Nîmes
| Nîmes Nîmes Nimes | |||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Frantziako udalerria | |||||||||||
 | |||||||||||
| |||||||||||
| Administrazioa | |||||||||||
| Estatu burujabe |  Frantzia | ||||||||||
| Frantziaren banaketa administratiboa | Metropolitar Frantzia | ||||||||||
| Eskualdea |  Okzitania | ||||||||||
| Departamendua |  Gard | ||||||||||
| Barruti | Nîmeseko barrutia | ||||||||||
| Udalerrien arteko lankidetzarako erakunde publikoa | Communauté d’agglomération Nîmes Métropole | ||||||||||
| Alkatea | Jean-Paul Fournier (en)  | ||||||||||
| Izen ofiziala | Nîmes | ||||||||||
| Jatorrizko izena | Nîmes Nimes | ||||||||||
| Posta kodea | 30000 eta 30900 | ||||||||||
| Geografia | |||||||||||
| Koordenatuak | 43°50′18″N 4°21′35″E / 43.8383°N 4.3597°E | ||||||||||
 | |||||||||||
 | |||||||||||
| Azalera | 161,85 km² | ||||||||||
| Altuera | 56 m, 215 m eta 21 m | ||||||||||
| Mugakideak | Bouillargues, Caissargues, La Calmette, Caveirac, Dions, Gajan, Générac, Marguerittes, Milhaud, Parignargues, Poulx, La Rouvière, Sainte-Anastasie, Saint-Gilles eta Rodilhan | ||||||||||
| Demografia | |||||||||||
| Biztanleria | 148.104 (2021eko urtarrilaren 1a) 608 (2020) | ||||||||||
| |||||||||||
| Dentsitatea | 915 bizt/km² | ||||||||||
| Informazio gehigarria | |||||||||||
| Telefono aurrizkia | 466 | ||||||||||
| Ordu eremua | UTC+01:00 eta UTC+02:00 | ||||||||||
| Hiri senidetuak | Brunswick, Frankfurt Oder, Praga, Preston, Verona, Salamanca, Rishon LeZion, Meknes, Fresno, Plasencia, Kordoba eta Fort Worth | ||||||||||
| nimes.fr | |||||||||||
.svg)
Nîmes[1] Frantziako hego-ekialdeko eta Okzitaniako hiria da, Gard departamenduko hiriburua. Languedoc-Roussillon eskualdean dago. 140.267 biztanle zituen 2008an eta sei kantonamendutako burua da.
Geografia
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Rône ibaiko deltaren ipar-mendebalean dago.
Historia
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Antzinatea
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Erromatar aurreko garaia
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Estrabonek[2] eta Pliniok[3] diotenez, zeltar herri bat finkatu zen Cévennes mendien eta Mediterraneo itsasoaren artean K.a. VI. mendean, Volcae Arecomiciak. Hauek Cavalier mendiaren oineko iturburutik gertu kokatu ziren, iturria jainkotu zuten eta santutegi bat sortu. K.a. III-II artean hazi egin zen Nemausus izeneko kokaleku hau, pixkanaka-pixkanaka, jatorrizko eraikuntzek tokia utzi zieten harrizko eraikinei, eta, horien artean, Tour Magne edo Dorre Nagusiari, Cavalier mendiaren gailurrean, geroago erromatar harresian sartuko zena. Estrabonek[2] volcae Arecomicien hiriburutzat du Nemausus.
Erromatar garaia
[aldatu | aldatu iturburu kodea]K. a. 123an, Kinto Fabio Maximo erromatar jeneralak, galiar tribuen aurka kanpaina egin zuen, eta allobrogeak eta arverniarrak garaitu zituen, volkarrek erresistentziarik eskaintzen ez zutelarik, erromatarrei beren burua eskaini baitzieten eta haien babespean jarri. Horrek ez zien utzi, horregatik, zinbriarren eta teutoien oldarraldiak eragindako hondamendietatik egiten. Galia Transalpinoa erromatar probintzia sortu zen 121ean eta 118tik aurrera Via Domitia galtzada eraiki zen, Hispania Italiarekin lotzen zuena.
50 urte inguruan, erromatar kolonia bihurtu zen, Colonia Nemausus formara egokitua, bere jatorrizko izen galiarra, Namaus edo Namausatis bezalako txanponetako inskripzioetan egiaztatua[4]. Julio Zesarren beterano asko bertan finkatu zituzten, eta Nîmeseko lautadan lantzeko lur sortak jaso zituzten, kolonia bezala, K. a. 27ra arte antolatu ez zen arren, Marko Vipsanio Agripari esker, seguru asko Augustoren bigarren dedukzio baten ondoren.
Beranduago, Colonia Augusta Nemausus izendatua Augustok bultzatutako hiri eta monumentu garapenari erreferentzia eginez, monumentu ugariz eta 6 kilometroko luzera duen harresiaz hornitu zuten, eta harresiak Galiako (Germaniako probintziak barne) hirugarren hiri esparrua (220 ha) inguratzen du.
K.o. II. mendean Narbona ordezkatu zuen Narbonenseko hiriburu bezala. Hiria Antonino Pio enperadorearen familiaren jaioterria izan zen (138-161).
K.o. III. mendearen azken aldera, kristautasunak bere historia hasi zuen 287an Nîmesen, San Baudilerekin.
Konstantino enperadoreak (306-337) hiria bainuz hornitu zuen.
Mendearen hasieran (407-408), bandaloen inbasio batek, Chrocus buru zutela, bere hondamena ekarri zion koloniari, zeina, besteak beste, Plotinaren ohoretan hazitako basilika desagertzen ikusi baitzuen. Bisigodoek hiria 472an hartu zuten.
Erdi Aroa
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Inbasio handiak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]472an bandaloen ondoren bisigodoak etorri ziren.
Bisigodoen ondoren omeiatar kalifa-herriko arabiar-musulmanak etorri ziren (garai hartako mendebaldekoek sarrazeno deituak). 719an Pirinioak zeharkatu ondoren, 725an Nîmes hartu zuten, 2007an hirian aurkitutako hilobi paregabeek erakusten dutenez. Arabiar-musulmanak han kokatu ziren Karlos Martelek 737an eskualdea errekonkistatu zuen arte. Garai latz haietako borrokek kalte handiak ekarri zizkioten hiriari. Bitartean, anfiteatroa zitadela bihurtu zuten.
752an, Nîmes, Melguelh, Agde eta Bezierseko konde godoek Kordobako emirrari leialtasuna ukatu zioten eta frankoen erresumari leialtasuna adierazi zioten. Badirudi Ansemund kondeak beste kondeengan autoritatea izan zuela. Konde godoak eta frankoak Narbona setiatzen hasi ziren, baina mairuek eutsi egin zioten. 754an, Ermeniardek zuzendutako frankoen aurkako erreakzio batean Ansemund hil zuen, baina matxinada arrakastarik gabe amaitu zen, eta Pepin Laburra errege frankoak Radulfo izendatu zuen konde berri.
892an, Nîmesko konderria Tolosako kondeen etxera pasa zen, gero Trencavelsera, Albiko bizkondeak, Tolosako kondeen menpeko izatera iritsi zirenak, 1181ean Tolosako kondeen zuzeneko agintepera berriro itzuli baino lehen. 925ean beste atsekabe batzuk jasan behar izan zituen: normandiarrek eta hungariarrek zeharkatu egin zuten, eta zenbait zati eraman[5].
Erdi Aro Berantiarra
[aldatu | aldatu iturburu kodea]1226an, Nîmeseko biztanleek Luis VIII.a albitarren aurkako gurutzadan hurbildu zenean, amore eman zuten beren borondatez. Erregeak hiria erregetzapean biltzeko aprobetxatu zuen (Nîmes-Beaucaire seneskalgoan). Hitzarmena 1229ko apirilaren 12an amaitu zen.
XII. mendean, hiriak bere unitate materiala galdu zuen eta bi auzo independiente eratu zituen. Alde batetik, gotorleku bihurturiko erromatar anfiteatroa —castrum arenarum, nobleziak okupatua: haren zaindariak Chevaliers des arènes ("Areetako Zaldunak") ziren—. Beste aldetik, gainerako populazioa.
1378an, kontsulatua ia osorik irteten zen burgesiaren lerroetatik[5]. Zaldunak arian-arian areetatik irten ziren, herriko pribilegioen zati bat burgesen esku utzirik. 1390ean, areetako biztanleria osoa desagertua zen eta harekin batera kontsulatua.
Mende horren amaieran hiri bat zen, ingelesen eta Konpainia handiaren arriskutik libratzen bazen ere, taila eta izurriteekin ere ahuldua. Aurre egin behar izan zion lehenik Anjouko dukearen eta gero Berryko dukearen (Anjouko dukearen anaia, Languedoceko gobernadore izendatua) diru-goseari fiskalari. Hiriak dukearen triskantzari aurre egitearen ondorioz, 1382an tokiko jacquerie bat sortu zen, Tuchinat izena eman ziona eta protagonistei Tuchins.
Nîmesen historia, XV. mendearen lehen erdian, XIV. mendekoaren jarraipen triste bat bezala txertatzen da, hiria hondatzen zuten klima zorigaitzak kontuan hartu gabe. Izurritea, jadanik gaixo, ahul eta elikagaitza zen populazio baten gainean harrapakin erraza aurkitzen zuena, hiru aldiz piztu izan zen hamar urtetan (1448, 1455 eta 1459).
Aro modernoa
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Erlijio gerrak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]XVI. mendean hiriaren egoera nabarmen hobetu zen. 1533an harrera bikaina egin zion Frantzisko I.a erregeari eta bere unibertsitatea 1539an ezartzea merezi izan zuen. Azkar-azkar, Nîmes kalbinismoaren gune aktiboena bihurtu zen, eta katolikoen eta protestanteen arteko desadostasunak ohikoak izan ziren, boterea adostasunez edo indarrez bananduz.
1567ko irailaren 29an, San Migel egunean, Michelada ospatzen da, protestante batzuek 90 apaiz katoliko hil zituztenekoa. 1569an, tropa katolikoek gogor zaintzen zuten hiria, Nikolas Kalviere buru zuten higanoteek ausarkeriaz hartu zuten. Izan ere, haiek hirira estoldetatik sartzea lortu zuten[6].
Nantesko ediktuak lasaitasun handia ekarri bazuen, 1685eko urrian errebokatzea, Erreformetako presio bortitzen ondorioz, protestanteen kontrako murrizketak ekarri zituen. Erreformazaleek ezin zituzten haurrak erlijio kalbinistan hezi, beren ehorzketak debekatuta zeuden parrokiako hilerrietan, beren kultuak mugatuak, eta kargu publiko orori uko egiten zioten. Logikoa denez, 1702an, Chaylako abadearen erailketaren ondoren, Cevenneseko gerra hasi zen, Camisarden gerra ere deitua, non nekazari eta burges xumeak, fanatizaturik, erregearen dragoien aurka borrokatu ziren. Gard ibaiaren egungo lurraldearen baliokidea ukitu egin zuen gatazka horrek, eta Nîmesek, 1703ko apirilaren 1ean, protestanteen hilketak gertatu ziren katolikoen aurka, eta alderantziz, Agau errotako sarraskia bezala, non Montrevelgo mariskalaren tropa katolikoek protestanteen aurkako erasoak egin zituzten.
XVIII. mendearen lehen erdian ez zen ikusten benetako itunik: hori 1789an lortu zen, Iraultza Frantsesarekin eta Giza Eskubideen eta Herritarraren Aldarrikapenarekin batera; haren idazleetako bat, Rabaut-Saint-Étienne, Nîmeseko elizgizon bat zen (kultu-askatasuna bermatzen duen artikuluaren egilea da bereziki). Hala ere, iraultzak azken istiluak eragin zituen. Katolikoek —erregezaleengandik hurbil— eta protestanteek —ideia iraultzaileen aldekoak— 1790eko ekainaren 13tik 16ra "Nimeseko guda" izenez izendaturiko borrokei ekin zieten.
Garapen ekonomikoa
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Arlo ekonomikoan, Errenazimentuan, eta gero XVIII eta XIX. mendeetan, Nîmesek loraldi izugarria izaten du ehun-eskulan handiak garatzen direnean. 1552an, udalbatzak haragi-merkatu handi bat ezarri zuen. Gero, 1557an, zeta merkatari italiar batzuk ekarri zituen Nîmesera, zetaren industria garatzeko, Olivier de Serresek eta François Traucat lorazainak zeta-harra lantzen duten unean. Urtebete geroago, Pierre Dupontek zetazko manufaktura bat sortu zuen.
Nîmes, ehungintzara bideratutako manufaktura-hiria eta merkataritza-plaza garrantzitsua, trenbide biratzaile bihurtu zen trenbide sarea ezarri zenean 1830-1840 urteetan. Baina Lyonekin lehia gogorra izan zen XIX. mendearen bigarren erdian eta burgesiak kapitala bankuan edo ardogintzan inbertitzen du. Mahatsondoaren kultura errazten du Canal du Midi eraikitzeak (XVII. mendetik aurrera) eta, batez ere, Rodanok duen lotura Séterekin (XIX. mendean). Ardoaren garraioari ere mesede handia egiten dio 1839tik aurrera Nîmeseko trenbideak. Nabarmentzekoa da, hala ere, 1872. urteaz geroztik mahats-zorriak edo filoxerak eragindako krisi latzak ardogintzan izandako kolpea.
Aro garaikidea
[aldatu | aldatu iturburu kodea]XX. mendea
[aldatu | aldatu iturburu kodea]1944ko maiatzaren 27an, Consolidated B-24 Liberator bonba-jaurtitzaileek 450 bonba baino gehiago bota zituzten merkantzia-geltokira. 271 hildako, 289 zauritu, 443 eraikin suntsitu eta 5.000 lagun kaltetu ziren[7]. Bereziki suntsituak edo larriki kaltetuak izan ziren Écluse plazako suhiltzaileen kuartela, Andre Maria kaleko eskola, Notre-Dame-le-Carmel inprimategia, karmeliten monasterioa, Gaston-Doumergue ospitalea, Frantziskotarren klinika eta Jeanne-d 'Arc presbiterioko gelak.
Ondasun nabariak
[aldatu | aldatu iturburu kodea].jpg)
Erromatarren garaikoak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]- Castellum aquae edo castellum divisorium
- Dianaren tenplua
- Maison Carrée tenplu erromatarra (K.a. 19 urtekoa)
- Nimesko anfiteatroa (I. mendekoa)
- Pont du Gard edo Gardeko zubia erromatar garaiko akueduktua.
- Port d'Auguste
- Porte de France
- Sanctuaire de la Fontaine edo Iturriko santutegia
- Tour Magne izeneko monumentu galo-erromatarra.
Garaikideak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]- Jardins de la Fontaine (XVIII. mendeko Iturriko Lorategiak)
- Carré d'art kulturunea, Norman Foster arkitektoak egina (1986)
- Nemausus etxebizitzak, Jean Nouvel arkitektoak eginak
Demografia
[aldatu | aldatu iturburu kodea]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Ekonomia
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Hiria munta handiko burdinbide eta autobide gurutzagunean dago. Aireportua du. Ekonomia jarduera nagusiak mekanika- eta elektronika- industria, ehungintza, larrugintza, fruitu kontserbak eta oinetakogintza dira.
Alkateak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]- Émile Jourdan, PCF (1965-1983)
- Jean Bousquet, UDF (1983-1995)
- Alain Clary, PCF (1995-2001)
- Jean-Paul Fournier, UMP (2001)
Nimestar ezagunak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]- Alphonse Daudet (1840-1897): idazlea
- Robèrt Lafont (1923-2009): okzitanierazko idazlea, antzerkigilea, poeta eta hizkuntzalaria.
International relations
[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Preston, Ingalaterra, 1955.
Verona, Italia, 1960.
Braunschweig, Alemania, 1962.
Praga, Txekiar Errepublika, 1967.- Frankfurt (Oder), Alemania, 1976.
Salamanca, Espainia, 1979.
Rishon LeZion, Israel, 1986.
Meknes, Maroko, 2005.
Erreferentziak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]- Artikulu honen edukiaren zati bat Lur hiztegi entziklopedikotik edo Lur entziklopedia tematikotik txertatu zen 2011/12/27 egunean. Egile-eskubideen jabeak, Eusko Jaurlaritzak, hiztegi horiek CC-BY 3.0 lizentziarekin argitaratu ditu, Open Data Euskadi webgunean.
- ↑ Nîmes. «Euskal onomastikaren datutegia-EODA» www.euskaltzaindia.eus (Noiz kontsultatua: 2024-01-16).
- ↑ a b «Strabo, Geography, book 4, chapter 1, section 12» www.perseus.tufts.edu (Noiz kontsultatua: 2021-01-15).
- ↑ «Pliny the Elder: Natural History, Book III» www.thelatinlibrary.com (Noiz kontsultatua: 2021-01-15).
- ↑ (Ingelesez) Schrijver, Peter. (1995). Studies in British Celtic Historical Phonology. Rodopi ISBN 978-90-5183-820-6. (Noiz kontsultatua: 2021-01-15).
- ↑ a b Nisard, Désiré. (1835). Nîmes. Desenne.[1]
- ↑ «Troisieme guerre civile à Nîmes en 1569» www.nemausensis.com (Noiz kontsultatua: 2021-01-17).
- ↑ «Le 27 mai 1944, bombardements alliés à Nîmes» www.nemausensis.com (Noiz kontsultatua: 2021-01-17).
Kanpo estekak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]- (Frantsesez) Hiriko webgune ofiziala
