Location via proxy:   [ UP ]  
[Report a bug]   [Manage cookies]                
Wikipedia

Musika klasiko

Europar klasizismoan sortutako musika

Musika klasikoa, oro har, Mendebaldeko musika artistikoari buruz hitz egiteko erabiltzen den terminoa da, musika folklorikoaren edo herri-musikaren tradizioen desberdina. Batzuetan mendebaldeko musika klasiko gisa bereizten da, "musika klasikoa" terminoa mendebaldekoa ez den musika artistikoari ere aplikatzen baitzaio. Musika klasikoak formaltasuna eta konplexutasuna izan ohi ditu ezaugarri, baita antolaketa harmonikoa ere[1], batez ere polifoniaren erabilerarekin. IX. mendetik, gutxienez, idatzizko tradizioa izan da nagusiki[2], notazio-sistema sofistikatua sortu duena, bai eta praktika analitiko, kritiko, historiografiko, musikologiko eta filosofikoekin lagunduta. Mendebaldeko kulturaren sorrera-osagaia izaki, musika klasikoa, askotan, gizabanakoen edo konpositore-taldeen ikuspegitik aztertzen da, eta haien konposizioek, pertsonalitateek eta sinesmenek osatu dute, funtsean, beren historia.

Antzinako laukotea (1516).
Orkestra baten aktuazioa.

Mendebaldeko Europako elizen eta errege gorteen mezenasgoan errotuta[1], Erdi Aroko musika, kontserbatzen dena, nagusiki erlijiosoa, monofonikoa eta bokala da, eta antzinako Greziako eta Erromako musikak eragina du bere pentsamenduan eta teorian. Eskuizkribu musikal zaharrenak Karolingiar Inperiokoak dira (800-888)[3], mendebaldeko kantu laua kantu gregorianoan pixkanaka bateratu zen garaia[4]. Saint Gall abadian, Saint Martial abadian eta Saint Emmeram abadian musika zentroak zeuden; XI. mendea, berriz, notazio pentagramatikoaren garapenaren eta Erdi Aroko musika teorikoen ekoizpen gero eta handiagoaren lekuko izan zen[3]. XII. mendearen erdialdean, Frantzia Europako musika-gune nagusia bihurtu zen: Notre-Dameko erlijio-eskola izan zen antolatutako erritmoak eta polifonia sakon aztertzen lehena, eta musika profanoa, berriz, olerkari-musikari nobleek zuzendutako trobadoreen tradizioekin loratu zen[5]. Hori guztia, gorteak babestutako ars nova frantsesean eta Trecento italiarrean amaitu zen, ars subtiliorrerantz eboluzionatu zuena, aniztasun erritmiko muturreko mugimendu estilistiko baterantz. XV. mendearen hasieratik aurrera, eragin handiko eskola franko-flandestarreko konpositore errenazentistak ingelesezko Contenance angloise printzipio harmonikoetan oinarritu ziren, musika korala maila berrietara eramanez, bereziki mezara eta motetera. Italiako iparraldea laster bihurtu zen eskualde musikal nagusia, non Eskola Erromatarrak polifonia metodo oso sofistikatuak erabili zituen madrigala bezalako generoetan[6], Ingalaterrako Madrigal Eskola laburra inspiratu zuena.

Garai barrokoa (1580-1750) praktika komuneko tonalitatearen estandarizazio erlatiboaren lekuko izan zen[7], baita musika-tresnen gero eta garrantzi handiagoaren lekuko ere, tamaina handiko multzotan elkartzen hasi zirenak. Italiak bere nagusitasuna mantendu zuen eta operaren, bakarlarientzako kontzertuaren generoaren, sonata antolatuaren eta oratorioko eta kantatako ahots genero handien sorlekua izan zen. Johann Sebastian Bachek bultzatutako fugaren teknikak konplexutasunerako joera barrokoaren adibidea eman zuen eta, erreakzio gisa, musika galantaren eta empfindsamkeitaren estilo sinpleagoak garatu ziren. Garai klasikoan (1730-1820), laburragoa baina funtsezkoagoa, Wolfgang Amadeus Mozart, Joseph Haydn eta Ludwig van Beethoven konpositoreek musika absolutuaren ordezkari miresgarriak sortu zituzten[8][9], hala nola sinfoniak, hari-laukoteak eta kontzertuak. Ondorengo musika erromantikoa (1800-1910), aldiz, musika programatikoan zentratu zen, zeinarentzat kantu artistikoa, poema sinfonikoa eta pianorako hainbat estilo garrantzitsuak izan baitziren. Garai hartan birtuosismoa ospatzen zen, neurrigabetasuna sustatzen zen eta filosofia eta nazionalismoa txertatzen ziren, Richard Wagnerren operetan bat egin zuten alderdiak. XX. mendean, bateratze estilistikoa pixkanaka desagertu zen, herri-musikaren garrantzia handitzen zen bitartean. Konpositore askok modu aktiboan saihestu zituzten iraganeko teknikak eta generoak modernismoaren ikuspegitik; batzuek tonalitatea utzi zuten serialismoaren mesedetan, eta beste batzuek inspirazio berria aurkitu zuten doinu herrikoietan edo sentimendu inpresionistetan. Bigarren Mundu Gerraren ondoren, lehen aldiz, publikoak gehiago baloratu zuen antzinako musika obra garaikideak baino, eta lehentasun hori aintzat hartu da grabazio komertzialen agerpen eta eskuragarritasun zabalagatik[10]. XX. mendearen erdialdetik gaur egunera arteko joeren artean daude Sinpletasun Berria, Konplexutasun Berria, Minimalismoa, Musika Espektrala eta, berrikiago, Musika Postmodernoa eta Postminimalismoa. Gero eta globalagoak, Amerika, Afrika eta Asiako profesionalek paper erabakigarriak lortu dituzte[3], orkestra sinfonikoak eta opera antzokiak mundu osoan agertzen diren bitartean.

Historia

aldatu
Sakontzeko, irakurri: «Musikaren historia»

Sustraiak

aldatu
Sakontzeko, irakurri: «Antzinaroko musika»
 
Antzinako Greziako musika ikasle baten irudikapena.

Mendebaldeko tradizio klasikoa jatorrizko Eliza kristauak eta horretarako sortutako musikarekin hasten da formalki[11]. Litekeena da Eliza primitiboak antzinako Grezian eta Erroman nagusi zen musikatik aldendu nahi izatea, jazarri zitzaion eta jazarria izan zen erlijio paganoa gogorarazten baitzuen[11]. Horregatik, oraindik ez dago argi Eliza kristauaren musikak, eta, beraz, mendebaldeko musika klasikoak, bere osotasunean, zenbateraino izan zuen antzinaroko musikaren eragina[12]. Musikarekiko jarrera orokorra antzinako Grezia eta Erromako teoriko eta komentarista musikalengandik hartu zen[13]. Gizarte greko-erromatarrean bezala, musika hezkuntzarako funtsezkotzat jotzen zen; aritmetika, geometria eta astronomiarekin batera, musika quadriviumean sartzen zen, Erdi Aroko arte liberalen hezkuntza estandar baten goi mailako dibisioko lau irakasgaietan[14]. Musikarekiko estimu handi hori, lehenik eta behin, Kasiodoro, Isidoro Sibiliakoa[15] eta, batez ere, Boezio[16] jakintsuek sustatu zuten, Pitagoras, Aristoteles eta Platonengandik musikaren ikuspegien transmisioa eta hedapena funtsezkoak izan baitziren Erdi Aroko pentsamendu musikalaren garapenean[17]. Hala ere, jakintsuek, musikaren teorikoek eta Erdi Aroko konpositoreek beren aurreko greziar eta erromatarren idazkiak gaizki interpretatzen edo gaizki ulertzen zituzten[18]. Erdi Aroko musikarien esku bizirik iraun zuten musika lan greko-erromatarrak falta zirelako gertatu zen hori[18], eta Isidoro Sibiliakoak (559 - 636) baieztatu zuen "soinuak gizakiak gogoratu ezean, hil egiten direla, ezin baitira idatzi", mende batzuk lehenago Antzinako Greziako notazio praktika sistematikoak ezagutu gabe[19]. Hala ere, Gustave Reese musikologoak dio testu greko-erromatar askok oraindik ere eragina dutela mendebaldeko musika klasikoan, Erdi Aroko musikariek beren lanak irakurri ohi zituztelako, behar bezala egiten zuten ala ez alde batera utzita[18].

Hala ere, badira antzinako munduko musika jarraipen eztabaidaezin batzuk[20]. Monofonia, inprobisazioa eta testuaren nagusitasuna bezalako oinarrizko alderdiak nabarmentzen dira, bai Goi Erdi Aroko musikan, bai antzinako ia zibilizazio guztien musikan[21]. Greziar eraginen artean sartzen dira, bereziki, elizaren moduak (Aristoxeno eta Pitagorasen garapenen ondorengoak)[22] , afinazio pitagorikoaren oinarrizko teoria akustikoa[12] eta tetrakordoen funtzio nagusia[23] . Antzinako Greziako instrumentuek, hala nola aulos (mihizko instrumentu bat) eta lira (harpa txiki baten antzeko harizko instrumentu bat), orkestra sinfoniko baten egungo hainbat instrumentu sortu zituzten[24]. Hala ere, Donald Jay Groutek adierazten du antzinako musikatik hasi eta Erdi Arokora arteko lotura ebolutibo zuzena sortzen saiatzeak ez duela oinarririk, ia soilik teoria musikal greko-erromatarrak eragin baitzuen, ez interpretazioak edo praktikak[25] .

Musika goiztiarra

aldatu

Erdi Aroa

aldatu
Sakontzeko, irakurri: «Erdi Aroko musika»
Dies irae
Kantu gregorianoaren adibide bat.
Arazoak fitxategi hau entzuteko? Ikus multimedia laguntza.
O frondens
Hildegarda Bingengoak konposatutako O Frondens.
Arazoak fitxategi hau entzuteko? Ikus multimedia laguntza.

Erdi Aroko musikaz hitz egiten denean, Mendebaldeko Europako musikari erreferentzia egiten zaio, Mendebaldeko Erromatar Inperioa 476an erori zenetik 1400 ingurura arte. Kantu monofonikoa, kantu laua edo gregorianoa ere deitua, forma nagusia izan zen 1100 ingurura arte. Monje kristauek Europako notazio musikalaren lehen formak garatu zituzten Eliza osoan liturgia estandarizatzeko[26][27]. Musika polifonikoa (hainbat ahotsetan) kantu monofonikotik abiatuta garatu zen Behe Erdi Aroan eta Pizkundean, moteteetako ahots konplexuenak barne. Erdi Aroko lehen aldian, liturgia-generoko ahots-musika, nagusiki kantu gregorianoa, monofonikoa zen, eta ahots-lerro bakarra erabiltzen zuen akonpainamendurik gabe[28]. Ahots-genero polifonikoak, ahots-melodia independente ugari erabiltzen zituztenak, Goi Erdi Aroan hasi ziren garatzen, eta nagusi izatera iritsi ziren XIII. mendearen amaieran eta XIV. mendearen hasieran. Erdi Aroko konpositore nabarmenen artean Hildegarda Bingengoa, Léonin, Pérotin, Philippe Vitrykoa, Guillaume Machautekoa, Francesco Landini eta Johannes Ciconia daude.

Erdi Aroko musika-tresna asko gaur egun existitzen dira, baina forma desberdinetan. Erdi Aroko instrumentuen artean, flauta, txirula gozoa eta hari pultsatuko instrumentuak nabarmentzen dira, lautea kasu. Organoaren lehen bertsioak eta biolina (edo vielle) ere bazeuden. Europan, Erdi Aroko instrumentuak bakarrik erabiltzen ziren, askotan bere burua bordoi-nota batez lagunduta, edo abestien tarte batzuetan. Gutxienez XIII. mendetik XV. mendera, instrumentuak haut (instrumentu zaratatsuak, kanpoan erabiltzekoak) eta bas (instrumentu isilagoak eta intimoagoak) moduan banatzen ziren[29]. Zenbait instrumentuk, Erdi Aroko mundu islamiarretik hartuak izan ziren ekialdeko aurrekoengan sustraiak dituzte[30]. Adibidez, rebab arabiarra Europako hari igurtzizko instrumentu guztien arbasoa da[31], lira bizantziarra, rebec eta biolina barne[32].

Pizkundea

aldatu
Sakontzeko, irakurri: «Pizkundeko musika»
 
Musikari-talde errenazentista bat Gerard van Honthorsten Kontzertua obran (1623)
Duuiensela
Antonio de Cabezón
Arazoak fitxategi hau entzuteko? Ikus multimedia laguntza.
Ave Regina
William Dufay
Arazoak fitxategi hau entzuteko? Ikus multimedia laguntza.

Pizkunde garaia 1400 eta 1600 bitartean hedatzen da. Instrumentazioaren erabilera handiagoa, elkarri lotutako ildo melodiko ugari eta lehen tresna baxuen erabilera izan zituen ezaugarri. Dantza soziala orokortu egin zen, eta, beraz, dantzari laguntzeko musika-forma egokiak estandarizatzen hasi ziren. Garai horretan hasi ziren musika notazioa pentagrama batean eta musika notazioaren beste elementu batzuk eratzen[33]. Asmakizun horrek musika-pieza baten konposizioa eta transmisioa bereiztea ahalbidetu zuen; idatzizko musikarik gabe, transmisioa ahozkoa zen eta transmititzen zen bakoitzean aldaketen mende zegoen. Partitura batekin, obra musikal bat konpositorearen presentziarik gabe interpreta zitekeen[34]. XV. mendeko tipo mugikorren inprentaren asmakuntzak ondorio garrantzitsuak izan zituen musikaren kontserbaziorako eta transmisiorako[35].

Musika-tresna asko Errenazimendu garaian sortu ziren; beste batzuk lehendik zeuden tresnen aldaketak edo hobekuntzak ziren. Batzuk erabili dira gaur egunera arte; beste batzuk desagertu egin dira, garaiko instrumentuekin musika interpretatzeko soilik. Gaur egun bezala, instrumentuak metal, soka, perkusio eta egurrez egindako instrumentuetan sailka daitezke. Errenazimenduan, gremioetako profesionalek jo ohi zituzten metalezko instrumentuak, hala nola, haga-tronpeta, zurezko korneta, hagarik gabeko tronpeta eta sakabutxea. Harizko instrumentuak biola, rabel, lira, zarrabete, lautea, gitarra, zitara, bandora eta orphariona ziren. Klabikordioa eta klabizenbaloa ziren sokadun teklatuko tresnak. Perkusio tresnak triangelua, musugitarra, pandereta, kanpaiak, danbolina eta danbor mota ezberdinak ziren. Haize-instrumentuen artean, kanabera bikoitzeko txirimia (oboearen familiako lehen kideetako bat), kanaberazko txirula, gaita, zeharkako txirula, txirula gozoa, bajoia eta kromornoa zeuden. Baziren tutu soileko organoak, baina neurri handi batean elizetara mugatzen ziren, nahiz eta barietate eramangarriak egon[36]. Inprentak tresnen deskribapenak eta zehaztapenak estandarizatzea ahalbidetu zuen, baita horiek erabiltzeko jarraibideak ematea ere[37].

Errenazimentuko musika gero eta estilo polifoniko landuagoa loratzeagatik nabarmentzen da. Errenazimentu garaian zehar iraun zuten forma liturgiko nagusiak mezak eta moteteak izan ziren, azken aldera beste eboluzio batzuekin, bereziki musika sakroko konpositoreak beren diseinuetarako forma profanoak hartzen hasi zirenean (madrigala adibidez). Aldiaren amaiera aldera, operaren lehen aitzindari dramatikoak agertzen dira, hala nola monodia, komedia madrigala eta intermezzoa. 1597 inguruan, Jacopo Peri musikagile italiarrak Dafne idatzi zuen, gaur egun opera deitzen den lehen obra. Euridize ere konposatu zuen, gaur egunera arte iritsi den lehen opera.

Garaiko konpositore nabarmenen artean daude Josquin des Prez, Giovanni Pierluigi da Palestrina, John Dunstaple, Johannes Ockeghem, Orlande de Lassus, Guillaume Du Fay, Gilles Binchois, Thomas Tallis, William Byrd, Giovanni Gabrieli, Carlo Gesualdo, John Dowland, Jacob Obrecht, Adrian Willaert, Jacques Arcadelt, eta Cipriano de Rore.

Praktika-komuneko garaia

aldatu

Praktika-komuneko garaia deitzen zaio tonalitate komuna sortu zenetik desegin zen arteko aroari. Normalki, bi mende eta erdiko garaia da, musika barrokoa, klasizismoa eta musika erromantikoa barnebiltzen duena.

Barrokoa

aldatu
Sakontzeko, irakurri: «Musika barroko»
Klabe ondo tenperatua
Bachen Klabe ondo tenperatuaren preludioa, Do maiorren.
Arazoak fitxategi hau entzuteko? Ikus multimedia laguntza.
Pachelbelen kanona
Johann Pachelbelen kanona.
Arazoak fitxategi hau entzuteko? Ikus multimedia laguntza.
TWV55d6
Georg Philipp Telemannen Kontzertua re maiorren, 6. mugimendua, Courante.
Arazoak fitxategi hau entzuteko? Ikus multimedia laguntza.
Udaberria
Antonio Vivaldiren Lau urtaroak obrako Udaberriaren 1. mugimendua
Arazoak fitxategi hau entzuteko? Ikus multimedia laguntza.

Musika barrokoaren ezaugarria da kontrapuntu tonal konplexua erabiltzea eta baxu jarraitu bat erabiltzea, musikaren azpian etengabe jotzen den doinu baxuko lerro bat. Musika konplexuagoa bihurtu zen aurreko aldi guztietako abesti sinpleekin alderatuta[38]. Sonata formaren hastapenek canzonan forma hartu zuten, gaiaren eta aldakuntzen nozio formalizatuago bat bezala. Musikako disonantzia eta kromatismoa kudeatzeko bitarteko gisa, tonalitate maiorrak eta minorrak forma osoa hartu zuten[39].

Barrokoan zehar, klabikordioz eta hodi-organoz interpretatutako teklatuko musika gero eta ezagunagoa egin zen, eta biolinaren familiako harizko instrumentuek gaur egun ikusi ohi den forma hartu zuten. Opera, eszenaratutako drama musikal gisa, aurreko forma musikal eta dramatikoetatik bereizten hasi zen, eta kantata eta oratorioa bezalako forma bokalak ohikoagoak bihurtu ziren[40]. Lehen aldiz, abeslariak musikari nota gehigarriak gehitzen hasi ziren[38].

Tenperamentu berdinaren inguruko teoriak modu orokorragoan hasi ziren praktikan jartzen, batez ere aukera kromatiko gehiago ematen zituelako fintzen zailak ziren teklatu-tresnetan. Nahiz eta J.S. Bachek ez zuen tenperamentua berdin erabili, piano moderno bat afinatu ohi den bezala, garai hartan ohikoa zen tonu-erdi sistemari esker bere Klabe ondo tenperatua posible izan zen[41].

Instrumentu barrokoek aurreko garaietako instrumentu batzuk (adibidez, zarrabetea eta txirula gozoa) eta tresna berri batzuk (adibidez, oboea, fagota, biolontxeloa, kontrabaxua eta fortepiano) zituzten. Aurreko garaietako instrumentu batzuk ez ziren erabiltzen, hala nola txirimia, zistroa, racketta eta zurezko korneta. Harizko instrumentu barroko nagusiak biolina, biola, biola d'amore, biolontxeloa, kontrabaxua, lautea, tiorba (sarritan baxu jarraitua jotzen zuena), mandolina, gitarra barrokoa, harpa eta zarrabetea dira. Haize-instrumentuak flauta barrokoa, oboe barrokoa, txirula gozoa eta fagota dira. Metalezko instrumentuak korneta, tronpa naturala, tronpeta naturala, serpentoia eta tronboia dira. Teklatu-instrumentuek klabikordioa, piano tangentea, klabizenbaloa, tutu-organoa eta, aurrerago, fortepianoa (pianoaren jatorrizko bertsioa) zituzten. Perkusio tresnak tinbalak, kutxa, pandereta eta kriskitinak ziren.

Musika barrokoaren eta bere ondorengo garai klasikoaren arteko desberdintasun garrantzitsu bat da multzo barrokoetan erabilitako instrumentu motak askoz ere estandarizazio txikiagokoak zirela. Multzo barroko batek teklatu-instrumentu mota desberdinetako bat (adibidez, hodi-organoa edo klabikordioa), hari-instrumentu gehigarriak (adibidez, laute bat), arkudun sokak, haize-zurezko eta haize-metalezko instrumentuak eta baxu jarraitua interpretatzen zuten instrumentu baxuen kopuru zehaztugabea (adibidez, biolontxelo bat, kontrabaxu bat, biola bat, fagot bat, serpentoi bat, etab.) izan zitzakeen.

Barrokoko ahots bilakaerak opera serioaren eta opera komikoaren gisako opera moten garapena barne hartu zuen, baita horrekin lotutako formak ere, hala nola oratorioak eta kantatak[42][43].

Garai honetako konpositore garrantzitsuenen artean daude Johann Sebastian Bach, Antonio Vivaldi, George Frideric Handel, Johann Pachelbel, Henry Purcell, Claudio Monteverdi, Barbara Strozzi, Domenico Scarlatti, Georg Philipp Telemann, Arcangelo Corelli, Alessandro Scarlatti, Jean-Philippe Rameau, Jean-Baptiste Lully eta Heinrich Schütz.

Klasizismoa

aldatu
Sakontzeko, irakurri: «Klasizismo (musika)»
 
Mozart gaztea, bere aitarekin batera, pianoa jotzen.
Der Vogelfänger bin ich ja
Wolfgang Amadeus Mozarten Txirula magikoaren 3. mugimendua. Dietrich Fischer-Dieskau, RIAS-Symphonie-Orchester, Ferenc Fricsay (1953)
Arazoak fitxategi hau entzuteko? Ikus multimedia laguntza.
Nelsonen meza, Kyrie
Joseph Haydnen Nelsonen mezako Kyrie
Arazoak fitxategi hau entzuteko? Ikus multimedia laguntza.
Piano sonata no. 1
Ludwig van Beethovenen pianorako 1. sonata.
Arazoak fitxategi hau entzuteko? Ikus multimedia laguntza.

"Musika klasikoa" hitzak Erdi Arotik 2000ko hamarkadara arteko mendebaldeko musika artistiko guztia hartzen duen arren, Aro Klasikoa 1750eko hamarkadatik 1820koaren hasierara bitarteko mendebaldeko musika artistikoaren garaia izan zen, Wolfgang Amadeus Mozart, Joseph Haydn eta Ludwig van Beethovenen garaia.

Garai klasikoak konposizio, aurkezpen eta estilo arau asko ezarri zituen, baita pianoa teklatu instrumentu nagusi bihurtu zenean ere. Orkestra baterako beharrezkoak ziren oinarrizko indarrak neurri batean estandarizatu egin ziren (nahiz eta hurrengo mendeetan instrumentu sorta zabalago baten potentziala garatu ahala hazi egingo ziren). Ganbera-musikan, serenatentzako 8 edo 10 interprete arteko taldeak sartu ziren. Operak garatzen jarraitu zuen, Italian, Frantzian eta alemanieraz hitz egiten zen lurraldeetan. Opera buffak, opera komiko forma batek, ospea irabazi zuen. Sinfonia forma musikal gisa finkatu zen, eta kontzertua birtuosismoa erakusteko bide gisa garatu zen. Orkestrek jada ez zuten klabikordiorik behar (barroko estiloko continuum tradizionalaren parte izan zena) eta biolin jotzaile nagusiak zuzentzen zituen (orain concertino deitua)[44].

Garai klasikoko musikariek barroko garaiko instrumentu asko erabiltzen jarraitu zuten, hala nola biolontxeloa, kontrabaxua, txirula gozoa, tronboia, tinbalak, fortepianoa (piano modernoaren aitzindaria) eta organoa. Instrumentu barroko batzuk erabilerarik gabe erori ziren bitartean (adibidez, tiorba eta racketta), instrumentu barroko asko gaur egun erabiltzen diren bertsioetan bihurtu ziren, hala nola biolin barrokoa (biolin bihurtu zena), oboe barrokoa (oboe bihurtu zena) eta tronpeta barrokoa, balbula normaleko tronpeta bihurtu zena. Garai klasikoan, orkestran erabilitako harizko instrumentuak eta ganberako musika, harizko laukoteak kasu, orkestraren harizko sekzioa osatzen duten lau instrumentu bezala estandarizatu ziren: biolina, biola, biolontxeloa eta kontrabaxua. Barroko garaiko harizko instrumentuak, hala nola trastedun arku-biolak, pixkanaka ezabatu ziren. Zurezko haizezko instrumentuak klarinete baxua, corno di bassetto, clarinette d'amour, klarinete klasikoa, xaramela, txirula, oboe eta fagota ziren. Teklatuko tresnak klabikordioa eta fortepianoa ziren. Klabikordioa baxu jarraituari laguntzeko erabiltzen zen 1750eko eta 1760ko hamarkadetan, baina mende amaieran erabiltzeari utzi zitzaion. Metalezko instrumentuen artean, buccena, ofikleidoa (serpentoi baxuaren ordezkoa, tubaren aitzindaria) eta tronpa naturala zeuden.

Haize instrumentuak findu egin ziren garai klasikoan. Mihi bikoitzeko instrumentuak, oboea eta fagota kasu, nolabait Barrokoan estandarizatu ziren bitartean, mihi bakarreko klarinete familia ez zen modu orokorrean erabili Mozartek orkestra, ganbera eta kontzertuetan bere papera handitu zuen arte[45].

Garai honetako konpositore nagusien artean daude Wolfgang Amadeus Mozart, Ludwig van Beethoven, Joseph Haydn, Christoph Willibald Gluck, Johann Christian Bach, Luigi Boccherini, Carl Philipp Emanuel Bach, Muzio Clementi, Antonio Salieri, eta Johann Nepomuk Hummel.

Erromantizismoa

aldatu
Sakontzeko, irakurri: «Erromantizismoko musika»
5. sinfonia, Allegro con brio
Ludwig van Beethovenen 5. sinfonia, erromantizismoaren lehen pieza handia.
Arazoak fitxategi hau entzuteko? Ikus multimedia laguntza.
Mazurfa la-bemol maiorren, op. 17
Frédéric Chopinen mazurka bat.
Arazoak fitxategi hau entzuteko? Ikus multimedia laguntza.
Walkirien kabalkada
Richard Wagnerren Walkirien kabalkada.
Arazoak fitxategi hau entzuteko? Ikus multimedia laguntza.
Danubio urdina
Johann Straussen Danubio urdina Bals ezaguna.
Arazoak fitxategi hau entzuteko? Ikus multimedia laguntza.
Azukrezko maitagarriak
Piotr Ilitx Txaikovskiren Intxaur-hauskailuaren mugimendua, balleterako pieza ezaguna.
Arazoak fitxategi hau entzuteko? Ikus multimedia laguntza.

Erromantizismoaren garaiko musikak, XIX. mendearen lehen hamarkadatik XX. mendearen hasierara arte gutxi gorabehera, arreta handiagoa jarri zion hedatutako ildo melodikoari, baita elementu adierazkor eta emozionalei ere, erromantizismoarekin batera beste arte forma batzuetan gertatu zen bezala. Forma musikalak garai klasikokoekin apurtzen hasi ziren (baita kodetzen ziren bitartean ere), nocturnoak, fantasiak eta preludioak bezalako piezak modu librean idatziz, non ez ziren ezagutzen edo minimizatzen gaien azalpenari eta garapenari buruz onartutako ideiak[46]. Musika kromatikoagoa, disonanteagoa eta tonalki koloretsuagoa bihurtu zen, eta tonalitateen gaineko tentsioak areagotu egin ziren (forma zaharrenek onartutako arauei dagokienez)[47]. Abesti artistikoa (edo lied) heldutasunera iritsi zen garai honetan, opera handiaren eskala epikoak bezala, modurik nabarmenean Richard Wagnerren Eraztunaren zikloak hedatuak[48].

XIX. mendean, musika-erakundeak mezenas aberatsen kontroletik atera ziren, konpositore eta musikariek nobleziatik independenteak ziren bizitzak eraiki baitzitzaketen. Mendebaldeko Europako klase ertainek musikarekiko gero eta interes handiagoa zutenez, musika irakasteko, interpretatzeko eta babesteko erakundeak sortu ziren. Pianoa, garai honetan bere eraikuntza modernoa lortu zuena (metalurgian izandako aurrerapen industrialei esker neurri batean), oso ezaguna egin zen klase ertainaren artean, bere instrumentu honen eskaerak piano eraikitzaile asko ezproitu zituelarik. Orkestra sinfoniko asko sortu ziren garai honetan[46]. Musikari eta konpositore batzuk momentuko izarrak izan ziren; beste batzuk, Franz Liszt eta Niccoló Paganini kasu, bi rolak bete zituzten[49].

Europako ideia eta erakunde kulturalak munduko beste leku batzuetara hedatzen hasi ziren. Halaber, goraldia izan zuen, batez ere aroaren amaieran, nazionalismoak musikan (kasu batzuetan, garai hartako sentimendu politikoen berri emanez); izan ere, Edvard Grieg, Nikolai Rimsky-Korsakov eta Antonín Dvořák, besteak beste, konpositoreek beren jatorrizko herrialdeetako musika tradizionalaren berri jaso zuten euren konposizioetan[50].

Garai erromantikoan, piano modernoak, tonu indartsuago eta iraunkorrago batekin eta erregistro zabalago batekin, soinu delikatuagoa zuen fortepianoaren lekukoa hartu zuen. Orkestran, dauden instrumentu eta sekzio klasikoak mantendu ziren (harizko sekzioa, haize-egurra, haize-metala eta perkusioa), baina sekzio hauek normalean handitu egin ziren soinu osoagoa eta handiagoa lortzeko. Adibidez, orkestra barroko batek bi kontrabaxu jotzaile izan zitzakeen bitartean, orkestra erromantiko batek hamar izan zitzakeen. "Musika adierazkorragoa bihurtu ahala, orkestra-paleta estandarra ez zen nahikoa aberatsa konpositore erromantiko askorentzat"[51].

Erabilitako instrumentuen familiak, orkestretan batez ere, zabalduz joan ziren; prozesu hori XX. mendearen hasieran iritsi zen gailurrera, konpositore erromantiko berantiar eta modernistek erabilitako tamaina handiko orkestrekin. Perkusio instrumentu sorta zabalagoa agertzen hasi zen. Metalezko instrumentuek protagonismo handiagoa hartu zuten, balbula biratzaileak sartzeak nota sorta zabalagoa jotzeko aukera eman baitzien. Orkestraren tamaina (garai klasikoan 40 musikari ingurukoa izaten zena) 100 baino gehiagokoa izatera pasa zen. Gustav Mahlerren 1906ko 8. sinfonia, adibidez, 150 instrumentista eta 400 pertsona baino gehiagoko abesbatzekin interpretatu da. Zurezko haize-instrumentu berriak gehitu ziren, hala nola kontrafagota, klarinete baxua eta flautina, eta perkusio-instrumentu berriak, hala nola xilofonoak, kaxa, zelestak (kanpai baten antzeko teklatu-instrumentua), kanpaiak eta triangeluak, orkestra-harpa handiak eta baita soinu-efektuetarako eolifono ere. Saxofoiak partitura batzuetan agertzen dira XIX. mendearen amaieratik aurrera, normalean instrumentu bakarlari gisa, eta ez orkestraren parte gisa[51].

Wagner tuba, tronpen familiako kide aldatua, Richard Wagnerren Der Ring des Nibelungen zikloan agertzen da. Anton Brucknerren 7. sinfonian ere paper nabarmena du, eta Richard Strauss, Béla Bartók eta beste batzuen lan erromantiko berantiar eta modernista batzuetan erabiltzen da[52]. Kornetak erregulartasunez agertzen dira XIX. mendeko partituretan, tronpetekin batera, arinagotzat jotzen baitziren, mendearen amaiera arte behintzat.

Garai honetako konpositore garrantzitsuenen artean Piotr Ilich Txaikovski, Frédéric Chopin, Hector Berlioz, Franz Schubert, Robert Schumann, Felix Mendelssohn, Franz Liszt, Giuseppe Verdi, Richard Wagner, Johannes Brahms, Alexander Scriabin, Nikolai Medtner, Edvard Grieg eta Johann Strauss II daude. Gustav Mahler eta Richard Strauss trantsizioko konpositoretzat hartzen dira, eta haien musikak elementu erromantiko berantiarrak eta modernista goiztiarrak konbinatzen ditu.

XX. eta XXI. mendeak

aldatu

Modernismoa

aldatu
Bolero
Maurice Ravel ziburutarraren Bolero pieza, 1956ko grabazio batean.
Arazoak fitxategi hau entzuteko? Ikus multimedia laguntza.
[[:Fitxategi:|6. sinfonia, 3. mugimendua]]
[[Fitxategi:|220px|noicon|alt=]]
Xostakovitxen 6. sinfonia.
Arazoak fitxategi hau entzuteko? Ikus multimedia laguntza.
Clair de lune
Claude Debussyren Suite bergamasque.
Arazoak fitxategi hau entzuteko? Ikus multimedia laguntza.
Rhapsody in Blue
George Gershwinen Rhapsody in Blue
Arazoak fitxategi hau entzuteko? Ikus multimedia laguntza.

Estilo post-erromantiko ugari hartuz, musika klasiko modernistak konposizio estilo erromantiko berantiarrak, inpresionistak, espresionistak eta neoklasikoak barne hartzen ditu. Modernismoak garai bat markatu zuen, non konpositore askok praktika komuneko garaiko zenbait balio baztertu zituzten, hala nola tonalitatea, melodia, instrumentazioa eta egitura tradizionala. Musikaren historialari batzuen ustez, musikaren modernismoa 1890etik 1930era arte hedatu zen garaia izan zen[53][54]. Beste batzuen ustez, modernismoa bi mundu-gerretako batekin edo bestearekin amaitu zen[55]. Beste autoritate batzuen arabera, modernismoa ez dago inongo garai historikorekin lotuta, baizik eta "musikagilearen jarrera da; garaiekin batera eboluzionatu dezakeen eraikuntza bizia"[56]. XX. mendearen azken herenean gainbehera etorri zen arren, mendearen amaieran modernismoaren ideiak eta formak bultzatzen jarraitzen zuten konpositoreen gune aktibo bat geratzen zen, hala nola Pierre Boulez, Pauline Oliveros, Toru Takemitsu, George Benjamin, Jacob Druckman, Brian Ferneyhough, George Perle, Wolfgang Rihm, Richard Wernick, Richard Wilson eta Ralph Shapey[57].

Garai hartan nagusi ziren bi mugimendu musikal izan ziren: inpresionista (1890 inguruan hasi zen) eta espresionista (1908an hasi zen). Erreakziozko aldi bat izan zen, antzinako musika-kategoriak desafiatu eta berrinterpretatu zituena, musikaren alderdi harmonikoak, melodikoak, soinudunak eta erritmikoak antolatzeko eta jorratzeko modu berriak ekarri zituzten berrikuntzak, eta munduaren ikuspegi estetikoen aldaketak, garaiko arteen modernismoaren aldi identifikagarrienarekin lotura estuan. Horri gehien lotzen zaion hitz operatiboa "berrikuntza" da[58]. Bere ezaugarri nagusia "hizkuntza-aniztasuna" da, hau da, ezein musika-generok ez zuela inoiz nagusitasunezko jarrera hartu[59].

Orkestrak tamainan hazten jarraitu zuen aro modernistaren lehen urteetan, eta XX. mendeko lehen bi hamarkadetan goia jo zuen. XIX. mendean oso gutxitan agertzen ziren saxofoiak instrumentu osagarri gisa erabiltzen hasi ziren, baina ez ziren inoiz orkestraren funtsezko kide bihurtu. Obra batzuetan bakarrik agertzen da instrumentu bakarlari gisa, adibidez, Modest Mussorgskyren Erakusketa bateko margolanak lanaren Maurice Ravelen orkestrazioan eta Sergei Rakhmaninoven Dantza sinfonikoetan, baina saxofoia beste lan batzuetan ere sartzen da, hala nola Sergei Prokofieven Romeo eta Julieta obran eta orkestra-taldeko kide gisa egindako beste lan askotan. Konposizio batzuetan, Ravelen Boleroan adibidez, tamaina desberdineko bi saxofoi edo gehiago erabiltzen dira orkestraren gainerako sekzioak bezalako sekzio oso bat sortzeko. Bonbardinoa Erromantizismo berantiarreko eta XX. mendeko obra batzuetan agertzen da, normalean "tuba tenor" bezala markatutako zatietan, Gustav Holst-en Planetak eta Richard Strauss-en Ein Heldenleben kasu.

XX. mende hasierako konpositore modernista ezagunen artean daude Igor Stravinski, Claude Debussy, Sergei Rakhmaninov, Sergei Prokofiev, Arnold Schoenberg, Nikos Skalkottas, Heitor Villa-Lobos, Anton Webern, Alban Berg, Cécile Chaminade, Paul Hindemith, Aram Khachaturian, George Gershwin, Amy Beach, Béla Bartók, eta Dmitri Xostakovitx, lehen aipatutako Mahler eta Straussekin batera, XIX. mendetik tradizio berritzailea zutenak.

Post-modernismoa eta garaikidea

aldatu
Sakontzeko, irakurri: «Musika klasiko garaikide»
 
2008ko Sacra Converzione jaialdia, musika klasiko garaikideko emanaldia

Musika postmodernoa 1930ean hasi zen musikaren garai bat da, zenbait adituren arabera[53][54]. Ezaugarri berak ditu arte postmodernistarekin, hau da, ondoren datorren artearekin, eta modernismoaren aurka erreakzionatzen du.

Beste aditu batzuek, gutxi gorabehera, musika postmodernoa eta 1930az geroztik, XX. mendearen amaieratik XXI. mendearen hasierara arte, konposatutako "musika garaikidea" parekatu dituzte. Aro postmoderno/garaikideko mugimendu desberdinetako batzuk neorromantikoa, neomediebala, minimalista eta postminimalista dira[60][61]. Orkestrarako musikak jarraitu zuen garrantzia izaten, bereziki zineman soinu-banda gisa.

XXI. mendearen hasieran, musika klasiko garaikideak 1945etik aurrerako forma musikal guztiak hartzen zituela uste zen. Belaunaldi bat geroago, hitz honek gaur egungo musikari egiten dio erreferentzia, oraindik bizi diren musikagileek idatzia; musika horrek 1970eko hamarkadaren erdialdean hartu zuen garrantzia. Musika modernistaren, postmodernoaren, neorromantikoaren eta pluralistaren aldaerak biltzen ditu[57].

Emakumeak musika klasikoan

aldatu
 
Martha Argerich Kirchner Kultur Etxean (Buenos Aires)

Musika klasikoari buruzko liburuetan deskribatzen diren ia konpositore guztiak eta kontzertu estandarren errepertorioaren zati gisa eskaintzen diren lan ia guztien egileak gizonezkoak dira, nahiz eta emakume konpositore asko izan diren musika klasikoaren historian zehar. Marcia Citron musikologoak galderu du "zergatik errepertorio estandar 'klasikotik' hain baztertua da emakumeek konposatutako musika?" Citronek "ezarritako musika lanen kanon" delakotik kanpo utzi dituzten praktikak eta jarrerak aztertzen ditu[62]. Berak argudiatzen duenez, 1800ean, emakume konpositoreek arte-kantak idazten zituzten, errezitaldi txikitan jotzeko, areto handi batean orkestra batekin jotzeko sinfonien ordez. Azken horiek konpositoreentzako generorik garrantzitsuentzat jotzen ziren; izan ere, emakume konpositoreek ez zituztenez sinfonia asko idazten, konpositoretzat ez zirela aipagarritzat jo.[62] Concise Oxford History of Music lanean, Clara S[c]humann da aipatutako emakumezko konpositore bakarretakoa.[63] Abbey Philipsek dioenez, "XX. mendean, konposatzen zein jotzen ari ziren emakumeek askoz arreta gutxiago jaso zuten gizonezkoen kontraparteek baino".[63]

Historikoki, orkestra profesional nagusiak gizonezkoak diren musikariek osatu dituzte gehienbat edo erabat. Orkestra profesionaletan kontratatutako lehen emakume-kasu batzuk harpistak izan ziren. Vienako Filarmonikak, adibidez, ez zituen emakumeak kide iraunkor gisa onartu 1997 arte, Gramophonek munduko lehen bost orkestren artean sailkatu zituen beste orkestrak baino askoz geroago. Berlingo Orkestra Filarmonikoa izan zen azkena emakume bat lanpostu iraunkor bat betetzeko izendatzen.[64] 1996ko otsailean, Vienako Filarmonikako flauta nagusiak, Dieter Fluryk, Westdeutscher Rundfunki esan zion "gaur egun erakunde horrek duen unitate emozionalarekin (emotionelle Geschlossenheit) jolastea" izango zela emakumeak onartzea. 1996ko apirilean, orkestrako prentsa-idazkariak honako hau idatzi zuen: "Amatasun-baimenagatik espero ziren bajak konpentsatzea" arazo bat litzateke.[65]

2013. urtean, Mother Jonesen artikulu batek hau esan zuen: "edozein orkestra entzutetsuk emakumeen presentzia esanguratsua du —emakumeak gizonak baino gehiago New Yorkeko Filarmonikako biolin-sailean—, eta izen handiko zenbait talde, hala nola Orkestra Sinfoniko Nazionala, Detroiteko sinfonia eta Minnesotako Orkestra, emakume biolinista nagusiek zuzentzen dituzte".[66] BBCren 2014ko artikulu batek hau esan zuen: "... entzunaldi "itsuen" sarrerari dagokionez, non etorkizuneko instrumentalista bat pantaila baten atzean geratzen den, judizio-panelak ezin izan dezan genero- edo arraza-aurreiritzirik egin, orkestrak orain arte menderatu izan dituen sinfonia-orkestren bazterketa alboratu eta genero-oreka ikusi du."[67]

Beste musika-tradizio batzuekiko harremana

aldatu

Herri musika

aldatu

Musika klasikoak, sarritan, konpositorearen garaiko herri-musikaren elementuak edo materiala ekarri ditu. Adibide batzuen artean, jai eta ospakizunetako musika dago, hala nola Brahmsen ikasleen edaleen abestiak erabiltzea Overture Jaialdi Akademikoan (Kurt Weill-en The Threepenny Opera, adibidez), eta jazzak XX. mendearen hasierako eta erdialdeko konpositoreetan duen eragina, Maurice Ravel barne, "Blues" izeneko mugimenduarekin, biolin eta pianorako sonata. Konpositore klasiko postmoderno, minimalista eta postminimalista batzuek zor bat aitortzen diote musika herrikoiari.

Adibide ugarik kontrako norabidean eragina dute, musika klasikoan oinarritutako herri-kantak, 1970eko hamarkadaz geroztik Pachelbelen Kanona nola erabili den eta musikari klasikoek herri-musikaren arloan arrakasta lortu duten musika-gurutzatzearen fenomenoa.[68] Metal astunean, gitarra lider batzuek (gitarra elektrikoa jotzen), Ritchie Blackmore eta Randy Rhoads barne, beren jotze-estiloak moldatu zituzten musika barrokoan edo garaiko musika instrumentalean oinarrituta.[69]

Komertzializazioa

aldatu
 
Irrati emankizunen sorrerarekin eta disko fonografikoen asmakuntzarekin, musika klasikoaren ezagutza handitzen joan zen. Denborarekin, Disko trinko (CD) edo mp3 formatora ere iragan da, eta gaur egun erraza da musika klasikora sarbidea izatea.

Musika klasikoko obra edo zati batzuk komertzialki erabili dira maiz, izan iragarkietan edo soinu-banda gisa. Telebistako iragarkietan oso ohikoak dira hainbat klitxe, adibidez Richard Straussen Horrela hitz egin zuen Zarathustrak (2001: A Space Odyssey filmak famatu egin zuena) edo Carl Orffen Carmina Burana lanaren O Fortuna irekiera sekzioa; beste adibide ezagun batzuk dira Verdiren Requiemeko Dies irae, Edvard Griegen Peer Gynt Mendiko Erregearen haitzuloan, Beethovenen 5. sinfoniaren hasierako notak, Wagnerren "Walkirien kabalkada", Walkiria lanetik, Rimsky-Korsakoven Eulitzarraren hegaldia, edo Aaron Coplanden Rodeo. Animazio film askotako pieza asko musika klasikoarekin batera idatzi ziren, adibidez Walt Disneyren Fantasia, Tom and Jerryren Johann Mouse, eta Warner Bros.' Rabbit of Seville edo What's Opera, Doc?

Film eta telesail askok ere musika klasikoko zati zehatzak hartu ohi dituzte, maiz errefinamendua edo oparotasuna irudikatzeko. Kategoria honetan sartzen dira Bachen Biolontxelo solorako 1. suita, Mozarten Gaueko serenata txikia, Vivaldiren Lau urtaroak, Mussorgskyren Gaua Mendi Gorrian (Rimsky-Korsakoven orkestazioarekin), edo Rossiniren "William Tell obertura".

Musika klasikoa eta adimen-kozientea

aldatu

1990eko hamarkadan, hainbat ikerketa-lanek eta dibulgazio-liburuk "Mozart efektua" deitu zitzaionari buruz idatzi zuten: Mozarten musika entzutearen ondorioz, arrazoiketa espazialeko probetan lortutako puntuazioen igoera txiki bat antzeman zen. Planteamendua Don Campbellen liburu batean zabaldu zen, eta Naturen argitaratutako esperimentu batean oinarritzen da[70]. Esperimentu horrek iradokitzen zuen Mozart entzuteak ikasleen koefiziente intelektuala 8 eta 9 puntu artean handitzen zuela. Teoriaren bertsio ezagun hau Alex Ross New York Times egunkariko zutabegile musikalak adierazi zuen laburki: "ikertzaileek erabaki dute Mozart entzuteak adimentsuago egiten zaituela"[71]. Sustatzaileek CDak merkaturatu zituzten, efektua eragiten zutela baieztatuz. Floridak eskola publikoetako haur txikiak musika klasikoa egunero entzutera behartzen dituen lege bat onartu zuen, eta 1998an Georgiako gobernadoreak urtero 105.000 dolarreko aurrekontua aurreratu zuen Georgian jaiotako haur bakoitzari musika klasikoko zinta edo CD bat emateko. Mozarten efektuari buruzko ikerketa originalen egileetako batek esan zuen: "Ez dut uste minik egin dezakeenik. Haurrak kultur esperientzia zoragarrietan erakustearen alde nago. Baina uste dut dirua hobeto gastatu daitekeela musika-hezkuntzako programetan"[72].

Euskal Herriko musika klasikoa

aldatu
Sakontzeko, irakurri: «Euskal Herriko musika klasikoa»

Euskal Herriko musika klasikoan ere izan dira egileak. Ezagunena mundu mailan Maurice Ravel da, askorentzat frantziar musikaren ezaugarriak baditu ere, euskal musikako elementu ugari barneratu zituen[73][74]. Beste egile ezagun batzuk Juan Crisostomo Arriaga, Jesus Guridi, Pablo Sarasate edo Julian Gaiarre dira. Opera-abeslari ezagunak ere badaude, Ainhoa Arteta gisa.

Erreferentziak

aldatu
  1. ↑ a b Owens 2008, § 1 orr. .
  2. ↑ Schulenberg 2000, 99 orr. .
  3. ↑ a b c Schulenberg 2000, 100 orr. .
  4. ↑ Schulenberg 2000, 100-101 orr. .
  5. ↑ Schulenberg 2000, 102-104 orr. .
  6. ↑ Schulenberg 2000, 104-105 orr. .
  7. ↑ Schulenberg 2000, 110 orr. .
  8. ↑ Schulenberg 2000, 113 orr. .
  9. ↑ Owens 2008, § 2 orr. .
  10. ↑ Owens 2008, § 7 orr. .
  11. ↑ a b Grout 1973, 2 orr. .
  12. ↑ a b Grout 1973, 11 orr. .
  13. ↑ Yudkin 1989, 20 orr. .
  14. ↑ Yudkin 1989, 27–28 orr. .
  15. ↑ Yudkin 1989, 28–29 orr. .
  16. ↑ Yudkin 1989, 25 orr. .
  17. ↑ Fassler 2014, 28 orr. .
  18. ↑ a b c Reese 1940, 4 orr. .
  19. ↑ Fassler 2014, 20 orr. .
  20. ↑ Grout 1973, 4 orr. .
  21. ↑ Grout 1973, 4–5, 11 orr. .
  22. ↑ Grout 1973, 28 orr. .
  23. ↑ Grout 1973, 11, 22 orr. .
  24. ↑ Grout 1973, 24 orr. .
  25. ↑ Grout 1973, 5 orr. .
  26. ↑ Blanchard, Bonnie. (2009). Making music and having a blast! : a guide for all music students. Indiana University Press ISBN 978-0-253-00335-5. PMC 503473664. (Noiz kontsultatua: 2023-04-30).
  27. ↑ The rough guide to classical music. (5th ed. argitaraldia) Rough Guides 2010 ISBN 978-1-84836-677-0. PMC 748428018. (Noiz kontsultatua: 2023-04-30).
  28. ↑ Hoppin 1978, 57 orr. .
  29. ↑ Bowles 1954, 119 et passim.
  30. ↑ Sachs, Curt. (2006). The history of musical instruments. Dover Publications ISBN 0-486-45265-4. PMC 66393751. (Noiz kontsultatua: 2023-04-30).
  31. ↑ (Ingelesez) «Rabab | Description, History, & Facts | Britannica» www.britannica.com (Noiz kontsultatua: 2023-04-30).
  32. ↑ (Ingelesez) «Lira | musical instrument | Britannica» www.britannica.com (Noiz kontsultatua: 2023-04-30).
  33. ↑ Grout 1973, 61 orr. .
  34. ↑ Grout 1973, 75–76 orr. .
  35. ↑ Grout 1973, 175–176 orr. .
  36. ↑ Grout 1973, 72–74 orr. .
  37. ↑ Grout 1973, 222–225 orr. .
  38. ↑ a b Kirgiss, Crystal. (2005). Classical music. (1st pbk. ed. argitaraldia) Smart Apple Media ISBN 9781583406748. PMC 1244494729. (Noiz kontsultatua: 2023-05-01).
  39. ↑ Grout 1973, 300–32 orr. .
  40. ↑ Grout 1973, 341–355 orr. .
  41. ↑ Grout 1973, 378 orr. .
  42. ↑ (Ingelesez) «Cantata | music | Britannica» www.britannica.com (Noiz kontsultatua: 2023-05-02).
  43. ↑ (Ingelesez) «Oratorio | music | Britannica» www.britannica.com (Noiz kontsultatua: 2023-05-02).
  44. ↑ Grout 1973, 463 orr. .
  45. ↑ (Ingelesez) Ward, Martha Kingdon. (1947). «MOZART AND THE CLARINET» Music and Letters XXVIII (2): 126–153.  doi:10.1093/ml/XXVIII.2.126. ISSN 0027-4224. (Noiz kontsultatua: 2023-05-03).
  46. ↑ a b Swafford 1992, 200 orr. .
  47. ↑ Swafford 1992, 201 orr. .
  48. ↑ Grout 1973, 595–612 orr. .
  49. ↑ Grout 1973, 543 orr. .
  50. ↑ Grout 1973, 634, 641–642 orr. .
  51. ↑ a b «Romantic music: a beginner's guide - Music Periods - Classic FM» web.archive.org 2015-11-30 (Noiz kontsultatua: 2023-05-03).
  52. ↑ «The Wagner Tuba: wagner-tuba.com» web.archive.org 2014-02-10 (Noiz kontsultatua: 2023-05-03).
  53. ↑ a b (Károlyi 1994, 135 orr. )
  54. ↑ a b (Meyer 1994, 331–332 orr. )
  55. ↑ Albright 2004, 13 orr. .
  56. ↑ McHard 2008, 14 orr. .
  57. ↑ a b Botstein 2001, §9.
  58. ↑ Metzer 2009, 3 orr. .
  59. ↑ Morgan 1984, 443 orr. .
  60. ↑ Sullivan 1995, 217 orr. .
  61. ↑ Beard & Gloag 2005, 142 orr. .
  62. ↑ a b Citron, Marcia J.. (1993). Gender and the musical canon. Cambridge University Press ISBN 0-521-39292-6. PMC 26674726. (Noiz kontsultatua: 2023-05-03).
  63. ↑ a b Abbey Philips. (1 September 2011). The history of women and gender roles in music. Rvanews.com.
  64. ↑ «The world's greatest orchestras» gramophone.co.uk 24 October 2012.
  65. ↑ «The Vienna Philharmonic's Letter of Response to the Gen-Mus List» Osborne-conant.org 25 February 1996.
  66. ↑ Hannah Levintova. Here's Why You Seldom See Women Leading a Symphony. Mother Jones.
  67. ↑ Burton, Clemency. (21 October 2014). Culture – Why aren't there more women conductors?. BBC.
  68. ↑ Notable examples are the Hooked on Classics series of recordings made by the Royal Philharmonic Orchestra in the early 1980s and the classical crossover violinists Vanessa Mae and Catya Maré.
  69. ↑ Walser, Robert. (October 1992). «Eruptions: heavy metal appropriations of classical virtuosity» Popular Music 11 (3): 263–308.  doi:10.1017/s0261143000005158. ISSN 0261-1430..
  70. ↑ (Ingelesez) Steele, Kenneth M.; Bella, Simone Dalla; Peretz, Isabelle; Dunlop, Tracey; Dawe, Lloyd A.; Humphrey, G. Keith; Shannon, Roberta A.; Kirby, Johnny L. et al.. (1999-08). «Prelude or requiem for the ‘Mozart effect’?» Nature 400 (6747): 827–827.  doi:10.1038/23611. ISSN 1476-4687. (Noiz kontsultatua: 2023-05-03).
  71. ↑ (Ingelesez) Ross, Alex. (1994-08-28). «CLASSICAL VIEW; Listening To Prozac . . . Er, Mozart» The New York Times ISSN 0362-4331. (Noiz kontsultatua: 2023-05-03).
  72. ↑ (Ingelesez) Goode, Erica. (1999-08-03). «Mozart For Baby? Some Say, Maybe Not» The New York Times ISSN 0362-4331. (Noiz kontsultatua: 2023-05-03).
  73. ↑ Bilbao, Itxaso Sainz de la Maza. (2021). «Ravel y Euskal Herria» Conference Proceedings CIVAE 2021, 2021, ISBN 978-84-09-29615-6, págs. 180-183 (MusicoGuia): 180–183. ISBN 978-84-09-29615-6. (Noiz kontsultatua: 2023-05-03).
  74. ↑ Sainz de la Maza Bilbao, Itxaso. (2015-07-14). «Ravel y Euskal Herria : influencias de la cultura vasca en un músico cosmopolita» RECERCAT (Dipòsit de la Recerca de Catalunya) (Noiz kontsultatua: 2023-05-03).

Bibliografia

aldatu

Liburuak

aldatu

Aldizkariak eta artikulu entziklopedikoak

aldatu

Kanpo estekak

aldatu
"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Musika_klasiko&oldid=9914047"(e)tik eskuratuta