Берн

Берн
Герб	Сцяг[d]
Краіна	Швейцарыя
Каардынаты	46°57′03″ пн. ш. 7°26′19″ у. д.HGЯO
Кіраўнік	Алек фон Графенрыд[d]
Заснаваны	1191
Плошча	51,6 км²
Вышыня цэнтра	542 м
Водныя аб’екты	Аарэ
Насельніцтва	136.988 чалавек (2023)
Часавы пояс	UTC+1, летам UTC+2
Тэлефонны код	031
Паштовыя індэксы	3000, 3001, 3003, 3004, 3005, 3006, 3007, 3008, 3010, 3011, 3012, 3013, 3014, 3015, 3018, 3019, 3020, 3024, 3027, 3029 і 3030
Аўтамабільны код	BE
Афіцыйны сайт	bern.ch; (ням.)(англ.)(італ.)(фр.)
	Медыяфайлы на Вікісховішчы

Берн (ням.: Bern, фр.: Berne, італ.: Berna, рэтарам.: Berna) — федэральны горад і фактычная сталіца Швейцарыі, таксама кантона Берн, на рацэ Аарэ. Насельніцтва 136 988 чалавек (2023^[2]).

Гісторыя

Заснаваны ў 1191 годзе герцагам Берхтольдам V з Цэрынгаў. Ёсць шмат як навуковых, так і народнаэтымалагічных версій паходжання назвы горада. Па адной з народнаэтымалагічных версій горад названы ў гонар мядзведзя (па-нямецку Bär), які быў першай жывёлай злоўленай у гэтых мясцінах падчас палявання заснавальнікам горада Берхтольдам фон Цэрынгенам.

Таксама ёсць версія пра пераносе з Італіі назвы Верона (Verona) з перапрацоўкай яе ў Берн; перанос матывуюць роднаснымі сувязямі мясцовых феадалаў з веронскімі.

Найбольш імавернай цяпер лічыцца паходжанне назвы Берн ад кельцкага bren 'гара' або brena 'шчыліна'.

Першы горад быў пабудаваны з дубовага лесу, але ў 1405 годзе пажар знішчыў драўляныя будынкі, было знішчана каля 550 дамоў, загінула каля 100 чалавек. Пасля ў горадзе будуць будаваць каменныя будынкі, самыя старыя з іх датуюцца XVI—XVII стагоддзямі. Горад хутка пераўтварыўся ў буйны гандлёвы цэнтр, захапіў многія тэрыторыі. Быў адным з удзельнікаў Швейцарскай Канфедэрацыі. У 1848 годзе стаў сталіцай Швейцарыі.

Геаграфія

Берн ляжыць на Швейцарскім плато ў кантоне Берн, на захад ад цэнтра Швейцарыі і за 20 км на поўнач ад Бернскіх Альп. Сельская мясцовасць вакол Берна сфарміравалася ледавікамі падчас апошняга ледавіковага перыяду. Сам жа горад быў пабудаваны на пагорыстым участку на беразе ракі Аарэ, але перарос натуральныя межы ў XIX стагоддзі.

Насельніцтва

Статыстыка колькасці насельніцтва з 1700 па 2022

Год	Колькасць
1700	14 219	^[3]
1730	15 932	^[3]
1764	14 515	^[3]
1798	12 186	^[3]
1818	18 997	^[3]
1837	24 362	^[3]
1850	29 670	^[3]
1880	44 087	^[3]
1910	90 937	^[3]
1930	111 783	^[3]
1950	146 499	^[3]
1968	166 800	^[4]
1970	162 405	^[3]
1981	145 285	^[5]

Год	Колькасць
1982	143 816	^[5]
1983	142 060	^[5]
1984	140 612	^[5]
1985	138 574	^[5]
1986	137 134	^[5]
1987	136 292	^[5]
1988	135 147	^[5]
1989	134 393	^[5]
1990	134 629	^[5]
1991	130 818	^[5]
1992	130 069
1993	129 423	^[5]
1994	128 422	^[5]
1995	127 469	^[5]

Год	Колькасць
1996	125 936	^[5]
1997	124 412	^[5]
1998	123 254	^[5]
1999	122 686	^[5]
2000	122 484	^[5]
2001	122 211	^[5]
2002	122 559	^[5]
2003	122 299	^[5]
2004	122 304	^[5]
2005	122 178	^[5]
2006	122 422	^[5]
2007	122 658	^[5]
2008	122 925	^[5]
2009	123 466	^[5]

Год	Колькасць
2010	123 841	^[5]
2011	125 681	^[5]
2012	127 515	^[6]^[5]
2013	128 848	^[5]
2014	130 015	^[5]
2015	131 554	^[5]
2016	133 115	^[5]
2017	133 798	^[5]
2018	133 883	^[5]
2019	134 591	^[7]
2020	134 794	^[8]
2021	134 290	^[8]
2022	134 506	^[9]

Адукацыя і культура

Бернскі ўніверсітэт прыкладных навук

Вядомыя асобы

Урсула Андрэс (нар. 1936) — швейцарская актрыса, мадэль.
Альбрэхт фон Галер (1708—1777) — швейцарскі анатам, фізіёлаг, прыродазнавец і паэт.
Фрыдрых Дзюрэнмат (1921—1990) — швейцарскі празаік, публіцыст, драматург і мастак-экспрэсіяніст
Фердынанд Ходлер (1853—1918) — швейцарскі мастак.

Гарады-пабрацімы

Bernville^[d], ЗША
New Bern^[d], ЗША
Беневента, Італія
Вадуц, Ліхтэнштэйн
Вена, Аўстрыя
Дніпро, Украіна (21 лютага 2008)^[10]^[11]
Зальцбург, Аўстрыя (2007)^[12]
Кіеў, Украіна (5 снежня 2019)^[13]
Санта-Дамінга, Дамініканская Рэспубліка

Зноскі

↑ ^а ^б ^в ^г ^д https://www.post.ch/de/pages/plz-suche
↑ https://dam-api.bfs.admin.ch/hub/api/dam/assets/32229143/master
↑ ^а ^б ^в ^г ^д ^е ^ё ^ж ^з ^і ^к ^л Historische Lexikon der Schweiz, Dictionnaire historique de la Suisse, Dizionario storico della Svizzera — Bern: 1998. Праверана 26 ліпеня 2017.
<a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q70"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q642074"></a>
↑ Берн // Большая советская энциклопедия: [в 30 т.] / под ред. А. М. Прохорова — 3-е изд. — М.: Советская энциклопедия, 1969. — Т. 3. — С. 249.
<a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q5061737"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q17378135"></a>
↑ ^а ^б ^в ^г ^д ^е ^ё ^ж ^з ^і ^к ^л ^м ^н ^о ^п ^р ^с ^т ^у ^ф ^х ^ц ^ч ^ш ^э ^ю ^я ^аа ^аб ^ав ^аг ^ад ^ае ^аё ^аж ^аз https://www.pxweb.bfs.admin.ch/pxweb/de/ — Federal Statistical Office. Праверана 15 чэрвеня 2020.
<a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q285453"></a>
↑ http://www.pxweb.bfs.admin.ch/Dialog/varval.asp?ma=px-d-01-2A00&ti=St%E4ndige+und+nichtst%E4ndige+Wohnbev%F6lkerung+nach+institutionellen+Gliederungen%2C+Geschlecht%2C+Zivilstand+und+Geburtsort&path=../Database/German_01%20-%20Bev%F6lkerung/01.2%20-%20Bev%F6lkerungsstand%20und%20-bewegung/&lang=1&prod=01&openChild=true&secprod=2 Праверана 4 чэрвеня 2014.
↑ https://www.bfs.admin.ch/asset/de/px-x-0102010000_101 — Federal Statistical Office.
<a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q285453"></a>
↑ ^а ^б https://www.bfs.admin.ch/asset/de/px-x-0102010000_101 — Federal Statistical Office. Праверана 18 лістапада 2022.
<a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q285453"></a>
↑ https://www.pxweb.bfs.admin.ch/pxweb/en/px-x-0102020000_201/-/px-x-0102020000_201.px/table/tableViewLayout2/ — Federal Statistical Office.
<a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q764739"></a>
↑ http://oblrada.dp.gov.ua/wp-content/uploads/2017/08/%D0%98%D0%BD%D0%B2%D0%B5%D1%81%D1%82%D0%B8%D1%86%D1%96%D0%B9%D0%BD%D0%B8%D0%B9-%D0%BF%D0%B0%D1%81%D0%BF%D0%BE%D1%80%D1%82-%D0%94%D0%BD%D1%96%D0%BF%D1%80%D0%BE%D0%BF%D0%B5%D1%82%D1%80%D0%BE%D0%B2%D1%81%D1%8C%D0%BA%D0%BE%D1%97-%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D1%96_08-08-min.pdf
↑ https://dniprorada.gov.ua/uk/articles/item/9756/u-dnipropetrovska-zjavilos-dva-novih-mistapobratima-solnok-ta-zugdidi
↑ http://www.stadt-salzburg.at/internet/service/aktuell/aussendungen/2007/euro08_partnerschaftsprojekt_salzburg_be_213227.htm
↑ https://kyivcity.gov.ua/kyiv_ta_miska_vlada/pro_kyiv/mista-pobratimi_z_yakimi_kiyevom_pidpisani_dokumenti_pro_poridnennya_druzhbu_spivrobitnitstvo_partnerstvo/

Гл. таксама

Бернская канвенцыя

[_062d2ee3374c18e8-1] а ^б ^в ^г ^д https://www.post.ch/de/pages/plz-suche

[2] ttps://dam-api.bfs.admin.ch/hub/api/dam/assets/32229143/master

[_d802847d247ef2da-3] а ^б ^в ^г ^д ^е ^ё ^ж ^з ^і ^к ^л Historische Lexikon der Schweiz, Dictionnaire historique de la Suisse, Dizionario storico della Svizzera — Bern: 1998. Праверана 26 ліпеня 2017.
<a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q70"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q642074"></a>

[_1d29aaffbc6122b9-4] Берн // Большая советская энциклопедия: [в 30 т.] / под ред. А. М. Прохорова — 3-е изд. — М.: Советская энциклопедия, 1969. — Т. 3. — С. 249.
<a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q5061737"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q17378135"></a>

[_0eff3bef75587538-5] а ^б ^в ^г ^д ^е ^ё ^ж ^з ^і ^к ^л ^м ^н ^о ^п ^р ^с ^т ^у ^ф ^х ^ц ^ч ^ш ^э ^ю ^я ^аа ^аб ^ав ^аг ^ад ^ае ^аё ^аж ^аз https://www.pxweb.bfs.admin.ch/pxweb/de/ — Federal Statistical Office. Праверана 15 чэрвеня 2020.
<a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q285453"></a>

[_892c1e167a22dcf2-6] ttp://www.pxweb.bfs.admin.ch/Dialog/varval.asp?ma=px-d-01-2A00&ti=St%E4ndige+und+nichtst%E4ndige+Wohnbev%F6lkerung+nach+institutionellen+Gliederungen%2C+Geschlecht%2C+Zivilstand+und+Geburtsort&path=../Database/German_01%20-%20Bev%F6lkerung/01.2%20-%20Bev%F6lkerungsstand%20und%20-bewegung/&lang=1&prod=01&openChild=true&secprod=2 Праверана 4 чэрвеня 2014.

[_6d7ecef541ed1879-7] ttps://www.bfs.admin.ch/asset/de/px-x-0102010000_101 — Federal Statistical Office.
<a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q285453"></a>

[_b4fbb659f4b8a562-8] а ^б https://www.bfs.admin.ch/asset/de/px-x-0102010000_101 — Federal Statistical Office. Праверана 18 лістапада 2022.
<a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q285453"></a>

[_5788fc3377083993-9] ttps://www.pxweb.bfs.admin.ch/pxweb/en/px-x-0102020000_201/-/px-x-0102020000_201.px/table/tableViewLayout2/ — Federal Statistical Office.
<a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q764739"></a>

[_74ce5d1c166f57b8-10] ttp://oblrada.dp.gov.ua/wp-content/uploads/2017/08/%D0%98%D0%BD%D0%B2%D0%B5%D1%81%D1%82%D0%B8%D1%86%D1%96%D0%B9%D0%BD%D0%B8%D0%B9-%D0%BF%D0%B0%D1%81%D0%BF%D0%BE%D1%80%D1%82-%D0%94%D0%BD%D1%96%D0%BF%D1%80%D0%BE%D0%BF%D0%B5%D1%82%D1%80%D0%BE%D0%B2%D1%81%D1%8C%D0%BA%D0%BE%D1%97-%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D1%96_08-08-min.pdf

[_8c00ab6ece622a7c-11] ttps://dniprorada.gov.ua/uk/articles/item/9756/u-dnipropetrovska-zjavilos-dva-novih-mistapobratima-solnok-ta-zugdidi

[_02b1570c09f5b18c-12] ttp://www.stadt-salzburg.at/internet/service/aktuell/aussendungen/2007/euro08_partnerschaftsprojekt_salzburg_be_213227.htm

[_6a5f78f1c1bffb28-13] ttps://kyivcity.gov.ua/kyiv_ta_miska_vlada/pro_kyiv/mista-pobratimi_z_yakimi_kiyevom_pidpisani_dokumenti_pro_poridnennya_druzhbu_spivrobitnitstvo_partnerstvo/

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

Сталіцы Еўропы
Сталіцы краін-членаў ААН	Амстэрдам Андора-ла-Велья Анкара Астана Афіны Баку Берлін Берн Браціслава Брусель Будапешт Бухарэст Бялград Вадуц Валета Варшава Ватыкан Вена Вільнюс Дублін Ерэван Заграб Капенгаген Кіеў Кішынёў Лісабон Лондан Любляна Люксембург Мадрыд Манака Масква Мінск Нікасія Осла Парыж Прага Рыга Рым Рэйк’явік Сан-Марына Сараева Сафія Скоп’е Стакгольм Талін Тбілісі Тырана Хельсінкі Цэтынэ
Сталіцы іншых тэрыторый	Ватыкан Гібралтар Дуглас Епіскопі Лонгйір Мальтыйскі палац Марыянхаміна Сент-Пітэр-Порт Сент-Хеліер Торсхаўн
Сталіцы непрызнаных і часткова прызнаных дзяржаў	Данецк Луганск Прышціна Ціраспаль

У сацыяльных сетках	Facebook · LinkedIn · X
Фота, відэа і аўдыё	Instagram · YouTube
Тэматычныя сайты	DMOZ
Слоўнікі і энцыклапедыі	Вялікая кітайская · Вялікая нарвежская · Вялікая расійская (навукова-адукацыйны партал) · Вялікая савецкая (1 выд.) · Бракгаўза і Эфрона · Яўрэйская Бракгаўза і Эфрона · Малы Бракгаўза і Эфрона · American Cycl. (1879) · Britannica (11-th) · Britannica (онлайн) · Britannica (онлайн) · Brockhaus · Catholic (1997—…) · Universalis · Сучаснай Украіны · Швейцарскі гістарычны
Нарматыўны кантроль	GND: 4005762-8 · ISNI: 0000000109415921, 0000000113287184 · LCCN: n79065374 · NKC: ge128752 · SUDOC: 027369714