Location via proxy:   [ UP ]  
[Report a bug]   [Manage cookies]                
0% encontró este documento útil (0 votos)
12 vistas49 páginas

5

Descargar como pdf o txt
Descargar como pdf o txt
Descargar como pdf o txt
Está en la página 1/ 49

SEQ’E MITAY. (LA DECLINACIÓN).

Seq’e mitayqa, hunt’a rimaypa t’aqankunaq


qatiqatilla seq’enchakuyninmi, ichaqa sapanka
rimaykuna chaninchakuspa allinta unanchanan rayku,
kasqanman hina.
Runa simipiqa soqta mitaqkunawanmi chaninchakun
kaykunan kanku:
SUTINCHACHIKUQ. (nominativo)
QAQE. (genitivo)
QOYKACHIQ. (Dativo)
CH’ATAKUQ. (acusativo)
WAQYAQ OTAQ WAKHAQ. (Vocativo)
SUT’INCHAQPUWAN. (Ablativo).
• SUTINCHACHIKUQ. NOMINATIVO.
• “Sutinchachikuq” rimayqa “suti” saphi hina
rimaymantaraqmi hamushan, ichaqa
seq’ekunawan yapakuspallanmi t’ikrakun tawa
kutita.
• Etimológicamente “sutinchachikuq” es derivado
de la palabra “suti” y que mediante el uso de
sufijos sufre 4 modificaciones veamos.
• Suti sustantivo o nombre.
• Sutinchay nombrar (verbo).
• Sutinchachiy hacer nombrar (verbo).
• Sutinchachikuy hacerse nombrar (verbo).
• Sutinchachikuq el que se hace nombrar
(participo pasivo del verbo “sutinchachikuy).
• Qhawarisunchis:
• Suti. Suti.
• Sutinchay. Simichaq.
• Sutinchachiy. Simichaq.
• Sutinchachikuy. Simichaq.
• Sutinchachikuq Suti chaninchaq hina simichaq.
• Sutinchachikuqqa unanchan pimantan imamantan
rimakun hunt’a rimay ukhupi.
• El nominativo indica de quién o de qué se está
hablando dentro de la oración gramatical.
• runakunamanta tapukuqtinmi.
• (¿pi? = ¿Quién?) Cuando se trata de preguntar por
personas
• Kay tapukuy rimaykunaq qhepanmanmi
yapapakuq seq’ekunawan rimakun n, s taq,
raq. Hoqkunapuwan kasqanman hina.
• Para realizar las preguntas, se pospone los
morfemas especiales n, s, taq, raq. Según sea
los casos en que se desee enfatizar
• (Ima = ¿Qué?). Cuando se trata de animales y
cosas.
• Imaymanakunamanta uywakunamanta
tapukuqtinmi.
• Taytay munawan. Mi padre me quiere.
• ¿Pin munawan? Taytay. ¿Quién me quiere? Mi
padre.
• Pimantan rimashanchis? De quién estamos
hablando,
• Taytaymanta. De mi padre.
• Chay hinaqa “taytay” rimaymi runachasqa.
• Consiguientemente “taytay = mi papá” es el
sujeto de la oración.
• Churiy papata tarpun Mi hijo siembra la papa.
• ¿Pin papata tarpun? ¿Quién siembra la papa?
• Churiy. Mi hijo.
• Pin mikhunata hoqarishan.
• Iman chay mihuna p’ukupi kasqa.
• Ima uywakunan
kaykyna

• Kay q’achutan mihunku.


• Kay amidoacidokunan tarikun qowe aychapi.
• Kay q’omer
• q’achutan qokun
• qowekunapaqqa.

• Pikunan q’achuta rutushanku


• Atoq wallpata mikhushan. El zorro está comiendo la gallina.
• Imataq wallpata mikhushan? ¿Qué está comiendo la
gallina?
• Atoqmi. El zorro.
• Imamantan rimashanchis? ¿De qué estamos hablando?
Atoqmantan. Del Zorro.
• Chay hinaqa “atoq” Rimaymi runachasqa.
• Luego, la palabra atoq = zorro es el sujeto.
• Saraqa parwashanñan el maíz ya está floreciendo.
• Iman parwashanña? ¿Qué cosa esta floreciendo?
• Saran. El maíz.
• Imamantataq rimashanchisri? ¿De qué estamos hablando?
Saramantan. Del maíz.
• Chay hinaqa “sara” rimaymi runachasqa.
• Luego, la palabra “sara = maíz) es el sujeto.
• Khaynatan sara wiñan pachamamanchispi.
• Añakallaw sumaqma qholla choqlloqa kasqa.
• Kaymi saraq parwankuna
• Munay saraq wiñaynin.
• Wayqeymi yana qochaq patanpi purisharan. (mi
hermano estaba caminando al borde de la laguna
negra)
• Pin yana qochaq patanpi purisharan? ¿Quién estaba
caminando al borde de la laguna negra?
• Wayqeymi. Mi hermano.
• Willka mayun t’alayaña chayarqamushasqa.
• El río Vilcanota estaba llegando sumamente turbio
• Iman t’alayaña chayarqamushasqa? Qué estaba
llagando sumamente turbio?
• Willka mayu. (RIO SAGRADO) El río Vilcanota.
• SANKHU = Mezcla de harinas tostadas y pulverizadas lo
cual se hace vaporizar con hiervas aromáticas y miel de
abejas. Ñukñu, runtu chhoqchi
• QAQE GENITIVO.
• Genitivo significa propiedad o pertenencia.
• Piqpa imakunapas kasqantan riman.
• Se declina el genitivo agregando lo morfemas “q” o “pa”,
• Qaqepi seq’emitanapaqqa, rimaypa qhepanman churakun kay “q”
“pa” seq’ekunata.
• Cuando la palabra termina en vocal se agrega el sufijo “q”
• Hanllallipi rimay tukukuqtin “q” seq’eta yapakun.
• Cuando la palabra termina en consonante se agrega el sufijo “pa”.
• Kunkawakipi rimay tukukuqtintaqmi “pa” seq’eta yapakun.
• Dentro de la oración gramatical responde a las preguntas.
• Hunt’a rimay ukhupi tapukuykunata kutichin.
• ¿De quién? Para personas.
• ¿Pi piqpa?, runakunapaq.
• ¿De qué? o ¿De qué cosa? Para animales y cosas.
• Imaq? Imaqpa? Uywakunapaq imaymanakunapaqpas.
Alfabeto quechua (seqellunpakuna)
5 vocales ( pisqa, hanllallikuna).
A, E, I, O, U.
26 consonantes ( iskaychunka soqtayuq kunkawakikuna)
Ch, k, p, q, t. ( pisqa consonantes simples)
Chh, kh, ph, qh, th. ( pisqa consonantes expiradas)
Ch’, k’, p’, t’, q’, . ( pisqa consonantes reforzadas y
glotalizada)
S, sh, h, m, n, ñ, l, ll, r, w, y ( chunka
hukniyoqkunkawakikuna consonantes simples)
F, j( 2 consonantes reemplazados)
Seqellunpakuna = 5+ 15+ 11+= 31 (kinsa chunka kinsayuq
seqellunpakuna.
• Qhawarichiykuna.
• Payqa Juanpa taytanmi. El es padre de Juan.
• Piqpa taytantaq? ¿Padre de quién?
• Juanpa taytan De Juan.
• yana wakaq uñanta Qatimuy.
• Arrea la cría de la vaca negra.
• Imaq uñantan qatimunki? Yana wakaq uñantan?
• ¿A la cría de quién arrearas? ¿De la vaca negra?
• Ama wikch’uychu duraznoq rurunta, no botes la
pepa del durazno.
• Imaq rurunta ama wikch’unkichu? Duraznoq
rurunta ¿La pepa de qué no botaras? Del
durazno.
• Cuando se trata de declinar el genitivo en plural,
se agrega el sufijo “kuna-q” y “kuna-qpa”.
• Qanqa aqeypa hawayninmi kanki.
• Piqpa? hawayninmi qanqa. KanKi.
• Aqeypa,
• Michimuychis llapan ch’unpi ch’ipukunaq
uñankunata.
• Imakunaq? uñankunatan michimunkichis.
• Ch’unpi ch’ípukunaq uñankunata,
• Wasiykunaq perqanankupaqqa q’omer ch’ila
rumikunata huñumuychis.
• Ima? rumikunatan huñumunkichis.
• q’omer ch’iIla rumikunatan
Allin kurkuychis qhali kananpaqqa qhaqoruychis kay
qorakunaq rap’inkunata.
• Pillipilli, suyt’u muyqayaq, q’eto q’eto, yawar ch’onqa,
chaykunatan huñumuna qhatata purispa
maskhamunanchis orqokunapi.
• Ima? Qhali kananpaqmi qhaqorunkichis chay
qorakunata.
• Kurkunchis qhali kanapaq.
• Ima? Qorakunaq rap’inkunatan/raphi qhaqorusunchis?
• pillipilli, suyt’u moyqayaq, q’eto q’etu, yawar ch’onqa,
chaykunatan huñumusunchis.
• Maymantan? Makhaspa huñumusunchis?
• qhatamanta purispa

• QOYKACHIQ DATIVO.
• Etimológicamente la palabra dativo se deriva de la
palabra dar y que mediante el uso de sufijos sufre 3
modificaciones:
• Qoykachikuq rimayqa “qoy” rimaykunamantaraqmi
paqarimun, ichaqa seq’ekunawan chupachakuspalla,
kaymán hinataq kinsa kutitaraqmi t’ikrakun.
• Qoy = simichaq. Dar (verbo).
• Qoykachiy = simichaq. Hacer dar (verbo).
• Qoykachikuy = kikillanpaq unanchakun simichaq.
Hacerse dar (verbo cuasireflejo)
• Para declinar en el caso gramatical dativo, se pospone
los sufijos “paq = para” o “man = a”.
• Qoykachikuqpi seq’emitanapaqqa, “paq” “man”
seq’ekunatan rimaykunaq qhepanman yapakun.
• Qhawarichiykuna.
• Juanpaq chay t’antata apay.
• Lleva ese pan para Juan.
• Pipaqmi apanqa chay t’antata?
• ¿Para quién llevará ese pan?
• Juanpaqmi.
• Para Juan.
• Chay mikhunata taytaykiman qaray.
• sírvale esa comida a tu padre
• Pimanmi qaranki chay mikhunata?
• ¿A quién le servirás esa comida?
• Taytayman. A mi padre.
• Kay aqhaqa llank’aqpaqmi.
• Esta chicha es para el trabajador.
• Pipaqmi kay aqhari?
• ¿Para quién es está chicha?
• Llank’aqpaqmi. Para el trabajador.
• Panaymi herqenkunapaq ñukñuta ch’awan.
• Pin ñukñuta ch’awashan.

• Khaynan kay ñukñuqa chakrakunapi q’omer


q’achuta wakakuna mihuktinkuqa.
• Noqaman haywaway chay ñukñuta
• CH’ATAKUQ ACUSATIVO.
“Ch’atakuq” rimayqa “ch’ata” suti chaninchaqmantan
paqarimun, ichaqa seq’ekunawan chupanchakuspallanmi
kinsa kutita t’ikrakun.
• Etimológicamente “acusativo” es derivada del adjetivo
ch’ata“acusador =, acusete, delator”, y que mediante el uso
de sufijos sufre tres modificaciones.
• Ch’atay = unir, ligar, acusar, delatar (verbo).
• Ch’atakuy = unirse ligarse, acusarse, delatarse, (verbo).
• Ch’atakuq =, el que se une, el que se liga, el que se acusa,
o el que se delata) participo pasivo del verbo chat’akuy.
• Ch’atakuypi seq’emitanapaqqa sapa rimaypa qhepanmanmi
“ta” seq’eta churana.
• Para formar o expresar en el caso gramatical acusativo, se
agrega el sufijo (“ta = a, la, al, los/as, el ”)
• Qhawarichiykuna.
• Taytaykiman mikhunata qoy.
• Dale la comida a tu padre.
• Imatan qonki taykiman?
• ¿Qué cosa le darás a tu padre?
• Mikhunata. La comida
• Qatimuy yana wakaq uñanta?
• Arrea a la cría de la vaca negra.
• Imatan qatimunki? ¿Qué arreabas?
• Yana wakaq uñanta. La cría de la vaca negra.
• Panay t’antata apamuy, hermana trae el pan.
• Imatan apamunki? ¿Qué traerás?
• T’antata. El pan.
• Khaynatan Ñukñu k’urpataqa ruwakun.

• Imaynata
ruwakun
• WAQYAQ OTAQ WAHAQ VOCATIVO.
• “waqyaq otaq Wahaq” wahaq, rimaymantan
huñun, ichaqa suti chaninchaq hina ruwaq
simachaqmi, chaymi suti chaninchaq hina otaq
suti hina purin hunt’a rimay ukhupi. Chay hinaqa
kikin sutinpas nisqan hina sutimanta
waqyanapaqmi, ichaqa allin kallpawanpunin.
• Etimológicamente la “waqyaq” se deriva de la
palabra “waqyaq = llamar” conjugando en un
participio activo que cumple la función del
adjetivo o sustantivo y en este caso cumple la
función del sustantivo. Waqyaq o wahaq
traducido al español significa: el que llama o el
que invoca.
• Allin rimaykunapaqmi, sutinmanta mancharisqa
waqyanapaq, ichaqa, kusikuq hina, kamachiq
hina, mañakuq hina, hinaspapas
mancharikuymanta, nanachikuyta, llakikuymanta,
khuyapayakuymanta, kusikuymanta, mancharisqa
hina tapukuymanta, phiñakuymanta, manchasqa
tapukunapaq, hoqkunamanta rimanapaqmi.
• El vocativo expresa un estado anímico especial
de: alegría, orden, mandato, súplica, admiración,
susto dolor, tristeza, o pena, compasión, triunfo,
competencia o rivalidad, amargura, llamada de
atención, así mismo sirve para preguntar con el
signo de admiración.
• Apukunamantan mañakushanku pachamamapi
allin parananpaqqa. Chhaynatan saminchakun
awkikunamanta allin kallpawan waharikuspa.
• Khaytan apanku apu mama Simona orqoq
mukukunkama pacha mamaq
saminchayninkunata

• Qan yachankichu llaqtaykipi pachamaman
saminchasqankuta.
• Imakunatan churanku chay saminchayman?
• Pin apukumananta awkikunamanta allinta
wahariskuspa saminchan pachamataqa?
• Chay saminchayman ima aqhawanmi
t’inkanku otaq haywaykunku
pachamamaman?
• Chhaynata samincharispa imaynan tarikunchis
llapan ayllunchis?
• Ima killapin saminchakun pachamamataqa?
• Mama Simona orqomanmi waharikuq
wachuchakusparaq rinku llaqtamasinchiskuna
pachamamamanta allin kawsayninkuq kananpaq.
• Qhawarichiykuna.
• Kawsachun qosqo! ¡Viva el Cusco! (Alegría).
• Haylli Qosqo! ¡Viva el Cusco! (Triunfo).
• Umayta! ¡Mi cabeza! (se esta declinando en acusativo).
• Umaypi! ¡En mi cabeza!
• KAMACHI: ORDEN.
• Juancha llank’ay! ¡Juanito trabaja!
• Yaw llank’ay yari! ¡Oye tienes que trabajar!
• Yawkuna uyariwaychis allinta! ¡Oigan escúchenme bien!
• Juancha! ¡Chay atoqta hap’imuy! ¡juanito! ¡atrapa ese zorro!
WAQYA LLAMADA.
• Taytay hamuy! ¡Padre ven!
• Taytaaaaay! ¡Padreeeee!
• Juliuchaaaa! ¡Juliiiiitooo!
• UTIRAYAY ADMIRACIÓN.
• Juliocha! ¡Julito!
• SINCHI MANCHARISQA. DESESPERACIÓN.
• Mamallay mama! kunanri imatan ruwasaq?
• ¡Madre mía!, ¡madre!, y ahora, ¿qué haré?
• Mamallay mama! ¿imatacha ruwasaq?
• ¡Madre mía madre! ¿Que haré todavía?
• MANCHARISQA HINA TAPUKUY. PREGUNTA CON
ADMIRACION.
• Juanchari! ¡Y juanito!
• Antuchari! Maypin? ¡Y tonito! ¿Dónde está?
• Saqra! Imamanmi hamuranki?! ¡Diablos! ¿A que
viniste?
• NANACHIKUY QUEJIDO DE DOLOR.
• ¡Ay! Umachallay! ¡Ay! ¡Mi cabecita!
• Puma hamuqtinmi erqeqa mancharisqa hap’in
uywachantaqa!

• Erqecha mancharisqa hap’ishan paqochanta!


• Antinchispin manachaninta munakuspa
qhawanku kay uywakunataqa.
• Hamuychis usqhaypaq chay puman
muyumushan!
• SUT’INCHAQ. ABLATIVO
• Sut’ichaq rimayqa, “sut’i” saphi hina rimaymantaraqmi
hamushan, ichaqa seq’ekunawan yapakuspallanmi t’ikrakun
kinsa kutita.
• Etimológicamente “sut’ichaq” es derivado de la palabra
“sut’i = claro, visible, evidente, iluminado, diáfano” y
mediante el uso de sufijos se modifica 3 veces veamos:
• Sut’i = claro, visible, evidente, iluminado, diáfano (son
adjetivos).
• Sut’ichay = aclarar, evidenciar, visibilizar, iluminar, (son
verbos).
• Sut’ichaq = aclarador, evidenciador, visibilizador,
iluminador, (son participo activo del verbo sut’ichay).
• Hunt’a rimaypa imayna tarikusqanta sut’ichaqmi, kay
tapukuykunatan kutichin,
• Es complemento circunstancial de la oración y responde a
las preguntas.
maypi? ¿Donde?,
hayk’aq? ¿cuándo?
hayk’a? ¿cuánto?
imayna? ¿cómo?
imanasqa? ¿otaq imanaqtin? Ima rayku? ¿por
qué?,
piwan? otaq imawan? ¿con quién? ¿con qué?
imamanta? ¿de que? o ¿acerca de qué?
imawan?, ¿otaq imapi? ¿sobre qué? ¿con qué?,
imapaq? ¿para qué?
hayk’an? ¿cuanto cuesta?
Imapi? ¿en qué?,
hoqkunapuwan.etc.
• Qhawarichiykuna.
• Ch’uya unu maypi tarikun ukyanapaq?
• Hayk’aq hamunki ch’uya unu ukyaq?
• Hayk’a p’uyñupin ch’uya unuta apanki?
• Imayna kasqa chay q’ello aqha ukyanapaq?
• Imanaqtin q’ello aqhata munanki ukyayta?
• Imawan munanki q’ello aqhata ukyayta?
• Qaniwawanmi munani.
• Piwan q’ello aqhata ukyanki? Haqay ch’aska ñawi
sipaswanmi.
• Imamanta chay sipaswan rimayta munanki?
• Sonqoymi sinchitapuni kusikun payta rikuspay, chaytan
niyta munani, munay ch’aska ñawi sipasniytaqa.
• Imawan allinta uyarisunkiman chay sipas, sumaq
takiyta sonqoymanta lloqsiqta uyarispacharikiqa.
• Kay qespi p’uyñupin ch’uya unuta churanchis.
• Imapaqmi ukyanchis ch’uya unutaqa?

• q’ata unuta ch’uyayachina


• Allin kurkunchis qhali kananpaqmi
• Imapaqmi aqhataqa ukyananchis?

• Allin qhali kananchispaq, askha pachapi ch’ilay


ch’ilay kawsananchispaq.
• Maypin ch’ullpi sara wiñan?

• Pikunan ukyananchis q’ello aqhataqa?

También podría gustarte