Location via proxy:   [ UP ]  
[Report a bug]   [Manage cookies]                
Jump to content

Tinípong Bánsà

Usba ang mga sumpay
Gikan sa Wikipedia, ang gawasnong ensiklopedya

Tinipong Bansa sa Amerika
Tinipong Bansa
Bandera sa Tinipong Bansa Támlà sa Tinipong Bansa
Bandera Támlà
Motto: E Pluribus Unum (Gíkan sa pagkadághan naghiúsa) (tradisyonal) 
In God We Trust
Nasodnong Awit: The Star-Spangled Banner (Ang Bandilang Dinígo og mgá Bitúon)
Lokasyon sa Tinipong Bansa
Lokasyon sa Tinipong Bansa
Kapital Washington, D.C.
38°53′ N 77°02′ W
Kinadak-ang dakbayan Dakbayán sa Núybayork
Opisyal nga (mga) pinulongan Walâ sa lébel nga pederál
(de facto: Iníngles)
Gobyerno Repúblikang pederál konstitúsyonal
 - Pamuno-Nasod sa Tinipong Bansa Joe Biden (D)[1]
 - Puli-pamúnò Kamala Harris (D)
 - Tigpamâbà sa Baláy-balaoránan Nancy Pelosi (D)[2][3][4]
Kaugalingnan gikan sa Gran Britanya 
 - Gideklarár Húlyo 4 1776 
 - Internásyonal nga pag-ilá Septiyémbre 3 1783 
 - Naratipikár ang Konstitusyón Márso 4, 1787 
Arya  
 - Katibuk-an 9,631,420 km² (3rd1)
  3,718,695 sq mi 
Populasyon  
 - Plantilya:2007 308,745,538[5] (3rd)
 - Sensus sa 2000 281,421,906
 - Densidad 31/km² (172nd)
80/sq mi 
GDP (PPP) Banabana sa 2006
 - Katibuk-an $13.049 trillion (1st)
 - Per capita $59,555 (3rd)
HDI (2004) 0.957 (8th) – high
Kwarta dolyar ($) (USD)
Sona sa oras (UTC-5 to -10)
 - Summer (DST) (UTC-4 to -10)
Internet TLD .us .gov .edu .mil
Kodigong pangtawag +1
1 Usahay ilista nga ika-4 sa arya; ang ranggo disputed sa China.


Ang Tinipong Bansa sa Amerika (Ininggles: The United States of America kun USA) usá ka republiká nga pederál nga gilangkóban sa kalím-an ka bánsà. Nahimutáng sa túngà-túngang bahin sa Amihanáng Ameriká ang kadaghánan sa mga bansa. Adúnay kaugalíngong pangagamhánan ang matag bansa ubós sa sistémang pederalísmo. Adúnay duhá ka kamad-ánhong utlánan ang Tinipong Bansa, síkbit sa Meksikó ang usa ug sa Kanáda usáb ang láing usá. Gilibotân kiní sa nagkadaíyang katubígan sáma sa Kaláwrang Pasipikó, Dágat Bering, Kaláwrang Arktikó, úg Kaláwrang Atlantikó. Dílì akip sa unay ang duhá ka bansa sa Alaska úg Hawaii sa nahibilíng 48 ka bansa. Sama sab nga dílì súmpay-kamád-an ang uság usá. Náay koleksyon sa mgá distríto, teritóryo úg ubán pang ginsakópang panggawás ang EU sa ubáng párte sa kalibótan. Komón nga gitawág og "Amerikáno" ang katáwhan sa Tinipong Bansa.

Ang nasodnong ginikanan sa Tinipong Bansa matamdan sa deklarasyon sa napulog tulo kolonya gikan sa Bantogang Britanya niadtong 1776 nga sila gawasnon na nga mga bansa, ug gipakusog sa Kasabotan sa Paris (1783). Sugod pa sa tunga-tunga sa ika-20 napuloan, naunhan na niini ang tanang nasod sa impluwensiya sa ekonomiya, politika, militar, ug kultura.[6]

Nahimo ang TB ubos sa tradisyon nga panggobyerno nga adunay pagsinabtanay sa mga tawong ginsakpan pinaagi sa modelo nga demokrasya nga representatibo. Gisundog sab kining modelo sa gobyernong presidensiyal-konggresyonal sa daghan pang mga nasod, ilabi na sa mga naa sa Tunga-tungang Amerika ug Habagatang Amerika akip na ang nasod sa Pilipinas.

Heyograpiya

[usba | usba ang wikitext]
Topograpik map sa kontinental Estados Unidos

Isip ikatulo nga kinadak-ang nasod sa tibuok kalibotan (sa arya)[7], lainlain ang mga paysahe ug mga bista sa Tinipong Bansa: yutang kakahoyang templada (temperate forest) sa Sidlakang baybayon, bakhawan sa Florida, ang Dakong Kapatagan (Great Plains) sa tungang parte sa nasod, ang sistemang Suba Mississippi-Missouri, ang mga Dagkong Lanaw (Great Lakes) nga parte sab sa Canada, mga Batohong Bukid (Rockies) nga naa sa kasadpan sa kapatagan, ubang desiyerto ug sonang templada sa baybayong kasadpan sa Rockies, ug mga kakahoyang templada (temperate rainforest) sa parte sa Pasipiko sa amihanang-kasadpan. Ubang paysahe sab ang Alaska ug mga mabulkang pulo sa Hawaii. Ang klima lahi-lahi sab: tropikal sa Hawai‘i ug habagatang Florida, ug tundra usab sa Alaska ug sa tumoy sa mahabog nga mga bukid (uban ang Hawai‘i). Kadaghanan sa mga parteng amihanan ug sidlakan adunay klima nga kontinental-templada, nga mainit nga ting-init ug kamig nga tingtugnaw. Ang habagatang parte sa nasod usab adunay subtropikal nga klimang umido nga may templadang tingtugnaw og dugay ug umidong ting-init. Kasagarang desiyerto ang klima sa habagatang-kasadpang rehiyon.

Kasaysayan

[usba | usba ang wikitext]
Kinatibuk-ang artikulo: Kasaysayan sa Estados Unidos
The Mayflower in Plymouth Harbor, ni William Halsall, 1882. Ang Mayflower ang mitransport sa mga pilgrim sa Bag-ong Kalibotan sa 1620.
Declaration of Independence, ni John Trumbull, 1817–18

Ang mga lumad nga katawhan sa Tinipong Bansa, apil ang Alaska, miabot gikan sa Asya mga 12,000-40,000 ka tuig ang miagi. Sila ang gitawag nga mga American Indian. Ang mga Katsila nahiuna sa mga Uropeyo sa pagpundar og mga kolonyang Uropeyo sa minland, sa lugar nga gitawag nila og Florida; ang San Agustin (St. Augustine), napundar sa 1565, nga nagpabilin hangtod karon; ug daghan ang kolonyang Katsila sa habagatang-kasadpang Tinipong Bansa gikan sa Mehiko. Ang mga Pranses nga fur traders nag-establisar og mga outpost sa Nouvelle France (New France) sa bandang Great Lakes; Ang Pransiya mikuha sa kadaghanan sa interyor sa Amihanang Amerika hangtod sa habagatang parte, sa may Gulpo sa Mehiko. Ang nahiunang malamposon nga kolonya sa Britanya mao ang Virginia Colony sa Jamestown sa 1607 ug ang Pilgrims' Plymouth Colony sa tuig 1620. Ang pagkarta (chartering) niadtong 1628 sa Massachusetts Bay Colony miresulta sa migrasyon sa mga Britaniko (Ingles, Eskoses, ug Irlandes); ug sa 1634, ang New England napuy-an og mga 10,000 ka Puritan. Niadtong 1614, ang mga Olandes nag-establisar og mga kolonya sa bandang Sapang Hudson, apil ang New Amsterdam sa isla sa Manhattan, nga karon mao ang Dakbayan sa New York.

Sa Gubat Pranses ug Indyan, ang kolonyal nga ekstensiyon sa Pito ka Tuig nga Gubat, ang Britanya mikuha sa Canada gikan sa mga Pranses. Sa 1674, ang mga Britaniko nakakuha sa mga kolonyang Olandes paghuman sa Gubat Anglo-Olandes; ang probinsiya sa New Netherland gialisdan og New York. Sa pagbahin sa Carolina sa 1729 ug sa 1732 nga kolonisasyon sa Georgia, nagtukod og napulo og tulo (13) ka kolonya sa Britanya, ang nahimong Tinipong Bansa sa Amerika. Ang tanang kolonya mipalegal sa pagbaligya sa mga katabang nga Aprikano (African slave trade). Ang mobimiyento nga Kristohanon sa 1730-1740 nailhan nga Great Awakening mipalambo sa kaikag sa relihiyon. Sa tuig 1770, ang mga kolonya miabot og 3 milyon ka lumulupyo nga Ingles o Britaniko, katunga sa mismong Gran Britanya. Bisag gibuhisan ang mga kolonya sa Britanya, wala sila hatagi og representasyon sa Parlamento sa Gran Britanya.

Ang tensiyon sa mga kolonya ug sa Britanya sa panahong rebolusyonaryo (1760s hangtod 1770s) miresulta sa Rebolusyonaryong Gubat Amerikano, giaway gikan 1775 hangtod 1781. Niadtong Hunyo 14, 1775, ang Continental Congress, sa Philadelphia, nag-establisar sa Continental Army ubos kang George Washington. Nagproklama nga ang "tanang tawo gihimo nga igwal", ang Kongreso miadap sa Deklarasyon sa Kaugalingnan, nga unang gimugna ni Thomas Jefferson, niadtong Hulyo 4, 1776. Niadtong 1777, ang mga Artikulo sa Kompederasyon giadap, nagpahiusa sa mga estado sa usa ka gobyernong pederal hangtod 1788. Adunay mga 70,000–80,000 ka loyalista sa Britanya nga milayas gikan sa mga nagrebeldeng estado, daghan ming-adto sa Nova Scotia ug sa bag-ong sakop sa Britanya sa Canada.[8] Sa pagkapilde sa armadong puwersa sa Britanya, giila sa Gran Britanya ang soberanya sa trese ka kolonya sa tuig 1783.

Ekspansiyon sa U.S. ayon sa petsa sa pagkaestado ug ratipikasyon sa Konstitusyon

Mga importanteng yugto sa kasaysayan sa Estados Unidos human ang independensiya mao ang:

Demograpiya

[usba | usba ang wikitext]
Ang Statue of Liberty sa New York, ang iladong monumento sa Estados Unidos

Miabot na sa 300,000,000 ang populasyon sa Tinipong Bansa niadtong Oktubre 17, 2006. Sumala sa 2000 nga sensus, 79% sa katawhan namuyo sa urban nga lugar. Lainlain ang mga nakapuyo dinhi, 31 ang ihap sa grupong etniko nga adunay 1-ka-milyon nga miyembro. Ang tulo nga labing daghang grupong etniko mao ang Amerikanong-Alem-Aprikano nga naggikan kaniadto sa mga katabang sa uma, maoy kinadak-ang minoriyang etniko. Pero mitaas na ang ihap sa mga Hispaniko o Latino nga gikan sa Latin Amerika ilabi na sa mga estado sa habagatang-kasadpan (sama sa California, Texas, New Mexico, ug Florida). Adunay mga 2,807,731 ka Pilipino sa Amerika, labing daghang Pilipino gawas sa Pilipinas.

Sa pinulongan o lengguwahe, bisan og walay opisyal nga pinulongan sa pederal nga level, Iningles ang de facto nga nasodnong pinulongan, ug kini ang opisyal nga pinulongan sa 25 ka estado. Ang Kinatsila maoy ikaduhang pinulongan tungod sa mga imigranteng Latino. Ang Tinagalog o Filipino maoy ikatulo o ikaupat nga pinulongang gigamit sa Tinipong Bansa.[9]

Lugaynon ug kagamhanan

[usba | usba ang wikitext]

Ang Tinipong Bansa mao ang labing dugay nga pederasyon sa kalibotan. Kini usa ka demokrasyang representatibo ug republikang konstitusyonal.[10] Gibantayan ang gobyerno sa sistema nga checks and balances. Sa sistemang pederal, ang mga lumulupyo napailawom sa tulo ka lebel sa gobyerno: pederal, estado, ug lokal; ang panggobyernong lokal komun nga nabahin ngadto sa county ug munisipal nga lebel.

Ang gobyernong pederal adunay tulo ka sanga:

  • Lehislatibo: ang Kongreso nga bicameral, ang Senado ug ang House of Representatives mao ang tighimo og mga balaod nga pederal, tigdeklarar og gubat, tig-aprobar og mga tratado, ug tighatag og impeachment.
  • Ehekutibo: Ang presidente mao ang commander-in-chief sa militar, siya maka-veto og mga balaodon (bills) nga lehislatibo sa di pa kini mahimong balaod, ug siya ang motudlo o mopili sa iyang Gabinete ug uban pang opisyales.
  • Hudikatura: Ang Korte Suprema ug ang mga korte nga pederal, diin ang mga huwes ginatudlo sa presidente (nanginahanglan og pag-aprobar sa Senado), mao ang mo-interpret sa mga balaod og adunay gahom nga mopawalay bili sa mga balaod nga dili konstitusyonal.
Ang amihanang bista sa Balayng puti (White House), residensiya sa presidente sa Tinipong Bansa

Ang House of Representatives adunay 435 ka sakop, usa ka representatibo sa usa ka distrito kongresyonal sa duha ka tuig nga termino. Ang puwesto sa House ginabahin-bahin sa 50 ka bansa matag napuloan. Sa sensus sa 2000, pito ka bansa adunay minimum nga usa ka representatibo, samtang ang California, ang bansa nga adunay kinadaghanang kalumulopyoan, adunay 53. Matag bansa adunay duha ka magbatasan, gipili alang sa 6 ka tuig nga termino. Ang presidente mosilbi sa upat ka tuig nga termino ug dili molabaw pa sa duha ka higayon ang termino. Dili ma-elek ang pamuno-nasod sa diretso nga pag-lim, kondili, pinaagi sa sistema nga electoral college diin ang pagdeterminar sa boto ug sa nakadaog, gibase pinaagi sa ihap sa kada estado. Ang Korte Suprema, sa liderato sa Chief Justice sa Tinipong Bansa, adunay siyam ka miyembro.

Ang politika sa Tinipong Bansa natigayon sa 2-ka-partido nga sistema sa halos tanang panahon. Sugod sa heneral nga piniliay sa 1856, ang duha ka dominante nga partido mao ang Partido Demokrata (Democratic Party) napundar sa 1824 (ang ginikanan niadto pang 1792), ug ang Partido Republikano (Republican Party), napundar sa 1854. Sa pagkakaron, si Pamuno-nasod George W. Bush gikan sa Partido Republikano, samtang ang Demokrata usab ang mayoriya sa Senado ug House of Representatives, pagkahuman sa midterm election sa 2006.

Ang pakigharing militar, ekonomiko, ug kultural sa Tinipong Bansa maoy rason kon nganong kini usa ka importanteng tema sa politika sa nasod, lahi pa sa importansiya sa imahen sa Tinipong Bansa sa tibuok kalibotan. Halos tanang nasod adunay embahada sa Washington, D.C., ug mga konsulado sa ubang dakbayan. Usab, halos tanang nasod adunay diplomasya sa Tinipong Bansa. Hinuon, ang mga nasod sa Cuba, Iran, Amihanang Korea, Bhutan, ug Sudan walay pormal nga relasyong diplomatiko sa Tinipong Bansa.[11]

Ekonomiya

[usba | usba ang wikitext]
Ang Dakbayan sa New York, ang komersiyal nga kapital sa nasod

Ang Tinipong Bansa usa ka kapitalista nga ekonomiya, nga nakab-ot tungod sa iyang pagka adunahan sa natural nga rekursos, maayong imprastruktura, ug hataas nga produktibidad. Sumala sa IMF, ang GDP sa nasod nga mga $13 ka trilyon mikabat sa 20% sa globonhong gross product. Ang sa kolektibo nga GDP sa Unyon sa Uropa ang mas dako lamang. Ang US ikawalo sa nominal GDP per capita ug ikaupat sa GDP per capita gamit ang purchasing power parity. Kini sab ang numero uno nga importador og mga bililhon ug ikaduha nga eksportador. Ang Canada, China, Mehiko, Hapon, ug Alemanya mao ang nanag-unang partner sa komersiyo. Ang nangunang eksport nga produkto mao ang mga makinang elektrikal, samtang ang mga behikulo maoy nangunang import. Ang utang nga nasyonal sa US maoy labing dako sa kalibotan; sa 2005, 23% kini sa total nga utang sa kalibotan. Kon iporsento sa GDP, ang US ika-30 sa 120 ka nasod.[12] Mga langyaw ang mikupot og 27.5% sa utang sa nasod.

Budaya

[usba | usba ang wikitext]
Mga ikono sa kulturang Amerikano: apple pie, besbol, ug banderang Amerikano

Ang Tinipong Bansa usa ka multikultural nga nasod, lugar sa lainlaing mga etnikong grupo, tradisyon, ug mga kabililhan (values). Ang kultura nga komun sa mayoriya sa mga Amerikano gitawag og "mainstream American culture", ang Kasadpanong kultura nga naggikan sa mga tradisyon sa mga migranteng Uropeyo, sugod sa mga Ingles ug Olandes. Ang mga kulturang Aleman, Irlandes, ug Eskoses impluwensiyal sab. Mga elemento sa tradisyon sa mga lumad nga Amerikano ug sa mga Kasadpanong Aprikano nakuha sab. Ang pakasadpang ekspansiyon miresulta sa kontak sa kultura sa Mehiko. Dako ang impak sa bag-ohay nga imigrasyon gikan Asya ug Latin Amerika. Ang pagkasagol sa mga kultura puyde maingon isip homogeneous melting pot o pluralistic salad bowl diin nagpabilin ang mga kultural nga aspeto sa ginikanang nasod.

Bisag maingon nga walay katilingbanong klase ang Tinipong Bansa (classless society), ang mga ekonomista ug sosyolohista moingon nga adunay kalahian sa mga klase sa katilingban, nga moapekto sa sosyalisasyon, pinulongan, ug kabililhan. Ang tunga-tungang klase (middle class) ug propesyonal nga klase mao ang ginikanan sa mga kontemporaryong trend sama sa peminismo, enbayronmentalismo, ug multikulturalismo. Dako ang pagbili sa ilang nga okupasyon o trabaho. Bisan og taas ang tan-aw sa mga Amerikano sa sosyo-ekonomik nga kalamposan, ang pagka ordinaryo gitan-aw nga positibo. Ang kababayen-an karon nagatrabaho sa gawas sa balay ug nakakuha og mga degri sa kolehiyo. Sama sa post-industriyal nga sosyedad, naglahi usab ang pamilyang Amerikano. Sa 2005, ang mga nakasal nga walay anak maoy labing komun (28%) nga panimalay. Ang ekstensiyon sa marital rights ngadto sa mga homosekswal nga magtiayon maoy usa ka isyu sa debate, ang mga liberal nga estado mitugot sa unyon nga sibil ug ang Massachusetts mipalegal sa kaminyoon sa samag-sekso (same-sex marriage).

Budayang banggiitan

[usba | usba ang wikitext]
Ang karatula sa Hollywood, California

Sa sine, ang industriya sa pelikula nagabase sa Hollywood, Los Angeles, California.[13] Ang mga estudyo sa pelikulang Hollywood nakakab-ot og kita sa pagpasalida sa mga sinehan sa kalibotan, sama sa Star Wars (1977) ug Titanic (1997). Mga aktor nga Amerikanhon sama nila John Wayne ug Marilyn Monroe nahimong mga ikono ug simbolo sa budayang banggiitan, samtang ang prodyuser/negosyanteng nga si Walt Disney, lider sa kingkoy o karton nga pelikula (animated film). Ang kang Orson Welles nga Citizen Kane (1941) pirme gitan-aw nga mao ang kinadak-ang nindot nga pelikula sa tanang panahon. Ang mga produkto sa sine, telebisyon ug uban pang medya makita sa halos tanang nasod.

Halos tanang aspeto sa banggiitan nga kultura sa kalibotan naimpluwensiyahan sa kulturang popular nga Amerikano: ang musika, sayaw, pagkaon, panapton, sports, ug bisan ang batasan.

Mga pakisayran

[usba | usba ang wikitext]
  1. ↑ "Biden Inaugurated as the 46th President Amid a Cascade of Crises" (in English). New York Times. Retrieved 20 January 2021.
  2. ↑ Peters, Cameron (January 3, 2021), Nancy Pelosi is elected to a fourth term as House speaker, Vox, retrieved January 3, 2021
  3. ↑ Solender, Andrew. "Pelosi Hints At Abdicating Leadership In 2022 After Winning New Term As Speaker". Forbes. Archived from the original on January 14, 2021. Retrieved January 7, 2021.
  4. ↑ "Pelosi Agrees to Deal Limiting Her Speakership to 4 Years". Roll Call (in English). Archived from the original on January 14, 2021. Retrieved 2021-01-13.
  5. ↑ "Resident Population Data – 2010". U.S. Census Bureau. 2010. Retrieved 2010-12-22.
  6. ↑ Cohen, Eliot A. (July/August 2004). "History and the Hyperpower". Foreign Affairs. Archived from the original on 23 July 2009. {{cite web}}: Check date values in: |date= (help)
  7. ↑ "World Factbook: Area Country Comparison Table". Yahoo Education.
  8. ↑ "The United Empire Loyalists—An Overview" (PDF). Learn Quebec.
  9. ↑ "Table 47—Languages Spoken at Home by Language: 2003" (PDF). Statistical Abstract of the United States 2006. U.S. Census Bureau.
  10. ↑ Scheb, John M., and John M. Scheb II (2002). An Introduction to the American Legal System. Florence, KY: Delmar, p. 6. ISBN 0-7668-2759-3.
  11. ↑ "Table 2: Aliens From Countries That Sponsor Terrorism Who Were Ordered Removed—1 October 2000 through 31 December 2001". U.S. Dept. of Justice. February 2003.
  12. ↑ "Rank Order—Public Debt". The World Factbook. CIA. 2007-06-19.
  13. ↑ "Ang explosive wildfire sa California 'nagtuktok sa pultahan' sa lugar sa Tahoe". gomel24.com.
Gikuha gikan sa "https://ceb.wikipedia.org/w/index.php?title=Tinípong_Bánsà&oldid=35073628"