Mali

Mali
	Gweriniaeth Mali; ߡߊ߬ߟߌ ߞߊ ߝߊߛߏߖߊߡߊߣߊ (Bambareg); (ynganiad: Mali ka Fasojamana)
Arwyddair	Un bobl, un nod, un ffydd
Math	gwladwriaeth sofran, gwlad dirgaeedig, gwlad
Enwyd ar ôl	Ymerodraeth Mali
Prifddinas	Bamako
Poblogaeth	20,250,833
Sefydlwyd	1235 (Ymderodraeth Mali); 20 Mehefin 1960 (Annibyniaeth oddi wrth Ffrainc)
Anthem	Pour l'Afrique et pour toi
Pennaeth llywodraeth	Choguel Kokalla Maïga
Cylchfa amser	UTC±00:00, Africa/Bamako
Iaith/Ieithoedd; swyddogol	Bambara, Bobo, Bozo, Dogon, Ffwlareg, Arabeg Hassaniya, Kassonke, Maninka, Minyanka, Ieithoedd Senufo, Ieithoedd Songhay, Soninke, Tamasheq
Daearyddiaeth
Rhan o'r canlynol	Gorllewin Affrica
Gwlad	Mali
Arwynebedd	1,240,192 km²
Yn ffinio gyda	Algeria, Niger, Bwrcina Ffaso, Y Traeth Ifori, Gini, Senegal, Mawritania
Cyfesurynnau	17°N 4°W
Gwleidyddiaeth
Corff deddfwriaethol	Cynulliad Cenedlaethol
Swydd pennaeth; y wladwriaeth	Arlywydd Mali
Pennaeth y wladwriaeth	Assimi Goïta
Swydd pennaeth; y Llywodraeth	Prif Weinidog Mali
Pennaeth y Llywodraeth	Choguel Kokalla Maïga
Ariannol
Cyfanswm CMC (GDP)	$19,309 million, $18,827 million
Arian	franc CFA Gorllein Affrica
Canran y diwaith	8 ±1 canran
Cyfartaledd plant	6.229
Mynegai Datblygiad Dynol	0.428
	Ffeiliau perthnasol ar Comin
	[golygwch ar Wicidata]

Gwlad yng Ngorllewin Affrica yw Gweriniaeth Mali, neu Mali yn syml (yn Ffrangeg: République du Mali). Ei henw cyn annibyniaeth oedd Soudan français (Swdan Ffrengig). Y gwledydd cyfagos yw Algeria i'r gogledd, Senegal a Mauritania i'r gorllewin, Gini i'r de-orllewin, Bwrcina Ffaso ac y Traeth Ifori i'r de, a Niger i’r dwyrain. Mae'n weriniaeth annibynnol ers 1960. Prifddinas Mali yw Bamako. Y prif grwpiau ethnig yw'r Bambara, y Fulani a'r Senufo.

Daearyddiaeth

Prif: Daearyddiaeth Mali

Heb unrhyw arfordir, mae Mali yn wlad tirgaeedig. Mae rhan helaeth o ogledd a chanolbarth y wlad yn dir anial, sy'n rhan o Anialwch y Sahara; yn y de ceir tir savannah sych (sy'n rhan o'r Sahel) a fforestydd trofaol. Mae bywyd gwyllt y de yn atyniad twristaidd heddiw. Mae Afon Niger yn rhedeg ar draws y wlad fel bwa o'r gorllewin i'r dwyrain ac mae'r prif drefi i'w cael ar hyd ei glannau. Rhwng Ségou a Tombouctou mae'r afon yn troi'n ddelta dŵr croyw sylweddol gyda gwelyau alwfial.

Mae dros 90% o'r boblogaeth yn byw yn y canolbarth a'r de. Ar wahân i'r brifddinas Bamako, y prif drefi a dinasoedd yw Sikasso, Ségou, Mopti, Tombouctou (Timbuktu), Gao a Tessalit.

Hanes

Prif: Hanes Mali

O'r 4g ymlaen bu Mali'n rhan o sawl ymerodraeth yn olynol, yn cynnwys Ymerodraeth Ghana, Ymerodraeth Mali (Mansu Musa oedd ei hymerodr galluocaf) ac Ymerodraeth Gao.

O'r 11g ymlaen roedd Tombouctou (Timbuktu) yn ganolfan masnach a dysg bwysig. Erbyn y 14g roedd ei phrifysgol yn atynu ysgolheigion o bob cwrdd o'r byd Islamaidd.

Yn ystod y 19g cafodd ei meddiannu gan Ffrainc a'i hymgorffori yng Ngorllewin Affrica Ffrengig. Llwyddodd i ennill hunanlywodraeth fewnol yn 1958 fel rhan o'r Gymuned Ffrengig. Ffurfiodd wladwriaeth newydd gyda Senegal yn 1959 dan yr enw Ffederasiwn Mali ond aeth ei ffordd ei hun ar 22 Medi 1960 fel gwlad annibynnol.

Yn 2012, cipiwyd Tombouctou, Gao a threfi eraill yn y gogledd gan wrthryfelwyr Touareg. Dymchwelwyd yr arlywydd, Amadou Toumani Touré, gan grŵp o filwyr oherwydd ei ymateb i'r argyfwng.

Iaith a diwylliant

Ffrangeg yw'r unig iaith swyddogol ond mae nifer o bobl yn siarad ieithoedd brodorol fel eu mamiaith ac yn defnyddio Ffrangeg fel lingua franca; yr ieithoedd brodorol pwysicaf yw Bamakan a'r ieithoedd Mandé.

Mae'r grwpiau ethnig yn cynnwys y Bambara, y Senufo a'r Fulani, a'r Touareg yn y gogledd. Mae mwyafrif y boblogaeth yn Fwslemiaid.

Mae dinasoedd Mopti, Tombouctou a Bamako yn adnabyddus am eu pensaernïaeth draddodiadol unigryw sy'n dyddio o'r Oesoedd Canol.

Economi

Mae Mali yn un o wledydd tlotaf y byd. Mae nifer o Falïaid yn gorfod gadael y wlad i gael gwaith mewn gwledydd mwy cyfoethog fel Nigeria. Mae dros 80% o'r boblogaeth yn ennill bywoliaeth trwy amaethyddiaeth.

Ers degawdau mae anialu yn broblem gynyddol ac effeithir amaeth yn ardal y safana gan sychder yn aml. Codi anifeiliaid gan nomadiaid sy'n bwysig yn y Sahel ac mae pysgota yn y delta a'r llynnoedd yn bwysig yn ogystal.

Mae'r rhan fwyaf o'r sector diwydiannol yn cynhyrchu nwyddau ar gyfer y sector amaeth domestig. Mae Mali yn ddibynnol iawn ar gymorth tramor.