Gabon
| Gabon | ||
| République Gabonaise | ||
|
| |
| Standardo di Gabon | Blazono di Gabon | |
| Nacionala himno: | ||
| La Concorde | ||
| ||
Urbi:
| ||
| Chefurbo: | Libreville | |
| · Habitanti: | 703 904 (2013) | |
| Precipua urbo: | Libreville | |
Lingui:
| ||
| Oficala lingui: | Franca | |
| Tipo: | Republiko | |
| · Prezidanto: | Brice Oligui | |
| · Chefa ministro: | Raymond Ndong Sima | |
Surfaco: (76ma maxim granda)
| ||
| · Totala: | 267 745 km² | |
| · Aquo: | 3,76 % | |
Habitanti: (146ma maxim granda)
| ||
| · Totala: | 2 397 368[1] (2023) | |
| · Denseso di habitantaro: | 7,9 hab./km² | |
Plusa informi:
| ||
| Valuto: | Franko CFA di Central Afrika | |
| Veho-latero: | dextre | |
| ISO: | GA
| |
GAB
| ||
266
| ||
| Reto-domeno: | .ga | |
Gabon esas lando jacanta en central Afrika. Ol havas kom vicini Equatorala Guinea nord-weste, Kamerun norde, e Republiko Kongo este e sude. Weste, jacas Atlantiko.
Bazala fakti pri Gabon.
Historio
[redaktar | redaktar fonto]| Precipua artiklo: Historio di Gabon |
L'unesma habitanti di la nuna Gabon esis pigmei, e pose populi bantua. Portugalani esis l'unesma Europani qui arivis ibe, dum la 15ma yarcento. Lor la litoro di la regiono kontrolesis dal rejio Loango. La nomo "Gabon" originis de Portugalana vorto gabão, signifikante "mantelo", qua esas aproxime la formo dil estuario dil fluvio Komo proxim Libreville.
_-_Geographicus_-_Guinea-ogilby-1670.jpg)
Francia asumis la stando di protektero di la regiono kande signatis pakti kun lokala chefi en 1839 ed en 1841. Franca explorero Pierre Savorgnan de Brazza arivis en la regiono en 1875 e fondis Franceville. En 1885 Francia oficale okupis la teritorio, ma fakte komencis administrar ol erste en 1903.
En 1910 Gabon unionesis ad altra tri teritorii por formacar Franca Equatoral Afrika. En 1922 lunesma politikala partiso di Gabon, Jeunesse Gabonais, fondesis. Dum la duesma mondomilito, Federiti okupis Gabon, por revokar lora administrado favorebla al rejimo di Vichy.
Gabon nedependanteskis de Francia en 1960. Pos la nedependo existis du partisi: Bloc Democratique Gabonais - BDG - komandita dal prezidanto Léon M'ba, ed Union Democratique et Sociale Gabonaise - UDSG - komandita da Jean-Hilaire Aubame, qua divenis Ministro por exteral aferi di la lando. Léon M'ba elektesis prezidanto ed asumis la povo en 1961, kun Omar Bongo Ondimba kom vice-prezidanto.
Pos ke M'ba asumis la povo ilu interdiktis jurnalaro e proskriptis politikala protesti. Kande ilu dissolvis la parlamento en 1964 por institucar guvernerio kun singla partiso, militisti probis ekpulsar lu per stato-stroko, ma pos 24 hori Franca trupi di parafalisti sendesis a Gabon por restitucar la povo a M'ba. Malgre internaciona kondamno, Franci restis proxim la chef-urbo por suportar M'ba. Kande M'ba mortis en 1967 Omar Bongo asumis la povo, e guvernis til lua morto ye la 8ma di junio 2009. Lua filiulo, Ali Bongo Ondimba, asumis povo ye la 16ma di oktobro sam yaro.[2] Ilu rielektesis en 2016, en elekti koruptita per multa neregulozaji, violaco di homala yuri, aresti e violento pos-elekto.
Pos kontroversa rielekto di Ali Bongo Ondimba en agosto 2023, grupo di militisti donis stato-stroko, revokis lu ed instalis transito-guvernerio.
Politiko
[redaktar | redaktar fonto]
Segun la konstituco di 1961, modifikita en 1975, 1991 e 2003, Gabon esas prezidantala republiko. La prezidanto esas ambe chefo di stato e chefo di guvernerio. Lu elektesas direte dal populo por 7-yara periodo. La prezidanto povas nominar e revokar la chefa ministro, qua esas nur la chefo dil ministraro.
La parlamento havas 2 chambri. La Nacional Asemblitaro (Assemblée Nationale) havas 143 membri, elektesas dal populo por 5-yara periodo en lokala distrikti,[1] e la cetera 9 selektesas dal prezidanto. La Senato (Sénat) havas 102 membri,[3] qui elektesas da lokala e departamentala konsilisti. Omna civitani evanta 18 yari o pluse darfas votar.
La Supera Korto esas la maxim alta instanco de judiciala povo, e subdividesas en 4 faki - kasaco-korto, administrala korto, konstitucala korto e chambro di konti.[1] Ank existas apelo-korti, Korto pri la sekureso dil stato, militala korti e lokala korti. La legaro di Gabon mixas influi de Franca legaro e de lokala kustumi.
Gabon subdividesas en 9 provinci: Estuaire, Haut-Ogooue, Moyen-Ogooue, Ngounie, Nyanga, Ogooue-Ivindo, Ogooue-Lolo, Ogooue-Maritime, e Woleu-Ntem.
Geografio
[redaktar | redaktar fonto]
Havanta 267 745 km², la tota surfaco di Gabon esas poke min granda kam olta di Kolorado. Equatoro trairas lua teritorio. L'Equatorala foresto kovras 81% de lua surfaco. La cetera 19% uzesas da agrokultivo ed edukado.[1] En 2002, Omar Bongo Ondimba selektis cirkume 10% de la teritorio di la lando por prezervar en nacionala parki. Nun existas 62 protektita arei en la lando.
La lando povas dividesar en tri regioni. La rivala planajo komencas en la litoro ed iras de 30 km til 200 km doplande, e kontenas parceli di la manglieri de central Afrika. En la regioni montoza (Crystal Mountains nord-este de Libreville, la monti Chaillu centre de la lando, e la monti Ikondou) naskas multa fluvii e riveri, e ca zono kovresas da boski. Existas regiono kovrata da savano este de la lando.
La dominacanta klimato esas Equatorala, kun intensa pluvi. La pluvo-quanto en Libreville superiras 2540 mm omnayare. Norde, an la litoro, la pluvo-quanto atingas 3810 mm omnayare.
La maxim longa fluvio di la lando esas Ogooué, longa de 1.200 km. Lua maxim alta monto esas Monto Iboundji, kun 1.575 metri di altitudo. La lando havas 885 kilometri di litoro.[1]
Ekonomio
[redaktar | redaktar fonto]| Precipua artiklo: Ekonomio di Gabon |
Petrolo esas la maxim importanta produkturo por l'ekonomio di Gabon. La lando esas un ek la maxim prosperoza de sub-Saharana Afrika.
Demografio
[redaktar | redaktar fonto]
Segun statistiki de The World Factbook por 2023, Gabon havis 2 397 368 habitanti[1]. La maxim multa (80,1%) naskis en Gabon (di qui 23,2% esis Fang, 18,9% esis Shira-Punu/Vili, 11,3% esis Nzabi-Duma, 6,9% esis Mbede-Teke, 5% esis Myene, 4,9% esis Kota-Kele, 2,1% esis Okande-Tsogo, 3% esis pigmei e 7% apartenis ad altra etnii, segun statistiki de 2012). Kamerunani esas 4,6%, 2,4% naskis en Mali, 2,1% esas Beninani, 1,6% aquiris Gabonana civitaneso, 1,6% esas Togoani, 1,1% esas Senegalani, e 5% havas altra nacionesi.[1]
L'oficala linguo di la lando esas la Franca. Lokala lingui Fang, Myene, Nzebi, Bapounou/Eschira e Bandjabi anke parolesas[1].
La religio kun maxim granda nombro di adepti esas katolikismo: 42,3% de la habitantaro. Protestanti esis 12,3%, altra kristani 27,4%, Mohamedani esis 9,8%, animisti 0,6%, altra religii esis 0,5%, e 7,1% ne deklaris religio, segun statistiki de 2012.[1]
La maxim populoza urbo esas la chefurbo, Libreville. Altra importanta urbi esas Port Gentil e Franceville.
Kulturo
[redaktar | redaktar fonto]
La folkloro e mitologio di Gabon esas richa, e lua rakonti transmisesas orale de generaciono a generaciono, nome inter la populi Fang e Nzebe. Nun, tale-nomizita raconteurs esforcas pri durar ca tradiciono. La tradicionala maskili del etnii Fang e Kota, qui uzesas en multa okazioni, exemple funeri, ank esas importanta parto di lua folkloro.
Quale altra Afrikana landi, til recente la tradicioni di la lando transmisesis precipue parole. La lingui skribita, nome la Franca, uzesis nur por administrado o por religiala od ekonomiala finalesi. Dum la fino dil 19ma e komenco dil 20ma yarcenti aparis l'unesma jurnali en la teritorio, exemple L'Echo gabonais, en 1904. To posibligis a kelk individui expresar lia idei. Tamen, l'unesma exempleri pri Gabonana literaturo aparis erste dum la yari 1950a, komence poezii. Exempli pri poeti de ca epoko esis Ndouna Depenaud e Wisi Magangue-Ma-Mbuju. Yen exempli pri importanta autori di romani ed altra jenri: Jean-Baptiste Abessolo, Chantal Magalie Mbazo'o-Kassa e Vincent de Paul Nyonda.
La muziko di Gabon esas poke konocata kompare olta di Demokratial Republiko Kongo e Kamerun. Patience Dabany ed Annie-Flore Batchiellilys esas la maxim konocata kantistini e muzikistini de la lando. Rumba, Makossa, Soukous e hip hop esas la maxim populara jenri.
La guvernerio esas proprietanto di brodkasto-kompanio Radio-Diffusion Télévision Gabonaise, qua brodkastas en la Franca ed en regionala lingui.
La sporto maxim populara en la lando esas futbalo. La nacionala esquado pri futbalo reprezentas la lando en internaciona konkursi depos 1962. Basketbalo esas altra populara sporto. En London, 2012, Gabon ganis lua unesma Olimpiala medalio: arjenta, pri taekwondo.
Referi
[redaktar | redaktar fonto]- ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 1,5 1,6 1,7 1,8 Gabon - The World Factbook - Publikigita da CIA. URL vidita ye 7ma di septembro 2023. Idiomo: Angla.
- ↑ Background note:Gabon US Dept. of State
- ↑ Gabon : le sénat - Publikigita da senat.fr. Idiomo: Franca.
| Nedependanta stati en Afrika |
| Aljeria | Angola | Benin | Botswana | Burkina Faso | Burundi | Centrafrika | Chad | Demokratial Republiko Kongo | Djibuti | Egiptia | Equatorala Guinea | Eritrea | Eswatini | Etiopia | Gabon | Gambia | Ghana | Guinea | Guinea Bisau | Ivora Rivo | Kabo Verda | Kamerun | Kenia | Komori | Kongo | Lesotho | Liberia | Libia | Madagaskar | Malawi | Mali | Maroko | Maurico | Mauritania | Mozambik | Namibia | Nigeria | Nijer | Ruanda | San-Tome e Principe | Senegal | Sierra Leone | Seycheli | Somalia | Sudafrika | Sudan | Sud-Sudan | Tanzania | Tunizia | Togo | Uganda | Zambia | Zimbabwe |
| Nesuverena teritorii |
| Ceuta | Kanarii | Madeira | Melilla | Ocidental Sahara | Mayotte | Reunion | Sokotra |
| Nedependo ne agnoskata |
| Somalilando | Puntlando |