Özde Çeliktemel
Bogazici University, Istanbul, Turkey, History, Visiting Faculty, Boğaziçi University, Department of History, Istanbul.
I am a historian of cinema and visual culture of the Ottoman Empire and modern Middle East. Currently, I serve as a Visiting Faculty member in the Department of History at Boğaziçi University in Istanbul. I received my Ph.D. from University College London (2018) with a dissertation on the regulation of cinema during the late Ottoman period. I finished a bachelors and masters in History at Boğaziçi University (2006) and Central European University (2009).
My dissertation, entitled “Cinema Contested: Regulation of Cinema in the Late Ottoman Empire”, traces the history of cinema regulations during the Ottoman Empire’s transition into the Republic of Turkey. Legislative authorities’ concerns on the interplay of cinema and society, as well as intellectuals’ remarkable interest in cinema’s social, cultural and educational value influenced Ottoman cinema regulations. By drawing upon Ottoman, Turkish, French and U.S. archival sources, I examine the interwoven histories of cinema regulation, governmental strategies, and socio-cultural concerns on cinema in relation to other entertainments and media.
My primary research area is late Ottoman and early Republican history with particular interest in cinema history. The article “Prime Ministry Ottoman Archives: Inventory of Written Archival Sources for Ottoman Cinema History (2013)” extensively explores the textual archival documents for the writing of Ottoman cinema history. By focusing on the state’s use of cinema, I wrote about cinema and propaganda in the late Ottoman Empire, as well as the educational films’ role at the People’s Houses (Halkevleri) during the early Republican years. I have attended a number of national and international conferences, workshops and invited talks in order to share my findings in the subject of cinema history of the Ottoman Empire and modern Turkey. In addition to the academic publications and presentations, I have shared my work on several media programs (i.e. Ottoman History Podcast, IMC TV, and Açık Radyo). My other interests include film archives, technology of early cinema, gender in early films, educational films, wartime films, and the use of cinema for propaganda purposes.
Contact: ozdeceliktemel[at]gmail.com
Supervisors: Lee Grieveson (UCL) and Benjamin Fortna (SOAS)
Address: https://hist.bogazici.edu.tr/sites/hist.boun.edu.tr/files/ozdeceliktemel_25.11.2023_cv.pdf
My dissertation, entitled “Cinema Contested: Regulation of Cinema in the Late Ottoman Empire”, traces the history of cinema regulations during the Ottoman Empire’s transition into the Republic of Turkey. Legislative authorities’ concerns on the interplay of cinema and society, as well as intellectuals’ remarkable interest in cinema’s social, cultural and educational value influenced Ottoman cinema regulations. By drawing upon Ottoman, Turkish, French and U.S. archival sources, I examine the interwoven histories of cinema regulation, governmental strategies, and socio-cultural concerns on cinema in relation to other entertainments and media.
My primary research area is late Ottoman and early Republican history with particular interest in cinema history. The article “Prime Ministry Ottoman Archives: Inventory of Written Archival Sources for Ottoman Cinema History (2013)” extensively explores the textual archival documents for the writing of Ottoman cinema history. By focusing on the state’s use of cinema, I wrote about cinema and propaganda in the late Ottoman Empire, as well as the educational films’ role at the People’s Houses (Halkevleri) during the early Republican years. I have attended a number of national and international conferences, workshops and invited talks in order to share my findings in the subject of cinema history of the Ottoman Empire and modern Turkey. In addition to the academic publications and presentations, I have shared my work on several media programs (i.e. Ottoman History Podcast, IMC TV, and Açık Radyo). My other interests include film archives, technology of early cinema, gender in early films, educational films, wartime films, and the use of cinema for propaganda purposes.
Contact: ozdeceliktemel[at]gmail.com
Supervisors: Lee Grieveson (UCL) and Benjamin Fortna (SOAS)
Address: https://hist.bogazici.edu.tr/sites/hist.boun.edu.tr/files/ozdeceliktemel_25.11.2023_cv.pdf
less
InterestsView All (15)
Uploads
Videos by Özde Çeliktemel
Papers by Özde Çeliktemel
Kaynakça
Adadağ, Ö. (2022). Halkevlerinde Sinema Faaliyetini Yaygınlaştırma Çabaları ve Sınırlılıklar. Tarih İncelemeleri Dergisi, XXXVII / 1, 1-25.
Adadağ, Ö. (2020). From ‘People’s Education’ to People’s Entertainment: the Changing Role of Cinema in Turkey’s People’s Houses (1932–1950). Middle Eastern Studies, 56:3, 453-468.
Adadağ, Ö. (2012). Ulusu Eğitmek: İki Dünya Savaşı Arası Dönemde Eğitici Sinema. Galatasaray Üniversitesi İleti-ş-im Dergisi, No: 17/2012, 30-61.
Alpkaya, F. & Alpkaya, G. (2004). 20. Yüzyıl Dünya ve Türkiye Tarihi, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
Arıkan, Z. (1999). Halkevlerinin Kuruluşu ve Tarihsel İşlevi. Atatürk Yolu Dergisi, 6, Sayı 23, 261-281.
Aydın, H. (2008). Sinemanın Taşrada Gelişim Süreci: Konya’da İlk Sinemalar ve Gösterilen Filmler (1910–1950). Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 19, 61–74. Bir Türkün İcadı. (1935). Yedigün, 117, 9.
Boran, T. (2015). Erken Cumhuriyet Dönemi’nde Taşrada Sinema Seyri: Çankırı Örneği. İletişim Kuram ve Araştırma Dergisi, 41(Güz), 257–276.
Bozdoğan, S. & Kasaba, R. (2014). Türkiye’de Modernleşme ve Ulusal Kimlik, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
Cumhurbaşkanlığı Cumhuriyet Arşivi, CCA 490.100.1221.56.2 1933. CCA 490.01.100.3.12.1 1936. CCA 490.1.0.1223.61.1 1937. CCA 490.1.1221.56.2 1938. CCA 490.100.1219.50.2 1938. CCA 490.100.1220.53.1 1939. CCA 490.1.1222.59.1 1939. CCA 490.100.1220.53.1 1939. CCA 490.01.100.1219.50.2 1940. CCA 490.1. 1210.19.1.8. 1950.
C.H.F. Halkevleri Talimatnamesi. (1932), Ankara: Hâkimiyeti Milliye Matbaası. CHP Halkevleri Çalışma Talimatnamesi. (1940). Ankara.
Çeçen, A. (2000). Atatürk’ün Kültür Kurumu Halkevleri, İstanbul: Cumhuriyet Kitapları. Çeliktemel-Thomen, Ö. (2016). Müderris Sinema: Erken Cumhuriyet Türkiye'sinde Sinemayla Eğitim Misyonu. Türk Film Araştırmalarında Yeni Yönelimler 12, Deniz Bayrakdar (Der.), İstanbul: Bağlam Yayıncılık, 253-278.
Çeliktemel-Thomen, Ö. (2015). Halkevleri’nde Eğitici Sinema Repertuarı: Erken Cumhuriyet Türkiyesi’nde Sinema, Eğitim, Propaganda (1923-1945). SineCine Sinema Araştırmaları Dergisi / SineCine Journal of Film Studies, Vol: 6, No: 2, 49-75.
Durukan, A. (2006). Cumhuriyetin Çağdaşlaşma Düşüncesinin Yaşama ve Mekana Yansımaları: Halkevi Binaları Örneği. Mimarlık Anabilim Dalı Doktora Tezi, İstanbul Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü.
Duyan, Y. N. (2019). 1930 Sonrası Mardin’de Değişen Eğlence Kültürü: Mardin Halkevi Sineması Üzerine Bir İnceleme. Turkish Cinema Researches, Vol. 1, Emrah Doğan (der.), London: IJOPEC Publishing, 9-25.
Filmer, C. (1984). Hatıralar: Türk sinemasında 65 yıl. Emek Matbaacılık ve İlâncılık. Halkevleri 1940, (1940). Ankara: Ulusal Matbaa.
Hinkle, E. (2007). The Motion Picture in Modern Turkey. R. Bali (der.), US Diplomatic Documents on Turkey II: The Turkish Cinema in the Early Republican Years içinde (25-187). İstanbul: The Isis Press.
Karadağ, N. (1998). Halkevleri Tiyatro Çalışmaları (1932-1951). T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları.
Karaömerlioğlu, A. (2006). Orada Bir Köy Var Uzakta Erken Cumhuriyet Döneminde Köycü Söylem, İstanbul: İletişim Yayınları.
Lamprou, A. (2019). Nation-Building in Modern Turkey The ‘People’s Houses’, the State, the Citizen, New York: Bloomsbury Publishing.
Namal, Y. (2012). Zonguldak Halkevi’nin Faaliyetleri ve Karaelmas Dergisi. Karadeniz Araştırmaları, Yaz, Sayı 34, 97‐134. Özsoy, M. (2021). Toplumsal Tarihe Sinema Penceresinden Bir Bakış: Bir Sözlü Tarih Çalışması. Yayınlanmamış Doktora Tezi, Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi.
Öztürk, S. (2005). Erken Cumhuriyet Döneminde Sinema Seyir Siyaset. Ankara: Elips. Özuyar, A. (2007). Devlet-i Aliyye’de Sinema, Ankara: De Ki Basım Yayım.
Özyılmaz, Ö. (2016). Türkiye’de Sesli Filme Geçiş. Alternatif Politika, 8, 30-54. Thompson, K. (1985). Exporting Entertainment: America in the World Film Market, 1907-34. London: BFI Pub.
Toksoy, N. (2007). Halkevleri Bir Kültürel Kalkınma Modeli Olarak, Ankara: Orion Yayınevi. Türk Sinema Piyasası. (1933).
Ekran Sinema Mecmuası, 2, 3.
Uyar, H. (1998). Tek Parti Dönemi ve Cumhuriyet Halk Partisi. Dokuz Eylül Üniversitesi.
******
Başlangıcından itibaren, sinemanın yeni teknolojisi tüm dünyada girişimciler ile hükümetler arasında bazı somut ve maddi zorluklara neden olmuştur. Bunlar arasında altyapısal düzenlemelerin ayarlanması, çeşitli enerji türlerinin kullanımı, film projeksiyon yöntemleri ve sinemalardaki fiziksel tedbirler bulunmaktadır. Zamanla kalıcı/sezonluk sinema salonlarının yaygınlaşmasıyla bu mekânlarda standart düzenlemelere ihtiyaç duyulmuştur. Osmanlı İmparatorluğu’nda 1910’ların ortalarından itibaren, sinema salonlarındaki film gösterimleri çeşitli yükümlülükleri, kısıtlamaları ve bir kurallar dizisini beraberinde getirmiştir. Bu makalede incelenen iki yasal düzenleme, 1916 Kanûn Tasarısı ve 1924 Talimatnâmesi, Dahiliye Nezâreti’nin (the Ministry of Interior) sinema salonlarının fiziksel alandaki denetim teşebbüslerini göstermektedir. Böylesi bir denetim, siyasi otoritenin hem kolaylaştırıcı hem de yasaklayıcı zihniyetinin izlerini doğrudan tașımaktadır. Devlet kararnameleri, konsolosluk ve ticaret ataşeliği raporları, basın taramaları ve anıları kapsayan bir arşiv araştırmasına dayanan bu makale, sinemanın erken döneminde İstanbul’daki sinema salonlarının denetimini ve yasal düzenlemeleri incelemektedir.
Anahtar Kelimeler: Geç Osmanlı Dönemi, Sinema, Film İçeriği, Gösterim Mekânı, Kadın ve Çocuk Seyirciler.
ABSTRACT
Children and Women: An Observation on Cinema During the Late Ottoman Era is an attempt to understand and explain the discourses and practices of Ottoman dominant class (bureaucrats, elite, and intellectuals) over children and women spectators regarding cinema and film screening venues. This work does not encapsulate the total cinema history during the late Ottoman era. However, it focuses on a number of important archival documents that portray the concerns of "immorality" in films, such as obscenity, violence, and crime, as well as those that give information about the spectator profile and other entertainments at film screening venues. Firstly, the goal is to follow the concepts of "national values" and the "national generation" about children regarding the criticisms of film content and screening venues. Secondly, this work takes into account is women spectators in relation to Islamic law, religio-moral obligations and reshaping of gender roles at the time. Refik Halid [Karay]’s Troubling Cinema (1918), records collected from the Prime Ministry Republican/Ottoman Archive, as well as periodicals, literary works, and memoirs make up source material. This work suggests that the discourse and practices about children and women spectators are at times protectionist and patronizing, at times didactic and elitist.
Keywords: Late Ottoman Era, Cinema, Film Content, Screening Venues, Women and Children Spectators.
Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA)
BOA.I.HUS.167, (95/CA/1326), [1908/1909].
BOA.Y.PRK.MYD. 22/60, (17/ C/1317), [23 Ekim 1899].
BOA.Y.PRK.EŞA. 40/1, (3/ M/1320), [12 Nisan 1902].
BOA.Y.PRK.EŞA. 40/1, (3/M/1320), [12 Nisan 1902].
BOA.Y.PRK.AZJ, 46/16, (29/Z/1320), [29 Mart 1903].
Süreli Yayınlar
“Le Gala de Yildiz”, Le Moniteur Oriental, 4 Ağustos 1909.
“Sinematograf ve Pandomima”, İkdâm, 4686, 19 Haziran 1907/1325, 4.
“Sinematograf”, İkdâm, 4676, 9 Haziran 1907/1325, 4.
“Sinematograf”, İkdâm, 4678, 11 Haziran 1907/1325, 4.
“Sinematograf”, İkdâm, 4711, 14 Temmuz 1907/1325, 4.
“Sinematograf”, İkdâm, 5045, 12 Haziran 1908/1326, 4.
“Sinematograf”, İkdâm, 5481, 22 Kânunuevvel 1909/1325, 6.
“Spectacles et Concerts”, Le Moniteur Oriental, 11 Aralık 1901.
“Spectacles et Concerts”, Le Moniteur Oriental, 22 Nisan 1913.
“Théatres et Concerts”, Le Moniteur Oriental, 12 Ekim 1909.
“Théatres et Concerts”, Le Moniteur Oriental, 16 Ekim 1909.
“Théatres et Concerts”, Le Moniteur Oriental, 20 Mart 1901.
“Théatres et Concerts”, Le Moniteur Oriental, 23 Ekim 1909.
“Théatres et Concerts”, Le Moniteur Oriental, 23 Ocak 1897.
“Théatres et Concerts”, Le Moniteur Oriental, 26 Ocak 1897.
“Théatres et Concerts”, Le Moniteur Oriental, 29 Mart 1897.
“Théatres”, Stamboul, 12 Aralık 1896.
“Théatres”, Stamboul, 17 Mart 1897.
“Théatres”, Stamboul, 17 Nisan 1897.
“Théatres”, Stamboul, 25/26 Aralık 1896.
“Une Curiosité photographique”, Stamboul, 12 Aralık 1896.
Kitaplar & Makaleler
Bottomore, Stephen “The Panicking Audience?: early cinema and the ‘train effect’”, Historical Journal of Film, Radio, Television, 19, 2, (1999), 177-216.
Ceylan, Ayhan “Osmanlı Dönemi Türk Sinemasında Hukuki Düzen”, Türk Hukuk Tarihi Araştırmaları, 9, (Bahar 2010), 7-19.
Coissac, G.-Michel Histoire du cinématographe De ses origines à nos jours, Paris: Gauthier-Villars, 1925.
Çeliktemel-Thomen, Özde “1903 Sinematograf İmtiyazı”, Toplumsal Tarih, 229, (Ocak 2013), 26-32.
Çeliktemel-Thomen, Özde “Denetimden Sansüre II. Abdülhamid Döneminde Sinema”, Toplumsal Tarih, 255, (Mart 2015), 73-74.
Çeliktemel-Thomen, Özde “Sinemada Tehlike: II.Meşrutiyet’te Sinema Hakkında Kısa Bir Mütâlaa”, Alternatif Politika, (2016 Basım Aşamasında).
Eldem, Edhem “Görüntülerin Gücü - Fotoğrafın Osmanlı İmparatorluğu’nda Yayılması ve Etkisi”, Camera Otomana - Osmanlı İmparatorluğu’nda Fotoğraf ve Modernite 1840-1914, Zeynep Çelik & Edhem Eldem (der.), Ayşen Gür (çev.), İstanbul: Koç Üniversitesi Yayınları, 2015, 106-153.
Erdoğan, Nezih “Erken Sinemanın Kazası Nitrat Yangınları ve Önlemler”, Toplumsal Tarih, 255, (Mart 2015), 56-60.
Erdoğan, Nezih “The Spectator in the Making: Modernity and Cinema in Istanbul, 1896-1928”, Orienting Istanbul Cultural Capital of Europe?, Deniz Göktürk, Levent Soysal & İpek Türeli (yay. haz.), London: Routledge, 2010.
Erimez, Salih Tarihten Çizgiler, İstanbul: Cumhuriyet Matbaası, 1941.
Evren, Burçak Türkiye’ye Sinemayı Getiren Adam Sigmund Weinberg, İstanbul: Milliyet Yayınları, 1995.
Gündem Öktem, Meltem “Türk Sinema Tarihinin Erken Dönemini Aydınlatma Çabalarına Bir Katkı: Edebiyatçılarımızın Sinema Hatıraları”, Civilacademy Sosyal Bilimler Dergisi, 7, 2, (Yaz 2009), 65-81.
Kafadar, Cemal, Özgüç, Agâh, Scognamillo, Giovanni & Bayrakdar, Deniz “Sinema ve Tarih”, (Panel Tartışması), Türk Film Araştırmalarında Yeni Yönelimler 5, Deniz Bayrakdar (der.), İstanbul: Bağlam Yayınları, 2006, 18-21.
Makzume, Erol & Kocabaşoğlu, Esra “Jules Lauren (1825-1901) Doğu’da Batı’yı Unutmayan Oryantalist”, Toplumsal Tarih, 113, (Kasım 2013), 59.
Özen, Mustafa “Travelling Cinema in Istanbul”, Travelling Cinema in Europe: Sources and Perspectives, Martin Loiperdinger (der.), Kintop Schriften, 2008, 47-54.
Özgen Tuncer, Aslı “İstanbul ve Boğaz Kıyılarının Akışkan Panoraması“,Toplumsal Tarih, 263, (Kasım 2015), 26-34.
Özön, Nijat Sinema El Kitabı, İstanbul: Elif, 1964.
Özön, Nijat Türk Sineması Tarihi (Dünden Bugüne 1896-1960), İstanbul: Ekicigil Matbaası, 1962.
Öztürk, Serdar “Söylemsel İnşalardan Üretilen Sansür ve Denetim Efsanesi (1896-1923)”, Türk Film Araştırmalarında Yeni Yönelimler, Deniz Bayrakdar (der.), İstanbul: Bağlam, 2009, 43-56.
Özuyar, Ali Devlet-i Aliyye’de Sinema, Ankara: De Ki, 2007.
Rittaud-Hutinet, Jacques & Dentzer, Yvelise (yay. haz.), Letters: Auguste and Louis Lumière Correspondances, Pierre Hodgson (çev.), London: Faber and Faber, 1995.
Rittaud-Hutinet, Jacques Le Cinéma des Origines: Les Frères Lumière et Leurs Opérateurs, Seyssel: Champ Vallon, 1985.
Toulet, Emmanuelle Birth of the Motion Picture, Harry N. Abrams, 1995.
Yıldıran, İbrahim “Selim Sırrı Tarcan ve Türk Sinemasının Erken Dönem Tartışmalarına Katkı”, Kebikeç, 27, 2009, 223-228.
Ansiklopedi Maddeleri
Abel, Richard (der.), Encyclopedia of Early Cinema, New York: Routledge, 2010.
Cherchi Usai, Paolo “Pornography”, Encyclopedia of Early Cinema, Richard Abel (der.), New York: Routledge, 2010, 525-526.
Singer, Ben “Melodrama, Sensational”, Encyclopedia of Early Cinema, Richard Abel (der.), New York: Routledge, 2010, 423.
Anılar & Edebî Metinler
Alus, Sermet Muhtar Eski Günlerde, Faruk Ilıkan (yay. haz.), İstanbul: İletişim, 2001.
Alus, Sermet Muhtar Masal Olanlar, Nuri Akbayar (yay. haz.), İstanbul: İletişim, 1997.
Duhanî, Said N. Beyoğlu’nun Adı Pera İken, İstanbul: Çelik Gülersoy Vakfı İstanbul Kütüphanesi Yayınları, 1990.
Gürpınar, Hüseyin Rahmi “Çocuklara Yasak”, Eti Senin Kemiği Benim, İstanbul: Atlas Kitabevi, 1973, 28-32.
Karay, Refik Halid “Sinema”, Deli, İstanbul: Semih Lûtfî Kitabevi, 1939, 82-83.
Osmanoğlu, Ayşe Babam Abdülhamit, İstanbul: Güven, 1960.
Sabuncuzade Louis Alberi, Yıldız Sarayı’nda Bir Papaz, Mehmet Kuzu (yay. haz.), İstanbul: Selis Yayınları, 2007.
Sami Paşazade Sezai, “Musâhabe”, Sami Paşazade Sezai, Zeynep Kerman (haz.), İstanbul: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 1986 [1898].
Tahsin Paşa, Sultan Abdülhamid, Tahsin Paşa’nın Yıldız Hatıraları, İstanbul: Boğaziçi Yayınları, 1990.
Talu, Ercüment Ekrem “İstanbul’da İlk Sinema ve İlk Gramafon”, Perde ve Sahne, 7, (1943), 5-14.
Web
Erdoğan, Nezih “Basın Dilinde ‘Canlı Fotoğraf ve Hakikilik’”, Çevrimiçi Türk Sineması Arşivleri:http://www.tsa.org.tr/yazi/yazidetay/32/basinin-dilinde-%E2%80%9Ccanli-fotograf%E2%80%9D-ve-%E2%80%9Chakikilik%E2%80%9D, Yayın tarihi 15 Nisan 2015. (Erişim 12 Temmuz 2015).
Özuyar, Ali “Türkiye’de Gösterilen İlk Filmler”, Çevrimiçi Türk Sineması Arşivleri: http://www.tsa.org.tr/yazi/yazidetay/12/turkiye%E2%80%99de-gosterilen-ilk-filmler (Erişim 10 Temmuz 2015).
Öz
Halkevleri’nde Eğitici Sinema Repertuarı, 1923-1945 yıllarında Cumhuriyet Halk Partisi’nin (CHP) Kemalist ideolojiyi desteklemek için Halkevleri’nde başlattığı eğitici/öğretici ve propaganda amaçlı film gösterimlerinin izini sürer. Makalenin çıkış noktası, Halkevleri’nde 1932’de filizlenen, devlet güdümlü sinema girişimini tarihselleştirmektir. Sözü geçen haber ve seyahat filmlerinin, eğitici/öğretici filmlerin ve diğer belgesellerin çoğu CHP’nin bizzat çektirdiği veya kiraladığı filmlerdir. Bu çalışmanın temelde iki önemli iddiası bulunuyor: Birincisi siyasal ve resmi elit, öncelikle yetişkinleri hedef alarak eğitici/öğretici filmler aracılığıyla (i) ulusal kimlik inşasını, (ii) siyasal liderlerin meşruiyetini ve (iii) Kemalist ideolojiyi yaymayı ve güçlendirmeyi hedeflemiştir. Bu bağlamda Halkevleri kültürel boyutta, Louis Althusser’in tarif ettiği “devletin ideolojik aygıtı” haline gelmiş ve “somut bireylerin birer özne” olarak egemen siyasal görüşü benimsemelerinde rol oynamıştır. İkincisi Halkevleri, özel sinema salonları dışında, sinema için yeni bir kamusal alan oluşturmuştur. Bu araştırmanın ilk bölümünde, tarihsel altyapıyı oluşturmak için Türkiye’deki sinemalar, filmler ve seyirciler çağdaşlarıyla karşılaştırılarak değerlendiriliyor. Bu çalışma, arşiv belgelerine dayalı, niceliksel ve niteliksel temsili örneklemlerle oluşturulan bir tarihsel anlatı denemesidir. Devlet tutanakları, önergeler, yazışmalar ve kararnamelerden derlenen veriler dışında, mevcut birkaç film incelenmektedir. Filmlerin seyirci tarafından alımlanması ve film yapımının tekniği ise yazıya dahil edilmemektedir.
Anahtar Sözcükler: Halkevleri, eğitici/öğretici film, propaganda, Cumhuriyet Halk Partisi.
The People’s Houses’ Educational Cinema Repertoire: Cinema, Education, Propaganda in Early Republican Turkey (1923-1945)
Abstract
The People’s Houses’ Educational Cinema Repertoire traces the initiative of the Republican People’s Party (CHP) to show educational/instructional and propagandistic films at People’s Houses in an effort to promote Kemalist ideology during the years between 1923 and 1945. The starting point of the article is historical, tracing the development of state-directed cinema in People’s Houses in 1932. The newsreels, travelogues, actualities, educational/instructional films, and other types of documentaries were mostly CHP productions or rentals. The article makes two important claims: first that the political and official elite sought to target particular adults for (i) the construction of a national identity, (ii) the legitimization of political leaders, and (iii) the strengthening and spreading of Kemalist ideology. In this context, People’s Houses developed into an “ideological state apparatus” in order to impose the dominant political ideology on “concrete individuals as subjects,” as described by Louis Althusser. Second, People’s Houses became a new kind of public space, outside of private cinemas. The article establishes an historical framework by comparing the cinemas, films, and audiences of Turkey with those in other locations. The historical narration is composed of quantitative and qualitative samples taken from the archives. Aside from the compilation of government records, decrees, correspondence, and reports, a number of films are examined. Neither the reception of their audiences nor the technical aspects of post-production are considered, however.
Keywords: People’s Houses, educational/instructional film, propaganda, Republican People’s Party.
SİNEMA TARİHİ
DOSYA EDİTÖRÜ: ÖZDE ÇELİKTEMEL-THOMEN
Ana-akım sinema tarihine ve resmi görüşe göre, 2014 Türkiye sinemasının 100. yılıydı. “Türk” etnisitesiyle inşa edilen bu anlatıda, erken dönem Türkiye sinemasına emeği geçmiş Fuat Uzkınay’ın çektiği belge filmi (Ayastefanos’ta Rus Abidesi'nin Yıkılışı, 1914) başlangıç olarak kabul edilmekte. Film ne yazık ki şu ana kadar bulunamadı. Esasen, Osmanlı İmparatorluğu’nda yeni teknolojilerle ilgilenenler ilk filmlerini Uzkınay’dan evvel çekmişti: Manaki Kardeşler (Dokumacılar, 1905) ve Sigmund Weinberg (İstanbul’da Seçimler ve Meclisin Açılışı, 1909). 1914 Türkiye’de sinemanın miladı sayıldığı için daha eskilerin 100. yıl kutlamalarında yeri yok gibi. Keza, “milli sinema tarihi” inşasında her devlet kendi tahayyülüne göre tarih yazmaya meyilli. Örneğin Manaki Kardeşler, Yunanistan ve Makedonya’da sinema tarihinin adeta paylaşılamayan kahramanları haline gelmiş durumda. Tartışmalı görünen 1914 miladına karşı yeni anlatılar da üretilmeye devam ediliyor. En sonunucusu Tolga Yalur’un keşfettiği bir veriyle ortaya çıktı. Yalur’a göre ilk film Kâhya Hamit’in İzmir’de çektiği Bilardo Müsabakası filmi (1906) olabilir.
2014’te sinemanın 100. yılı kutlamaları kapsamında pek çok etkinlik düzenlendi. Bunlardan biri İstanbul Modern’deki “Yüz Yıllık Aşk: Türkiye’de Sinema ve Seyirci İlişkisi” sergisiydi. İlginçtir ki “Yüz Yıllık” zaman dilimiyle, sinema seyircisinin tarihini de 1914’te başlatanlar var. Küratörlüğünü Gökhan Akçura ve Müge Turan’ın yaptığı, Akçura’nın muazzam kişisel arşivinin ve diğer koleksiyonerlerin kaynaklarının kullanıldığı sergi kesinlikle görülmeye değerdi. Çünkü sinema seyircisinin deneyimine dair bilgimiz oldukça sınırlı. Acaba bu önemli sergi, “Yüz Yıllık Aşk” söylemiyle 1914 öncesi seyirci deneyimini dışarıda bırakmış olmuyor mu?
Bu bağlamda, 100. yıl kutlamalarıyla ilgili birkaç soru sorabiliriz: Sinema tarihi sadece film yapımı üzerinden inşa edilebilir mi? Bu coğrafyada, sinemanın gelişiyle birlikte değişen sosyo-kültürel ortamı hangi tarihten itibaren başlatmalıyız? Peki ya sinema seyircisinin tarihi? Sinemanın Osmanlı’ya geldiği 1896’dan 1914’e kadar geçen zaman “kayıp” mı? Yahut tarihsel doğruluk bu noktada ne kadar mühim?
Bu ve benzeri soruların ışığında, ulusal film arşivi bile olmayan Türkiye’de, bir avuç meraklı araştırmacı sinema tarihinin dehlizlerinde çalışmaya devam ediyoruz. Toplumsal Tarih’in elinizdeki sayısında çalışmalarımızın bazılarını siz tarihseverlerle paylaşmak istedik. Dosyada yukarıdaki sorulara doğrudan cevap vermemekle birlikte, Osmanlı’dan Türkiye’ye sinema deneyimini beş farklı konuyla ele almayı hedefledik: Birincisi sinemada nitrat yangınları ve önlemler, ikincisi Manaki Kardeşlerin Hürriyet çekimleri ışığında filmlerin tarihsel belge olarak kullanımı, üçüncüsü sinemanın denetimi ve sansür, dördüncüsü sinema yıldızı olmak ve güzellik yarışmaları ve son olarak da ulus ve tarih inşası bağlamında sinema. Dosyadaki dönemsel ayrım son derece geniş, Osmanlı’dan erken Cumhuriyet yıllarına ve günümüze uzanıyor. İlk üç yazı, ağırlıklı olarak, Osmanlı’da erken dönem sinemaya yoğunlaşırken erken dönem Cumhuriyet’i ve günümüzü birer yazıyla sınırladık.
Nezih Erdoğan, “Erken Sinemanın Kazası: Nitrat Yangınları ve Önlemler” adlı yazısında dönemin “tehlikeli madde”si addedilen nitrat tabanlı filmlerin kullanımını, çeşitli endişeler ışığında alınan önlemleri ve felaketle sonlanan yangınları inceliyor. 1896 senesiyle başlayan ve bilhassa Osmanlı deneyimini kapsayan bu tarihsel yolculuk Cumhuriyet’in ilk yıllarına kadar gitmekte. Başbakanlık Arşivi belgeleri ve günlük gazetelerden yararlanan Erdoğan, karşılaştırmalı bir perspektifle Osmanlı’yı çağdaşları olan Rusya, Britanya ve ABD’deki benzeri yangınlarla birlikte ele almakta. Devletin ve sinema salonu sahiplerinin tüm yaptırımlarına ve önlemlerine rağmen yangınların sürdüğünü vurgulayan bu yazı, yukarıda bahsi geçen Ayastefanos’ta Rus Abidesinin Yıkılışı’nın sonunu getirenin de muhtemelen bir yangın olduğunu öne sürüyor.
Saadet Özen makalesinde göz ardı edilen ilginç bir konuya değiniyor: filmin tarihsel çalışmalarda bir belge olarak kullanımı. Özen, Makedonya Kinematek Arşivleri’nden derlediği Manaki Kardeşler’in çekimlerinden Hürriyet serisine yoğunlaşarak
dönemin tarihsel aktörlerinin ve konjonktürünün izini sürer. Filmlerdeki sembolik anlamlardan, kesin olmayan verilerin vurgulanmasına, montajlanmamış görüntülerin yorumlanmasındaki ustalıktan, Manakiler’in detaylı biyografisine kadar bu çalışma uzun soluklu bir araştırmanın ürünü. Toplumsal Tarih’in önceki sayılarında iki yazıyla, fotoğraf ve kartpostallar aracılığıyla II. Meşrutiyet dönemini inceleyen yazarın dosyamızdaki bu son çalışması bir devam yazısı niteliğinde.
“Denetimden Sansüre Osmanlı’da Sinema” başlıklı yazı ise kavramsal olarak içiçe geçen denetim ve sansür mekanizmaları hakkında. Özde Çeliktemel-Thomen, yeni bir teknoloji olan sinema aygıtlarının tedkiki, sinemada elektrik kullanımının denetimi ve içeriği nedeniyle sansürlenen filmlere yoğunlaşmakta. Seyirci profiliyle sinemanın mekânsal denetimi çalışmaya dahil değil; yazı II. Meşrutiyet’e kadar olan dönemi ele alıyor (1896-1909). Çeliktemel-Thomen, arşiv belgeleri ışığında, sinemanın denetimi ve sansür kararlarının etkili bir biçimde uygulanmadığını iddia ediyor ve literatürdeki çalışmalardan farklı olarak, II. Abdülhamid idaresinin sinemaya yaklaşımının sanıldığı kadar katı olmadığını, aksine iktidarın sinemayı “devlet yararına” kullanma arzusu içinde olduğunu ortaya koyuyor.
Özge Özyılmaz “Türkiye’de Sinema Yıldızı Olmanın İmkânsızlığı”nda, Cumhuriyet’in Osmanlı’nın mirasını gömerek milli bir tarih inşası yürüttüğü dönemde sinema dergilerinin yıldız yarışmalarından bahsediyor. Özyılmaz, yıldız ve güzellik yarışmalarının “modern Türk kadınını tüm dünyaya tanıtmanın bir aracı olarak” kullanıldığını belirtiyor. Betty Grable, Marlene Dietrich, Robert Taylor ve Clark Gable gibi yıldızlar, dergiler aracılığıyla birer “arzu nesnesi” olarak sunulurken diğer yandan konuyla ilgili yazarlar yıldız olmak isteyenleri çeşitli vesilelerle uyarırlar. Aralarında Holivut, Sinema Gazetesi, Perde ve Sahne, Hollywood Sesi, Salon-Hollywood Sesi, Yıldız ve Hollywood Dünyası gibi dönemin süreli yayınlarının incelendiği bu yazı özenli bir basın taramasının ürünü.
Esin Paça-Cengiz “Türkiye’de Sinema, Tarih ve Temsil İlişkisi Üzerine Sorular” başlıklı yazısında, akademisyenler dışında siyasetçilerin daha çok söz sahibi olduğu resmȋ anlatının ve resmȋ ideolojinin baskısını taşıyan sinemada “tarihin nasıl temsil edilmesi gerektiği” sorusuna ve “doğru” temsil meselesine odaklanıyor. Yazar, son yılların güncel yapımlarıyla birlikte - Fetih 1453 (Faruk Aksoy, 2012), Veda (Zülfü Livaneli, 2010) ve Mustafa (Can Dündar, 2008)- geç Osmanlı ve erken Cumhuriyet yıllarındaki filmleri de ele alıyor. Yazı, sinemada tarihin temsili üzerine yapılmış çalışmalara önemli bir katkıda bulunuyor.
Bu beş yazılık dosya ile Türkiye sinema tarihindeki pek de anlatılmayan konuları paylaşmayı denedik. Makalelerin bir kısmı yeni tamamlanmış doktora ve yüksek lisans tezlerimizin ürünüyken bazıları da hâlihazırda devam eden araştırmaların ilk paylaşımları. “Milli sinema tarihi” inşasını zaman, coğrafya ve hafıza bağlamlarında dönüştürmeye çabalayan bu yazıların Türkiye’deki ana-akım sinema tarihi yazımına yeni bir soluk getirmesini umuyoruz. Farklı disiplinlerden (sinema-TV, tarih) uzmanların bir araya gelerek film çözümlemesinden tarihsel analize, kaynak eleştirisinden karşılaştırmalı yönteme kadar çeşitli metodolojileri harmanladığı bu dosyayı zevkle okumanız dileğiyle.
Siyasal güç sembolü olarak propaganda filmleri Birinci Dünya Savaşı (1914-1918) yıllarında yaygınlaşmıştır. Sinema ve propaganda arasındaki yakın ilişki, ordu için farklı cepheler hakkında bilgi sağlarken, aynı zamanda kitleleri yönlendirmek ve milli duyguları etkilemek için kullanılmıştır. Balkan Savaşları ve Birinci Dünya Savaşı’yla toprak ve nüfus kaybetmekte olan Osmanlı İmparatorluğu’nda sinema öncelikle ordu aracılığıyla teşvik edilmiştir. Bu bağlamda, Müdafaa-i Milliye Cemiyeti ve Malulin-i Guzzata Muavenet Heyeti gibi yarı-resmi hayır kurumları orduya mali destek sağlamak için film yapımına başlamıştır. 1908-1922 yıllarındaki belge ve kurmaca filmleri tarihsel kaynaklar aracılığıyla inceleyen Osmanlı İmparatorluğu’nda Sinema ve Propaganda (1908-1922), sinemanın etkin ve kapsamlı bir siyasal propaganda aracı olarak kullanılmadığını savunmaktadır. Çoğu günümüze ulaşmayan bu filmlerin biçimsel, anlatısal ya da estetiksel özelliklerine değinilmemektedir. Temel hedef, erken dönem sinema tarihini tarihsel bir bakış açısıyla yeniden yansıtmaktır. Dönemin sanat, tiyatro ve sinema dergilerinden derlenen makalelerle, çeşitli yabancı günlük gazeteler ve Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı belgeleri bu çalışmanın birinci el malzemesini oluşturmaktadır.
Kaynakça
Adadağ, Ö. (2022). Halkevlerinde Sinema Faaliyetini Yaygınlaştırma Çabaları ve Sınırlılıklar. Tarih İncelemeleri Dergisi, XXXVII / 1, 1-25.
Adadağ, Ö. (2020). From ‘People’s Education’ to People’s Entertainment: the Changing Role of Cinema in Turkey’s People’s Houses (1932–1950). Middle Eastern Studies, 56:3, 453-468.
Adadağ, Ö. (2012). Ulusu Eğitmek: İki Dünya Savaşı Arası Dönemde Eğitici Sinema. Galatasaray Üniversitesi İleti-ş-im Dergisi, No: 17/2012, 30-61.
Alpkaya, F. & Alpkaya, G. (2004). 20. Yüzyıl Dünya ve Türkiye Tarihi, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
Arıkan, Z. (1999). Halkevlerinin Kuruluşu ve Tarihsel İşlevi. Atatürk Yolu Dergisi, 6, Sayı 23, 261-281.
Aydın, H. (2008). Sinemanın Taşrada Gelişim Süreci: Konya’da İlk Sinemalar ve Gösterilen Filmler (1910–1950). Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 19, 61–74. Bir Türkün İcadı. (1935). Yedigün, 117, 9.
Boran, T. (2015). Erken Cumhuriyet Dönemi’nde Taşrada Sinema Seyri: Çankırı Örneği. İletişim Kuram ve Araştırma Dergisi, 41(Güz), 257–276.
Bozdoğan, S. & Kasaba, R. (2014). Türkiye’de Modernleşme ve Ulusal Kimlik, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
Cumhurbaşkanlığı Cumhuriyet Arşivi, CCA 490.100.1221.56.2 1933. CCA 490.01.100.3.12.1 1936. CCA 490.1.0.1223.61.1 1937. CCA 490.1.1221.56.2 1938. CCA 490.100.1219.50.2 1938. CCA 490.100.1220.53.1 1939. CCA 490.1.1222.59.1 1939. CCA 490.100.1220.53.1 1939. CCA 490.01.100.1219.50.2 1940. CCA 490.1. 1210.19.1.8. 1950.
C.H.F. Halkevleri Talimatnamesi. (1932), Ankara: Hâkimiyeti Milliye Matbaası. CHP Halkevleri Çalışma Talimatnamesi. (1940). Ankara.
Çeçen, A. (2000). Atatürk’ün Kültür Kurumu Halkevleri, İstanbul: Cumhuriyet Kitapları. Çeliktemel-Thomen, Ö. (2016). Müderris Sinema: Erken Cumhuriyet Türkiye'sinde Sinemayla Eğitim Misyonu. Türk Film Araştırmalarında Yeni Yönelimler 12, Deniz Bayrakdar (Der.), İstanbul: Bağlam Yayıncılık, 253-278.
Çeliktemel-Thomen, Ö. (2015). Halkevleri’nde Eğitici Sinema Repertuarı: Erken Cumhuriyet Türkiyesi’nde Sinema, Eğitim, Propaganda (1923-1945). SineCine Sinema Araştırmaları Dergisi / SineCine Journal of Film Studies, Vol: 6, No: 2, 49-75.
Durukan, A. (2006). Cumhuriyetin Çağdaşlaşma Düşüncesinin Yaşama ve Mekana Yansımaları: Halkevi Binaları Örneği. Mimarlık Anabilim Dalı Doktora Tezi, İstanbul Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü.
Duyan, Y. N. (2019). 1930 Sonrası Mardin’de Değişen Eğlence Kültürü: Mardin Halkevi Sineması Üzerine Bir İnceleme. Turkish Cinema Researches, Vol. 1, Emrah Doğan (der.), London: IJOPEC Publishing, 9-25.
Filmer, C. (1984). Hatıralar: Türk sinemasında 65 yıl. Emek Matbaacılık ve İlâncılık. Halkevleri 1940, (1940). Ankara: Ulusal Matbaa.
Hinkle, E. (2007). The Motion Picture in Modern Turkey. R. Bali (der.), US Diplomatic Documents on Turkey II: The Turkish Cinema in the Early Republican Years içinde (25-187). İstanbul: The Isis Press.
Karadağ, N. (1998). Halkevleri Tiyatro Çalışmaları (1932-1951). T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları.
Karaömerlioğlu, A. (2006). Orada Bir Köy Var Uzakta Erken Cumhuriyet Döneminde Köycü Söylem, İstanbul: İletişim Yayınları.
Lamprou, A. (2019). Nation-Building in Modern Turkey The ‘People’s Houses’, the State, the Citizen, New York: Bloomsbury Publishing.
Namal, Y. (2012). Zonguldak Halkevi’nin Faaliyetleri ve Karaelmas Dergisi. Karadeniz Araştırmaları, Yaz, Sayı 34, 97‐134. Özsoy, M. (2021). Toplumsal Tarihe Sinema Penceresinden Bir Bakış: Bir Sözlü Tarih Çalışması. Yayınlanmamış Doktora Tezi, Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi.
Öztürk, S. (2005). Erken Cumhuriyet Döneminde Sinema Seyir Siyaset. Ankara: Elips. Özuyar, A. (2007). Devlet-i Aliyye’de Sinema, Ankara: De Ki Basım Yayım.
Özyılmaz, Ö. (2016). Türkiye’de Sesli Filme Geçiş. Alternatif Politika, 8, 30-54. Thompson, K. (1985). Exporting Entertainment: America in the World Film Market, 1907-34. London: BFI Pub.
Toksoy, N. (2007). Halkevleri Bir Kültürel Kalkınma Modeli Olarak, Ankara: Orion Yayınevi. Türk Sinema Piyasası. (1933).
Ekran Sinema Mecmuası, 2, 3.
Uyar, H. (1998). Tek Parti Dönemi ve Cumhuriyet Halk Partisi. Dokuz Eylül Üniversitesi.
******
Başlangıcından itibaren, sinemanın yeni teknolojisi tüm dünyada girişimciler ile hükümetler arasında bazı somut ve maddi zorluklara neden olmuştur. Bunlar arasında altyapısal düzenlemelerin ayarlanması, çeşitli enerji türlerinin kullanımı, film projeksiyon yöntemleri ve sinemalardaki fiziksel tedbirler bulunmaktadır. Zamanla kalıcı/sezonluk sinema salonlarının yaygınlaşmasıyla bu mekânlarda standart düzenlemelere ihtiyaç duyulmuştur. Osmanlı İmparatorluğu’nda 1910’ların ortalarından itibaren, sinema salonlarındaki film gösterimleri çeşitli yükümlülükleri, kısıtlamaları ve bir kurallar dizisini beraberinde getirmiştir. Bu makalede incelenen iki yasal düzenleme, 1916 Kanûn Tasarısı ve 1924 Talimatnâmesi, Dahiliye Nezâreti’nin (the Ministry of Interior) sinema salonlarının fiziksel alandaki denetim teşebbüslerini göstermektedir. Böylesi bir denetim, siyasi otoritenin hem kolaylaştırıcı hem de yasaklayıcı zihniyetinin izlerini doğrudan tașımaktadır. Devlet kararnameleri, konsolosluk ve ticaret ataşeliği raporları, basın taramaları ve anıları kapsayan bir arşiv araştırmasına dayanan bu makale, sinemanın erken döneminde İstanbul’daki sinema salonlarının denetimini ve yasal düzenlemeleri incelemektedir.
Anahtar Kelimeler: Geç Osmanlı Dönemi, Sinema, Film İçeriği, Gösterim Mekânı, Kadın ve Çocuk Seyirciler.
ABSTRACT
Children and Women: An Observation on Cinema During the Late Ottoman Era is an attempt to understand and explain the discourses and practices of Ottoman dominant class (bureaucrats, elite, and intellectuals) over children and women spectators regarding cinema and film screening venues. This work does not encapsulate the total cinema history during the late Ottoman era. However, it focuses on a number of important archival documents that portray the concerns of "immorality" in films, such as obscenity, violence, and crime, as well as those that give information about the spectator profile and other entertainments at film screening venues. Firstly, the goal is to follow the concepts of "national values" and the "national generation" about children regarding the criticisms of film content and screening venues. Secondly, this work takes into account is women spectators in relation to Islamic law, religio-moral obligations and reshaping of gender roles at the time. Refik Halid [Karay]’s Troubling Cinema (1918), records collected from the Prime Ministry Republican/Ottoman Archive, as well as periodicals, literary works, and memoirs make up source material. This work suggests that the discourse and practices about children and women spectators are at times protectionist and patronizing, at times didactic and elitist.
Keywords: Late Ottoman Era, Cinema, Film Content, Screening Venues, Women and Children Spectators.
Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA)
BOA.I.HUS.167, (95/CA/1326), [1908/1909].
BOA.Y.PRK.MYD. 22/60, (17/ C/1317), [23 Ekim 1899].
BOA.Y.PRK.EŞA. 40/1, (3/ M/1320), [12 Nisan 1902].
BOA.Y.PRK.EŞA. 40/1, (3/M/1320), [12 Nisan 1902].
BOA.Y.PRK.AZJ, 46/16, (29/Z/1320), [29 Mart 1903].
Süreli Yayınlar
“Le Gala de Yildiz”, Le Moniteur Oriental, 4 Ağustos 1909.
“Sinematograf ve Pandomima”, İkdâm, 4686, 19 Haziran 1907/1325, 4.
“Sinematograf”, İkdâm, 4676, 9 Haziran 1907/1325, 4.
“Sinematograf”, İkdâm, 4678, 11 Haziran 1907/1325, 4.
“Sinematograf”, İkdâm, 4711, 14 Temmuz 1907/1325, 4.
“Sinematograf”, İkdâm, 5045, 12 Haziran 1908/1326, 4.
“Sinematograf”, İkdâm, 5481, 22 Kânunuevvel 1909/1325, 6.
“Spectacles et Concerts”, Le Moniteur Oriental, 11 Aralık 1901.
“Spectacles et Concerts”, Le Moniteur Oriental, 22 Nisan 1913.
“Théatres et Concerts”, Le Moniteur Oriental, 12 Ekim 1909.
“Théatres et Concerts”, Le Moniteur Oriental, 16 Ekim 1909.
“Théatres et Concerts”, Le Moniteur Oriental, 20 Mart 1901.
“Théatres et Concerts”, Le Moniteur Oriental, 23 Ekim 1909.
“Théatres et Concerts”, Le Moniteur Oriental, 23 Ocak 1897.
“Théatres et Concerts”, Le Moniteur Oriental, 26 Ocak 1897.
“Théatres et Concerts”, Le Moniteur Oriental, 29 Mart 1897.
“Théatres”, Stamboul, 12 Aralık 1896.
“Théatres”, Stamboul, 17 Mart 1897.
“Théatres”, Stamboul, 17 Nisan 1897.
“Théatres”, Stamboul, 25/26 Aralık 1896.
“Une Curiosité photographique”, Stamboul, 12 Aralık 1896.
Kitaplar & Makaleler
Bottomore, Stephen “The Panicking Audience?: early cinema and the ‘train effect’”, Historical Journal of Film, Radio, Television, 19, 2, (1999), 177-216.
Ceylan, Ayhan “Osmanlı Dönemi Türk Sinemasında Hukuki Düzen”, Türk Hukuk Tarihi Araştırmaları, 9, (Bahar 2010), 7-19.
Coissac, G.-Michel Histoire du cinématographe De ses origines à nos jours, Paris: Gauthier-Villars, 1925.
Çeliktemel-Thomen, Özde “1903 Sinematograf İmtiyazı”, Toplumsal Tarih, 229, (Ocak 2013), 26-32.
Çeliktemel-Thomen, Özde “Denetimden Sansüre II. Abdülhamid Döneminde Sinema”, Toplumsal Tarih, 255, (Mart 2015), 73-74.
Çeliktemel-Thomen, Özde “Sinemada Tehlike: II.Meşrutiyet’te Sinema Hakkında Kısa Bir Mütâlaa”, Alternatif Politika, (2016 Basım Aşamasında).
Eldem, Edhem “Görüntülerin Gücü - Fotoğrafın Osmanlı İmparatorluğu’nda Yayılması ve Etkisi”, Camera Otomana - Osmanlı İmparatorluğu’nda Fotoğraf ve Modernite 1840-1914, Zeynep Çelik & Edhem Eldem (der.), Ayşen Gür (çev.), İstanbul: Koç Üniversitesi Yayınları, 2015, 106-153.
Erdoğan, Nezih “Erken Sinemanın Kazası Nitrat Yangınları ve Önlemler”, Toplumsal Tarih, 255, (Mart 2015), 56-60.
Erdoğan, Nezih “The Spectator in the Making: Modernity and Cinema in Istanbul, 1896-1928”, Orienting Istanbul Cultural Capital of Europe?, Deniz Göktürk, Levent Soysal & İpek Türeli (yay. haz.), London: Routledge, 2010.
Erimez, Salih Tarihten Çizgiler, İstanbul: Cumhuriyet Matbaası, 1941.
Evren, Burçak Türkiye’ye Sinemayı Getiren Adam Sigmund Weinberg, İstanbul: Milliyet Yayınları, 1995.
Gündem Öktem, Meltem “Türk Sinema Tarihinin Erken Dönemini Aydınlatma Çabalarına Bir Katkı: Edebiyatçılarımızın Sinema Hatıraları”, Civilacademy Sosyal Bilimler Dergisi, 7, 2, (Yaz 2009), 65-81.
Kafadar, Cemal, Özgüç, Agâh, Scognamillo, Giovanni & Bayrakdar, Deniz “Sinema ve Tarih”, (Panel Tartışması), Türk Film Araştırmalarında Yeni Yönelimler 5, Deniz Bayrakdar (der.), İstanbul: Bağlam Yayınları, 2006, 18-21.
Makzume, Erol & Kocabaşoğlu, Esra “Jules Lauren (1825-1901) Doğu’da Batı’yı Unutmayan Oryantalist”, Toplumsal Tarih, 113, (Kasım 2013), 59.
Özen, Mustafa “Travelling Cinema in Istanbul”, Travelling Cinema in Europe: Sources and Perspectives, Martin Loiperdinger (der.), Kintop Schriften, 2008, 47-54.
Özgen Tuncer, Aslı “İstanbul ve Boğaz Kıyılarının Akışkan Panoraması“,Toplumsal Tarih, 263, (Kasım 2015), 26-34.
Özön, Nijat Sinema El Kitabı, İstanbul: Elif, 1964.
Özön, Nijat Türk Sineması Tarihi (Dünden Bugüne 1896-1960), İstanbul: Ekicigil Matbaası, 1962.
Öztürk, Serdar “Söylemsel İnşalardan Üretilen Sansür ve Denetim Efsanesi (1896-1923)”, Türk Film Araştırmalarında Yeni Yönelimler, Deniz Bayrakdar (der.), İstanbul: Bağlam, 2009, 43-56.
Özuyar, Ali Devlet-i Aliyye’de Sinema, Ankara: De Ki, 2007.
Rittaud-Hutinet, Jacques & Dentzer, Yvelise (yay. haz.), Letters: Auguste and Louis Lumière Correspondances, Pierre Hodgson (çev.), London: Faber and Faber, 1995.
Rittaud-Hutinet, Jacques Le Cinéma des Origines: Les Frères Lumière et Leurs Opérateurs, Seyssel: Champ Vallon, 1985.
Toulet, Emmanuelle Birth of the Motion Picture, Harry N. Abrams, 1995.
Yıldıran, İbrahim “Selim Sırrı Tarcan ve Türk Sinemasının Erken Dönem Tartışmalarına Katkı”, Kebikeç, 27, 2009, 223-228.
Ansiklopedi Maddeleri
Abel, Richard (der.), Encyclopedia of Early Cinema, New York: Routledge, 2010.
Cherchi Usai, Paolo “Pornography”, Encyclopedia of Early Cinema, Richard Abel (der.), New York: Routledge, 2010, 525-526.
Singer, Ben “Melodrama, Sensational”, Encyclopedia of Early Cinema, Richard Abel (der.), New York: Routledge, 2010, 423.
Anılar & Edebî Metinler
Alus, Sermet Muhtar Eski Günlerde, Faruk Ilıkan (yay. haz.), İstanbul: İletişim, 2001.
Alus, Sermet Muhtar Masal Olanlar, Nuri Akbayar (yay. haz.), İstanbul: İletişim, 1997.
Duhanî, Said N. Beyoğlu’nun Adı Pera İken, İstanbul: Çelik Gülersoy Vakfı İstanbul Kütüphanesi Yayınları, 1990.
Gürpınar, Hüseyin Rahmi “Çocuklara Yasak”, Eti Senin Kemiği Benim, İstanbul: Atlas Kitabevi, 1973, 28-32.
Karay, Refik Halid “Sinema”, Deli, İstanbul: Semih Lûtfî Kitabevi, 1939, 82-83.
Osmanoğlu, Ayşe Babam Abdülhamit, İstanbul: Güven, 1960.
Sabuncuzade Louis Alberi, Yıldız Sarayı’nda Bir Papaz, Mehmet Kuzu (yay. haz.), İstanbul: Selis Yayınları, 2007.
Sami Paşazade Sezai, “Musâhabe”, Sami Paşazade Sezai, Zeynep Kerman (haz.), İstanbul: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 1986 [1898].
Tahsin Paşa, Sultan Abdülhamid, Tahsin Paşa’nın Yıldız Hatıraları, İstanbul: Boğaziçi Yayınları, 1990.
Talu, Ercüment Ekrem “İstanbul’da İlk Sinema ve İlk Gramafon”, Perde ve Sahne, 7, (1943), 5-14.
Web
Erdoğan, Nezih “Basın Dilinde ‘Canlı Fotoğraf ve Hakikilik’”, Çevrimiçi Türk Sineması Arşivleri:http://www.tsa.org.tr/yazi/yazidetay/32/basinin-dilinde-%E2%80%9Ccanli-fotograf%E2%80%9D-ve-%E2%80%9Chakikilik%E2%80%9D, Yayın tarihi 15 Nisan 2015. (Erişim 12 Temmuz 2015).
Özuyar, Ali “Türkiye’de Gösterilen İlk Filmler”, Çevrimiçi Türk Sineması Arşivleri: http://www.tsa.org.tr/yazi/yazidetay/12/turkiye%E2%80%99de-gosterilen-ilk-filmler (Erişim 10 Temmuz 2015).
Öz
Halkevleri’nde Eğitici Sinema Repertuarı, 1923-1945 yıllarında Cumhuriyet Halk Partisi’nin (CHP) Kemalist ideolojiyi desteklemek için Halkevleri’nde başlattığı eğitici/öğretici ve propaganda amaçlı film gösterimlerinin izini sürer. Makalenin çıkış noktası, Halkevleri’nde 1932’de filizlenen, devlet güdümlü sinema girişimini tarihselleştirmektir. Sözü geçen haber ve seyahat filmlerinin, eğitici/öğretici filmlerin ve diğer belgesellerin çoğu CHP’nin bizzat çektirdiği veya kiraladığı filmlerdir. Bu çalışmanın temelde iki önemli iddiası bulunuyor: Birincisi siyasal ve resmi elit, öncelikle yetişkinleri hedef alarak eğitici/öğretici filmler aracılığıyla (i) ulusal kimlik inşasını, (ii) siyasal liderlerin meşruiyetini ve (iii) Kemalist ideolojiyi yaymayı ve güçlendirmeyi hedeflemiştir. Bu bağlamda Halkevleri kültürel boyutta, Louis Althusser’in tarif ettiği “devletin ideolojik aygıtı” haline gelmiş ve “somut bireylerin birer özne” olarak egemen siyasal görüşü benimsemelerinde rol oynamıştır. İkincisi Halkevleri, özel sinema salonları dışında, sinema için yeni bir kamusal alan oluşturmuştur. Bu araştırmanın ilk bölümünde, tarihsel altyapıyı oluşturmak için Türkiye’deki sinemalar, filmler ve seyirciler çağdaşlarıyla karşılaştırılarak değerlendiriliyor. Bu çalışma, arşiv belgelerine dayalı, niceliksel ve niteliksel temsili örneklemlerle oluşturulan bir tarihsel anlatı denemesidir. Devlet tutanakları, önergeler, yazışmalar ve kararnamelerden derlenen veriler dışında, mevcut birkaç film incelenmektedir. Filmlerin seyirci tarafından alımlanması ve film yapımının tekniği ise yazıya dahil edilmemektedir.
Anahtar Sözcükler: Halkevleri, eğitici/öğretici film, propaganda, Cumhuriyet Halk Partisi.
The People’s Houses’ Educational Cinema Repertoire: Cinema, Education, Propaganda in Early Republican Turkey (1923-1945)
Abstract
The People’s Houses’ Educational Cinema Repertoire traces the initiative of the Republican People’s Party (CHP) to show educational/instructional and propagandistic films at People’s Houses in an effort to promote Kemalist ideology during the years between 1923 and 1945. The starting point of the article is historical, tracing the development of state-directed cinema in People’s Houses in 1932. The newsreels, travelogues, actualities, educational/instructional films, and other types of documentaries were mostly CHP productions or rentals. The article makes two important claims: first that the political and official elite sought to target particular adults for (i) the construction of a national identity, (ii) the legitimization of political leaders, and (iii) the strengthening and spreading of Kemalist ideology. In this context, People’s Houses developed into an “ideological state apparatus” in order to impose the dominant political ideology on “concrete individuals as subjects,” as described by Louis Althusser. Second, People’s Houses became a new kind of public space, outside of private cinemas. The article establishes an historical framework by comparing the cinemas, films, and audiences of Turkey with those in other locations. The historical narration is composed of quantitative and qualitative samples taken from the archives. Aside from the compilation of government records, decrees, correspondence, and reports, a number of films are examined. Neither the reception of their audiences nor the technical aspects of post-production are considered, however.
Keywords: People’s Houses, educational/instructional film, propaganda, Republican People’s Party.
SİNEMA TARİHİ
DOSYA EDİTÖRÜ: ÖZDE ÇELİKTEMEL-THOMEN
Ana-akım sinema tarihine ve resmi görüşe göre, 2014 Türkiye sinemasının 100. yılıydı. “Türk” etnisitesiyle inşa edilen bu anlatıda, erken dönem Türkiye sinemasına emeği geçmiş Fuat Uzkınay’ın çektiği belge filmi (Ayastefanos’ta Rus Abidesi'nin Yıkılışı, 1914) başlangıç olarak kabul edilmekte. Film ne yazık ki şu ana kadar bulunamadı. Esasen, Osmanlı İmparatorluğu’nda yeni teknolojilerle ilgilenenler ilk filmlerini Uzkınay’dan evvel çekmişti: Manaki Kardeşler (Dokumacılar, 1905) ve Sigmund Weinberg (İstanbul’da Seçimler ve Meclisin Açılışı, 1909). 1914 Türkiye’de sinemanın miladı sayıldığı için daha eskilerin 100. yıl kutlamalarında yeri yok gibi. Keza, “milli sinema tarihi” inşasında her devlet kendi tahayyülüne göre tarih yazmaya meyilli. Örneğin Manaki Kardeşler, Yunanistan ve Makedonya’da sinema tarihinin adeta paylaşılamayan kahramanları haline gelmiş durumda. Tartışmalı görünen 1914 miladına karşı yeni anlatılar da üretilmeye devam ediliyor. En sonunucusu Tolga Yalur’un keşfettiği bir veriyle ortaya çıktı. Yalur’a göre ilk film Kâhya Hamit’in İzmir’de çektiği Bilardo Müsabakası filmi (1906) olabilir.
2014’te sinemanın 100. yılı kutlamaları kapsamında pek çok etkinlik düzenlendi. Bunlardan biri İstanbul Modern’deki “Yüz Yıllık Aşk: Türkiye’de Sinema ve Seyirci İlişkisi” sergisiydi. İlginçtir ki “Yüz Yıllık” zaman dilimiyle, sinema seyircisinin tarihini de 1914’te başlatanlar var. Küratörlüğünü Gökhan Akçura ve Müge Turan’ın yaptığı, Akçura’nın muazzam kişisel arşivinin ve diğer koleksiyonerlerin kaynaklarının kullanıldığı sergi kesinlikle görülmeye değerdi. Çünkü sinema seyircisinin deneyimine dair bilgimiz oldukça sınırlı. Acaba bu önemli sergi, “Yüz Yıllık Aşk” söylemiyle 1914 öncesi seyirci deneyimini dışarıda bırakmış olmuyor mu?
Bu bağlamda, 100. yıl kutlamalarıyla ilgili birkaç soru sorabiliriz: Sinema tarihi sadece film yapımı üzerinden inşa edilebilir mi? Bu coğrafyada, sinemanın gelişiyle birlikte değişen sosyo-kültürel ortamı hangi tarihten itibaren başlatmalıyız? Peki ya sinema seyircisinin tarihi? Sinemanın Osmanlı’ya geldiği 1896’dan 1914’e kadar geçen zaman “kayıp” mı? Yahut tarihsel doğruluk bu noktada ne kadar mühim?
Bu ve benzeri soruların ışığında, ulusal film arşivi bile olmayan Türkiye’de, bir avuç meraklı araştırmacı sinema tarihinin dehlizlerinde çalışmaya devam ediyoruz. Toplumsal Tarih’in elinizdeki sayısında çalışmalarımızın bazılarını siz tarihseverlerle paylaşmak istedik. Dosyada yukarıdaki sorulara doğrudan cevap vermemekle birlikte, Osmanlı’dan Türkiye’ye sinema deneyimini beş farklı konuyla ele almayı hedefledik: Birincisi sinemada nitrat yangınları ve önlemler, ikincisi Manaki Kardeşlerin Hürriyet çekimleri ışığında filmlerin tarihsel belge olarak kullanımı, üçüncüsü sinemanın denetimi ve sansür, dördüncüsü sinema yıldızı olmak ve güzellik yarışmaları ve son olarak da ulus ve tarih inşası bağlamında sinema. Dosyadaki dönemsel ayrım son derece geniş, Osmanlı’dan erken Cumhuriyet yıllarına ve günümüze uzanıyor. İlk üç yazı, ağırlıklı olarak, Osmanlı’da erken dönem sinemaya yoğunlaşırken erken dönem Cumhuriyet’i ve günümüzü birer yazıyla sınırladık.
Nezih Erdoğan, “Erken Sinemanın Kazası: Nitrat Yangınları ve Önlemler” adlı yazısında dönemin “tehlikeli madde”si addedilen nitrat tabanlı filmlerin kullanımını, çeşitli endişeler ışığında alınan önlemleri ve felaketle sonlanan yangınları inceliyor. 1896 senesiyle başlayan ve bilhassa Osmanlı deneyimini kapsayan bu tarihsel yolculuk Cumhuriyet’in ilk yıllarına kadar gitmekte. Başbakanlık Arşivi belgeleri ve günlük gazetelerden yararlanan Erdoğan, karşılaştırmalı bir perspektifle Osmanlı’yı çağdaşları olan Rusya, Britanya ve ABD’deki benzeri yangınlarla birlikte ele almakta. Devletin ve sinema salonu sahiplerinin tüm yaptırımlarına ve önlemlerine rağmen yangınların sürdüğünü vurgulayan bu yazı, yukarıda bahsi geçen Ayastefanos’ta Rus Abidesinin Yıkılışı’nın sonunu getirenin de muhtemelen bir yangın olduğunu öne sürüyor.
Saadet Özen makalesinde göz ardı edilen ilginç bir konuya değiniyor: filmin tarihsel çalışmalarda bir belge olarak kullanımı. Özen, Makedonya Kinematek Arşivleri’nden derlediği Manaki Kardeşler’in çekimlerinden Hürriyet serisine yoğunlaşarak
dönemin tarihsel aktörlerinin ve konjonktürünün izini sürer. Filmlerdeki sembolik anlamlardan, kesin olmayan verilerin vurgulanmasına, montajlanmamış görüntülerin yorumlanmasındaki ustalıktan, Manakiler’in detaylı biyografisine kadar bu çalışma uzun soluklu bir araştırmanın ürünü. Toplumsal Tarih’in önceki sayılarında iki yazıyla, fotoğraf ve kartpostallar aracılığıyla II. Meşrutiyet dönemini inceleyen yazarın dosyamızdaki bu son çalışması bir devam yazısı niteliğinde.
“Denetimden Sansüre Osmanlı’da Sinema” başlıklı yazı ise kavramsal olarak içiçe geçen denetim ve sansür mekanizmaları hakkında. Özde Çeliktemel-Thomen, yeni bir teknoloji olan sinema aygıtlarının tedkiki, sinemada elektrik kullanımının denetimi ve içeriği nedeniyle sansürlenen filmlere yoğunlaşmakta. Seyirci profiliyle sinemanın mekânsal denetimi çalışmaya dahil değil; yazı II. Meşrutiyet’e kadar olan dönemi ele alıyor (1896-1909). Çeliktemel-Thomen, arşiv belgeleri ışığında, sinemanın denetimi ve sansür kararlarının etkili bir biçimde uygulanmadığını iddia ediyor ve literatürdeki çalışmalardan farklı olarak, II. Abdülhamid idaresinin sinemaya yaklaşımının sanıldığı kadar katı olmadığını, aksine iktidarın sinemayı “devlet yararına” kullanma arzusu içinde olduğunu ortaya koyuyor.
Özge Özyılmaz “Türkiye’de Sinema Yıldızı Olmanın İmkânsızlığı”nda, Cumhuriyet’in Osmanlı’nın mirasını gömerek milli bir tarih inşası yürüttüğü dönemde sinema dergilerinin yıldız yarışmalarından bahsediyor. Özyılmaz, yıldız ve güzellik yarışmalarının “modern Türk kadınını tüm dünyaya tanıtmanın bir aracı olarak” kullanıldığını belirtiyor. Betty Grable, Marlene Dietrich, Robert Taylor ve Clark Gable gibi yıldızlar, dergiler aracılığıyla birer “arzu nesnesi” olarak sunulurken diğer yandan konuyla ilgili yazarlar yıldız olmak isteyenleri çeşitli vesilelerle uyarırlar. Aralarında Holivut, Sinema Gazetesi, Perde ve Sahne, Hollywood Sesi, Salon-Hollywood Sesi, Yıldız ve Hollywood Dünyası gibi dönemin süreli yayınlarının incelendiği bu yazı özenli bir basın taramasının ürünü.
Esin Paça-Cengiz “Türkiye’de Sinema, Tarih ve Temsil İlişkisi Üzerine Sorular” başlıklı yazısında, akademisyenler dışında siyasetçilerin daha çok söz sahibi olduğu resmȋ anlatının ve resmȋ ideolojinin baskısını taşıyan sinemada “tarihin nasıl temsil edilmesi gerektiği” sorusuna ve “doğru” temsil meselesine odaklanıyor. Yazar, son yılların güncel yapımlarıyla birlikte - Fetih 1453 (Faruk Aksoy, 2012), Veda (Zülfü Livaneli, 2010) ve Mustafa (Can Dündar, 2008)- geç Osmanlı ve erken Cumhuriyet yıllarındaki filmleri de ele alıyor. Yazı, sinemada tarihin temsili üzerine yapılmış çalışmalara önemli bir katkıda bulunuyor.
Bu beş yazılık dosya ile Türkiye sinema tarihindeki pek de anlatılmayan konuları paylaşmayı denedik. Makalelerin bir kısmı yeni tamamlanmış doktora ve yüksek lisans tezlerimizin ürünüyken bazıları da hâlihazırda devam eden araştırmaların ilk paylaşımları. “Milli sinema tarihi” inşasını zaman, coğrafya ve hafıza bağlamlarında dönüştürmeye çabalayan bu yazıların Türkiye’deki ana-akım sinema tarihi yazımına yeni bir soluk getirmesini umuyoruz. Farklı disiplinlerden (sinema-TV, tarih) uzmanların bir araya gelerek film çözümlemesinden tarihsel analize, kaynak eleştirisinden karşılaştırmalı yönteme kadar çeşitli metodolojileri harmanladığı bu dosyayı zevkle okumanız dileğiyle.
Siyasal güç sembolü olarak propaganda filmleri Birinci Dünya Savaşı (1914-1918) yıllarında yaygınlaşmıştır. Sinema ve propaganda arasındaki yakın ilişki, ordu için farklı cepheler hakkında bilgi sağlarken, aynı zamanda kitleleri yönlendirmek ve milli duyguları etkilemek için kullanılmıştır. Balkan Savaşları ve Birinci Dünya Savaşı’yla toprak ve nüfus kaybetmekte olan Osmanlı İmparatorluğu’nda sinema öncelikle ordu aracılığıyla teşvik edilmiştir. Bu bağlamda, Müdafaa-i Milliye Cemiyeti ve Malulin-i Guzzata Muavenet Heyeti gibi yarı-resmi hayır kurumları orduya mali destek sağlamak için film yapımına başlamıştır. 1908-1922 yıllarındaki belge ve kurmaca filmleri tarihsel kaynaklar aracılığıyla inceleyen Osmanlı İmparatorluğu’nda Sinema ve Propaganda (1908-1922), sinemanın etkin ve kapsamlı bir siyasal propaganda aracı olarak kullanılmadığını savunmaktadır. Çoğu günümüze ulaşmayan bu filmlerin biçimsel, anlatısal ya da estetiksel özelliklerine değinilmemektedir. Temel hedef, erken dönem sinema tarihini tarihsel bir bakış açısıyla yeniden yansıtmaktır. Dönemin sanat, tiyatro ve sinema dergilerinden derlenen makalelerle, çeşitli yabancı günlük gazeteler ve Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı belgeleri bu çalışmanın birinci el malzemesini oluşturmaktadır.
Türkiye’de ulusal film arşivinin yokluğunda, erken/sessiz dönem sinema tarihinin geçmişine yönelik anlamlı bir çalışma yaratma ihtimali oldukça düşüktür. Arşivler tarihsel bir mekândır. Arşivler, akademisyenlere geçmiş zamanın ve aktörlerinin çok-katmanlı tasvirini sunmaktadır. Devlet arşivleriyse, ulusal ve kolektif belleğin başat mekânları arasındadır. Bu durumda, Türkiye’de neden halen ulusal bir film arşivi bulunmamaktadır? Bu, devletin kendi ulusal mirasına önem vermediği anlamına mı gelmektedir? Sinemasal belleğe ait bir veri tabanını idare etmek ne kadar güç olabilir?
Erken/sessiz dönem filmlerinin çoğunun kaybolduğu ya da yok olduğu bilinmektedir. Bu durumun temel nedenlerinden biri, nitrat filmlerin yanıcı yapısıdır. Birtakım filmler Türk Silahlı Kuvvetleri Foto Film Merkezi’nin Mimar Sinan Üniversitesi Sinema ve Televizyon Bölümü’yle yaptığı iş birliğiyle restore edilmiştir ve bu filmler halen aynı kurumlarda saklanmaktadır. Fakat maalesef, bu kurumlar ne fiziken ne de sembolik anlamda bir arşiv niteliğinde hizmet vermektedir. Filmlere bir katalog aracılığıyla ulaşmak hâlâ mümkün değildir. Mimar Sinan Üniversitesi Sinema-TV Arşivi 1967 yılından beri FIAF’ın (Uluslararası Film Arşivi Birliği) üyesi olsa da, bu kurum ne yazık ki FIAF’ın düzenlemelerine uymamaktadır (örneğin, şeffaf paylaşım ve kamuya açık çevrimiçi katalog vd.). Dolayısıyla, akademisyenler ulusal devlet arşivleriyle (Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü), kütüphanelerdeki yazılı belgeler ve efemera, fotoğraf, kartpostal gibi görsel materyalleri inceleyerek araştırmalarını gerçekleştirmektedirler.
Filmlere erişim sorunu, bizi bu noktada TRT Arşivleri’nin (Türkiye Radyo Televizyon Kurumu) koleksiyonuna yönlendirmektedir. Bu çalışma, TRT Arşivleri’nin halihazırdaki erken/sessiz dönem filmleri örneği üzerinden inşa edilmiştir. TRT Arşivleri’nin veri tabanı, erken/sessiz dönemden kurmaca ve belgesellerin tamamını veya bazı kısımlarını, film fragmanlarını ve klipleri içermektedir. Bu filmler TRT’nin kendi yapımlarında kullanılmıştır. TRT Arşivleri, akademisyenlere kapısını açmış olmasına rağmen bir dizi sorun devam etmektedir. Bu makale, TRT Arşivleri’nin temsiliyetini, önemini, koleksiyonun içeriğini, kurumun çevrimiçi ve kendi mekânındaki araştırma imkânlarını inceleyecektir. Ayrıca erken/sessiz dönem sinema mirasının yapısı ve ulusal bir film arşivinin gerekliliğiyle ilişkili konular tartışılacaktır.
Artık müşterek bir iş birliğinin vakti gelmiştir. Devlet yetkilileri, akademisyenler, yönetmenler/yapımcılar ve arşivciler bir araya gelerek, ulusal ve uluslararası arenalardaki geç Osmanlı dönemine ait filmleri tespit ederek birleştirebilirler. Özel/devlet koleksiyonları, ulusal üniversitelerin, TRT’nin, Foto Film Merkezi’nin ve diğer sivil/ticari kurumların koleksiyonlarının harmanlanması uzak bir hayal olmasa gerek. Ancak böylesi bir diyalog neticesinde birer tarihsel kaynak olan filmlerin muhafazası, restorasyonu, açık dolaşımı ve adil paylaşımı sağlanabilir.
Anahtar Sözcükler: film arşivi, film müzesi, erken dönem ve sessiz sinema, TRT Arşivleri.
Most of the early/silent films have been reported lost or destroyed. One of the main reasons is the combustible nature of nitrate films themselves. Auspiciously, Mimar Sinan University’s Cinema and TV Department restored a number of early/silent films in collaboration with the Turkish Armed Forces’ Photo Film Centre (Türk Silahlı Kuvvetleri Foto Film Merkezi) and these institutions still store them at their premises. Unfortunately, these institutions are not archives, either materially or symbolically. Questions of the accessibility of films still remain unsolved. Although Mimar Sinan University’s Cinema and TV Department Archive has been a member of the internationally recognized FIAF (the International Federation of Film Archives) since 1967, unfortunately the institution does not follow FIAF’s regulations (i.e. open sharing, offering a catalogue publicly).Thus scholars mostly carry out research in national state archives (Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü/General Directorate of State Archives of the Prime Ministry) and libraries which eventually leads to the examination of written documents and visual materials in the form of ephemera, photographs and postcards.
This point brings us to the film holdings of TRT Archives (Türkiye Radyo Televizyon Kurumu). As a case study, this paper will explore the early/silent films that TRT Archives host currently. The database of TRT Archives reveals important information about the contents of fragmented versions of early/silent films, film enlargements and clips. These also include fictions and documentaries from the early/silent period which were used in TRT’s own productions. TRT Archives offers an ample opportunity to scholars, yet a series of problems are still afoot. The paper will explore the representation of TRT Archives, its significance, contents of the collection, its virtual and material research possibilities. This case study in relation to the examination of the nature of early/silent cinema heritage and the necessity of a national film archive can open multiple points to discussion.
Now, it is time for a joint collaboration network. State officials, academics, filmmakers and archivists can search, compile and unite early/silent films from the late Ottoman period in national and international arenas. Private and state collections can be joined together with the holdings of national universities, TRT and the Photo Film Centre and other civic and commercial organizations. This dialogue then would lead to the preservation, restoration, circulation and sharing of films as historical artefacts.
Keywords: film archive, film museum, early and silent cinema, TRT Archives.
II. Sinema ve Eğitim
III. Halkevleri’ndeki Eğitim Misyonu
IV. Okullardaki Eğitim Misyonu
Bitirirken: Türkiye’nin Kalbi Ankara
Country of origin: Turkey
Studio/Distributor: İpek Film
Director: Muhsin Ertuğrul
Assistant Director: Kemal Necati Çakuş and Nazım Hikmet Ran
Producer: İhsan İpekçi
Scenario: Nizamettin Nazif Tepedelenlioğlu
Cinematographer: Cezmi Ar
Duration: 82 minutes
Genre: Drama
Cast: Ercüment Behzat Lav, Emel Rıza, Atıf Kaptan, Ferdi Tayfur, Emin Beliğ Belli, and Palmira
Year: 1932
Country of origin: Ottoman Empire
Studio/Distributor: Society of Disabled Veterans (Malulin-i Guzzata Muavenet Heyeti or Malul Gaziler Heyeti)
Director: Sadi Fikret Karagözoğlu
Producer: The Society of Disabled Veterans Film Factory (Malulin Guzât Sinema Film Fabrikası)
Scenario: Sadi Fikret Karagözoğlu
Cinematographer: Fuat Uzkınay
Duration: 22 minutes (the version of Mimar Sinan University runs for 11 minutes)
Genre: Comedy
Cast: Sadi Fikret Karagözoğlu, İsmail Galip, Şehper Karagözoğlu, Behzat Haki Butak, Arcan and Nurettin Şefkati
Year: 1921
Country of origin: Ottoman Empire
Studio/Distributor: Society of Disabled Veterans (Malulin-i Guzzata Muavenet Heyeti or Malul Gaziler Heyeti)
Director: Ahmet Fehim
Producer: Society of Disabled Veterans
Screenwriter: Münif Fehim (Based on Yusuf Ziya Ortaç’s play)
Cinematographer: Fuat Uzkınay
Art Director: Münif Fehim
Duration: 45 minutes (the version of Mimar Sinan University runs for 19 minutes)
Genre: Drama, Historical Film, Romance
Cast: Mademoiselle Blanche, Ahmet Fehim, Rana Dilberyan, Hüseyin Kemal, and Ekrem Oran
Year: 1919
Country of origin: Ottoman Empire
Studio/Distributor: Society of Disabled Veterans (Malulin-i Guzzata Muavenet Heyeti or Malul Gaziler Heyeti)
Director: Ahmet Fehim
Assistant Director: Cemil Filmer
Producer: The Society of Disabled Veterans Film Factory (Malulin Guzât Sinema Film Fabrikası)
Scenario: Ahmet Fehim (Based on Hüseyin Rahmi Gürpınar’s novel)
Cinematographer: Fuat Uzkınay
Duration: 90 minutes
Genre: Drama
Cast: Madame Kalitea, Bayzar Fasulyeciyan, Ahmet Fehim, and İsmail Zahit
Year: 1919
This book focuses on the botanical legacy of many parts of the former Ottoman Empire including present-day Turkey, the Levant, Egypt, the Balkans, and the Arabian Peninsula as seen and demonstrated by travellers both from within and from outside the region. The papers cover a wide variety of subjects, including Ottoman garden design and architecture; the flora of the area, notably bulbs and their cultural influence; literary, pictorial and photographic depictions of the botany and horticulture of the Ottoman lands; floral and related motifs in Ottoman art; culinary and medicinal aspects of the botanical heritage; and efforts related to conservation.
Edited by Ines Aščerić-Todd, Sabina Knees, Janet Starkey, and Paul Starkey
Archaeopress, 2018.
ISBN: 978-1784919153
Reviewed by: Dr Özde Çeliktemel-Thomen
Post-doctoral Fellow at Middle East Technical University, Department of History
13 May 2020
https://researchcentre.trtworld.com/publications/book-reviews/books-reviewed/books-reviewed/travellers-in-ottoman-lands-the-botanical-legacy
https://www.youtube.com/watch?v=JMWkj0lF_18
https://www.youtube.com/watch?v=TWJofCRZPgE
This paper intends to shed light into Filmer’s role in circulation of films between the European markets, Istanbul and Izmir. His strategies to collaborate with investors, his negotiation techniques and catchy tactics to fulfill audiences’ demand are worth investigating especially in relation to his status as a distributor, exhibitor and cameraman in Turkey’s emerging cinema market. During the post-war years, he successfully revitalized the cinema scene in Izmir that had stagnated for years. For this purpose, his selection of films, exhibition venues, audience profile and various type of power relations with decision makers and cinema entrepreneurs are important dimensions that this paper explores extensively.
Paşazade Sezai described the carnival-like atmosphere on a Ramadan night in 1898 in Istanbul, with advertisements for shadow theatre (karagöz), commedia dell’arte, and cinema found side-by-side. Sezai evaluated this situation in terms of the contrast between East and West, with cinema as ‘the great innovation,’ bringing the ‘new world’ to ‘ancient Asia’. Other testimonies from the audiences show that they were curious to see the latest novelty of the West. Itinerant exhibitions became gradually popular, and screenings took place in coffeehouses, pubs, schools and mansions in the city. Cinema and entertainment in imperial Istanbul has two research objectives: firstly, to explore the cinematic experience of audiences within the background of already rooted entertainment culture and secondly, to examine the infrastructural challenges that legislators and operators faced. Specifically, it will ask what was the role of cinema’s technology in the modern subjectivity of audiences. In other words, what did this new technology mean for the audience? What was the specific requirements of
film screening practices in terms of its modern devices and the use of power sources? This paper makes use of archival sources, press reviews, memoirs and literary works of the late nineteenth century.
“Fennin Son Tatbikatından Sinematograf”, elektrik, kömür, eter oksijen ve gaz enerjisi yardımıyla hareketli görüntülerin perdeye yansıtılmasını sağlamaktaydı. Geç dönem Osmanlı İmparatorluğu’nda elektrik kullanımı sınırlı olmakla birlikte, İstanbul’da yeni açılan sinema salonları kurumlarındaki elektrikli gösterimleri ön plana çıkararak seyircilerin ilgisini çekmeye çalışmaktaydı. Keza elektrik aracılığıyla yapılan gösterimlerin görüntü kalitesinin daha iyi olduğu savunulmaktaydı. Fakat hâlihazırdaki eski tiyatrolar, hatta modern tesisatlı yeni salonlar da elektrik kullanımında bazı teknik sorunlar yaşamaktaydı. Bu nedenle sık sık gaz, kömür, dinamo gibi enerji türlerine başvurulmaktaydı. Elektrik alanında doğan sıkıntılar nedeniyle belediye ve zabıta, film gösterimlerini denetlemekte ve teknik altyapıyla ilgili olarak yeni yasal düzenlemelere yer verilmekteydi. Sinemanın teknolojik yaptırımları çeşitli gösterim mekânlarında ve sinema salonlarındaki altyapının modernleştirilmesini şart koymaktaydı. Bu nedenle, Dahiliye Nezareti 1916’da bir kanun taslağı ve 1924’te ise bir talimatname ile sinema salonlarının düzenlenmesini yasal olarak öngörmüştür. Böylece, teknik altyapı ve donanımla ilgili konular sinema işletmecilerinin eğitilmesiyle açıklığa kavuşabilecekti.
Bunların ışığında geç Osmanlı toplumunda dönemin son teknolojisi olan sinemayla karşılaşma anı nasıl bir deneyimdi? Hareketli görüntüler, elektrik kullanımıyla değişen görüntü kalitesi, perdeden fırlayacakmışçasına süratle yürüyen insanların görüntüsü ne anlama gelmekteydi? Acaba Osmanlılar film seyretmenin günah olduğunu düşünüyor muydu? Bu sorularin potansiyel cevapları, sinema teknolojisinin algılanışına göre değişmekteydi. Filmleri bir “sanat ürünü” olarak görmek veya “teknolojik” boyutu ön plana çıkarmak sinema teknolojisi ve film alımlanması konusunda farklı ipuçları vermektedir.
Bu araştırmanın temel amaçlardan bir tanesi, erken sinema teknolojisinin maddi yönlerini tartışmaya açarak, dönemin Osmanlı seyircilerinin bu teknik ilerlemeyi nasıl yorumlandığını anlamaya çalışmaktır. Bu çalışma ayrıca, sinema ve teknoloji arasındaki ilişkiyi sinema salonları vd. gösterim mekânları üzerinden inceleyerek kullanılan aydınlatma türleri, güç kaynağı ve projeksiyon yöntemleri bağlamında oluşan altyapısal sorunları da işaret edecektir. STS TURKEY Bilim ve Teknoloji Çalışmaları Türkiye Araştırma Ağı’nın 2018 Konferansında, sinema ve teknoloji bağlamında tarihsel bir araştırmanın yer alması disiplinlerarası iş birliğinin önemini sergileyecektir.
This paper intends to present the marketing conditions of cinema in the empire, along with the expansion of multiple international companies, their ways of circulating and exhibiting films. It relies on extensive archival materials, in the form of governmental decrees, consular and trade reports, press reviews from daily newspapers, cinema and theater journals.
Key words: cinema, technology, the late Ottoman society, reception, exhibition venues
Most of the early/silent films have been reported lost or destroyed. One of the main reasons is the combustible nature of nitrate films themselves. Auspiciously, Mimar Sinan University’s Cinema and TV Department restored a number of early/silent films in collaboration with the Turkish Armed Forces’ Photo Film Centre (Türk Silahlı Kuvvetleri Foto Film Merkezi) and these institutions still store them at their premises. Unfortunately, these institutions are not archives, either materially or symbolically. Questions of the accessibility of films still remain unsolved. Although Mimar Sinan University’s Cinema and TV Department Archive has been a member of the internationally recognized FIAF (the International Federation of Film Archives) since 1967, unfortunately the institution does not follow FIAF’s regulations (i.e. open sharing, offering a catalogue publicly).Thus scholars mostly carry out research in national state archives (Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü/General Directorate of State Archives of the Prime Ministry) and libraries which eventually leads to the examination of written documents and visual materials in the form of ephemera, photographs and postcards.
This point brings us to the film holdings of TRT Archives (Türkiye Radyo Televizyon Kurumu). As a case study, this paper will explore the early/silent films that TRT Archives host currently. The database of TRT Archives reveals important information about the contents of fragmented versions of early/silent films, film enlargements and clips. These also include fictions and documentaries from the early/silent period which were used in TRT’s own productions. TRT Archives offers an ample opportunity to scholars, yet a series of problems are still afoot. The paper will explore the representation of TRT Archives, its significance, contents of the collection, its virtual and material research possibilities. This case study in relation to the examination of the nature of early/silent cinema heritage and the necessity of a national film archive can open multiple points to discussion.
Now, it is time for a joint collaboration network. State officials, academics, filmmakers and archivists can search, compile and unite early/silent films from the late Ottoman period in national and international arenas. Private and state collections can be joined together with the holdings of national universities, TRT and the Photo Film Centre and other civic and commercial organizations. This dialogue then would lead to the preservation, restoration, circulation and sharing of films as historical artefacts.
Keywords: film archive, film museum, early and silent cinema, TRT Archives.
Yirminci yüzyılın yedinci sanatı sinemanın, geç 1930’larda yaygınlaşmasıyla kadim halk eğlencelerinden biri olan Karagöz’ün popülaritesinin azalması aynı döneme denk gelmektedir. Erken Cumhuriyet yıllarında bilhassa dönem aydınları Karagöz ve sinema arasında belirginleşen bir çatışma alanını işaret etmiştir. Karagöz’ün kültürel mirası yansıtması ve sürekliliği hakkında aydınlar arasında çeşitli tartışmalar başlamıştır. Türkiye’de sinema alanındaki yatırımların artması ve filmlere uygulanan vergilerin azalmasıyla, Batı Avrupa ve Kuzey Amerika’dan ithal edilen filmler çoğalmıştır. Sinema salonlarının yaygınlaşması seyircilerin filmlere erişimini kolaylaştırmıştır. Sinemanın kitle iletişimi ile eğitimdeki rolü ortaya çıktıkça iktidar filmleri bir propaganda aracı olarak kullanmaya başlamıştır. Hatta sinemanın teknolojik gelişimin ve Batı modernitesinin sembolü olarak kodlanması dönemin siyasal ideolojisiyle uyuşmaktadır. Bu nedenle Osmanlı/Türk temâşâ hayatının gözdesi Karagöz’ün sinemaya karşın geri planda kalması aynı zamanda bu sanatın modernleştirilmesi sorunsalını doğurmuştur. İsmail Hakkı Baltacıoğlu, Nihal Atsız vd. yazarların bilhassa Karagöz’ün milli kimliğini öne çıkararak filmlerin gayr-i ahlaki yanlarını vurguladıkları eserleri erken Cumhuriyet yıllarındaki halk eğlencesi sorunsalını işaret etmektedir. Bu çalışma, sinemanın yaygınlaşmasıyla Karagöz’ün azalan devamlılığı ve bu bağlamda kurgulanan milli söylemi disiplinlerarası bir metodla inceleyecektir.
This paper examines public/private spheres in relation to women's cinema-going and women's representation in films that triggered certain concerns within the late Ottoman context. Bureaucrats, intellectuals and elites positioned themselves by using protectionist, didactic and patronizing discourses/practices against the issue of women and cinema. Archival documents, literary works, commentaries make up the sources.
Abstract
This paper explores the use of filmic evidence as historical artefacts of the past in the writings of history within the late Ottoman Empire. A new generation of historians, film studies’ scholars, archivists and curators recently began to study archival films from the late Ottoman period. Filmic evidence from this period has lately become more accessible to the public and scholars via film festivals (i.e. Istanbul Silent Film Festival/Views of the Ottoman Empire) and open access programs of international film archives for educational purposes. These developments have led to a new arena for popular and academic discussions on the use of filmic evidence as visual sources. Within historical and interdisciplinary studies, these recent developments on filmic evidence have raised methodological problems and concerns about the interpretation of these visual sources. These include new terms such as ‘Ottoman cinema’, the construction of history relying on non-fictional genres of the early cinema period, and the lack of factual data about certain moving pictures. Unfortunately, we have yet to sufficiently and critically address these issues. From the perspective of a cinema historian, I propose to pinpoint the salient issues in the use of filmic evidence in the writing of history. I will make use of a number of silent films from the period and integrate them into the main objective of this paper. Filmic evidence has the potential to pose new questions and new answers across several disciplines; thus this topic shall greatly enrich discussion at the visual sources seminar.
Key Words: Filmic evidence, moving images, late Ottoman Empire, source
Bu çalışmayla İstanbul’da 1896-1909 yıllarında gerçekleşen film gösterimlerini, yapımlarını ve seyircilerin sinema deneyimlerini ele almayı planlıyorum. Filmler kentin hangi bölgelerinde ve mekanlarında gösterildi? Gösterimler için ruhsat belediyeden nasıl alınıyordu? İstanbullular bu yeni icadı nasıl karşıladı? Filmlerin içeriği ve sinema makinesinin kullanımıyla ilgili halkın ve idarenin herhangi bir şikayeti veya endişesi oldu mu?
Çalışmamda pek çok arşiv belgesinden (Osmanlı ve ABD arşivlerinden) yola çıkarak yukarıdaki ve benzeri soruları cevaplamayı ve İstanbul konulu sessiz filmleri de (1896-1909 yıllarından 1-2 dakikalık İstanbul manzaraları) konferans katılımcılarıyla buluşturmayı hedefliyorum. Türkiye’de sinemanın 100. yılının kutlandığı bu günlerde, İstanbul’un erken sinema yıllarını derinlikli olarak incelemek faydalı olacaktır.
Koç Üniversitesi Suna Kıraç Kütüphanesi “İstanbul’u Dinliyorum…” podcast serisinin bu ayki konuğu Özde Çeliktemel-Thomen idi. Kendisiyle Osmanlı İstanbul'unda Sessiz Sinema’ya odaklandık ve hayal perdesini araladık. 1895-1920 yılları arasında siyasal başkent olmak dışında aynı zamanda bir kültür başkenti olan Osmanlı İstanbulu’nda gösterilen filmleri ve bu filmlerin içeriklerini, bu filmlerin hayalden hakikate dönüşen bir temaşa olduğuna şahit olan seyircilerini, Osmanlı sinema piyasasındaki önemli figürlerini, kameralarla buluşan dönemin padişahlarını, Enver Paşa’nın sinemanın kurumsallaşmasında oynadığı rolü ve Birinci Dünya Savaşı yıllarında sinemanın önemini konuştuk. 19. yüzyılın mucizlerinden sinemanın İstanbul’daki serüvenini keyifle dinlemeniz dileğiyle...
Link: https://open.spotify.com/episode/442IA9sfLWPj8R3BiKN5Um?si=OKLKqp7STwm0aXaEEzqXYw&context=spotify%3Ashow%3A4LUq0PuS0F86m8myFSUX8U
films’ political content, obscenity and exhibition venues and practices, among other issues. Based upon her Ph.D. research,
Çeliktemel-Thomen will share her new findings regarding the discourses and practices of the Ottoman dominant class (bureaucrats, elite and intellectuals) over children and women audiences. The talk will rely on a number of silent films and visual
materials, documents from state archives and periodicals that portray the concerns of ‘immorality’ regarding the silent cinema years.
Anglo-Turkish Society / Royal Anthropological Institute lecture, 21 March 2018, 6.00 pm
Venue: Royal Anthropological Institute, 50 Fitzroy St, Fitzrovia, London W1T 5BT
Booking essential: https://ozde-celiktemel-thomen-lecture.eventbrite.co.uk
Contact: contact@angloturkishsociety.org.uk
Dr. Özde Çeliktemel-Thomen is a historian of cinema and visual culture of the Ottoman Empire and modern Middle East. She is currently a post-doctoral fellow at Middle East Technical University’s History Department. Çeliktemel-Thomen received her Ph.D. from University College London (2018) with a dissertation on the regulation of cinema during the late Ottoman period. She finished a bachelors and master’s in History at Boğaziçi University (2006) and Central European University (2009). She has published articles on wartime cinema, propaganda films and the use of educational films. Her other interests include technology of early cinema, gender in silent cinema, theory and history of visual culture.
Osmanlı İmparatorluğu’nda Sinema
Tarih Vakfı Perşembe Konuşmaları 2018-2019 güz ve kış dönemini, Birinci Dünya Savaşı’nın sonunda ve mütareke dönemine girerken Osmanlı İmparatorluğu üzerine sohbetlere ayırdık. Dönemin dokuzuncu buluşmasını, Özde Çeliktemel-Thomen’ın “Savaşta Sinema: Birinci Dünya Savaşı’ndan Mütareke Yıllarına Osmanlı İmparatorluğu’nda Sinema” başlıklı sunumuyla gerçekleştiriyoruz.
Osmanlı İmparatorluğu’nda sinema, Birinci Dünya Savaşı’ndan itibaren en parlak yıllarını yaşamıştır. Savaşın ölümcül maddi ve manevi etkileri hissedilmesine rağmen bu dönemde, film yapımı artmış ve sinema salonlarının sayısı yükselmiştir. Bu gelişmede dış pazarın etkisinin yanı sıra, yerli tüccarlar ve sivil toplum kuruluşları ile doğrudan devletin sinemadan faydalanması rol oynamıştır. Savaşta Sinema başlıklı bu sunumda, öncelikle imparatorluktaki film yapımı, ana-akım sinema tarihi sorgulanarak, yapısal ve stratejik nedenler bağlamında aktarılacaktır. Bu nedenle sunumun odak noktalarından biri devlet güdümlü propaganda filmlerinin yapım süreci, çeşitli cephe filmleri ve tartışmalı ilklerden olan Ayastefanos’ta Rus Abidesi’nin Yıkılışı (Fuat Uzkınay, 1914) olacaktır. Savaşın etkisiyle sinema tarihi yazımında efsaneleşen bir anlatıyla yer edinen Mürebbiye (Ahmet Fehim, 1919) filmi de sunumda ele alınacaktır. Savaş ve işgal yıllarındaki sinema seyir kültürü, sunumun ikinci kısmını oluşturacaktır. Sinema salonları, yerli ve yabancı filmlerin içerikleri ve türleri ile seyirci profili seyir kültürünü oluşturan öğelerden bazılarıdır. Bu noktalar, aynı zamanda Osmanlı elit ve entelektüellerinin gözünden, işgal altındaki imparatorlukta sinemanın yarattığı toplumsal değişim vurgulanarak anlaşılabilir. Bu bağlamda elit ve entelektüellerin, yenilgi sonrasındaki buhranla ve benzeri ideolojik kaygılarla, çoğunlukla Batı Avrupa’dan ithal edilen filmleri kötülediği eserleri mercek altına alınacaktır. Özde Çeliktemel-Thomen’ın Savaşta Sinema başlıklı sunumu, arşiv filmleri ve yazılı kaynaklar eşliğinde, Birinci Dünya Savaşı’ndan mütareke yıllarına Osmanlı İmparatorluğu’ndaki sinemanın dönüm noktalarını ve bu dönemle ilgili sinema tarihi yazımındaki tartışmalı anlatıyı aydınlatmayı amaçlamaktadır.
Tarih: 7 Şubat 2019
Saat: 18:30-20:00
Yer: Sarıdemir Mah. Ragıp Gümüşpala Cad. Değirmen Sok. No:10, Eminönü, 34134 Fatih/Istanbul, (Marmara Belediyeler Birliği Binası)
ÖZDE ÇELİKTEMEL-THOMEN kimdir?
Orta Doğu Teknik Üniversitesi Tarih Bölümü’nde doktora sonrası araştırmalarına devam eden Özde Çeliktemel-Thomen, 2018’de University College London’dan doktora derecesini almıştır. Geç Osmanlı İmparatorluğu’nda sinemanın denetimini ve sansürü incelediği doktora tezi ise halen yayım aşamasındadır. Tarih alanında lisans ve yüksek lisans eğitimini sırasıyla Boğaziçi Üniversitesi ve Central European University'de tamamlamıştır. Başlıca çalışma alanları arasında geç Osmanlı ve erken Cumhuriyet dönemlerinde sinema tarihi, görsel kültür tarihi ve kuramı gelmektedir. Çalışmaları çeşitli dergi ve kitaplarda Türkçe ve İngilizce olarak yayımlanmıştır. Daha fazla bilgi için bkz.:https://metu.academia.edu/OzdeCeliktemelThomen
Discussant: Assoc. Prof. Ahmet Gürata, Bilkent University
Silent films have been contested for various reasons. Within late Ottoman society, early cinema created concerns in relation to films’ political content, obscenity and exhibition venues and practices, among other issues. Based upon her Ph.D research, Çeliktemel-Thomen will share her new findings regarding the discourses and practices of the Ottoman dominant class (bureaucrats, elite and intellectuals) over children and women spectators. The talk will rely on a number of silent films and visual materials, documents from state archives and periodicals that portray the concerns of ’immorality’ regarding the silent cinema years.
Özde Çeliktemel-Thomen is a Ph.D. candidate at UCL‘s Centre for Multidisciplinary & Intercultural Inquiry. Her primary research area is late Ottoman history with particular interest in cinema history, theory and history of visual culture. She has published articles and reviews on Ottoman cinema, as well as on the state policies related to cinema and education during the Turkish Republican years.
http://www.ottomanhistorypodcast.com/2017/07/columbia-visual.html
"Visual sources such as photographs, maps, and miniatures often serve as accompaniment or adornment within works of Ottoman history. In this episode, we feature new work that interrogates methods of analyzing and employing visual sources for Ottoman history that go beyond the practice of "image as decoration." Following a conversation with the organizers of the "Visual Sources in Late Ottoman History" conference held at Columbia University in April 2017, we speak to conference participants about the visual sources they employ in their work and how these visual sources allow us to understand the history of the Ottoman Empire and post-Ottoman world in a new light."
Download the episode
Podcast Feed | iTunes | Hipcast | Soundcloud
The production of motion pictures began in the 1890s, and before long, films were being screened throughout the world, including in Ottoman cities. How did Ottoman audiences receive the advent of film? What was the role of the state in promoting or limiting the spread of motion pictures? What were the contents of the earliest films shown and produced in the Ottoman Empire? In this episode, Özde Çeliktemel-Thomen offers an introduction to the emergence of cinema in the Ottoman Empire and discusses the results of her research on the subject at the Ottoman archives in Istanbul.
Özde Çeliktemel-Thomen is a doctoral candidate in the Centre for Multidisciplinary & Intercultural Inquiry at University College London researching the history of cinema in the Ottoman Empire and Turkey. (see academia.edu)
Chris Gratien holds a Ph.D. from Georgetown University's Department of History. His research focuses on the social and environmental history of the Ottoman Empire and the modern Middle East. (see academia.edu)
Taylan Güngör is a doctoral candidate at SOAS in London writing his dissertation on trade in Istanbul after 1453. (see academia.edu)
Episode No. 201
Release date: 23 September 2015
Location: Feriköy, Istanbul
Editing and production by Chris Gratien
Music and sound excerpts: Mısır Çarşısı (Chris Gratien); Rüçhan Çamay & Dün Bügün ve Yarın - Televizyon; Baglamamin Dugumu - Necmiye Ararat and Muzaffer
Bibliography courtesy of Özde Çeliktemel-Thomen
Image by Ressam Salih (1943)
SELECT BIBLIOGRAPHY
For the film collection of the Turkish Armed Forces, see this article in Sabah
Savaş Arslan. Cinema in Turkey: A New Critical History (Oxford: Oxford University Press, 2010).
Özde Çeliktemel-Thomen. "Denetimden Sansüre Osmanlı’da Sinema." Toplumsal Tarih, no. 255, (March 2015): 72-79.
Özde Çeliktemel-Thomen. “1903 Sinematograf İmtiyazı.” Toplumsal Tarih, no. 229 (January 2013): 26-32.
Özde Çeliktemel-Thomen. “Prime Ministry Ottoman Archives: Inventory of Written Archival Sources for Ottoman Cinema History.” Tarih, Issue 3, Boğaziçi University Department of History (2013): 17–48.
Özde Çeliktemel-Thomen. “Mürebbiye/The Governess.” In Directory of World Cinema: Turkey, edited by Eylem Atakav, 61-63. (Bristol: Intellect, 2013).
Nezih Erdoğan. “The Spectator in the Making: Modernity and Cinema in Istanbul, 1896-1928.” In Orienting Istanbul Cultural Capital of Europe, edited by Deniz Göktürk, Levent Soysal and İpek Türeli, 129-143. (London: Routledge, 2010).
Dilek Kaya-Mutlu. “Ayastefanos’taki Rus Abidesi: Kim Yıktı? Kim Çekti? Kim ‘Yazdı?’” Seyir, no. 3 (Spring 2006): 12-21.
Hamid Naficy. A Social History of Iranian Cinema. Durham [N.C.]: Duke University Press, 2011.
Mustafa Özen. “Travelling Cinema in Istanbul.” In Travelling Cinema in Europe: Sources and Perspectives, edited by Martin Loiperdinger, 47-53. (Kintop Schriften, 2008).
Saadet Özen. "'Balkanların İlk Sinemacıları' mı? Manaki Biraderler." Toplumsal Tarih, no. 219 (March 2012): 60-67.
Saadet Özen. “Rethinking the Young Turk Revolution: Manaki Brothers’ Still and Moving Images.” MA thes., (Boğaziçi University, 2010).
Emrah Özen. “Geçmişe Bakmak: Sinema Tarihi Çalışmaları Üzerine Eleştirel Bir İnceleme.” Kebikeç, Sinema ve Tarih, no 27 (2009): 131-155.
Ali Özuyar. Babıali’de Sinema. (İstanbul: İzdüşüm Yayınları, 2004).
https://www.youtube.com/watch?v=OvdRWgP6-yA
Toplumsal Tarih Dergisi
Mart 2015, 255. Sayı Basın Bülteni
Toplumsal Tarih Mart sayısında Özde Çeliktemel-Thomen’in editörlüğünü yaptığı dosyayla, Osmanlı’dan Cumhuriyet’e sinemayı mercek altına alıyor. Dosya yazıları Osmanlı’da çekilen ilk filmlerden Manaki Kardeşler’e, sinemanın iktidar ve tarihle ilişkisinden film yıldızı olmak isteyen gençlere verilen öğütlere uzanıyor.
“Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Türkiye Sinema Tarihi” başlıklı dosyada Özde Çeliktemel-Thomen, II. Abdülhamid döneminde sinemada denetim ve sansür mekanizmalarını inceliyor. Nezih Erdoğan nitrat filmlerin yol açtığı kazaları, yani küçük çaplı yangınları ve bunlara karşı alınan önlemleri anlatıyor. Saadet Özen, sinemanın tarihle kol kola girişini Manaki Kardeşlerin “Hürriyet” başlıklı film serisi üzerinden örnekliyor. Özge Özyılmaz 1930 ve 40’larda açılan “yıldız yarışmaları”nın mesajlarını, basına yansımaları üzerinden aktarıyor. Esin Paça Cengiz de Türkiye’de sinema, tarih ve temsil ilişkisi üzerine sorular sorup yanıtları tartışıyor. Kapakta kullandığımız, kameranın başındaki II. Abdülhamid çizimini de Aydan Çelik hazırladı.
https://soundcloud.com/tarih-vakf/acik-gazete-ozde-celiktemel-thomen
Toplumsal Tarih Dergisi
Mart 2015, 255. Sayı Basın Bülteni
Toplumsal Tarih Mart sayısında Özde Çeliktemel-Thomen’in editörlüğünü yaptığı dosyayla, Osmanlı’dan Cumhuriyet’e sinemayı mercek altına alıyor. Dosya yazıları Osmanlı’da çekilen ilk filmlerden Manaki Kardeşler’e, sinemanın iktidar ve tarihle ilişkisinden film yıldızı olmak isteyen gençlere verilen öğütlere uzanıyor.
“Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Türkiye Sinema Tarihi” başlıklı dosyada Özde Çeliktemel-Thomen, II. Abdülhamid döneminde sinemada denetim ve sansür mekanizmalarını inceliyor. Nezih Erdoğan nitrat filmlerin yol açtığı kazaları, yani küçük çaplı yangınları ve bunlara karşı alınan önlemleri anlatıyor. Saadet Özen, sinemanın tarihle kol kola girişini Manaki Kardeşlerin “Hürriyet” başlıklı film serisi üzerinden örnekliyor. Özge Özyılmaz 1930 ve 40’larda açılan “yıldız yarışmaları”nın mesajlarını, basına yansımaları üzerinden aktarıyor. Esin Paça Cengiz de Türkiye’de sinema, tarih ve temsil ilişkisi üzerine sorular sorup yanıtları tartışıyor. Kapakta kullandığımız, kameranın başındaki II. Abdülhamid çizimini de Aydan Çelik hazırladı.
Link: https://open.spotify.com/episode/442IA9sfLWPj8R3BiKN5Um?si=OKLKqp7STwm0aXaEEzqXYw&context=spotify%3Ashow%3A4LUq0PuS0F86m8myFSUX8U
*****
Sinema tarihi alanındaki çalışmaların 2000’li yıllardan itibaren artışı ana konu başlıklarının çeşitlenmesini ve farklı kaynakların kullanımını mümkün kılmıştır. 1939’da Nurullah Tilgen’in kısa yazısı ve 1946’da Rakım Çalapala’nın bu alanda yazdığı makalenin ardından pek çok orijinal çalışma Osmanlı/Türkiye sinema tarihi çalışmalarının yönünü değiştirmiştir. Sinema çalışmaları alanındaki akademisyenler sadece film eleştirisiyle sınırlı kalmayarak, sinema ve edebiyattan esinlenen metin analizlerine ve tarihi çalışmaların arşiv merkezli yöntemlerine başvurmuştur. Bir görsel kaynak olarak filmler, kendi tarihsellikleriyle birlikte, tarihçilerin odak alanına girmiş ve tarihi çalışmalarda disiplinlerarası yöntemlerle kullanılmıştır. Bu olumlu gelişmelerle birlikte sinema tarihi çalışmaları yöntem, kaynak ve yaklaşımlar açısından halen bazı sorunları barındırıyor. Bu nedenle Osmanlı/Türkiye sinema tarihi çalışan uzmanların derinlemesine bir fikir alışverişi içinde temel sorunları belirlemesi ve çözüm önerilerini şekillendirmesi oldukça önemli. Böylesi bir işbirliği yeni araştırmalar için daha sağlam bir alt yapıya ulaşmanın potansiyelini taşıyor. Ocak 2018’de sinema ve tarih konusunda çalışmalar yürütmüş bir grup araştırmacı sanal ortamda bir araya gelip “Osmanlı/Türkiye Sinema Tarihi: Yöntem, Kaynak ve Yaklaşımlar” başlıklı bir yuvarlak masa toplantısı gerçekleştirdi. Bu toplantıda yukarıda dile getirilen noktaların bir kısmı ele alınırken, diğer yandan yeni meselelere işaret edildi. Bu tür yararlı toplantıların devam etmesini ve tartışmanın daha da derinleşip farklı mecralara yayılmasını diliyoruz.
Anahtar Kelimeler: Sansür, Sinema, Film, Türkiye
Ax/Toprak (Kazım Öz, 1999).
Bahoz/Fırtına (Kazım Öz, 2008).
Bakur /Kuzey (Ertuğrul Mavioğlu & Çayan Demirel, 2015).
Berivan (Aydın Orak, 2010).
Çınara Sipi/Beyaz Çınar (Kazım Öz, 2015).
Demsala Dawi Şewaxan/Son Mevsim Şavaklar (Kazım Öz, 2009).
He Bu Tune Bu /Bir Varmış Bir Yokmuş (Kazım Öz, 2014).
Obyknovennyy Fashizm/Sıradan Faşizm (Mikhail Romm, 1965).
Yeryüzü Aşkın Yüzü Oluncaya Dek (Reyan Tuvi, 2014).
Zer (Kazım Öz, Post-prodüksiyon).
Öz
Kültürel çalışmalar, medya ve sinema alanındaki çalışmalarıyla tanınan Hamid Naficy ile yapılan bu söyleşiyi Özde Çeliktemel-Thomen Haziran 2015’te Atina’daki Uluslarası Balkanlar ve Ortadoğu’da Erken Dönem Sinema Konferansı esnasında gerçekleştirdi. Naficy’nin görüşleri, bilhassa son kitaplarındaki (Naficy 2011, 2012), erken dönem İran sinemasının Ortadoğu ve Balkanlar’daki sinema tarihleriyle paralel noktaları olduğunu ön plana çıkarmaktadır. Söyleşide, dünya sineması ile Yılmaz Güney, Tevfik Başer ve Fatih Akın gibi yönetmenlerin filmlerinden Naficy’nin “accented cinema” teorisi bağlamında bahsedilir.
From Early Iranian Cinema to The Accented Cinema: An Interview With Professor Hamid Naficy
Abstract
Hamid Naficy, a leading authority in cultural studies, media, and cinema, was interviewed by Özde Çeliktemel-Thomen during the first International Conference on Early Cinema in the Balkans and Near East, which met in Athens in June, 2015. Naficy’s thoughts, especially those appearing in his latest books (Naficy 2011, 2012), point to parallels between the history of early Iranian cinema and the history of Middle Eastern/Balkan cinema. In the interview, Naficy discusses how his theory of “accented cinema” is linked to world cinema and the films of Yılmaz Güney, Tevfik Başer, and Fatih Akın.
Rekin Teksoy looks at the history of Turkish cinema within the framework of the political, economic and social changes during the Ottoman and the Republic periods. For those readers not familiar with certain events and historical figures, brief and concise explanations are provided within the text, in the footnotes and in the chronology. Rekin Teksoy's lectures and writings on Turkish and international cinema has been an invaluable source for Turkish film enthusiasts, scholars and students throughout the years. Turkish Cinema undoubtedly will provide similar assistance and inspiration to others to learn more about Turkish film history and culture.