Jaro
Jaro estas la termino por tempo-periodo, kies longeco baziĝas sur la daŭro de unu orbito de la Tero ĉirkaŭ la Suno.
Kvankam astroscienco uzas plurajn specojn de jarkoncepto, la kalendara jaro uzata por la Gregoria kalendaro baziĝas sur la tropika jaro kaj longas je 365,2425 tagoj. La frakcio de tago traktiĝas per superjaroj, kiu aldonas unu tagon fine de februaro ĉiuan kvaran jaron. Tamen, la gregoria jaro malakordos kun la tropika jaro je la longeco de unu tago post ĉirkaŭ 8 000 jaroj.
Estas dek du monatoj en la gregoria jaro.
Ankaŭ la periodoj de la orbito de aliaj planedoj nomiĝas jaroj.
Specoj de jaro
[redakti | redakti fonton]
Por mezuri grandajn tempo-intervalojn homoj de antikvaj epokoj uzis tempo-periodon rilatan al la turniĝo de la Tero ĉirkaŭ la Suno. La tempo dum kiu la Suno, kiam observata de la Tero, faras kompletan vojturnon en la ĉiela sfero de iu fiksita stelo kaj revenas al la sama stelo nomiĝas stela jaro. Tiu jaro egalas al 365.25636 teraj diurnoj.
Jam antikvaj astronomoj rimarkis, ke sezonoj surtere (nome printempo, somero, aŭtuno kaj vintro) dependas de la Suna deklinacio kaj pozicio de la Suno rilate al la punkto de printempa ekvinokso. La ciklo de la sezonoj finiĝas kiam la Suno revenas al la punkto de la printempa ekvinokso. Se tiu punkto ĉiam restus en la sama pozicio kompare kun steloj, tiam la sezonŝanĝoj okazus ĝuste dum la stela jaro. Tamen tio ne ĝustas precize. Gravas ankaŭ la aksa dekliniĝo de la Tero.
Antikva greka astronomo Hiparĥo en la 2-a jarcento a.K.. rimarkis, ke pro la precesio la punkto de la printempa ekvinokso malrapide moviĝas laŭ la ekliptiko al la Suno. Sekve la Suno "renkontas" tiun punkton ĉiujare iom pli frue (tiel ke dum preskaŭ 26 000 jaroj ĝi trairas ĉiujn zodiakajn konstelaciojn).
Tempoperiodo inter du sinsekvaj sunaj trapasoj tra la punkto de printempa ekvinokso nomiĝas tropika jaro. La tropika jaro daŭras 365.24220 terajn diurnojn, t.e. ĝi estas pli mallonga je 20 minutoj kompare kun la stela jaro. Kiam oni parolas pri la jaro en ĉiutaga vivo oni kutime parolas pri tropika jaro.
Lumjaro
[redakti | redakti fonton]
Pli detalaj informoj troveblas en artikolo Lumjaro.Unu lumjaro[1] estas la distanco, kiun trairas lumo en vakuo dum unu jaro. Analoge ankaŭ ekzistas la unuoj lumhoro, lumsekundo ktp.
La mallongigo de “lumjaro” estas lj.
- 1 lumjaro = 9,461 × 1015 metroj = 9,461 petametroj
La longo de lumjaro dependas de la elektita difino por jaro. Unu kalendara Gregoria jaro egalas 365,2425 tagojn de po 86 400 sekundoj, dum unu sidera jaro (tempo de unu sun-rondiro de la Tero, rilate al la steloj) egalas 365,256 363 051 tagojn. La Internacia Astronomia Unio rekomendas uzon de unu Julia jaro, t.e. 365,25 tagoj po 86400 sekundoj, kio donas la ekzaktan distancon
- 1 lumjaro = 9 460 730 472 580 800 metroj ≈ 9,46 petametroj
En astronomio, por indiki longegajn distancojn, oni plej ofte uzas la unuon parseko egalan al proksimume 3,26 lj. La parseko pli proksime rilatas al astronomiaj observoj. En sciencopopularigaj verkoj la plej ofta unuo tamen estas la lumjaro.
Aliaj ĉiujaraj periodoj
[redakti | redakti fonton]Fiska jaro
[redakti | redakti fonton]
Fiska jaro, financa jaro, impostojaro aŭ kalkula jaro estas 12-monata periodo uzita por kalkulado de ĉiujaraj financaj deklaroj en entreprenoj kaj aliaj organizoj. En multaj jurisdikcioj, regularoj koncerne kontadon postulas tiajn raportojn foje post dek du monatoj, sed ne postulas nepre, ke la dek du monatoj konsistigas nepre kalendaran jaron.
Ekzemple, en Kanado kaj Barato la fiskojaro ekas de la 1-a de aprilo; en Britio ĝi ekas de la 1-a de aprilo por celoj de kompania impostado kaj registaraj financaj deklaroj, sed de la 6a de aprilo por celoj de persona impostado kaj pago de ŝtataj enspezoj; en Aŭstralio ĝi ekas de la 1-a de julio; dum en Usono la fiskojaro de la federacia registaro ekas de la 1-a de oktobro.
Lernojaro
[redakti | redakti fonton]Lernojaro aŭ akademia jaro estas la ĉiujara periodo dum kiu studento partoprenas en lernejo. La akademia jaro povas esti dividita en semestroj, aŭ trimestroj aŭ kvaronoj. La lerneja jaro en multaj landoj komenciĝas en aŭgusto aŭ septembro kaj finiĝas en majo, junio aŭ julio. En Israelo la akademia jaro komenciĝas ĉirkaŭ oktobro aŭ novembro, akordigita kun la dua monato de la Hebrea Kalendaro.
Kelkaj lernejoj en la Unuiĝinta Reĝlando kaj Usono dividas la akademian jaron en tri proksimume egal-longajn tempojn (nomitajn "trimestroj" aŭ "kvaronoj" en Usono), malglate koincidante kun aŭtuno, vintro, kaj printempo. Ĉe kelkaj lokoj, mallongigita somera sesio, foje pripensita kiel parto de la regula akademia jaro kaj konsista en Norda Hemisfero plej ofte de monatoj julio kaj aŭgusto, estas sekvita fare de studentoj laŭ libervola elektobazo. Aliaj lernejoj dividas la jaron en du ĉefajn semestrojn, unua (tipe aŭgusto ĝis decembro) kaj dua semestro (januaro ĝis majo). Ĉiu el tiuj ĉefaj semestroj povas esti disfendita en duono per mezsemestraj ekzamenoj, kaj ĉiu el la duonoj estas referita kiel "kvarono" (aŭ "esprimo" en kelkaj landoj). Povas ankaŭ ekzisti libervola somersesio kaj/aŭ mallonga januara sesio.
Iuj aliaj lernejoj, inkluzive de kelkaj en Usono, havas kvar markitajn periodojn. Kelkaj lernejoj en Usono, kiaj ekzemple la Boston Latin School, povas dividi la jaron en kvin aŭ pli da markantaj periodoj. Kelkaj asertas en defendo de tio ke ekzistas eble pozitiva korelacio inter raporta frekvenco kaj akademia atingo. En hispanaj mezlernejoj la lernojaro dividiĝas plej ofte en tri malsimilaj trimestroj, el kiuj la lasta estas iomete pli mallonga.
Ekzistas tipe 180 tagoj da instruado ĉiun jaron en lernejoj en Usono, ekskludante semajnfinojn kaj paŭzojn, dum 190 tagoj por lernantoj en ŝtataj lernejoj en Britio, Nov-Zelando kaj Kanado.
En Barato la akademia jaro normale komenciĝas de 1-a de junio kaj finiĝas la 31-an de majo. Kvankam lernejoj komencas fermiĝi ĉirkaŭ meza marto, la fakta akademia fino estas la 31-a de majo kaj en Nepalo ĝi komencas de la 15-an de julio. En Hispanio la lernojaro komencas meze de septembro kaj finas komence de septembro, kaj plej ofte la somera sezono estas por superi la nesukcesajn fakojn (komence de septembro). Iam, meze de la 1970-aj jaroj, estis klopodoj por kongruigi la komencon de la lernojaro kun la komenco de la kalendara jaro, nome komence de januaro, kaj eĉ komencis unu lernojaron en universitatoj januare, post tri pliaj monatoj feriaj: tamen tiu projekto estis nuligita kaj la venontan lernojaron komenciĝis septembre kiel kutime.[2]
Lernejoj kaj universitatoj en Aŭstralio tipe havas akademiajn jarojn kiuj malglate akordiĝas kun la kalendara jaro (t.e. komencante en februaro aŭ marto kaj finiĝante en oktobro ĝis decembro), ĉar la Suda Hemisfero travivas someron de decembro ĝis februaro.
Liturgia jaro
[redakti | redakti fonton]Liturgia jaro aŭ eklezia jaro estas la ciklo de la festoj kaj memortagoj en la kristanaj eklezioj. En la katolika eklezio de latina rito kaj la protestantaj eklezioj, oni kutime rigardas la 1-an dimanĉon de advento kiel komencon de la liturgia jaro. En eklezioj de bizanca rito (ortodoksaj kaj orientaj katolikaj) la liturgia jaro komenciĝas la 1an de septembro.
Jubilea jaro estas laŭ juda-kristana kredo speciala jaro por universala pardono de pekoj. Laŭ la biblia libro Levidoj, jubilea jaro supozeble okazas ĉiun 50-an jaron kaj ĝi principe kaŭzas liberigon de la sklavoj kaj kaptitoj, forviŝon de monŝuldoj kaj precipe okulfrapajn signojn de dia mizerikordo. Jubileo ĝenerale estas simple datrevena festo en ĉiu etoso, sed foje iam pliofte religia. Kutime, per tiu vorto oni referencas al jubileo laŭ la Katolika Eklezio kiu ĝin celebras universale kaj por siaj adeptoj kaj por homoj kiuj inklinas al spiritaj valoroj. Tiuj universalaj jubileoj estas ankaŭ konitaj kiel “Sanktaj Jaroj”. Jubileo, kiu reprenas sian nomon el tiu hebrea, estas la jaro de la peko-pardono, de la repacigo, konvertiĝo kaj de la pentofara sakramento.
Astronomiaj jaroj
[redakti | redakti fonton]
Julia jaro
[redakti | redakti fonton]La julia jaro, kiel uzite en astronomio kaj aliaj sciencoj, estas tempounuo difinita kiel ekzakte 365.25 tagoj. Tio estas la normala signifo de la unuo "jaro" (simbolo a de la latina annus) uzita en diversaj sciencaj kuntekstoj. La julia jarcento da 36525 tagoj kaj la julia jarmilo de 365250 tagoj estas uzitaj en astronomiaj kalkuloj. Principe, esprimi tempintervalon en juliaj jaroj estas maniero ĝuste precizigi kiom multaj tagoj (ne kiom multaj "realaj" jaroj), por longaj tempintervaloj kie deklarante ke la nombro da tagoj estus malakurata kaj neintuicia. Laŭ konvencio, la julia jaro estas uzita en la komputado de la distanco kovrita per lumjaro.
Sideraj, tropikaj, kaj anomalistaj jaroj
[redakti | redakti fonton]Ĉiu el tiuj tri jarnomoj povas esti loze nomita "astronomia jaro".
La sidera jaro estas la tempo prenita de la Tero por kompletigi unu cirkuladon de sia orbito, kiel mezurite kontraŭ fiksa referenca kadro (kiel ekzemple la fiksaj steloj, latina sidera, singulara sidus). Ĝia meza tempodaŭro estas 365. 256363 004 averaĝaj sunaj tagoj (365 d 6 h 9 min. 9.76 s) (ĉe la epoko J2000.0 = januaro 1, 2000, 12:00:00 Tt).[3]
Hodiaŭ la tropika jaro estas difinita kiel la tempodaŭro por la ekliptika longitudo de la suno por pliiĝi je 360 gradoj.[4] Ĉar la ekliptika longitudo de la Suno estas mezurita kun respekto al la ekvinokso, la tropika jaro konsistas el kompleta ciklo de la sezonoj; pro la biologia kaj sociekonomia graveco de la sezonoj, la tropika jaro estas la bazo de la plej multaj kalendaroj. La moderna difino de averaĝa tropika jaro devias de la fakta tempo inter trairejoj de ekz. la norda ekvinokso pro pluraj kialoj klarigitaj malsupre. Pro la aksa precesio de la Tero, tiu jaro estas proksimume 20 minutojn pli mallonga ol la sidera jaro. La averaĝa tropika jaro estas ĉirkaŭ 365 tagoj, 5 horoj, 48 minutoj, 45 sekundoj[5] (= 365.24219 tagoj).
La anomalista jaro estas la tempo prenita de la Tero por kompletigi unu cirkuladon kun respekto al siaj apsidoj. La orbito de la Tero estas elipsa; la finpunktoj, nomitaj apsidoj, estas la perihelio, kie la Tero estas plej proksima al la suno (3a de januaro en 2011), kaj la afelio, kie la Tero estas ekstrema de la suno (4a de julio en 2011). La anomalista jaro estas kutime difinita kiel la tempo inter perihelio-trairoj. Ĝia meza tempodaŭro estas 365. 259636 tagoj (365 d 6 h 13 min. 52.6 s) (ĉe la epoko J2011.0).
Se la Tero moviĝus en ideala Kepler-orbito, t.e. perfekta elipso kun la suno interkonsentita ĉe unu fokuso, ĉiu speco de jaro ĉiam havus la saman tempodaŭron, kaj la sideraj kaj anomalistaj jaroj estus egalaj. Pro perturboj de la gravito de aliaj planedoj, la decidpropono de la Tero varias iomete, igante la siderajn kaj tropikajn jarojn varii en longo je proksimume 25 minutoj. Ambaŭ estas trafitaj laŭ la sama maniero, tiel ke la sidera jaro estas konstante 20 minutojn pli longa ol la tropika jaro, kondiĉe ke ili estas mezuritaj laŭ la sama maniero.
Tropika jaro (konata ankaŭ kiel suna jaro), por ĝeneralaj celoj, estas la longo de la tempo kiun la Suno uzas por reveni al la sama posicio en la ciklo de sezonoj, kiel ĝi estas vidite el la Tero. Tempoperiodo inter du sinsekvaj sunaj trapasoj tra la punkto de printempa ekvinokso nomiĝas tropika jaro. La tropika jaro daŭras 365.24220 terajn diurnojn, t.e. ĝi estas pli kurta je 20 minutoj kompare kun la stela jaro. Kiam oni parolas pri la jaro en ĉiutaga vivo oni kutime parolas pri tropika jaro.
Ĉiuj tagoj de la jaro 2024
[redakti | redakti fonton]
Jaroj kaj historio
[redakti | redakti fonton]Jaroj por kalkulado kaj datigo de la historio
[redakti | redakti fonton]
Anno Domini (A.D.), aŭ post Kristo (p.K.), estas temporeferenco. Anno Domini estas latina esprimo, kiu signifas "en la jaro de la Sinjoro". Ĝi estas utiligata ekde la aŭroro de la kristanismo per la julia kalendaro, poste kapilare disvastiĝinta en Eŭropo dum la Karolida imperio kaj fine heredita de la aktuala gregoria kalendaro, adoptita en 1582. Analoga kaj samantikva estas la formulo “Anno Salutis” (= en la jaro de la Savo aŭ en la jaro de la Graco).
La nova kristana vidpunkto, greftita ankaŭ rilate la datadon, do, dividis la tempan arkon signante tiom profunde antaŭan kaj postan tempon, ke ĝi estis universale akceptita, kaj distingomarkis la oficialan kronologion en multege da landoj, ankaŭ kulture nekristanaj, kaj fariĝis dominanta praktiko por la aferoj komercaj, sciencaj kaj komunikaj. Kaj, krome, nun ĝi estas normo de la rilatsistemo adoptita de internaciaj institucioj kiel UN kaj Universala Poŝta Unio, kiuj sugestas aldoni, en siaj oficialaj dokumentoj, ankaŭ tiun datadon al ĉiu alia malsammaniera datado.[6]
Samsignifa esprimo estas "post Kristo" (p.K.), al kiu ekzistas simetria esprimo "antaŭ Kristo" (a.K.). Tiuj esprimoj vere disvastiĝis nur ekde la fino de la 14-a jarcento; hodiaŭ uzatas ankaŭ “nova erao” aŭ “kristana erao” aŭ "Komuna erao”, kiuj, kvankam malpli eksplicite, aludas ĉiam al la evento: kune, nome, kalendaroj, libroj, ĵurnaloj ktp ĉiutage kaj senĉese resendas al tiu evento, kiu, laŭ konantoj de historio, ŝanĝis ĝuste la juĝon pri la historio pro la supozata enkarniĝo de Jesuo kiel Difilo. Sume, la kalendaro de la kristana erao fariĝis la kandelaro de la tuta homaro, kaj plue de la moderneco.
Jardatigo de okazintaĵoj
[redakti | redakti fonton]Nuntempe oni datigas historiajn aferojn laŭ la tago, ekzemple por la Atencoj de la 11-a de septembro 2001, sed iam oni uzis la jaron kiel unuo por la historiaj aferoj, ekzemple por la Lisbona tertremo en 1755. Tiel estis relative pli facile memori la datigon de tiaj okazintaĵoj kun certeco pri la ĝusta momento de la okazo. Foje oni resumas historion de urbo, lando, mondoregiono kaj kontinento laŭ serio de historiaĵoj markitaj sinsekve de la respektivaj jaroj. Tio nomiĝas kronologio. Ekzemple jena kronologio de mejloŝtonaj jaroj por la historio de Eŭropo kaj rilataj landoj:
- 313: Edikto de Milano, per kiu kristanismo iĝis la oficiala religio de la Romia Imperio;
- 800: Karolo la Granda estis kronita imperiestro per kio oni kreis imperion sukcedantan al la Romia Imperio;
- 622: Fuĝo de Mahomedo el Mekko al Medino, kio markis la komencon de la Ekspansio de Islamo kaj utilis por la kronologia datigo en la Islama mondo;
- 711: Islama invado de Iberio, kio markis la okcidentan etendon de la araba kulturo;
- 1000: Antaŭ tiu jaro disvastiĝis tra Eŭropo Jarmilismo, tio estas doktrino de kelkaj kristanaj grupoj aŭ sektoj kiuj kredas je la ekzisto de Ora epoko aŭ Paradizo sur la Tero en kiu Jesuo Kristo regos dum 1000 jaroj antaŭ la fina juĝo, kio signifas, ke je la komenco de la jaro 1000 la mondo pereiĝos;
- 1453: Turka Imperio konkeris Konstantinopolon. Tiel finiĝis la Bizanca Imperio;
- 1492: La unuaj konataj (registritaj) eŭropanoj alvenis en Amerikon, kio markis la komencon de novaj eraoj kaj por la Malnova Mondo kaj por la Nova Mondo;
- 1789: Franca revolucio, kio markis la komencon de novaj konsideroj en politikon kaj la ekdisvastigo de demokratio en la modernaj politikaj reĝimoj;
- 1914-1918: Unua Mondmilito, kio rezultis en enorma detruego de vivoj, landoj kaj de politikaj, kaj sociekonomiaj entoj;
- 1917: Rusa revolucio, kio markis la eketendon de socialismaj revolucioj kaj politikaj sistemoj;
- 1939-1945: Dua Mondmilito, kio rezultis en nova erao de Malvarma Milito inter du kontraŭaj blokoj, nome kapitalisma kaj socialisma;
- 1989: Falo de la Berlina Muro kaj de la Orienta Bloko.
Jarnomoj por aliaj aferoj
[redakti | redakti fonton]
Foje oni uzis la nombrojn de jaroj por aliaj aferoj. Ekzemple jenaj:
- La Uverturo 1812 estas orkestra uverturo de Pjotr Iljiĉ Ĉajkovskij kiu omaĝas la venkon de Rusio en la Napoleonaj militoj de 1812.
- 1984, ankaŭ konata sub la angla titolo Nineteen Eighty-Four, estas malutopia romano de George Orwell aperinta en 1948. En ĉi tiu libro Orwell prezentas sian vizion sur la okcidenta mondo en 1984, en kiu la individuo dronas en tute senespera lukto kontraŭ totalisma registaro. Ĝi estas averto kontraŭ totalismaj reĝimoj, kiel Nazia Germanio kaj Sovetunio de Stalino. Oni faris du adaptojn al kinarto, nome en 1956 kaj en 1984 respektive, kaj ankaŭ al opero kaj al aliaj formatoj.
- 1492: Conquest of Paradise (en franca: 1492 : Christophe Colomb kaj esperantigita 1492: Konkero de Paradizo) estas eposa filmo de 1992 reĝisorita de Ridley Scott kaj verkita de Roselyne Bosch, kiu rakontas la fikcian historion de la malkovro de la Nova Mondo fare de la italdevena esploristo Kristoforo Kolumbo (Gérard Depardieu) kaj la efikojn kiujn tio havis sur la Indianoj. La filmo estis farita de Paramount por celebri la 500an jariĝon de la vojaĝo de Kolumbo.[7]
- En precizaj kuntekstoj oni uzas la cifer-nomon de jaro por difini determinitajn varojn, kiel ekzemple por vino de altkvalitaj luksaj variaĵoj (la jaro indikas ĉu temas pri bonkvalita vinber-rikolto depende de la vetera jaro), aŭ por modeloj de aŭtomobiloj kombine kun la marko ekzemple en Usono, dum en Eŭropo oni preferas nomi la variaĵojn pri specifa nomo de la modelo, anstataŭ per la jarfabriko.
Jardekoj kaj jarcentoj
[redakti | redakti fonton]La etendo de la dekuma nombrosistemo al periodoj pli ampleksaj ol jaroj rezultis en la konsideroj de jardekoj kaj jarcentoj.
Jardeko estas tempoperiodo de dek jaroj. Ofte oni uzas tiun vorton por nomi periodon, dum kiu cifero de dekoj de la jaro estas la sama, ekzemple: 1980-aj jaroj. Tamen ĝenerale ajna periodo de dek jaroj (aŭ eĉ proksimume dek jaroj) povas esti nomita ekzemple per esprimoj kiel Jardeko de absoluta regado ktp. Tamen pli elaste eblas paroli de historiaj periodoj kiel jarduo (ekzemple Ruĝa Jarduo en Italio), jartrio (ekzemple Liberala Jartrio en Hispanio), jarkvino (ekzemple en ekonomio de socialismaj landoj) ktp.
Jarcento ampleksas tempon de 100 jaroj. La jarcentoj post Kristo do komenciĝas je la 1-a de januaro de jaro ..01 kaj finiĝas je la 31-a de decembro ..00. Ekzemple la 20-a jarcento daŭris de la 1-a de januaro 1901 ĝis la 31-a de decembro 2000. La jarcentoj antaŭ Kristo (kiam la Gregoria kalendaro ne estis konata) komenciĝis je la 1-a de januaro de iu jaro ..00 kaj daŭris ĝis la 31-a de decembro ..01. Ekzemple la unua jarcento antaŭ Kristo komenciĝis je la 1-a de januaro -100 kaj daŭris ĝis la 31-a de decembro -1. La sekvan tagon, la 1-an de januaro 1, komenciĝis la unua jarcento post Kristo. Ekzemple oni vidu artikolojn Ora jarcento de Nederlando, Hispana ora jarcento ktp.
En la nuntempa Esperanto, oni uzas la kunmetaĵon "jarcento". En la frua lingvo, tamen, oni ankaŭ uzis la esprimon "centjaro", kiu tamen tre arĥaikiĝis, kaj cetere ŝajnas malfacile pravigebla per la kunmetaĵaj reguloj de Esperanto. Ankaŭ Zamenhof uzis la vorton "centjaro".
En kulturo, populara kulturo, juro kaj ĉiutaga vivo
[redakti | redakti fonton]En multaj kulturaj areoj, la Novjaro estas la taŭga okazo por decidi pri boncelaj intencoj. Tio iĝas temo de la neserioza informaro de la gazetaro.
Je persona nivelo, oni celebras festojn en multaj kulturaj niveloj kiam venas la naskiĝtago, kio kompreneble okazas unufoje jare. Tiu kutimo estas tiom disvastigita tutmonde, ke eĉ oni celebras ĝin sammaniere: per torto, blovo al kandeloj kaj kantado de la sama kantomelodio en la tuta mondo, grandparte pro influo de filmoj de Holivudo.
Por la persona vivo multaj aferoj estas mezuritaj pere de la jaroj kiujn jam aĝas la koncerna persona. Tiel la aĝo estas mezurita per jaroj, kio utilas, validas kaj ofte estas postulata por tre diversaj aferoj; tiel la aĝo de unu persono (jaroj) estas demando ofte farata kaj informero ofte aldonita al la aliaj personaj datumoj: nomo, adreso, identigilnumero ktp. En kelkaj naciaj kulturoj, kaj el masklisma vidpunkto, foje estas maleleganta demandi al virino ties aĝon (jaroj). Tamen por la unua jaro de vivo, kiam ankoraŭ oni ne atingis la unuan jaron (nula jaro) oni kalkulas aĝon pere de monatoj (ekzemple tri monatojn), kaj por la unua monato simile per semajnoj (ekzemple du semajnoj) por beboj.
Por la persona vivofluo la plej diversaj aferoj reguliĝas laŭ la aĝo (jaroj): je difinitaj jaroj oni ricevas vakcinojn, oni eniras en la determinitaj lernogradoj komence de la lernojaro kaj ne de la kalendara jaro, oni atingas jurdifinitan rajton kaj devon por precizaj aferoj (seksaj rilatoj, geedzeco, ŝoforpermeso, prizonkondamno, uzado de alkoholaĵoj, voĉdonado, militservo, laborpermeso ktp. Tiel la jura koncepto de plenaĝeco dependas de la aĝo (jaroj), sed ne en la sama precizeco por ĉiuj landoj, ĉar tiuj povas havi malsamajn regulojn prie. Tiu plenaĝeco (aŭ ties alproksimiĝo) estas festata ekzemple en kelkaj landoj de Ameriko, partikulare por junulinoj. En granda parto de la mondo la aĝo ekde kiu individuo estas konsiderata tute kapabla estas kutime enhavata inter la 18 kaj la 21 ĉe viroj kaj je 18 jaroj ĉe virinoj. En kelkaj partoj de Afriko la plenaĝeco estas atingita je 13 jaroj dum en la plejparto de la okcidentaj landoj je 18 aŭ 21 jaroj. Tiu atingo havis historie gravan rolon en la disvolvigo de monarkioj kaj aliaj dinastioj (markizlandoj, duklandoj, graflandoj ktp.), tiel ke nur atinginte precizan aĝon la heredanto povis ricevi la regorajtojn; ĝis tiam regis la regento(j).
En riĉaj landoj por mezklasaj tavoloj foje oni parolas pri "la" krizo de la 40-aj jaroj, nome de personoj kiuj misorientiĝas trapasinte la plenkreskecan aĝon. En kelkaj landoj, ekzemple de Orienta Azio, partikulare en Suda Koreio, oni celebras la atingon de la 60a jaro kiel ora pinto de la vivo. Kaj plej grava por la persona vivo, en la diversaj landoj kaj laborsistemoj estas difinitaj aĝoj por la retiriĝo (emerito) kaj por tiu kalkulo gravas kaj la jaroj de atingita aĝo, kaj la jaroj en kiuj oni kontribuis al la publika trezoro (personaj impostoj, sociala sekureco ktp.). Kiam oni atingas la cent jarojn, okazas ofta celebro kiel preciza aĝolimo atinginda, pri kiu homoj ekfamiĝas, iĝas celo por gazetaro kaj ĉia ĵurnalismo ktp.
En kristanismo, la epakto (latine epacta) estas la aĝo de la luno en la unua tago de la jaro. Ĝi utilas por kalkuli la daton de Pasko.[8]
Literaturo
[redakti | redakti fonton]
- Cent jaroj da soleco (hispanlingve Cien años de soledad, 1967) estas la plej fama romano de la kolombia verkisto Gabriel García Márquez, kiu ricevis la Nobel-premion pri literaturo en 1982. Tiu verko estas konsiderata majstroverko de la literaturo kaj hispanamerika kaj universala kaj estis eble unu el la plej venditaj libroj de la tuta 20-a jarcento. Ĝi estas unu el la plej tradukitaj kaj legitaj verkoj de la hispana lingvo. Kurioze oni notu, ke la titolo mencias "cent jarojn" kaj ne "unu jarcenton". Ankaŭ en alia romano de la sama verkisto gravas la pasintaj jaroj, nome en Amo en la tempoj de ĥolero ("El amor en los tiempos del cólera").
- "O Ano da Morte de Ricardo Reis" (La jaro de la morto de R.R.) estas romano verkita de la portugala verkisto José Saramago kaj publikigita en 1984, kies ĉefrolulo estas la heteronimo Ricardo Reis de Fernando Pessoa.
- "The Year of the Flood" (La jaro de la inundo) estas romano de la kanada verkistino Margaret Atwood, nome la dua parto de ŝia distopia trilogio, publikigita en 2009.
Filmoj
[redakti | redakti fonton]- Pasintjare en Marienbad (france: L'Année dernière à Marienbad estas franca drama filmo el 1961 reĝisorita de Alain Resnais. Per ĉi tiu filmo li gajnis la oran leonon je la Filmfestivalo de Venecio. Ĉi tiu eksperimenta filmo, en kiu linioj inter vero kaj fikcio malklariĝas, estas klopodo de Resnais por muldi la francan Nouveau roman (novan romanon) en filmomuldilon, multfoje estas rigardata kiel mejloŝtono en la kinhistorio.
- "La Bonne Année" (La bona jaro) estas filmo reĝisorita de Claude Lelouch elsendita en 1973.
- "La jaro de danĝera vivado" ("The Year of Living Dangerously") estas aŭstralia kinofilmo farita en 1983. Ĝia reĝisoro estis Peter Weir, kaj la ĉefaktoroj estis Mel Gibson, Sigourney Weaver, Linda Hunt kaj Bembol Roco. La filmo estis nepermesita en Indonezio ĝis 1999.
- "El año de las luces" (La jaro de la lumoj) estas hispana filmo reĝisorita de Fernando Trueba en 1986.
En Esperantujo
[redakti | redakti fonton]En Esperantujo la koncepto de la jaro havis historian gravon laŭlonge de ties historio: la monkontribuo al la organizaĵoj estis preskaŭ ĉiam jarkotizo, la plej grava evento de la jaro estis la Universala Kongreso de Esperanto, sed ankaŭ aliaj kongresoj kaj aferoj, kaj se oni parolas pri la jarlibro en esperanta medio, kutime temas pri la Jarlibro de UEA. Esperantaj jarlibroj estas ĉefe adresaroj. Ĉiujare oni festas en diversaj lokoj la datrevenon de la Zamenhofa Tago.
Vidu ankaŭ
[redakti | redakti fonton]Proverbo
[redakti | redakti fonton]Ekzistas pluraj proverboj pri jaro en la Proverbaro Esperanta de L. L. Zamenhof, inter ili[9]:
„ Li zorgas pri ĝi kiel pri neĝo pasintjara. ” „ Kion jaroj ne donis, ofte minuto alportas. ” „ Lavu tutan jaron, negro ne blankiĝos. ”
Referencoj
[redakti | redakti fonton]- ↑ PIV
- ↑ Dum la ministrotempo de Villar Palasí.
- ↑ International Earth Rotation and Reference System Service. (2010).IERS EOP PC Useful constants.
- ↑ Richards, E. G. (2013). Calendars. In S. E. Urban & P. K. Seidelmann (Eds.), Explanatory Supplement to the Astronomical Almanac (3a eld.). Mill Valley, CA: University Science Books. p. 586.
- ↑ (2009) Astronomical Almanac for the Year 2011. Washington and Taunton: U.S. Government Printing Office and the U.K. Hydrographic Office. Arkivigite je 2017-08-19 per la retarkivo Wayback Machine Arkivita kopio. Arkivita el la originalo je 2017-08-19. Alirita 2014-07-02.
- ↑ United Nations Editorial Manual Online: Numbers, dates and time. Arkivita el la originalo je 2014-04-07. Alirita 2020-12-02.
- ↑ Mathews, Jack, "MOVIES : Voyage of Rediscovery : With '1492,' director Ridley Scott and writer Roselyne Bosch aim to portray Christopher Columbus not as a legend but as an extraordinary though flawed person", The Los Angeles Times, 3a de Majo 1992. Kontrolita 9a de Oktobro 2010.
- ↑ Roegel, Denis. The missing new moon of A.D. 16399 and other anomalies of the Gregorian calendar (angle) (2004-11-24).
- ↑ Lernu. Arkivita el la originalo je 2011-12-25. Alirita 2008-12-20.
Literaturo
[redakti | redakti fonton]- Fraser, Julius Thomas (1987). Time, the Familiar Stranger (illustrated ed.). Amherst: University of Massachusetts Press. ISBN 0-87023-576-1. OCLC 15790499.
- Whitrow, Gerald James (2003). What is Time?. Oxford: Oxford University Press. ISBN 0-19-860781-4. OCLC 265440481.
- Astronomical Applications Dept. of United States Naval Observatory. (2009). Multiyear Interactive Computer Almanac (ver. 2.2). Richmond VA: Willman-Bell.
- Blackburn, B. & Holford-Strevens, L. (2003, korektita represo de 1999). The Oxford companion to the year. Oxford University Press.
- Borkowski, K. M. The tropical year and the solar calendar. (1991). Journal of the Royal Astronomical Society of Canada, 85(3), 121–130.
- Bureau International des Poids et Mesures. (2006). The International System of Units. author.
- Butrica, A. J. (1996) NASA SP-4218: To See the Unseen - A History of Planetary Radar Astronomy. NASA.
- Dershowitz, N. & Reingold, E.M. (2008). Calendrical Calculations (3a eld.). Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-70238-6
- Dobrzycki, J (1983). Astronomical aspects of the calendar reform. En G. V. Coyne, M. A. Hoskin, & O. Pedersen (Eld.). Gregorian reform of the calendar. Vatican Observatory.
- International Earth Rotation Service (2010, 28a Januaro). Bulletin A 23(4) Arkivigite je 2015-03-14 per la retarkivo Wayback Machine. aŭtoro.
- Jet Propulsion Laboratory. (2005). DSN: History Arkivigite je 2010-08-07 per la retarkivo Wayback Machine. aŭtoro.
- Laskar, J. (1986). Secular terms of the classical planetary theories using the results of general theory. Astronomy and Astrophysics, 157, 59–70. ISSN 0004-6361.
- Dennis McCarthy & Seidelmann, P. K. (2009). Time from Earth rotation to atomic physics. Weinhein: Wiley-VCH Verlag GmbH & Co. KGaA.
- Meeus, J. & Savoie, D. (1992). The history of the tropical year. Journal of the British Astronomical Association, 102(1), 40–42.
- Morrison, L. V. & Stephenson, F. R. (2004). Historical values of the Earth's clock error ΔT and the calculation of eclipses. Journal for the History of Astronomy Vol. 35, Part 3, No. 120, p. 327–336
- Newcomb, S. (1898). Tables of the four inner planets (Vol. 6) in Astronomical papers prepared for the use of the American ephemeris and nautical almanac (2a eld.). Washington: Bureau of Equipment, Navy Dept.
- North, J. D. (1983). The Western calendar - "Intolerabilis, horribilis, et derisibilis"; four centuries of discontent. In G. V. Coyne, M. A. Hoskin, & O. Pedersen (Eds.). Gregorian reform of the calendar. Vatican Observatory.
- Seidelmann, P. K. (Ed.). (1992). Explanatory supplement to the Astronomical almanac. Sausalito, CA: University Science Books. ISBN 0-935702-68-7
- tropic. (1992). American Heritage Dictionary, 3a eld. Boston: Houghton-Mifflin.
