Ածանց

Ածանցներ, արմատներին և բառերին լրացուցիչ իմաստներ տվող և նոր բառեր կազմող բաղադրիչներ։ Երկրորդական ձևույթներ են, որոնք ավելանալով արմատին բառ են կազմում, ավելանալով բառահիմքին փոխում են բառի նշանակությունը և նոր բառ կազմում։ Հայերենում ածանցն ավելանում է բառի սկզբից կամ վերջից, բայց որոշ լեզուներում այն կարող է ավելանալ նաև արմատի մեջ, որից էլ ածանցները բաժանվում են երեք խմբի՝ նախածանց, միջածանց և վերջածանց։ Դրանք բառակազմական երկրորդական ձևույթներ են, որոնք, ավելանալով արմատին կամ բառին, փոխում են նրա իմաստը կամ խոսքիմասային պատկանելությունը, ավելացնում նոր իմաստ։ Դրանք երկրորդական ձևույթներ են՝ ի տարբերություն բառակազմական հիմնական ձևույթների՝ արմատների։

Որոշ ածանցներ բառիմաստին երանգ են տալիս (տատ + իկ = տատիկ, տաք + ուկ=տաքուկ)։ Լինում են նաև քերականական ածանցներ, որոնք քերականական իմաստներ են մուծում բառի մեջ (հարգել–հարգվել, ցանկալ–ցանկանալ)։

Ըստ տեղադրման լինում են՝ նախածանցներ, միջածանցներ և վերջածանցներ։ Հայերենը գրեթե զուրկ է միջածանցներից։ Կան լեզուներ (օրինակ՝ թյուրքական, ուգրո-ֆիննական և այլն), որոնք միայն վերջածանցներ ունեն։ Նախածանցները դրվում են արմատից առաջ (մակ + դիր, արտ + ա + կարգ, գեր + արագ և այլն), վերջածանցները՝ արմատից հետո (հող + ային, մայր + ական, աշխատ + ավոր + ություն են), իսկ միջածանցները՝ արմատի մեջ (համեմատության համար՝ լատիներենում vici և vinco - հաղթում եմ)։ Որոշ մասնագետներ միջածանց են համարում առհասարակ բառի մեջ (ոչ անպայմանորեն արմատի մեջ) եղած ածանցները։ Իրենց քանակով ու գործածությամբ հայերենում գերիշխում են վերջածանցները, պակաս թիվ են կազմում նախածանցները, որոնք էլ ավելի քիչ են եղել նախագրային ու մեսրոպյան շրջանում։ Մի շարք նախածանցներ ստեղծել են հունաբան դպրոցի ներկայացուցիչները։ Այդ նախածանցների զգալի մասը գործածվում է ժամանակակից հայերենում (գեր, մակ, արտ, ենթ, տրամ ևն)։ Բառակազմական դերով ու գործունեությամբ բոլոր ածանցները հավասարազոր չեն. կան առավել տարածված ու կենսունակ, սակավ կենսունակ, ինչպես նաև այնպիսի ածանցներ, որոնք ժամանակի ընթացքում կորցնում են իրենց դերն ու նշանակությունը, հասնում մեռած կամ քարացած վիճակի։

Նախապես ածանց տերմինը գործածվել է «վերջնամասնիկով կազմված (ածանցական) բառ» իմաստով։ Մանուկ Աբեղյանի ջանքերով այն ներկայումս գործածվում է «բառակազմական մասնիկ» նշանակությամբ։

Ածանցի հավելումը, կցումը, միացումը բառին կամ արմատին անվանվում է ածանցում, որի հետևանքով փոխվում է բառի նշանակությունը կամ կազմվում է նոր բառ։ Հայերենում հատուկ է ածանցումը բառասկզբում և հատկապես բառավերջում։ Ածանցումն առավել տարածված է հնդեվրոպական և թյուրքական լեզուներում։ Բառին կամ արմատին կարող են ավելանալ հաջորդաբար մեկից ավելի ածանցներ։ Ածանցի ամեն մի հավելում կոչվում է բառակազմական քայլ։ Ածանց ունեցող բառերը կոչվում են ածանցավոր բառեր կամ ածանցյալներ։

Պատմություն

Հայ քերականության մեջ «ածանց» բառը նախապես կիրառել է «մասնիկով կամ վերջնամասնիկով կազմված բառ» իմաստով, Թրակացու թարգմանության մեջ՝ ածանցական նշանակությամբ։ Մանուկ Աբեղյանը այն գործածել է բառակազմական մասնիկ նշանակությամբ, որն ընդունվել է հայ քերականագիտության կողմից։

Ծագում

Ածանցները լինում  են բնիկ և փոխառյալ։ Բնիկ ածանցը ունի հայկական ծագում, փոխառյալը՝ փոխառված է այլ լեզուներից։ Հնում փոխառված ածանցները նույնպես ընկալվում են որպես բնիկ։ Օրինակ՝ դժ- ածանցը չնայած որ փոխառված է պարսկերենից բայց ընկալվում է որպես բնիկ։  Ածանցը տվյալ լեզու է ներթափանցում արմատի հետ։  Այս դեպքերում խոսողները գիտակցում են բաղադրությունը։ Չնայած որ օրինակ հայերենում գիտակցվում է -իստ, -իզմ ածանցների փոխառյալ լինելը, բայց այդ ածանցները հայերենում ներկայումս բառակազմական ակտիվություն չունեն։

Ածանցները ստեղծվում են հետևյալ գործընթացների արդյունքում՝

• նախկին արմատական բաղադրիչի իմաստային կամ ձևիմաստային զարգացում,
• առկա ածանցների սերտաճում,
• այլ լեզուների փոխառություն,
• նախկինում վերջավորություն եղած ձևի վերափոխում։

Երբեմն որոշ արմատներ (գիտ-ակ, բան-ավոր, գործ-ուն, արար-իչ), միևնույն իմաստով կազմելով բարդ բառերի մեծ շարքեր, սկսում են նմանվել ածանցների։ Այդպես են -գետ (հնագետ, հայագետ, լեզվագետ), -բան (բուսաբան, լեզվաբան, հնէաբան), -գործ (հանքագործ, մսագործ, դեղագործ), -արար (գործարար, շինարար, նորարար) և այլ արմատներ։ Դրանք կոչվում են ածանցակերպներ։

Ածանցները մեծ մասամբ առաջացել են արմատներից հենց այդ ճանապարհով (արմատ > ածանցակերպ > ածանց) և երբեմն պահպանում են բառային իմաստը կամ հանդես են գալիս մերթ որպես արմատ, մերթ որպես ածանց։ Այդպես են մանավանդ հայերենի նախածանցները։ Օրինակ՝ ամենա- նախածանցը (ամենամեծ, ամենաարագ) և արմատը (ամենագետ, ամենակարող), վեր- նախածանցը (վերադարձ, վերստեղծել) և արմատը (վերուստ, վերին, վերանալ), պար- նախածանցը (պարագիծ, պարփակ) և արմատը (պարույր, պարույկ), ստոր- նախածանցը (ստորադաս, ստորագրել) և արմատը (ստորին, ստորանալ), շար- նախածանցը (շարունակ, շարադրել) և արմատը (շարք, սյունաշար), -գործ ածանցակերպը (նավթագործ, պղնձագործ) և արմատը (ձեռագործ, գործիք) և այլն։

Կան ածանցներ, որ առաջացել են վերջավորություններից։ Օրինակ՝ -ք, -անի վերջածանցները, որ հին հայերենում եղել են հոգնակիակերտ վերջավորություններ (գիրք, եզերք, ոտք, նամականի, առածանի, ավագանի), -յալ, -ող, -ած վերջածանցները, որ դերբայական հին ու նոր վերջավորություններ են (անկյալ, ուսյալ, գրող, ուսանող, ողորմած, նշանած, արարած), -ույց վերջածանցը, որ հիմքակազմիչ մասնիկ է եղել (հանգույց, հատույց, սառույց), -ավ, -իվ, -ամբ, -են վերջածանցները, որ հոլովական վերջավորություններ են եղել (սակավ, իրավ, ազնիվ, լրիվ, անձամբ, մասամբ, դիտմամբ, արդեն, մեկեն), և այլն։
Կան նաև մեկից ավելի ածանցներից, ածանցից ու այլ մասնիկից բաղադրված կամ ավելի բարդ կազմությամբ ածանցներ։ Օրինակ՝ -վ+ած+ք (կազմվածք, թխվածք), -ած+ո (չափածո, պահածո), -ույթ-յուն > ություն (էություն, միություն,օտարություն), -ել+ի (ներելի, վիճելի), -ով+ին (գլխովին, հիմնովին) և այլն։

Տեսակներ

Տեղադրման դիրք

Ըստ տեղադրման լինում են՝ նախածանցներ, միջածանցներ և վերջածանցներ։

Նախածանց

Հիմնական հոդված՝ Նախածանց

Բառին սկզբից ավելացող ածանցը կոչվում է նախածանց։ Օրինակ՝ ան+գիր, տ+գետ, համա+կարգ, առ+հավետ, ամենա+ մեծ, գերա+զանց և այլն։ Նախածանցն ավելանում է ածանցող հիմքին՝ սկզբից։ Հնագույն շրջանում հայերենում քիչ նախածանցներ են եղել։ Ժամանակի ընթացքում հայերենում բառակազմական հնարավորությունների զուգահեռ ավելացել են նոր նախածանցներ և ներկայումս ժամանակակից հայերենում դրանք շատ են։

Հայերենի տարածված նախածանցները

ան-	գեր(ա)-	հար(ա)-	չ-	փոխ(ա)-
անդր(ա)-	դեր(ա)-	հոմ-	պար(ա)-
ապ(ա)-	դժ-	մակ(ա)-	ստոր(ա)-
առ(ա)-	ենթ(ա)-	նախ(ա)-	վեր(ա)-
արտ(ա)-	թեր(ա)-	ներ(ա)-	տ-
բաղ(ա)-	հակ(ա)-	շաղ-	տար(ա)-
բաց(ա)-	համ(ա)-	շար(ա)-	տրամ(ա)-

Միջածանց

Հիմնական հոդված՝ Միջածանց

Միջածանցը հանդիպում է արմատի մեջ։ Հայերենը միջածանցներով աղքատ լեզու է․ առկա միջածանցները հիմնականում ժողովրդախոսակցական ու բարբառային կազմությունների (բաղադրությունների) տարրեր են՝ մեծ մասամբ սաստկական նշանակությամբ։ Այդ միջածանցներից են՝ -լ- (բլնդել, պլոկել, ճլստալ), -ր- (դրմփալ, թրխկալ), -ռ- (շառաչել)։ Կան լեզուներ (օր՝ թյուրքական, ուգրո-ֆիննական և այլն), որոնք միայն վերջածանցներ ունեն։

Վերջածանց

Հիմնական հոդված՝ Վերջածանց

Վերջածանցն ավելանում է ածանցող հիմքին՝ վերջից (օրինակ՝ ծալ+ք, խայթ+ոց, հն+ոտի, մտած+կոտ, համոզ+իչ, տենչ+ալի և այլն։)։ Ժամանակակից հայերենը հարուստ է վերջածանցներով, որոնց թիվը հասնում է շուրջ 180-ի։

Հայերենի տարածված վերջածանցները

-(ա)բան	-ան	-ար	-եք	-ո	-ություն	-ուց
-(ա)բար	-անակ	-արան	-ի	-ող	-ուկ	-ուք
-(ա)գար	-անի	-արար	-իկ	-ոն	-ուհի	-ք
-(ա)գին	-(ա)նոց	-արդ	-ին	-ոնք	-ում
-(ա)գործ	-ոց	-արեն/-երեն	-ինք	-ով	-ում
-(ա)գույն	-անուտ	-արք	-իչ	-ովի	ուրդ
-ալի/-ելի	-անք	-ացի/-եցի/-ցի	-իք	-ովին	-ույց
-ալիք/-ելիք	-(ա)պան	-(ա)ցու	-կան	-ոտ	-ույք
-ած	-(ա)պանակ	-ե	-կոտ	-ոտի	-ուն
-(ա)ծու/-(ա)ծո	-(ա)պես	-եղ	-մունք	-որդ	-ունդ
-ակ	-(ա)ստան	-եղեն	-յա	-ոց	-ունի
-(ա)կան	-(ա)վարի	-ենի	-յալ	-չյա	-ունք
-(ա)կի	-(ա)վոր	-ենք/-անք/-ունք-ոնք	-յայն	-ված	-ուչ
-ային	-ավուն	-եստ/-ուստ	-յան	-վածք	-ուտ
-այն	-ատ	-երրորդ/-րորդ	-յուն	-ու	-ուրդ

Կան որոշ ածանցներ, որոնք բառի ձևույթային կազմում չնայած վերջդիր են, բայց միշտ միջձևույթային դիրքում են։ Դրանցից են բայածանցները (սոսկածանցները պատճառական ածանցները, կրավորական և բազմապատկական ածանցները), ինչպես՝ լավ-ան-ալ, մոտ-են-ալ, խոս-եցն-ել, կտր-տ-ել։ Որոշ հետազոտողներ այս ձևերը համարում են միջածանցներ։ Սակայն ավելի ընդունված է դրանք վերջածանցներ համար որովհետև արմատի նկատմամբ վերնադիր են։

Հաջորդականություն

Ածանցները բառային ոլորտում կարող են ունենալ տարբեր հաջորդականություն, հանդես գալով որպես՝ առաջնային ածանց, որն անմիջականորեն միանում է արմատին, երկրորդային ածանց, որն ավելանում է առաջնայինին, երրորդային ածանց, որն ավելանում է երկրորդային ածանցներին։

Կազմություն

Ըստ կազմության տարբերում են պարզ ածանց, որը տվյալ լեզվավիճակում չի գիտակցվում ինչպես բաղադրություն. դրանցից են ածանցների մեծ մասը՝ ան-, դժ-, -ք, բաղ- և այլն։ Տարբերում են նաև բաղադրյալ ածանց, որը երկու տարբեր ածանցների միացումն է և այն գիտակցվում է խոսոցկների կողմից, օրինակ՝ -ելիք/ալիք, -անուտ, -ական և այլն։ Սերտաճումը կարող է լինել նաև պարզ ածանցի և հոդակապի կամ այլ բնակերտի համադրման արդյունքը։

Նշանակություն

Ածանցի արտահայտած իմաստը ածանցային իմաստն է։ Ըստ նշանակության տարբերակում են մենիմաստ ածանց, որը տարբեր բաղադրություններում ունի միևնույն իմաստը, բազմիմաստ ածանց, որը կարող է գործածվել տարբեր իմաստներով։ Ածանցների մեծամասնությունը բազմիմաստ է։

Առանձնացնում են նաև ժխտական ածանցները, որոնք հիմնականում նախածանցներ են և արտահայտում են որևէ բանի բացասում։ Դրան հակառակ տեսակը դրական՝ հաստատակն ածանցներն են։

Բայածանցներ

Ժամանակակից գրական հայերենում տարբերում են բայական ածանցների կամ բայածանցների չորս տեսակ՝ սոսկածանցավոր կամ սոսկական ածանցներ, պատճառական ածանցներ, կրավորական ածանց և բազմապատկական ածանցներ։ Սոսկածանցները չունեն իմաստավորում, նրանք կատարում են բաղադրական-հիմքակազմիչ նշանակություն։ Այս ածանցներից են՝ -ան/-աց, -են/-եց, -ն, -չ։ Պատճառական ածանցները ունեն սեռանիշ արժեք։ Անորոշ հիմքում՝ -ացն-, -եցն-, -ցն-, անցյալ կատարյալում՝ -ացր, -եցր, -ցր։ Կրավորական ածանցը -վ-ն է, երկու բայահիմքում էլ նույնն է։ Իսկ բազմապատկական ածանցները՝ -ատ-, -ոտ-, -տ-, արտահայտում են գործողության բազմապատիկություն։

Ձևիմաստային հարաբերակցություններ

Տարբերում են ածանցների հետևյալ տեսակները՝ համանուն, հոմանիշ (համանիշ, նույնանիշ) և հականիշ ածանցներ։ Համանուն ածանցները հնչունական կազմով, արտասասնությամբ նույնն են, բայց իմաստով տարբեր են։ Ժամանակակից հայերենում դրանցից են՝ -կոտ (վախկոտ) և -կոտ- (թռչկոտել)։ Հոմանիշ ածականները միմյանցից տարբերվում են հնչյունական կազմով և արտասանությամբ, բայց իմաստով մոտ են կամ նույնական։ Օրինակ՝ -բար/-պես/-որեն, -ական/-ային։ Հականիշ ածականները ունեն հակադիր իմաստներ, օրինակ՝ արտ-ներ, գեր-թեր, վեր-ստոր և այլն։

Իմաստային տեսակներ

Ըստ իմաստաբանության տարբերում են ածանցների նվազական, փաղաքշական, հեգնական, սաստկական տեսակներ։ Երբ ածանցը չունի որոշակի իմաստաբանական պլան, նրա բովանդակությունը բնութագրվում է միայն բաղադրական դերով։ Այդպիսի ածանցը կոչում է բաղադրական ածանց, դրանցից են, օրինակ, բայական սոսկածանցները։

Ածանցները, ավելանալով արմատին կամ բառին, իմաստային տարբեր կարգի փոփոխություններ կարող են առաջացնել։ Կարող են ճշտել կամ փոխել բառի խոսքիմասային պատկանելությունը, միաժամանակ նաև փոփոխություն մտցնել հիմնական իմաստում, ավելացնել վերաբերմունքային, զգացական երանգներ։ Օրինակ՝ խաղ - խաղային, խաղալ, խաղք, խաղիկ, գիր - գիրք, գրել, գրային, գրական, գրավոր, գրվածք, գրիչ, գրչակ, գրաբար, գրություն, գրույթ, գրող, գրքույկ և այլն։
Խոսքիմասայինից բացի այլ իմաստ տվող ածանցներ են հետևյալները։

• -ակ, -իկ,-ուկ վերջածանցներ՝ փոքրության իմաստ կամ փաղաքշական, մտերմական վերաբերմունք, օրինակ՝ տնակ, փոքրիկ, գառնուկ,
• ան-, դժ-, տ-, չ-, ապ- նախածանցներ՝ ժխտական իմաստ, օրինակ՝ անգույն, դժբախտ, տհաճ, չտես, ապուշ,
• -ան, -իչ, -ող, -անակ, -արար, -որդ, -վոր, -ոց վերջածանցներ՝ մի բան անողի, գործորդի կամ գործիքի իմաստ, օրինակ՝ իշխան, փական, գործիչ, հատիչ, գրող, ըմպանակ, լուսարար, վարորդ, զինվոր, էտոց,
• -ային, -ական, -յան վերջածանցներ՝ վերաբերության, սերման իմաստ, օրինակ՝ քաղաքային, գյուղական, նոյյան,
• -ավուն, -եղ, -ի, -(կ) ոտ, -ու, -ուն վերջածանցներ՝ որևէ հատկությամբ օժտված լինելու իմաստ, օրինակ՝ դառնավուն, համեղ, աղի, վախկոտ, բրդոտ, ազդու, եռանդուն,
• մակ-, ստոր-, հար-, վեր-, անդր- նախածանցներ՝ տարածական հարաբերություններ, օրինակ՝ մակընթացություն, ստորերկրյա, հարակից, վերադաս, անդրծովյան,
• -անոց, -արան, -ոց, -ստան, -ուտ վերջածանցներ՝ տեղ, գործողության վայր, օրինակ՝ ծաղկանոց, լոգարան, դպրոց, մրգաստան, թփուտ,
• -անք, -արք, -մունք, -յուն, -ոնք, -ություն, -ում, -ույք, -ունք, -ուստ վերջածանցներ՝ գործողության անուն, օրինակ՝ աշխատանք, ստուգարք, մտածմունք, պայթյուն, զարթոնք, զվարճություն, շարժում, հաճույք, երկունք, փախուստ,
• -ածո, -ոց, -ված(ք), -ույթ, -ք վերջածանցներ՝ գործողության հետևանք, օրինակ՝ հանածո, շրխկոց, փլվածք, շահույթ, վայելք, ծալք և այլն։

Խոսքիմասային իմաստ

Խոսքիմասային իմաստ տվող կամ այդ իմաստը փոխող ածանցները լինում են.

• գոյականակերտ
• ածականակերտ
• թվականակերտ
• մակբայակերտ
• բայակերտ։

Թեև ածանցներ կան, որ կարող են կերտել տարբեր խոսքի մասեր։ Օրինակ՝ -անոց (խոհանոց, լիտրանոց), -(ա) ցի (լեռնցի, խելացի), -ական (հիմնական, երեքական), -իկ (թոռնիկ, ջրիկ), -իչ (գրիչ, դյութիչ), -ալի, -ելի (բանալի, հաճելի), -ենի (խնձորենի, մայրենի), -եղեն (մրգեղեն, հրեղեն), -ու (թթու, վրիժառու), -ուչ (տեսուչ, վայելուչ), արտ(ա)- (արտերկիր, արտասովոր, արտադրել), հակ(ա)- (հակագրոհ, հակադարձ, հակակրել), համ(ա)- (համաժողով, համահունչ, համադրել), բաց(ա)- (բացահայտ, բացատրել), գեր(ա)- (գերմարդ, գերադաս), ընդ- (ընդհատակ, ընդհանուր, ընդգծել, ընդդեմ), ստոր(ա)- (ստորակետ, ստորերկրյա, ստորագրել), վեր(ա)- (վերահաս, վերհուշ, վերլուծել), փոխ(ա)- (փոխարքա, փոխանցել)։

Գոյականակերտ ածանցներ

Գոյականակերտ են կոչվում արմատից կամ բառից գոյական կազմող ածանցները։ Օրինակ՝ գր-իչ, կարծ-իք, խց-ան, տզզ-ոց, մարտ-իկ, բանվոր-ուհի, տնտես-ություն, մակ-ուղեղ։ Գոյականակերտ են հետևյալ վերջածանցները։

• -ակ (տնակ, վրիպակ, պահակ, սահնակ, կայծակ),
• -ածո (չափածո, դրածո, պահածո, հանածո),
• -ան (դերասան, դամբան, փական, ամրան, ձգան, կայան),
• -անակ (ճոճանակ, զսպանակ, հաղթանակ, շրջանակ),
• -անի (ավագանի, տեսականի, ստոծանի, մատանի, հովանի),
• -(ա) նոց (մրջնանոց, ամառանոց, խոհանոց, գոգնոց),
• -անք (հարգանք, օրհնանք, փրկանք, Վարդանանք),
• -արան (ելարան, վառարան, լսարան, վեհարան, բառարան, թանգարան),
• -ար (կերպար, տիպար, պատահար, հովար),
• -արար (ազդարար, կենարար, հիմնարար),
• -արք (գործարք, լուծարք, ստուգարք),
• -ացի/-եցի/-ցի (գյուղացի, տեղացի, գյումրեցի, երևանցի, վանեցի),
• -ացու (հարսնացու, տիրացու, սերմացու),
• -ացք (սլացք, գնացք, լվացք, ընթացք),
• -եղեն (բանջարեղեն, ակնեղեն, ամանեղեն, խեցեղեն),
• -ենի (թզենի, խնկենի, արջենի),
• -եստ (պահեստ, գովեստ, ուտեստ),
• -իլ (կաթիլ, տեսիլ, խաշիլ, հմայիլ),
• -իկ (մայրիկ, Գառնիկ, ձողիկ, կարապիկ),
• -իչ (լուծիչ, ջեռուցիչ, երգիչ, քննիչ, զոդիչ),
• -իք (կարծիք, բարիք, խաղալիք, հոտոտելիք, լինելիք),
• -մունք (ցուցմունք, մտածմունք, զգացմունք),
• -յուն (հնչյուն, դղրդյուն, ոստյուն),
• -ող (ծնող, ուսանող, լրագրող, հեռուստադիտող),
• -ոն (կտրոն,ծամոն),
• -որդ (որսորդ, բաժանորդ, առաջնորդ, կիսորդ),
• -ոց (սփռոց, թիկնոց, դարբնոց, ճռռոց),
• -պան (այգեպան, հնոցապան, դռնապան, սռնապան),
• -ստան (ծառաստան, բուրաստան, վարդաստան),
• -ված (հարված, հատված, հավելված),
• -վածք (փլվածք, գրվածք, կեցվածք),
• -ություն (էություն, լիություն, նորություն),
• -ուկ (հանելուկ, պոչուկ, ձիուկ, միջուկ, հեղուկ),
• -ուհի (պարուհի, պչրուհի, թագուհի, հայուհի),
• -ում (ուսում, ցասում, սնուցում, զտում),
• -ույթ (մրցույթ, ելույթ, շահույթ, համույթ),
• -ույկ (խարույկ, պարույկ, մակույկ, գրքույկ),
• -ույց (կառույց, սառույց, զեկույց, հատույց),
• -ույք (կահույք, պիտույք, դրույք, հաճույք),
• -ունդ (ծնունդ, սերունդ, սնունդ),
• -ունք (երկունք, ակունք, թիկունք),
• -ուչ (տեսուչ, ընկալուչ),
• -ուստ (փախուստ, հագուստ, ապրուստ),
• -ուտ (տանձուտ, ճահճուտ, թավուտ),
• -ուրդ (հագուրդ, խառնուրդ, աճուրդ, պարապուրդ),
• -ուց (նեղուց, դեղնուց, այտուց, սպիտակուց),
• -ք (վազք, հոսք, մուտք, հանք, փողք, տարիք)։
• վածք (սանրվածք, գործվածք, պահվածք)

Գոյականներ են կերտում հետևյալ նախածանցները։

• անդր- (անդրբևեռ, անդրաշխարհ, անդրադարձ),
• արտ(ա)- (արտասահման, արտանկար, արտերկիր),
• դեր- (դերանուն, դերբայ, դերծովակալ, դերկոմս),
• ենթա- (ենթակետ, ենթաշրջան, ենթասպա),
• մակ- (մակբայ, մակդիր, մակնիշ, մակերես),
• պարա- (պարագիծ, պարագա, պարագլուխ),
• տրամա- (տրամագիծ, տրամաչափ, տրամագիր),
• փոխ(ա)- (փոխարքա, փոխնախագահ, փոխզիջում)։

Ածականակերտ ածանցներ

Ածականակերտ են կոչվում արմատից կամ բառից ածական կազմող ածանցները, որոնք դրանք վերածում են ածականի իսկ ածականների վրա դրվելով՝ նրանց իմաստափոխում, տալիս են նոր նշանակություն (գյուղացիական, բժշկական, կարմրավուն, անտուն և այլն)։

Ածականակերտ են հետևյալ վերջածանցները։

• -(ա) գին (ահագին, կաթոգին, թախանձագին),
• -(ա) գույն (խստագույն, հնագույն, գերագույն),
• -ալի (ցավալի, անիմանալի, ողբալի, ցանկալի),
• -ածո (պահածո, դրածո, բրածո, ձուլածո),
• -ական (մանկական, կուսական, տեսական, բնական),
• -ակի (եռակի, բազմակի, որոշակի, ուղղակի),
• -ային (ջրային, մարդկային, շարային, ամառային),
• -անի (գեղանի, պիտանի, տողանի, պոչանի, հարկանի),
• -ավետ (ծաղկավետ, մարգավետ, հարմարավետ),
• -ավոր (զրահավոր, թևավոր, վանդակավոր, բանավոր),
• -ավուն (դեղնավուն, քաղցրավուն, երկարավուն),
• -ատ (կիսատ, գունատ, պոչատ, քնատ),
• -արդ (գմբեթարդ, կորնթարդ),
• -ե (թղթե, աղյուսե, բրոնզե, էմալե),
• -ելի (ներելի, վիճելի, հարգելի, անլուծելի),
• -եղ (թիկնեղ, ուժեղ, համեղ, զորեղ),
• -ի (վայրի, աղի, երկդիմի, այսպիսի),
• -ին (մթին, վերին, կարգին, լռին),
• -լիկ (հաստլիկ, պստլիկ, կարճլիկ),
• -կոտ (ամաչկոտ, փութկոտ, քնկոտ, զայրացկոտ),
• -յա (եղեգնյա, սևաչյա, հնօրյա, բյուրեղյա),
• -յալ (մոլորյալ, միացյալ, հավելյալ),
• -յան (արևելյան, հավիտյան, աջակողմյան),
• -ովի (ծալովի, ընտրովի, յուրովի),
• -ոտ (փշոտ, կրքոտ, մշուշոտ, մանրոտ),
• -ու (ազդու, վարձու, կծու, քսու, աչառու),
• -ուն (փայլուն, խոսուն, սևեռուն, փխրուն)։

Ածականակերտ են հետևյալ նախածանցները։

• ամենա- (ամենամեծ, ամենաթույլ, ամենաորակյալ),
• ան- (անամոթ, անկիրթ, անկուշտ, անխնա, անլուր),
• ապ(ա)- (ապուշ, ապարդյուն, ապազգային, ապօրինի),
• բաց(ա)- (բացահայտ, բացարձակ, բացորոշ),
• գեր(ա)- (գերխիտ, գերկարճ, գերաշնորհ, գերակշիռ),
• դժ- (դժգոհ, դժկամ, դժգույն, դժբախտ),
• ընդ- (ընդհանուր, ընդարձակ, ընդջրյա),
• հակ(ա)- (հակամարտ, հակադարձ, հակամետ),
• համ(ա)- (համահունչ, համադաս, համարժեք),
• հար(ա)- (հարակից, հարադիր, հարաբարդ),
• ստոր(ա)- (ստորաքարշ, ստորադաս, ստորերկրյա),
• չ- (չկամ, չբեր, չտես, չհաս, չխոսկան),
• վեր(ա)- (վերահաս, վերջրյա, վերամբարձ),
• տ- (տհաճ, տկար, տգետ, տգեղ, տհաս, տձև),
• տար(ա)- (տարատեսակ, տարագնաց, տարօրինակ)։

Թվականակերտ ածանցներ

Թվականակերտ են կոչվում արմատից կամ բառից թվական կազմող ածանցները։
Թվականակերտ են հետևյալ ածանցները։

• -ական (մեկական, երեքական, տասական),
• -(ե)րորդ (երկրորդ, երրորդ, չորրորդ, հինգերորդ),
• -սուն (երեսուն, քառասուն, ութսուն, իննսուն)։

Մակբայակերտ ածանցներ

Մակբայակերտ են կոչվում արմատից կամ բառից մակբայ կազմող ածանցները։
Մակբայակերտ են հետևյալ ածանցները։

• -(ա) բար (աստիճանաբար, հայրաբար, ընտրողաբար),
• -(ա) պես (նմանապես, հոգեպես, կանխապես),
• -(ա) վարի (մարդավարի, քաղաքավարի, տնավարի),
• -իվ (խստիվ, լրիվ, մեղմիվ, ճշտիվ),
• -ովին (գլխովին, ազգովին, լիովին, հիմնովին),
• -որեն (մեղմորեն, շեղորեն, գործնականորեն),
• -ուստ (վերուստ, ներքուստ, արտաքուստ)
• -ակի(շեշտակի, շեղակի, թեթևակի, հաճախակի, հանկարծակի)

Բայակերտ ածանցներ

Բայակերտ են կոչվում արմատից կամ բառից բայ կազմող ածանցները։ Ածանցող հիմքերից կամ այլ խոսքի մասերից բայեր ստեղծվում են բայակերտ ածանցների միջոցով։ Բայակերտ են -ել և -ալ ածանցները, որոնք նաև անորոշ դերբայի վերջավորություններն են։ Օրինակ՝ գրել, կարդալ, խայթել, տնտեսավարել և այլն։ Այդ դերբայի հոլովված ձևերից (գրելու, գրելուցդ, գրելովս) և համակատար դերբայից (գրելիս, կարդալիս) բացի մյուս բայաձևերում դրանք փոխարինվում են այլ վերջավորություններով ու նախամասնիկներով։ Օրինակ՝ գրած, խայթող, խայթում է, կբերի, չդրեց և այլն։

Կազմություն

Արմատի այն տարբերակը կամ բառի այն մասը, որի վրա ավելանում է ածանցը, կոչվում է բառակազմական հիմք։ Ինչպես տեսանք, այդ հիմքը կարող է կազմված լինել անհնչյունափոխ արմատից կամ պարզ բառից (օրինակ՝ կեղծ+իք, խռով+կան, տրոփ+յուն, խանդ+ոտ, շերտ+իկ), հնչյունափոխված բառից կամ արմատից (օրինակ՝ աղմկ+ալի, լեզվ+ական, թավշ+ային, զին+ վոր, կծ+ու), արմատից և ածանցից (օրինակ՝ խնամ-ք+ոտ, փոխ- ան+որդ, մտ-ավոր+ական, ապ-ազգ+ային), ինչպես նաև մեկից ավելի արմատներից (օրինակ՝ արև-ել+յան, շուրջ-երկր+յա, լրա-գր+ող, ցուցա-դր+ություն) և այլն։
Ինչպես տեսնում ենք, բառակազմական հիմքը կարող է լինել պարզ (արմատական) կամ բաղադրյալ։ Բաղադրյալ հիմքը նույնպես կարող է լինել անհնչյունափոխ (հանք+ային, վերել+ակ) կամ հնչյունափոխված (թռչ+ուն, վերջն+ական, արևմտ+յան)։ Վերջին դեպքում հնչյունափոխությունը կարող է տեղի ունենալ ոչ միայն արմատի, այլև ածանցի կազմում (վերջ-ին+ական > վերջ-ն+ական)։

Գրականություն

• Աբեղյան, Մանուկ Խաչատուրի; Մարգարյան, Ալեքսանդր Սիմոնի (1965). Հայոց լեզվի տեսություն. Երևան: Միտք.
• Աճառյան, Հրաչյա Հակոբի (1951). Հայոց լեզվի պատմություն։ Մաս 2. Երևանի պետական համալսարան. Երևան: Երևանի համալս. հրատ.
• Սևակ, Գուրգեն Գրիգորի (2009). Աղայան, Էդուարդ Բագրատի; Սաքապետոյան, Ռուբեն Կարապետի (eds.). Ժամանակակից հայոց լեզվի դասընթաց. Երևանի պետական համալսարան. Երևան: ԵՊՀ հրատ. ISBN 9785808411869.
• Էլոյան, Սեդա Արմենակի (1963). Ածանցները ժամանակակից հայերենում = Аффиксы в современном армянском языке. Երևան: ԳԱԱ հրատ.

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Ածանց» հոդվածին։

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից  (հ․ 1, էջ 207)։