuturdu) kimi xarakterizə edirdi. Marks kapitalist sinfini tarixin ən inqilabçı siniflərindən biri hesab edirdi, çünki bu sinif daima tarixdəki istənilən sinifdən daha çox istehsal vasitələrini təkmilləşdirmiş və feodalizmi devirə bilmişdi. Kapitalizm əhəmiyyətli artımı stimullaşdıra bilər, çünki bir kapitalist öz mənfəətini yeni texnologiyalara və kapital avadanlıqlarına yenidən investisiya etmək üçün stimula malikdir.

Marksın fikrincə, kapitalistlər əmək bazarı ilə kapitalistin istehsal edə biləcəyi hər hansı əmtəə üçün nəzərdə tutulan bazar arasındakı fərqdən istifadə edirlər. Marks müşahidə etmişdi ki, praktiki olaraq hər bir uğurlu sənayedə xammala çəkilən xərclər məhsulların qiymətlərindən aşağıdır. Marks bu fərqi "izafi dəyər" adlandırır və bunun izafi əməyə, yəni işçiləri yaşatmaq üçün çəkilən xərclərlə onların istehsal edə bildikləri arasındakı fərqə əsaslandığını iddia edirdi. Marks hər nə qədər kapitalistləri işçilərin qanını əmən vampirlər kimi təsvir etsə də, qazanc (mənfəət) əldə etməyin "heç bir halda ədalətsizlik olmadığını" qeyd edirdi; çünki Allen Vuda görə Marks bu cür xüsusi tənzimləmələrin əxlaqi dəyərləri ilə bağlı "kiminsə şərh edə biləcəyi, öz dövrünü aşan baxış bucağını istisna edirdi." Marks onu da qeyd edirdi ki, hətta kapitalistlər belə sistemə qarşı gedə bilməzlər. Problem kapitalın "xərçəng hüceyrəsi"dir; bu, əmlak və ya avadanlıq deyil, işçilər və sahibkarlar arasında sosial münasibətlərdir (işçi qüvvəsinin alqı-satqısı) – yəni cəmiyyət sistemi, daha doğrusu, ümumilikdə istehsal üsuludur.

Eyni zamanda Marks kapitalizmin qeyri-sabit olduğunu və dövri böhranlara meyilli olduğunu vurğulayırdı. Onun fikrincə, zaman keçdikcə kapitalistlər yeni texnologiyalara daha çox, əməyə isə daha az sərmayə qoyacaqlar. Marks mənfəətin əməkdən alınan izafi dəyərdən əldə olunduğuna inandığından, iqtisadiyyat böyüdükcə mənfəətin nisbətinin aşağı düşəcəyi qənaətinə gəlmişdi. O, getdikcə şiddətlənən böhranların bu inkişaf və tənəzzül tsiklinə nöqtə qoyacağını düşünürdü. Üstəlik, o hesab edirdi ki, uzunmüddətli perspektivdə bu proses kapitalist sinfini zənginləşdirəcək və gücləndirəcək, proletariatı isə yoxsullaşdıracaq. "Kommunist Manifesti" əsərinin birinci hissəsində Marks feodalizmi, kapitalizmi və daxili sosial ziddiyyətlərin tarixi prosesdə oynadığı rolu aşağıdakı kimi təsvir edirdi:

Biz görürük ki, burjuaziyanın təməli üzərində qurulduğu istehsal və mübadilə vasitələri feodal cəmiyyətində yaranmışdır. Bu istehsal və mübadilə vasitələrinin inkişafının müəyyən mərhələsində feodal cəmiyyətinin istehsal və mübadilə etdiyi şərait..., eləcə də feodal mülkiyyət münasibətləri artıq inkişaf etmiş məhsuldar qüvvələrlə daha uyğunlaşmırdı; onlar buxovlara çevrilmişdilər. Onları parçalamaq lazım idi; və parçalandılar. Onların yerini özünə uyğunlaşdırılmış ictimai və siyasi konstitusiya ilə, həmçinin burjua sinfinin iqtisadi və siyasi nüfuzu ilə müşayiət olunan azad rəqabət aldı. Bu hərəkatın bənzəri elə gözlərimizin önündə baş verir... Cəmiyyətin ixtiyarında olan məhsuldar qüvvələr artıq burjua mülkiyyəti şəraitinin daha da inkişafına meyl etmirlər; əksinə, onlar üçün buxova çevrilən bu şəraitə görə həddən artıq qüdrətli olublar və bu buxovlara qalib gələn kimi bütün burjua cəmiyyətində nizam-intizam yaradacaq, burjua mülkiyyətinin mövcudluğunu təhlükə altına alacaqlar.

Marks və Engelsin dostluğunu təcəssüm etdirən heykəl. Petrozavodsk, Rusiya

Marks hesab edirdi ki, kapitalizm daxilindəki bu struktur ziddiyyətlər onun sonunu gətirəcək, bu isə öz yerini sosializmə və ya post-kapitalist, kommunist cəmiyyətinə verməyi zəruri edir:

Buna görə də müasir sənayenin inkişafı burjuaziyanın üzərində istehsal etdiyi və məhsulları mənimsədiyi təməli onun ayaqlarının altından çıxarıb atır. Deməli, burjuaziyanın istehsal etdiyi şey, hər şeydən əvvəl, öz qəbirqazanlarıdır. Onun süqutu və proletariatın qələbəsi də eyni dərəcədə qaçılmazdır.

Marksın fikrincə, şəhərləşmə kimi kapitalizmin idarə etdiyi müxtəlif proseslər sayəsində fəhlə sinfi, proletariat sayca böyüməli və sinfi şüurunu inkişaf etdirməli, zamanla sistemi dəyişdirə biləcəklərini və dəyişdirməli olduqlarını dərk etməlidirlər. Marks hesab edirdi ki, proletariat istehsal vasitələrini ələ keçirsə, onlar istismarçı sinfi ləğv edərək, dövri böhranlara daha az həssas olan istehsal sistemini tətbiq edərək, hamıya bərabər fayda gətirəcək ictimai münasibətləri təşviq edəcəklər. Marks "Alman ideologiyası"nda kapitalizmin beynəlxalq fəhlə sinfinin mütəşəkkil hərəkətləri ilə sona çatacağı fikrini müdafiə edirdi:

Kommunizm bizim üçün qurulmalı olan bir vəziyyət deyil, reallığın özünü uyğunlaşdırmalı olduğu bir idealdır. Biz kommunizmi indiki vəziyyəti ləğv edən həqiqi hərəkat adlandırırıq. Bu hərəkatın tələbləri indi mövcud olan şərtlərdən qaynaqlanır.

Bu yeni cəmiyyətdə yadlaşma sona çatacaq, insanlar öz əməyini satmaq məcburiyyətində qalmayacaq və sərbəst hərəkət edəcəklər. Bu, bütün əhalinin hüquqlarını təmin edən demokratik cəmiyyət olacaq. Belə bir utopik dünyada məqsədi əvvəllər yadlaşmanı həyata keçirmək olan bir dövlətə də az ehtiyac duyulacaq. Marks belə bir nəzəriyyə irəli sürmüşdü ki, kapitalizmlə sosialist/kommunist sisteminin qurulması arasında işçi sinfinin siyasi hakimiyyəti əlində saxladığı və istehsal vasitələrini zorla ictimailəşdirdiyi proletariat diktaturası dövrü olacaq. O, "Qota proqramının tənqidi" kitabında da yazdığı kimi, "kapitalist və kommunist cəmiyyətləri arasında birinin digərinə inqilabi çevrilməsi dövrü var. Buna həm də dövlətin proletariatın inqilabi diktaturasından başqa bir şey ola bilməyəcəyi siyasi keçid dövrü uyğun gəlir." Marks güclü demokratik institusional strukturları olan bəzi ölkələrdə (Birləşmiş Krallıq, ABŞ və Niderland kimi) sülh yolu ilə keçidin mümkünlüyünə ehtimal versə də, təklif edirdi ki, işçilərin "dinc yolla öz məqsədlərinə çata bilməyəcəyi" digər ölkələrdə "inqilabımızın rıçaqı güc olmalıdır."

Beynəlxalq münasibətlər

"Kommunist Manifesti"nin 100 illiyinə ithaf edilmiş 1948-ci il tarixli SSRİ poçt markası

Marks Rusiyanı Avropa inqilabları üçün əsas əks-inqilabi təhlükə kimi görürdü. O, Krım müharibəsi zamanı Rusiyaya qarşı Osmanlı imperiyasını və onun müttəfiqləri olan İngiltərə və Fransanı dəstəkləyirdi. Marks tamamilə panslavizmə qarşı idi və ona Rusiya xarici siyasətinin aləti kimi baxırdı. O, polyaklar istisna olmaqla, slavyan xalqlarını "əks-inqilabçı" hesab edirdi. Marks və Engels bu məsələ ilə bağlı 1849-cu ilin fevralında "Yeni Reyn Qəzeti"ndə aşağıdakı məzmunda məqalə dərc etdirmişdilər:

Burada Avropanın ən əks-inqilabçı xalqları adından bizə təklif olunan qardaşlıq haqqında sentimental ifadələrə cavab olaraq bildiririk ki, almanlar arasında inqilab hissini alovlandıran əsas qüvvə ruslara nifrət olub və olmaqda davam edir. İnqilabdan sonra çexlərə və xorvatlara nifrət də bura əlavə olundu və biz yalnız bu slavyan xalqlarına qarşı tətbiq olunan ən qətiyyətli terrordan istifadə etməklə, polyaklarla və macarlarla birlikdə inqilabı qoruya bilərik. Biz inqilabın düşmənlərinin harada (Rusiyada və Avstriyanın slavyan bölgələrində) cəmləşdiyini bilirik. Bu ölkələrin qeyri-müəyyən demokratik gələcəyinə dair heç bir gözəl ifadə, heç bir eyham bizi düşmənlərimizə düşmən kimi yanaşmaqdan çəkindirə bilməz. Sonra Almaniyanın deyil, məhz inqilabın maraqlarına uyğun olan məhvedici döyüş və amansız terror başlayacaq, yəni inqilaba xəyanət edən slavyanlara qarşı "amansız ölüm-dirim mübarizəsi" olacaq!

Marks və Engels 1860–1870-ci illərin narodnik inqilabçılarına rəğbət bəsləyirdilər. Rus inqilabçıları Rusiya çarı II Aleksandra sui-qəsd edəndə Marks bu sui-qəsdin "rus kommunasının yaranmasından" xəbər verdiyinə ümid etdiyini bildirmişdi. Marks həmçinin çar Rusiyasına qarşı Polşa üsyanlarını dəstəkləyirdi. O, 1867-ci ildə Londondakı çıxışında aşağıdakı ifadələri səsləndirmişdi:

1979–1983-cü illərdə marksist-leninist və ya maoçu anlayışına əsasən özlərini sosialist dövləti elan edən ölkələrin xəritəsi

İlk növbədə Rusiyanın siyasəti dəyişməzdir... Üsulları, taktikası, manevrləri dəyişə bilər, amma siyasətinin qütb ulduzu – dünya hökmranlığı – sabit bir ulduzdur. Bizim dövrümüzdə ancaq vəhşi kütlələr üzərində hökmranlıq edən sivil hökumət belə bir plan üzə çıxarıb onu həyata keçirə bilər... Avropa üçün ancaq bir alternativ var. Ya Asiya barbarlığı, Muskovitlərin rəhbərliyi altında, Rusiyanın ətrafında qar uçqunu kimi qopacaq, ya da Polşanı yenidən qurmalı, beləliklə, özü ilə Asiya arasında iyirmi milyon qəhrəman qoymalı və sosial regenerasiyasının həyata keçirilməsi üçün nəfəs almalı olacaq.

Marks İrlandiyanın müstəqilliyi məsələsini də dəstəkləyirdi. O, 1867-ci ildə Engelsə yazırdı: "Mən əvvəllər İrlandiyanın İngiltərədən ayrılmasının mümkün olmadığını düşünürdüm. İndi isə bunun qaçılmaz olduğunu hesab edirəm. İngilis fəhlə sinfi İrlandiyadan qurtulmayınca heç vaxt heç nəyə nail ola bilməyəcək. İngiltərədəki ingilis reaksiyasının kökləri … İrlandiyanın tabe edilməsi məsələsinə dayanırdı."

Marks 1830-cu ildə işğala məruz qalan və Fransanın müstəmləkəsinə çevrilmiş Fransa Əlcəzairində bir müddət yaşamış və Şimali Afrikada müstəmləkə həyatını müşahidə etmək imkanı qazanmışdı. O, müstəmləkə ədliyyə sistemi haqqında yazırdı ki, burada "ərəblərdən etiraf almaq üçün işgəncə üsulundan istifadə olunur (və bu, "müntəzəm" olaraq baş verir); təbii ki, bunu eynən Hindistandakı ingilislərdə olduğu kimi "polis" tətbiq edir. Gərək hakim bu haqda ümumiyyətlə heç nə bilməsin." Marks Əlcəzairdə yaşayan bir çox avropalıların təkəbbüründən heyrətə gələrək məktubunda yazırdı: "Avropalı bir müstəmləkəçi istər sakin kimi, istərsə də iş məqsədilə "aşağı irqlər"in arasında yaşadıqda, ümumən özünü hətta yaraşıqlı (Prussiya kralı) I Vilyamdan daha toxunulmaz hesab edir. Bununla belə, "aşağı irqlər"ə qarşı aşkar təkəbbür və həddini bilməzlik məsələsində ingilislər və hollandlar fransızları geridə qoyar."

Stenford fəlsəfə ensiklopediyasına görə: "Marksın müstəmləkəçiliyi geridə qalmış feodal cəmiyyətinə müasirləşmə gətirən mütərəqqi qüvvə kimi təhlil etməsi xarici qüvvələrin hökmranlığı üçün şəffaf rasionallaşdırma, əsaslandırma kimi səslənir. Bununla belə, onun Britaniya hökmranlığı haqqında təsəvvürləri Avropada kapitalizmə qarşı göstərdiyi eyni ziddiyyəti əks etdirir. Hər iki halda Marks feodal cəmiyyətindən burjuaziya cəmiyyətinə keçid zamanı baş verən ucsuz-bucaqsız məşəqqətləri qəbul edir və bu keçidin həm zəruri, həm də son nəticədə mütərəqqi olduğunu təkidlə bildirir. O, xarici ticarətin nüfuzunun Hindistanda sosial inqilaba səbəb olacağı fikrini müdafiə edir."

Marks 1853-cü ilin iyununda "New York Herald Tribune" qəzetində Hindistandakı Britaniya müstəmləkəçiliyini müzakirə edərək yazırdı:

İngilislərin Hindistanda səbəb olduqları səfalətin, bütün Hindistanın əvvəllər çəkdiyi əziyyətdən mahiyyət etibarı ilə fərqli və son dərəcə daha intensiv xarakter daşıdığına heç bir şübhə ola bilməz. İngiltərə Hindistan cəmiyyətinin bütün çərçivəsini, hələ heç bir yenidənqurma əlaməti olmadan parçaladı... [Ancaq] unutmamalıyıq ki, bu qeyri-adi kənd icmaları nə qədər zərərsiz görünsələr də, həmişə Şərq despotizminin möhkəm təməli olmuşlar. Belə ki, onlar insan zehnini mümkün olan ən kiçik kompasa həbs edərək onu xurafatın müqavimətsiz alətinə çevirmişlər."

İrsi və xatirəsi

Marksın Karlovı Varıda yerləşən heykəli

Marksın ideyaları xüsusən 1917-ci il Rusiya inqilabından sonra dünya siyasətinə və intellektual düşüncəyə böyük təsir göstərmişdir. Marksın davamçıları tez-tez Marksın yazılarını necə şərh etmək və onun konsepsiyalarını müasir dünyaya necə tətbiq etmək barədə öz aralarında mübahisə edirdilər. Marksın düşüncələri hər biri özünü Marksın ən dəqiq şərhçisi hesab edən çoxsaylı tendensiyalar arasında mübahisə mövzusuna çevrilmişdi. Siyasi sahədə bu meyllərə leninizm, marksizm-leninizm, trotskiçilik, maoçuluq, lüksemburqçuluq, libertar marksizm və açıq marksizm kimi siyasi nəzəriyyələr daxildir. Akademik marksizmdə də başqa baxışların təsiri altında müxtəlif cərəyanlar inkişaf etmiş, nəticədə strukturalist marksizm, tarixi materializm, fenomenoloji marksizm, analitik marksizm və Hegel marksizmi yaranmışdı.

Marksın gördüyü işlər akademik nöqteyi-nəzərdən müasir sosiologiyanın yaranmasına töhfə verdi. Onun adı XIX əsrdə "şübhə məktəbi"nin üç qurucusundan biri kimi Fridrix Nitsşe və Ziqmund Freydlə, eləcə də müasir sosial elmin üç əsas memarından biri kimi Emil Durkhaym və Maks Veberlə yanaşı qeyd edilir. Digər filosoflardan fərqli olaraq Marks elmi metodla yoxlanıla bilən nəzəriyyələr təklif edirdi. Həm Marks, həm də Ogüst Kont Avropanın dünyəviləşməsi və tarix və elm fəlsəfələrində yeni tərəqqilər fonunda elmi cəhətdən əsaslandırılmış ideologiyaları inkişaf etdirməyə başladılar. Hegelçi ənənə ilə işləyən Marks cəmiyyət elmini inkişaf etdirməyə cəhd edərkən Kontun sosioloji pozitivizmini rədd etmişdi. Karl Lövit Marksı və Sorn Kyerkeqoru Hegelin iki ən böyük fəlsəfi davamçısı hesab edirdi. Müasir sosioloji nəzəriyyədə marksist sosiologiya əsas klassik perspektivlərdən biri kimi tanınır. İsayya Berlin "hər kəsin bu titula iddia edə bildiyi həddə" Marksı müasir sosiologiyanın əsl banisi hesab edirdi. Marks sosial elmlərdən başqa fəlsəfə, ədəbiyyat, incəsənət və humanitar elmlərdə də əbədi miras qoymuşdur.

XX–XXI əsrlərin sosial nəzəriyyəçiləri Marksa cavab olaraq iki əsas strategiya irəli sürmüşlər. Bunlardan birincisi analitik marksizm kimi tanınır və Marksın ideyalarını onun analitik mahiyyətinə endirmək məqsədi daşıyırdı. Daha çox yayılmış digər yanaşmanın mahiyyəti isə Marksın sosial nəzəriyyəsinin izahedici iddialarını zəiflətmək və Marksın "istehsal qüvvələri"nin inkişafı ilə "istehsal üsulları"nın ardıcıllığı arasındakı qarşılıqlı əlaqə haqqında fikirləri ilə birbaşa əlaqəli olmayan sosial və iqtisadi həyatın aspektlərinin "nisbi muxtariyyətini" vurğulamaq olmuşdur. Bu, Edvard Palmer Tompson və Erik Hobsbaum kimi Marksın sosial nəzəriyyəsindən ilham alan tarixçilərin qəbul etdiyi neomarksist nəzəriyyədir. Bu, həm də marksist sosial nəzəriyyənin işığında görülən transformativ siyasi təcrübənin imkanlarını və çətinliklərini anlamağa çalışan Antonio Qramşi kimi mütəfəkkirlərin və fəalların izlədiyi düşüncə xətti olmuşdur. Marksın ideyaları ədəbiyyat, təsviri incəsənət, musiqi, kino və teatrda avanqard hərəkətlərlə gələcək rəssamlara və sənət tarixinə də dərin təsir göstərmişdir.

9 oktyabr 1971-ci ildə açılan bu abidə Xemnitsin simvolu hesab olunur. Arxadakı divarda alman, ingilis, fransız və rus dillərində "Bütün ölkələrin proletarları, birləşin!" ifadəsi həkk olunmuşdur. Şəhərin adı dəyişdirildikdən sonra abidənin sökülməsi təklif edilmiş, bir çox şəhərlərdən, o cümlədən Köln şəhərindən heykəli satın almaqla bağlı müraciətlər daxil olmuşdu.

Siyasi baxımdan Marksın irsi daha mürəkkəbdir. XX əsrdə onlarla ölkədə baş verən, xüsusən də Sovet İttifaqının qurulması ilə nəticələnən Rusiya inqilabı kimi hərəkatlar özlərini "marksist" kimi qələmə verirdilər. Vladimir Lenin, Mao Tszedun, Fidel Kastro, Salvador Alyende, İosip Broz Tito, Kvame Nkruma, Cəvahirləl Nehru, Nelson Mandela, Si Tsinpin və Tomas Sankara kimi dünya liderləri Marksdan təsirləndiklərini ifadə edirdilər. Marksın ideyaları təkcə marksist inqilabların baş verdiyi yerlərdə deyil, bütün dünyada siyasi partiyalara gedib çatmışdı. Marksizmlə əlaqəli ölkələrdə bəzi hadisələr siyasi opponentlərin milyonlarla insanın ölümünə görə Marksı günahlandırmasına səbəb olurdu. Halbuki digərləri xüsusi olaraq Marksın irsi və təsiri ilə onun ideyalarını siyasi məqsədlər üçün formalaşdıranların irsi və təsiri arasında fərqin olduğunu iddia edirdilər. Artur Lipou Marks və onun yoldaşı Fridrix Engelsi "müasir inqilabi demokratik sosializmin qurucuları" kimi təsvir edir.

Rusiyanın Marks və Almaniyanın Karl-Marks-Ştadt şəhərləri Marksın adını daşıyır. Sonuncu şəhərin adı isə referendumla dəyişdirilmiş və 1 iyun 1990-cı ildən rəsmi olaraq şəhərin 1953-cü ilə qədərki tarixi adı ilə Xemnits adlandırılmışdır. SSRİ-nin süqutundan sonra bir sıra postsovet ölkələrində həmin quruluşu xatırladan heykəllər sökülmüşdür. Karl Marksın 1980-ci ildə Bakıda indiki Azadlıq prospekti ilə Mehdi Hüseyn küçəsinin kəsişməsində ucaldılmış tunc heykəli 1992-ci ildə götürülərək Azərbaycan Kommunist Partiyası Bakı Şəhər Komitəsinin binasının həyətinə aparılmışdır və hazırda Nəriman Nərimanov metrostansiyasının yaxınlığında heykəltəraşların emalatxanasında saxlanılır. Bununla belə, bəzi ölkələrdə Marksa ithaf edilmiş abidələr sökülməmiş, əksinə yeniləri ucaldılmışdır. 2018-ci ilin may ayında Marksın anadan olmasının 200 illiyi münasibətilə Almaniyanın Trir şəhərində doğulduğu yerdə görkəmli Çin heykəltəraşı Vu Veyşanın müəllifi olduğu, Çin hökuməti tərəfindən hədiyyə edilmiş 4,5 metrlik heykəlinin açılışı keçirilmişdir. Avropa Komissiyasının o zamankı sədri Jan-Klod Yunker Marksın xatirəsini müdafiə etmiş və "yazılarının çox hissəsi tam əks mənada yenidən ifadə olunduğuna görə bu gün Marks məsuliyyət daşımadığı və səbəb olmadığı şeyləri təmsil edir" fikrini səsləndirmişdir.

1848-ci il inqilablarından əvvəlki dövrü təsvir edən, Marks, onun həyat yoldaşı Cenni Marks və Engels ilə yanaşı digər inqilabçıların və ziyalıların da yer aldığı 2017-ci il istehsalı olan "Gənc Karl Marks" bədii filmi həm tarixi dəqiqliyinə, həm də hadisələri və intellektual həyatı canlı təsvir etdiyinə görə yaxşı rəylər almışdı. Təqdimatı Marksın iki yüzilliyinə təsadüf edən digər fiktiv əsər filosof Rey Brasyenin fikrincə, "maraqlı, gülməli, çaşdırıcı və hörmətsiz" olmasına baxmayaraq, "Marksın fikirlərinə gözlənilməz işıq tutan" Ceyson Barkerin "Marks qayıdır" romanı idi.

Həmçinin bax

• Marksizm
• Fridrix Engels
• Kommunist Partiyası
• Marksist məktəb
• Siyasi iqtisadiyyat
• Covanni Centile
• Adam Smit
• Mənfəət dərəcəsinin aşağı düşməsi tendensiyası

İstinadlar

Ədəbiyyat siyahısı

• Andersen, Heine; Kaspersen, Lars Bo. Classical and modern social theory. Wiley-Blackwell. 2000. ISBN 978-0-631-21288-1. 17 June 2013 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 9 March 2011 – Google Books vasitəsilə.
• Anderson, Kevin B. Marx at the Margins: On Nationalism, Ethnicity, and Non-Western Societies. University of Chicago Press. 2016. ISBN 978-0-226-34570-3 – Google Books vasitəsilə.
• Bannerji, Himani. Inventing subjects: studies in hegemony, patriarchy and colonialism. Anthem Press. 2001. ISBN 978-1-84331-072-3. 17 June 2013 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2 May 2011 – Google Books vasitəsilə.
• Berlin, Isaiah. Karl Marx: His Life and Environment. London: Oxford University Press. 1963.
• Blumenberg, Werner. Karl Marx: An Illustrated Biography. Scott, Douglas tərəfindən tərcümə olunub. London; New York: Verso Books. 2000. ISBN 978-1-85984-254-6.
• Calhoun, Craig J. Classical Sociological Theory. Oxford: Wiley-Blackwell. 2002. ISBN 978-0-631-21348-2. 12 September 2015 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 27 June 2015 – Google Books vasitəsilə.
• Calhoun, Craig J. Classical sociological theory (3rd). Chichester, West Sussex: John Wiley & Sons. 2012. ISBN 978-0-470-65567-2. OCLC 794037359. 2021-10-05 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-11-26.
• Clark, Barry Stewart. Political economy: a comparative approach. ABC-CLIO. 1998. ISBN 978-0-275-96370-5. 20 June 2013 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 7 March 2011 – Google Books vasitəsilə.
• Fedoseyev, Petr Nikolaevich. Karl Marx: A Biography. Moscow: Progress Publishers. 1973. OCLC 1365346.
• Heinrich, Michael. Karl Marx and the Birth of Modern Society: The Life of Marx and the Development of His Work. Volume I: 1818–1841. New York: Monthly Review P. 2019. ISBN 978-1-58367-735-3.
• Hobsbawm, Eric. How to Change the World: Tales of Marx and Marxism. London: Little, Brown. 2011. ISBN 978-1-4087-0287-1.
• McLellan, David. Karl Marx: A Biography (4th). Hampshire: Palgrave MacMillan. 2006. ISBN 978-1-4039-9730-2.
• Mészáros, István. Marx's Theory of Alienation. Merlin Press. 2006 [1970]. ISBN 978-0-85036-554-2. 16 June 2013 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 8 March 2011 – Google Books vasitəsilə.
• Nicolaievsky, Boris; Maenchen-Helfen, Otto. Karl Marx: Man and Fighter. David, Gwenda; Mosbacher, Eric tərəfindən tərcümə olunub. Harmondsworth and New York: Pelican. 1976 [1936]. ISBN 978-1-4067-2703-6.
• Nicolaievsky, Boris; Maenchen-Helfen, Otto. Karl Marx: Man and Fighter. Read Books. 2007. ISBN 978-1-4067-2703-6. 22 June 2013 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 9 March 2011 – Google Books vasitəsilə.
• Pepperell, Nicole. Disassembling Capital (PDF) (PhD). RMIT University. April 2010. 2024-03-31 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2024-03-31.
• Pilling, Geoff. Marx's Capital, Philosophy and Political Economy. Routledge & Keagan Paul. 1980. ISBN 978-1-138-87410-7. 2023-01-10 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-03-31 – Marxists Internet Archive vasitəsilə.
• Postone, Moishe. Time labour and social domination. Cambridge University Press. 1993. doi:10.1017/CBO9780511570926. ISBN 978-0-511-57092-6. 2023-02-06 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-03-31.
• Postone, Moishe. Time, labor, and social domination: a reinterpretation of Marx's critical theory. Cambridge University Press. 2006. ISBN 978-0-521-56540-0. OCLC 475188205. 2021-10-05 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-03-31.
• Schwarzschild, Leopold. The Red Prussian: Life and Legend of Karl Marx. Pickwick Books Ltd. 1986 [1948]. ISBN 978-0-948859-00-7.
• Seigel, Jerrold. Marx's fate: the shape of a life. Princeton University Press. 1978. ISBN 0-271-00935-7.
• Shuster, Sam. "The nature and consequence of Karl Marx's skin disease". British Journal of Dermatology. 158 (1). January 2008: 071106220718011––. doi:10.1111/j.1365-2133.2007.08282.x. PMID 17986303.
• Singer, Peter. Marx. Oxford: Oxford University Press. 1980. ISBN 978-0-19-287510-5.
• Sperber, Jonathan. Karl Marx: A Nineteenth-Century Life. W. W. Norton & Company. 2013. ISBN 978-0-87140-467-1.
• Splichal, Slavko. Principles of publicity and press freedom. Rowman & Littlefield. 2002. səh. 115. ISBN 978-0-7425-1615-1. 17 June 2013 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 9 March 2011 – Google Books vasitəsilə.
• Stedman Jones, Gareth. Karl Marx: Greatness and Illusion. London: Allen Lane. 2016. ISBN 978-0-7139-9904-4.
• Stokes, Philip. Philosophy: 100 Essential Thinkers. Kettering: Index Books. 2004. ISBN 978-0-572-02935-7.
• Vygodsky, Vitaly. The Story of a Great Discovery: How Karl Marx wrote "Capital". Verlag Die Wirtschaft. 1973. 21 August 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 5 March 2011.
• Wheen, Francis. Karl Marx. London: Fourth Estate. 2001. ISBN 978-1-85702-637-5.
• Williams, Robert C. Horace Greeley: Champion of American Freedom. New York University Press. 2006. ISBN 978-0-8147-9402-9., scholarly biography

Xarici keçidlər

• Karl Marks — IMDb səhifəsi