Ένστικτο

Το ένστικτο είναι η εγγενής τάση ή ορμή ενός ζωντανού οργανισμού προς την κατεύθυνση συγκεκριμένων συμπεριφορών ή αντιδράσεων, υπό συνθήκες. Αυτή η τάση προϋπάρχει της μνήμης που προκύπτει από τη μάθηση, και παραμένει αναλλοίωτο χαρακτηριστικό ενός βιολογικού είδους.

Βάσει του συγκεκριμένου ορισμού διαμορφώνεται η θεωρία των ενστίκτων, που τονίζει το βιολογικά καθορισμένο θεμέλιο της συμπεριφοράς ενός οργανισμού απέναντι σε συγκεκριμένα στοιχεία του περιβάλλοντός του. Η θεωρία των ενστίκτων στην ψυχανάλυση ασχολείται με την κατάργηση ή τροποποίηση ερεθισμάτων που διεγείρουν συγκεκριμένες παρορμήσεις, ενώ στην ηθολογία αναφέρεται σε άκαμπτα στερεότυπα σχήματα συμπεριφοράς και τις συνεπακόλουθες ενέργειες, χαρακτηριστικές πολλών βιολογικών ειδών.

Ορισμοί του ενστίκτου

Όσον αφορά τα ένστικτα, αρχικά επικρατούσε η άποψη της κυριαρχίας των ενστίκτων στη συμπεριφορά του ανθρώπου. Πιο συγκεκριμένα, ο Άγγλος φιλόσοφος Τόμας Χομπς χαρακτήρισε τον άνθρωπο ως «homini lupus» («homo homini lupus est» = «o άνθρωπος για τον άνθρωπο λύκος είναι»), πιστεύοντας δηλαδή ότι είναι από τη φύση του ένα σκληρό και κακό ζώο, χωρίς συμπόνια για τον συνάνθρωπό του. Αντιθέτως, ο Γάλλος φιλόσοφος Ζαν Ζακ Ρουσσώ θεώρησε ότι ο άνθρωπος είναι από τη φύση του αγνός και καλός.
Η θεωρία του Δαρβίνου, με βάση την οποία εξήγαγε αργότερα ο Σίγκμουντ Φρόυντ τη θεωρία των ενστίκτων, βασίζεται στην αρχή της φυσικής υπεροχής. Δηλαδή οι αλλαγές του περιβάλλοντος προκαλούν στο ζώο την ανάγκη καινούριων τρόπων προσαρμογής σε αυτό, ώστε να επιβιώσει. Έτσι κατέληξε στο συμπέρασμα ότι οι ικανότεροι κυριαρχούν. Τελικά ο Δαρβίνος θεώρησε ότι δεν υπάρχουν ουσιαστικές διαφορές μεταξύ των ζώων και των ανθρώπων. Σύμφωνα με αυτόν, ο άνθρωπος εξελίσσεται στο ανώτατο όριο της ζωικής κυριαρχίας, χρησιμοποιεί όμως τις ίδιες μορφές προσαρμογής στις απαιτήσεις του περιβάλλοντος όπως και τα ζώα.

Θεωρία του Φρόυτντ

Ο Φρόιντ, επηρεασμένος από το έργο του Δαρβίνου, υιοθέτησε μεταξύ άλλων και την ιδέα της συνέχειας μεταξύ των ζώων και των ανθρώπων. Ο άνθρωπος, όπως και τα ζώα, δρα με βάση τα ένστικτα. Στον άνθρωπο τα ένστικτα περιέχονται στο «αυτό» (id), το μέρος της προσωπικότητας το οποίο αφορά στις ασυνείδητες λειτουργίες του ανθρώπου.
Άρα η κινητήρια δύναμη στον άνθρωπο είναι οι ορμές, που τον ωθούν να ικανοποιήσει τις βιολογικές του ανάγκες, δηλαδή τα ένστικτα του ανθρώπου που δρουν ασυνείδητα. Ακόμη ο Φρόιντ εισήγαγε την έννοια της «ψυχικής ενέργειας», μιας μόνιμης πηγής ενέργειας που υπάρχει στον άνθρωπο και στην οποία βασίζεται η θεωρία των ενστίκτων.

Ο Φρόιντ τελικά υποθέτει την ύπαρξη δύο ενστίκτων στον άνθρωπο, του «έρωτα» και του «θανάτου». Τα ένστικτα αυτά, εφαρμοζόμενα από την ψυχική ενέργεια που αποτελεί μία μόνιμη πηγή δύναμης, είναι αναγκαίο να εκτονωθούν. Την διαδικασία της εκτόνωσης ονόμασε «κάθαρση». Αφορά στο φαινόμενο της ψυχικής και σωματικής εξαντλήσεως που παρουσιάζεται όταν το άτομο εκφράζει τις απαγορευμένες και καταπιεσμένες ορμές του. Μία αρχή της ψυχαναλυτικής θεραπείας είναι ότι η κάθαρση φέρνει μόνο προσωρινή ανακούφιση (επειδή οι ορμές δεν έχουν βρει ικανοποιητικό μηχανισμό άμυνας). Άρα ένας στόχος της ψυχαναλυτικής θεραπείας να βοηθήσει το άτομο να βρει πιο ρεαλιστικούς στόχους για να εκφράσει τα ένστικτά του.

Προτεινόμενη βιβλιογραφία

• Λαζαράκη,Νότα: «`Ενστικτο, μιμητισμός και γνώση», Περισκόπιο της Επιστήμης, τεύχος 204 (Μάρτιος 1997), σελ. 55
• Χουντουμάδη Αν. - Πατεράκη Λ., Σύντομο ερμηνευτικό Λεξικό ψυχολογικών όρων, εκδ. «Δωδώνη», Αθήνα 1989