Mali
| Mali | ||
| République du Mali | ||
|
| |
| Standardo di Mali | Blazono di Mali | |
| Nacionala himno: | ||
| Pour l'Afrique et pour toi, Mali | ||
| ||
Urbi:
| ||
| Chefurbo: | Bamako | |
| · Habitanti: | 1 690 476 (2006) | |
| Precipua urbo: | Bamako | |
Lingui:
| ||
| Oficala lingui: | Franca | |
| Tipo: | Republiko | |
| · Prezidanto: | Assimi Goïta | |
| · Chefministro: | Choguel Kokalla Maïga | |
Surfaco: (24ma maxim granda)
| ||
| · Totala: | 1 240 192 km² | |
| · Aquo: | 1,6 % | |
Habitanti: (61ma maxim granda)
| ||
| · Totala: | 21 359 722 (2023) | |
| · Denseso di habitantaro: | 11,7 hab./km² | |
Plusa informi:
| ||
| Valuto: | Franko CFA di Westal Afrika | |
| Veho-latero: | dextre | |
| ISO: | ML
| |
MLI
| ||
466
| ||
| Reto-domeno: | .ml | |
Mali esas lando jacanta an westal Afrika. Ol havas kom vicini Aljeria norde ed nord-este, Nijer este, Burkina Faso sud-este, Ivora Rivo sude, Guinea sud-weste, e Senegal e Mauritania weste.
La vorto Mali, unesmafoye uzita dal Afrikani inter la 11ma e la 15ma yarcenti, forsan devenas de Madinga vorto mali, signfikante 'hipopotamo'.
Bazala fakti pri Mali
Historio
[redaktar | redaktar fonto]| Precipua artiklo: Historio di Mali |
Homi ja habitis la nuna Mali cirkume 150.000 yari ante nun, tamen la skribita historio di la regiono komencis erste kande Mohamedana religio adportesis a la regiono, inter la 8ma e la 11ma yarcenti. Dum lua historio, tri granda imperii de westal Afrika okupis teritorii qui nun apartenas a Mali. L'unesma ek li, l'imperio Ghana, fondesis dal populo Soninke, qua parolas lingui mande. Ol existis de cirkume la yaro 700 til cirkume 1078, kande ol konquestesis dal dinastio Almoravid. Pose ol divenis parto del imperio Mali, qua existis de cirkume 1235 til cirkume 1546, ed adoptis Mohamedana religio. Djenné e Timbuktu esis importanta urbi del imperio.
L'imperio Mali dekadis konseque de interna disputi, e parti ek ol konquestesis dal imperio Songhai. L'imperio Songhai establisesis an la rivo dil fluvio Nijer, e dum la 16ma e 17ma yarcenti parto ek lua teritorio - inkluzite l'urbi Timbuktu e Gao qua nun apartenas a Mali - okupesis dal sultanio Saadi, de Maroko.
Dum la 18ma yarcento eventis forta sikeso en la regiono. On kalkulas ke cirkume la duimo de la habitantaro di Timbuktu mortis pro famino.
La regiono divenis Franca kolonio en 1898. Ye la 4ma di aprilo 1959, Mali unionesis a Senegal por formacar federuro, qua nedependanteskis de Francia ye la 20ma di junio 1960.[1] Modibo Keïta esis l'unesma prezidanto di la lando. Ye la 20ma di agosto sam yaro, Senegal abandonis la federuro e nedependanteskis.[1] Keïta duris esar prezidanto di Mali, e rapide establisis guvernerio di singla partiso kun socialista ideologio.
.jpg)
En 1968, sequante ekonomiala dekado, eventis nesangoza stato-stroko komandita da Moussa Traoré[2]. Traoré probis reformar ekonomio sensucese, pro politikala agitadi e devastinta sikeso de 1968 til 1974,[2] qua viktimigis mili di personi. Trifoye probesis revokar sensucese lua guvernerio per stato-stroko, e la represo kontre l'opozantaro duris til la yari 1980a.
En 1991 protesti kontre guvernerio instigis stato-stroko qua revokis Traoré, kreis transitala guvernerio e nova konstituco. En 1992, Alpha Oumar Konaré elektesis demokratale en l'unesma elekto kun multa partisi. Konaré reformis l'ekonomio e la politiko di la lando, e kombatis korupto. En 2002 ilu sucedesis demokratale da Amadou Toumani Touré. Nun, Mali esas un ek la maxim stabila landi de Afrika. Tamen, ye la 16ma di januaro 2012 komencis konfilkto militala pri la nedependo di la regiono Azawad, jacante norde de la lando ed habitata dal populo tuareg. La Nacionala Movado por la Nedependo di Azawad prenis kompleta kontrolo di la regiono en aprilo 2012. Pos kaptar l'urbo Douentza ye la 5ma di aprilo 2012, li proklamis la nedependo di Azawad ye la sequanta dio.
Politiko
[redaktar | redaktar fonto].jpg)
Til la stato-stroki ye la 22ma di marto 2012 ed itere ye decembro sam yaro, Mali esis demokratala parlamentala republiko, guvernita segun konstituco adoptita ye la 12ma di januaro 1992 e modifikita en 1999. La chefo di stato esis la prezidanto, qua elektesis direte dal populo por 5-yara periodo. La chefo di guvernerio esis la chefministro, qua elektesis dal prezidanto.
La legifala povo konsistas ek la Nacional Asemblitaro (Assemblée Nationale), qua havas unika chambro kun 160 deputati. Ek la deputati, 147 elektesas elektesas lokale dal populo, e 13 elektesas dal Maliani qui vivas exterlande, ambakaze por 5-yara periodo. La deputati kunsidas reguloze du foyi dum la yaro, e votas legi propozata sive da deputati, sive dal prezidanto.
La konstituco di Mali establisas plurpartisala demokratio. Tamen, ol proskriptas la kreo di partisi segun etnio, religio, regional origino, o genro. Ultre la partisi kun reprezentanti en la Nacional Asemblitaro, ank existas minora partisi qui nur havas reprezentanti en lokala distrikti.
La judiciala povo esas nedependanta, ed influesis dal Franca judiciala sistemo. Tamen, l'exekutiva povo duras exercar influi super ol. En 2018, l'organizuro Economist Intelligence Unit klasifikis Mali kom "autoritatoza rejimo".[3]
Geografio
[redaktar | redaktar fonto]
La dezerto Sahara okupas la nordo di la lando. Centre di la lando jacas la regiono Sahel. Dezerta o semidezerta regioni kovras 65% de la surfaco. Sude existas savano e fertila regioni an la vali dil fluvii Nijer e Senegal. En 1989 konstruktesis an la rivero Bafing l'aquobarilo Manantali, por produktar elektro. L'aquobarilo kreis artificala lago kovranta 477 km².
La precipua fluvii di Mali esas Nijer, qua trairas la sudo di la lando, Senegal e Nigra Volta, la du lasta naskas en Mali e fluas vers vicina landi.
La klimato di la lando varias de subtropikala sude til arida norde. La pluvo-quanto esas skarsa en la maxim-multa loki, ed ofte eventas sikeso. La mezavalora pluvo-quanto en Timbuktu, regiono miarida, esas 182,8 mm omnayare, kontre ke en Bamako, kun klimato tropikala, esas 992 mm.
Ekonomio
[redaktar | redaktar fonto]| Precipua artiklo: Ekonomio di Mali |
Demografio
[redaktar | redaktar fonto]
Segun statistiki de The World Factbook por 2023, Mali havis 21 359 722 habitanti.[4], de qui 33,3% apartenas al etnio Bambara. Fulani (Peuhl) esas 13,3%, Sarakole/Soninke/Marka esas 9,8%; Senufo/Manianka esas 9,6%, Malinke 8,8%, Dogon 8,7%, Sonrai 5,9%, Bobo 2,1%, Tuareg/Bella 1,7%, altra Maliani esas 6%, altra Afrikani esas 0,4%, ed altri esas 0,3%.[4] Segun statistiki de 2002, la maxim multa habitas rurala regioni, e 5% til 10% de la habitantaro esas nomada.
L'oficala linguo di la lando esas la Franca. Altra lingui parolata esas Bambara 46,3%, Peuhl/Foulfoulbe 9,4%, Dogon 7,2%, Maraka/Soninke 6,4%, Malinke 5,6%, Sonrhai/Djerma (5,6%), Minianka (4,3%), Tamacheq (3,5%), Senoufo (2,6%), Bobo (2,1%), altri (6,3%), e 0,7% ne informis pri idiomo.[4]
La religio kun maxim granda nombro di adepti esas islamo, praktikata da 93,9% ek la habitanti. Kristani esas 2,8%, animisti esas 0,7%, e sen religio esas 2,5%.[4]
La maxim populoza urbo di la lando esas Bamako. Altra importanta urbi esas Sikasso e Ségou.
Kulturo
[redaktar | redaktar fonto]
Mali havas granda diverseso kulturala. La maxim multa habitanti uzas koloroza habitanti uzas koloroza robi, nomizita boubous, qui ank uzesas en altra west-Afrikana landi. Dansi facesas inter grupi di amiki, e dum tradicionala ceremonii on dansas uzanta maskili.
La muziko di Mali esas diversa e posedas multa jenri. Exempli pri influanta muzikisti Maliana esas Toumani Diabaté e Mamadou Diabaté, notora pleisti dil kord-instrumento kora; la gitaristo Ali Farka Touré, qua fuzas tradicionala muziko de Mali kun blues; la grupi muzikala tuareg Tinariwen e Tamikrest; e mult artisti afropop, exemple Salif Keïta, la dueto Amadou & Mariam, Oumou Sangaré e Habib Koité.
Malgre ke la literaturo di Mali esas min konocata kam lua muziko, la lando esabas importanta kulturala centro che Afrika. Lua tradicionala literaturo transmisesas orale dal jali, naraceri qui rakontas memore anciena naraci e legendi. Amadou Hampâté Bâ (1900 o 1901-1991) rekolektis e skribis multa ek ta anciena orala rakonti. En 1968, Yambo Ouologuem ganis la literaturala Premio Renaudot, ma pose akusesis pro plajio. Altra importanta skriptisti esas Baba Traoré, Modibo Sounkalo Keita, Massa Makan Diabaté, Moussa Konaté, e Fily Dabo Sissoko.
Futbalo esas la maxim populara sporto en Mali. Til nun, lua nacionala futbalo-esquado nulatempe partoprenis la Mondala Kupo di Futbalo, tamen ol klasifikesis por partoprenor che la Mondala Kupo di Futbalo 2022. Til nun, la lando partoprenis okfoye en la Kupo di Nacioni Afrikana, ed unfoye en l'Olimpiala Ludi, en 2004.
Altra populara sporto esas basketbalo. Mali partoprenis 13 foyi che Olimpiala Ludi, unesmafoye en 1964.
Referi
[redaktar | redaktar fonto]
- ↑ 1,0 1,1 Mali country profile Publikigita da Federal Research Division. Dato di publikigo: 2005. Idiomo: Angla.
- ↑ 2,0 2,1 http://lcweb2.loc.gov/frd/cs/profiles/Mali.pdf
- ↑ Democracy Index 2018: Me Too? - Publikigita da The Economist Intelligence Unit. Dato di publikigo: 8ma di januaro 2019. URL vidita ye 13ma di januaro 2019.
- ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 Mali - The World Factbook - Publikigita da CIA. URL vidita ye 3ma di novembro 2023. Idiomo: Angla.
Extera ligili
[redaktar | redaktar fonto]- guvernerio di Mali en Franca linguo.
| Nedependanta stati en Afrika |
| Aljeria | Angola | Benin | Botswana | Burkina Faso | Burundi | Centrafrika | Chad | Demokratial Republiko Kongo | Djibuti | Egiptia | Equatorala Guinea | Eritrea | Eswatini | Etiopia | Gabon | Gambia | Ghana | Guinea | Guinea Bisau | Ivora Rivo | Kabo Verda | Kamerun | Kenia | Komori | Kongo | Lesotho | Liberia | Libia | Madagaskar | Malawi | Mali | Maroko | Maurico | Mauritania | Mozambik | Namibia | Nigeria | Nijer | Ruanda | San-Tome e Principe | Senegal | Sierra Leone | Seycheli | Somalia | Sudafrika | Sudan | Sud-Sudan | Tanzania | Tunizia | Togo | Uganda | Zambia | Zimbabwe |
| Nesuverena teritorii |
| Ceuta | Kanarii | Madeira | Melilla | Ocidental Sahara | Mayotte | Reunion | Sokotra |
| Nedependo ne agnoskata |
| Somalilando | Puntlando |