Экстрадыцыя

Экстрадыцыя (ад лац. ex — «з», «па-за» і traditio — «перадача») — форма міжнароднага супрацоўніцтва паміж дзяржавамі ў барацьбе са злачыннасцю. Экстрадыцыя — гэта перадача злачынца дзяржавай, на тэрыторыі якой ён знаходзіцца, іншай дзяржаве для прыцягнення яго да крымінальнай адказнасці або для прывядзення ў выкананне прысуду, які ўступіў у законную сілу. Мэта экстрадыцыі — ажыццяўленне правасуддзя ў дачыненні да асоб, якія схаваліся, і правядзенне ў жыццё прынцыпу няўхільнасці пакарання. Пытанні экстрадыцыі вывучаюць навукі міжнароднага, канстытуцыйнага, крымінальнага і крымінальна-працэсуальнага права.

Гісторыя

Экстрадыцыя ў старажытныя часы

Інстытут экстрадыцыі пачаў фармавацца яшчэ ў Старажытным свеце, калі выдачы падвяргаліся асобы, што пакінулі зямлю фараона ў Егіпце, рабы, уцекачы з грэчаскіх гарадоў-дзяржаў.

Экстрадыцыя ў XXI стагоддзі (Беларусь)

2013 г. — грамадзянін Расіі Уладзіслаў Баўмгертнер абвінавачваўся ў злоўжыванні паўнамоцтвамі ў «Беларускай калійнай кампаніі» і быў выдадзены Расіі ў лістападзе 2013 г. Крымінальная справа ў Расіі ў дачыненні да яго была спынена за адсутнасцю складу злачынства ў лютым 2015 г.

2017 г. — грамадзянін Ізраіля, Расіі і Украіны Аляксандр Лапшын быў выдадзены Азербайджану за наведванне Нагорнага Карабаха.

Прававое рэгуляванне

Дзяржавы аб’ядноўваюць свае намаганні па барацьбе са злачыннасцю, складаючы дагаворы аб выдачы ці дагаворы аб міжнароднай прававой дапамозе па крымінальных справах. Праца па экстрадыцыі праводзіцца на падставе міжнародных дагавораў і пагадненняў — двухбаковых (напрыклад, Беларусі з Венгрыяй, В’етнамам, Кубай, Латвіяй, Літвой, Польшчай, Сірыяй, Славакіяй, Чэхіяй) і шматбаковых (напрыклад, Канвенцыі аб прававой дапамозе і прававых адносінах па грамадзянскіх, сямейных і крымінальных справах ад 22 студзеня 1993 года і ад 7 кастрычніка 2002 года (у рамках СНД). Некаторыя канвенцыі ў рамках ААН таксама служаць інструментам, якія дазваляюць запытваць выдачу асоб, якія знаходзяцца ў вышуку. Міжнароднай канвенцыі па пытанні экстрадыцыі да цяперашняга моманту не існуе. Еўрапейскімі дзяржавамі ў рамках Савета Еўропы ў 1957 г. была заключана рэгіянальная Канвенцыя аб выдачы. У 1990 г. для спрашчэння двухбаковага перамоўнага працэсу паміж дзяржавамі Генеральная Асамблея ААН прыняла Тыпавы дагавор аб выдачы.

Пры адсутнасці міжнароднага дагавора працэдура экстрадыцыі рэгулюецца на аснове прынцыпу ўзаемнасці ўнутраным заканадаўствам дзяржаў: законамі аб экстрадыцыі (Ізраіль, Нарвегія, Румынія, Францыя) або аб прававой дапамозе па крымінальных справах (Аргенціна, Германія, Ісландыя, Ліхтэнштэйн, Швейцарыя) або Крымінальна-працэсуальнымі кодэксамі (Албанія, Беларусь (раздзел XV: арт. 469, 470, 474—476, 479, 481, 484—486, 489, 497, 502, 503, 507—519), Балгарыя, Казахстан, Кыргызстан, Латвія, Літва, Польшча, Расія, Эстонія). У адпаведнасці з прынцыпам узаемнасці міжнародная прававая дапамога па крымінальных справах аказваецца на аснове пісьмовага абавязацельства ад імя дзяржавы аказаць такога роду прававую дапамогу.

Умовы экстрадыцыі

Выдача асобы — адно з суверэнных правоў дзяржавы. У той жа час ні аддзін урад не абавязана прымаць да сябе злачынцаў, выдача якіх яму прапануецца. Пры экстрадыцыі прымяняюцца два прынцыпы: спецыяльнасці (асоба выдаецца канкрэтнай дзяржаве для прыцягнення да крымінальнай адказнасці або выканання прыгавору ў сувязі з канкрэтным злачынствам, пасля чаго яна мае права свабодна пакінуць тэрыторыю дзяржавы, якой яна была выдадзена) і тоеснасці (дзеянні, у сувязі з якімі ажыццяўляецца выдача, з’яўляюцца злачынствамі па заканадаўстве абедзвюх дзяржаў). Як правіла, экстрадыцыя магчымая, калі асоба 1) абвінавачваецца ў здзяйсненні злачынства, за якое заканадаўствам Рэспублікі Беларусь і дзяржавы, якая запрошвае выдачу, прадугледжана пакаранне ў выглядзе пазбаўлення волі на тэрмін не менш за адзін год ці больш строгае альбо 2) прысуджанае да пазбаўлення волі за дзеянне, якое з’яўляецца па заканадаўстве Рэспублікі Беларусь і дзяржавы, якая запрошвае выдачу, злачынствам і тэрмін не адбытага пакарання складае не менш за шэсць месяцаў (у некаторых краінах прадугледжаны большыя тэрміны).

Адмова ў экстрадыцыі

Як правіла, не дапускаецца выдача

1. уласных грамадзян (арт. 10 Канстытуцыі Рэспублікі Беларусь; хоць заканадаўства, напрыклад, ЗША і Англіі мае палажэнні аб выдачы сваіх грамадзян (падданых), а шведскае заканадаўства наадварот не дапускае дадаткова выдачу пастаянна пражываючых у Швецыі грамадзянаў Даніі, Ісландыі, Нарвегіі, Фінляндыі),
2. асоб, якім прадастаўлена прыстанішча на тэрыторыі дзяржавы, да якой звяртаюцца аб выдачы,
3. калі асоба абвінавачваецца ў здзяйсненні палітычнага або звязанага з палітычным злачынствы (пры забойстве кіраўніка дзяржавы асоба можа быць выдадзена для асуджэння агульным судом за агульнакрымінальнай злачынства),
4. калі асоба можа быць падвергнутая ў дзяржаве, якая запрошвае выдачу, катаванням альбо негуманнаму або зневажальнаму пакаранню,
5. калі асоба падвергнулася крымінальнаму пераследу за тое ж дзеянне на тэрыторыі дзяржавы, да якой звяртаюцца аб выдачы,
6. калі скончыліся тэрміны даўнасці або маюцца іншыя законныя падставы для спынення крымінальнага пераследу (напрыклад, прыняцце акта амністыі),
7. калі злачынства, у якім абвінавачваецца асоба, у адной з дзяржаў пераследуецца ў парадку прыватнага абвінавачвання.

Падставы для адмовы Рэспублікай Беларусь у выкананні просьбы органа замежнай дзяржавы, якая змяшчае палажэнне аб выдачы, пералічаны ў арт. 484 КПК Беларусі. У еўрапейскіх краінах таксама не дапускаецца экстрадыцыя, калі за ўчыненае асобай злачынства можа быць прызначана пакаранне ў выглядзе смяротнай кары. Калі асоба не выдадзена і не мае дыпламатычнага імунітэта, то пры наяўнасці дастатковых падстаў яна павінна быць судзіма дзяржавай, да якога была звернутая просьба аб выдачы.

Парадак вырашэння экстрадыцыі

Да вырашэньня пытаньня аб экстрадыцыі асоба можа быць затрымана і падвергнута папярэдняму (экстрадыцыйнаму) узяццю пад варту (арт. 510—514 КПК Беларусі). Для гэтага асоба павінна знаходзіцца ў міжнародным вышуку або да просьбы аб выдачы павінен быць прыкладзены працэсуальны дакумент (пастанова, ордэр і да т.п.) аб прымяненні да асобы меры стрымання ў выглядзе ўзяцця пад варту (арышту) альбо прыгавор. У некаторых дзяржавах (у тым ліку ў Беларусі) падставай для экстрадыцыйнага ўзяцця пад варту (арышту) можа стаць «чырвонае» апавяшчэнне Міжнароднай арганізацыі крымінальнай паліцыі (Інтэрпал). Тэрмін экстрадыцыйнага ўзяцця пад варту абмяжоўваецца ўнутраным заканадаўствам (гл. ч. 3 арт. 513 КПК Беларусі) альбо міжнароднымі дагаворамі (гл. п. б) арт. 75 Канвенцыі СНД 2002 г. і ч. 4 арт. 16 Еўрапейскай канвенцыі аб выдачы 1957 г.).

Існуе тры сістэмы, у якіх розныя органы разглядаюць пытанні аб выдачы:

1. класічная, пры якой пытанне аб выдачы вырашаецца выключна выканаўчай уладай, у тым ліку і пракуратурай (Беларусь, Ісландыя, Казахстан, Кыргызстан, Латвія, Расія, Швейцарыя)
2. сістэма, у якой пытанне аб выдачы вырашае судовы орган (Балгарыя, Германія, Малдова, Нарвегія, Румынія)
3. люксембургская, якая сумясціла ў сабе дзве папярэднія: рашэнне судовай улады носіць кансультатыўны характар, але калі суд адмовіў у выдачы, то гэтае рашэнне, як правіла, з’яўляецца канчатковым (Аўстрыя, Вялікабрытанія, Францыя, Швецыя, Эстонія).

У шэрагу краін, у тым ліку і ў Беларусі, асоба, якая выдаецца, не пазбаўляецца права на абарону сваіх інтарэсаў пры вырашэнні пытання аб выдачы прафесійным абаронцам і права на абскарджанне рашэння аб выдачы (арт. 507—509 КПК Беларусі). У некаторых дзяржавах магчымая экстрадыцыя са згоды асобы без выканання ўсіх працэдур. Пры станоўчым вырашэнні пытання аб выдачы ўпаўнаважаныя дзяржаўныя органы дамаўляюцца пра час і месца фактычнай перадачы.

Пры калізіі просьбаў аб выдачы, што паступілі з некалькіх дзяржаў, пытанне вырашаецца па меркаванні дзяржавы, да якой звяртаюцца.

Гл. таксама

• Дэпартацыя
• Перадача асобы для адбыцця пакарання на тэрыторыі дзяржавы яго грамадзянства

Літаратура

• Самарин В. И. Законодательное регулирование процедуры выдачи преступников из Республики Беларусь // Право и демократия: Сб. науч. тр. Вып. 15. / Редкол.: В. Н. Бибило (гл. ред.) и др. — Минск: БГУ, 2004. — С. 277—292.
• Самарын В. І. Міжнародная прававая дапамога па крымінальных справах — новы інстытут крымінальна-працэсуальнага права Беларусі // Юстыцыя Беларусі. — 2008. — № 2 (73). — С. 39-43.
• Данилевич А. А., Самарин В. И. Международная правовая помощь по уголовным делам: уголовно-процессуальный аспект. — Минск: БГУ, 2009. — 127 с.
• Самарин В. И. Международная правовая помощь по уголовным делам: уголовно-процессуальный аспект. — Саарбрюккен: LAP LAMBERT Academic Publishing, 2012. — 152 с.