Xeografía física

A xeografía física é o estudo das características naturais existentes na superficie terrestre.

Principios

A superficie da Terra é irregular e varía dun lugar a outro. A manifestación local desta variación é a paisaxe. En xeografía a paisaxe é un fenómeno de interese particular, mesmo considérase obxecto de estudo: Otto Schlüter, Siegfried Passarge, Leo Waibel, Jean Brunei, Carl Sauer, entre outros.

A evolución da paisaxe como consecuencia da dinámica terrestre superficial explícase polo ciclo xeográfico. O ciclo xeográfico comeza co levantamento do relevo a través de procesos xeolóxicos (fallas, vulcanismo, convulsión tectónica etc). Os ríos e as escorras comezan a crear vales coa perfil en V entre as montañas (nunha fase chamada "de mocidade"). Ao longo do tempo as correntes poden esculpir vales máis amplos ( "madurez"), e logo o vento, só nas montañas máis altas ("senectude"). Finalmente a paisaxe toda ven formar unha chaira da menor altura posible (o chamado "nivel de base"). Esta chaira foi chamada por William Morris Davis peneplano, que significa "case plana".

Estes procesos permiten o paso paulatino por diferentes fases. Os factores que determinan estes procesos poden clasificarse en catro grupos:

• Factores xeográficos: a paisaxe vese afectada tanto por factores bióticos como abióticos. Considéranse factores xeográficos só os abióticos de orixe esóxena, tales como o relevo, o solo, o clima e os cursos de auga. Estes factores axudan á modelaxe do terreo favorecendo procesos de erosión.
• Factores bióticos: o efecto de factores bióticos oponse ao proceso de modelaxe, especialmente a vexetación.
• Factores xeolóxicos: son procesos construtivos que se opoñen á modelaxe do ciclo xeográfico, como as placas tectónicas, o diastrofismo, a oroxénese e o vulcanismo.
• Factores humanos: a actividade humana sobre o relevo é moi variable e pode influír a favor ou en contra da erosión.

Aínda que os moitos factores que alteran a superficie da Terra están incluídos na dinámica do ciclo xeográfico, os factores xeográficos só contribúen para o desenvolvemento do peneplano. O resto dos factores (biolóxicos, xeolóxicos e sociais) interrompen ou perturban o ciclo.

Ramas da xeografía física

A xeografía física estuda as interrelacións entre factores xeográficos. Estas ramas son moitas e entre as máis importantes inclúen:

• Climatoloxía: estuda o clima a partir de informacións meteorolóxicas.
• Xeomorfoloxía: é o estudo do relevo na superficie da Terra. Tamén inclúe os actuais procesos xeomorfolóxicos.
• Orografía: parte da xeografía física que trata da descrición e do estudo das montañas.
• Hidroloxía: estudo das augas doces (ríos, lagos, augas subterráneas, cuncas hidrográficas etc.)
• Glacioloxía: estuda as masas de auga en estado sólido.
• Xeografía litoral: estuda a dinámica das paisaxes costeiras.
• Pedoloxía: estuda os solos xeograficamente.
• Paleoxeografía: investiga e reconstrúe a xeografía do pasado e a súa evolución. Serve para entender mellor a dinámica xeográfica actual do noso planeta.
• Xeografía humana: estuda os riscos naturais.
• Bioxeografía: estuda a relación entre o contorno natural e os seres vivos. Súas filiais son a Fitoxeografía, ou xeografía dos vexetais, e a Zooxeografía, ou xeografía dos animais e da ecoloxía da paisaxe.

En cada país, a xeografía física pode ter disciplinas peculiares, así como os seus propios enfoques. En Europa, por exemplo, hai unha preocupación maior pola Glacioloxía, de fundamental importancia no moldeado dos relevos modernos. En Rusia e o Canadá emerxeu a xeocrioloxía, dedicada ao estudo do permafrost. Á súa vez, nos países do hemisferio sur, sobre todo nos de clima tropical, a Pedoloxía e os estudos de cambios químicos nas rochas veñen gañando grande importancia.

Historia da xeografía física

Desde o nacemento da xeografía e as ciencias durante o período grego clásico, e ata o final do século XIX, co nacemento da Antropoxeografia, a xeografía foi case exclusivamente unha ciencia natural. Pódense citar diversas obras entre as máis coñecidas durante este longo período: a Xeografía de Estrabón, a de Eratóstenes o Periegesis Oiceumene de Dionisio na Idade Antiga; ata a Summa de Geografía de Martín Fernández de Enciso (século XVI), que menciona por primeira vez Novo Mundo, ou o Cosmos de Alexander von Humboldt (século XIX), no que a xeografía é considerada unha das ciencias físicas e naturais.

Dous procesos desenvolvidos durante o século XIX tiveron unha grande importancia no desenvolvemento da xeografía física. O primeiro foi o colonialismo europeo en Asia, África, Australia e mesmo en América, en busca de materias primas necesarias para a Revolución Industrial. Este fenómeno axudou a crear os departamentos de xeografía das universidades das potencias coloniais e as sociedades nacionais xeográficas, dando orixe ao proceso identificado por Horacio Capel como a institucionalización da xeografía. Un dos imperios máis prolíficos neste sentido foi o ruso: a mediados do século XVIII o almirantado ruso enviou xeógrafos en diferentes ocasións para realizar buscas xeográfica na área do Ártico siberiano. Entre estes figuraba o que é considerado o patriarca da xeografía rusa, Mikhail Lomonosov, que a mediados de 1750 comezou a traballar no departamento de Xeografía da Academia de Ciencias. As súas contribucións mostran a orixe orgánica do solo e desenvolve unha lei sobre o movemento do xeo, abrindo así un novo sector xeográfico: a Glacioloxia. En 1755, a iniciativa súa, foi fundada a Universidade de Moscova, da que en 1758 foi nomeado director do Departamento de Xeografía da Academia das Ciencias. Neste cargo desenvolverá unha metodoloxía de traballo para a investigación xeográfica.

Así, seguiu a liña de Lomonosov e as achegas da escola rusa se ​​fixo máis frecuente cos seus discípulos, no século XIX, temos grandes xeógrafos como Vasily Dokuchaev que executou obras de grande importancia como un "principio de análise global do territorio" e "os Chernozem rusos" ser o máis importante, onde as introduce o concepto de suolo como distinguido dun simple estratos xeolóxicos e, polo tanto, fundar unha nova área xeográfica de estudo: a Pedologia.

O clima tamén recibirá un forte impulso a partir da escola rusa por Wladimir Köppen, cuxa contribución principal, a clasificación do clima, aínda hoxe é válida. Porén este gran xeógrafo tamén contribuíu ao Paleoxeografia a través do seu traballo Os climas do pasado xeolóxico, que é considerado o pai da Paleoclimatoloxia. Neste período xeógrafos rusos como Sibirtsev, Semyonov, Glinka e Neustrayev, entre outros, fixeron grandes contribucións á disciplina.

O outro grande evento no final do século XIX e comezos do século XX que dará un grande impulso ao desenvolvemento da xeografía terá lugar na América. É o traballo do famoso xeógrafo William Morris Davis, que fixo contribucións importantes á creación da disciplina no seu país e desenvolveu a teoría do ciclo xeográfico. Aínda que a teoría de Davis non é enteiramente precisa, foi absolutamente revolucionaria. No caso de paleoxeografia esta teoría proporciona un modelo para a comprensión da evolución da paisaxe. O traballo de Davis levou ao desenvolvemento dunha nova rama da xeografía física: a xeomorfoloxía. Algúns dos seus discípulos, tales como Curtis Marbut, Mark Jefferson e Isaiah Bowman, entre outros, fixeron contribucións significativas para varias ramas da xeografía física.