Rondonia
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Rondonia esas un ek la 27 stati di Brazilia, jacanta an la Norda regiono di la lando. Lu havas kom vicini Amazonas norde, Mato Grosso este, ed Acre weste. Sude e sud-weste jacas Bolivia.
Ol esas la maxim populoza stato de la Norda Regiono, e nun subdividesas en 52 municipi. La maxim populoza esas lua chef-urbo, Porto Velho.
Bazala fakti pri Rondonia.
Historio
[redaktar | redaktar fonto]Til la 17ma yarcento nur poka kristana misioni establisis en la teritorio di la nuna Rondonia. En 1752 l'unesma vicerejo di Brazilia, Antônio Rolim de Moura Tavares, fondis l'urbo Vila Bela da Santíssima Trindade en la nuna stato Mato Grosso, por koloniigar la regiono segun establisis la kontrato di Madrid. En 1772, Francisco de Melo Palheta departis de Belém adsude, exploris riveri Madeira, Mamoré e Guaporé ed iris til Santa Cruz de la Sierra, en la nuna Bolivia.
Kande oro-exploto dekadis pos la pos la nedependo di Brazilia, la regiono dekadis til la komenco dil ekonomiala "ciklo dil kaucho", qua atraktis multa migranti de la Nord-estala regiono di Brazilia por laborar en la extraktado di latexo de kauchukofigieri qui kreskis en la foresto. Pos pakti kun Bolivia e Peru pri lua frontieri en la regiono, Brazilia recevis de Bolivia la regiono Acre. Kambie, Brazilia aceptis konstruktar la ferovoyo Madeira-Mamoré, por posibligar l'exportaco di vari Boliviana tra Braziliana teritorio. Pos multa morti pro tropikala morti, la konstrukto di la ferovoyo finis en 1912, ed adportis nova impulso al enmigro a la regiono.
Dum la duesma mondomilito, en 1943, Rondonia separesis de Amazonas e Mato Grosso e divenis federala teritorio Braziliana, sub la nomo Federala Teritorio Guaporé. La teritorii administresis da guberniestri indikita dal prezidanto di la republiko. En 1956, la teritorio nomizesis Rondonia, nomo qua konservas til nun e homajas Cândido Mariano da Silva Rondon, marshalo Braziliana qua instalis l'unesma linei di telegrafilo en la regiono, dum la yari 1910a.
Dum la yari 1970a e 1980a, la habitantaro di Rondonia kreskis pro l'arivo di multa migranti de la sudo di Brazilia, nome de Paraná e Rio Grande do Sul.
En 1981, dum la militistala rejimo en Brazilia, la federala teritorio di Rondonia transformesis en stato. Kolonelo Jorge Teixeira de Oliveira, qua guvernabis la teritorio, divenis l'unesma guberniestro dil stato til aprilo 1985, kande sucedesis da Ângelo Angelim,[2] la lasta guberniestro ne elektita direte dal populo. En 1986 la habitantaro di Rondonia unesmafoye elektis lua guberniestro, Jerônimo Santana, qua guvernis til 1990.
Dum la yari 1990a, trafiko di drogi en la frontiero kun Bolivia augmentis, e kelka politikisti del stato akuzesis pri korupto e pri mantenar ligili kun drogo-komercisti.
Geografio
[redaktar | redaktar fonto]
Cirkume 66% de la surfaco di Rondonia jacas inter l'altitudi 100 m e 300 m, 30% jacas inter 300 m e 800 m, e 4% jacas infre 100 m di altitudo. La reliefo havas poka kurvi, e la maxim basa tereni jacas an la baseno dil rivero Guaporé.
La dominacanta klimato dil stato esas tropikala kun kurta sezono sika. La mezavalora pluvo-quanto yarala varias de 1.900 mm sude til 2.500 mm norde. La mezavalora temperaturi superiras 26°C dum tota yaro. Poka foyi dum la yaro la temperaturi falas infre 18°C - kande to eventas, ta extraordinarajo nominesas friagem ("koldeso"). En Porto Velho, la mezavalora pluvo-quanto superiras 2.000 mm omnayare e la mezavalora humideso dil aero superiras 80% preske omna dii.
Cirkume 70% del stato kovresas dal equatorala foresto Amazoniana, kun richa biodiverseso, e la cetera 30% esas savano. Tamen, la destruktado di la foresti por expansar agrokultivo ed explotaco minerala, nome pos la yari 1980a, esas nun granda koncerno. Parto ek la vejetantaro protektesas en la Nacionala Parko Pacaás Novos, kun 765 000 hektari, en forestala rezerveyi, en indijena rezerveyi, ed en rezerveyi por extraktado di kauchuko ed altra forestala produkturi.
La precipua riveri del stato esas rivero Madeira e lua enfluanti: Guaporé, Mamoré, Abunã, Jamari, Machado (o Ji-Paraná), e Roosevelt. Ante arivar en Porto Velho, Madeira havas entote 18 aquofali, desposibligas navigado. Depos Porto Velho, ol esas navigebla til debushar an Amazon. To posibligis krear tale nomizita "aquochoseo Madeira", qua uzesas por transportar soyo, maizo e sukro til Itacoatiara, portuala urbo sur la stato Amazonas.[3]
Ekonomio
[redaktar | redaktar fonto]Agrokultivo (precipua produkturi: ligno, soyo, kafeo, kakao, rizo, manioko, maizo) esas importanta ekonomial agado dil stato. L'edukado di bovaro, l'industrio di nutrivi e l'extraktado di ligno e minerali ank esas importanta. La TNP dil stato esis R$ 23,5 miliardi, qui reprezentis 11,7% de la TNP di la Norda Regiono di Brazilia, e 0,62% de la TNP di la naciono.
Rondônia esas la 5ma maxim granda produktero di kafeo e la 3ma maxim granda produktero di kakao de Brazilia, e la 2ma maxim granda produktero di fazolo, maizo e soyo de la Norda Regiono di Brazilia.
Transporti
[redaktar | redaktar fonto]
Rondonia havas 24.000 kilometri di chosei, di qui nur 7% esas asfaltizata. La precipua esas la federala choseo BR-364, komplete asfaltizita en la stato, iranta de la frontiero kun Acre til Mato Grosso. Ol uzesas por transportar soyo ed altra grani til la riverala portuo di Porto Velho, de ube li sequas til altra regioni. Brazilia konstruktas an la frontiero kun Bolivia ponto super rivero Madeira, qua faciligos la transporto di personi e vari inter la du landi, ed anke inter Brazilia e Peru.
La transporto di vari per la ferovoyo Madeira-Mamoré, qua konstruktesis de 1907 til 1912 inter Porto Velho e Guajará-Mirim, interruptesis definitive en 1972. La ferovoyo nun uzesas nur por turismo. La transporto di soyo ed altra vari facesas per bateli qui navigas rivero Madeira, iranta de Rondonia a fluvio Amazon. Ibe, ca vari transferesas a granda navi por exportaco. Omnayare, 2,3 milion tuni di grani transportesas per fluviala transporto.
L'aeroportuo internaciona Jorge Teixeira en Porto Velho recevas diala direta flugi de Brasília, Belo Horizonte, Cuiabá, Manaus e Rio Branco, São Paulo, Rio de Janeiro e Porto Alegre. En 2016 ol recevis 832 326 pasajeri, ma povas recevar til 3,3 milion pasajeri omnayare. L'urbi Ji-Paraná e Vilhena havas min granda aeroportui.
Demografio
[redaktar | redaktar fonto]Segun la demografiala kontado di 2022, Rondônia havis 1 581 016 habitanti[1], kontre 1 562 409 habitanti en 2010. En 2010, 1 149 180 individui habitis urbala regioni. Esis 795 157 viri e 767 252 mulieri. Plua kam 40% del habitanti dil stato ne naskis ibe.[4] La maxim multa migranti venis de la regioni Sud-estala (217 424 personi) e Suda (168 526 personi). Altra 4 689 personi esas stranjeri. La kontado ank indikis ke 1 286 993 habitanti evante 5 yari o pluse - equivalanta a 96,02% de lua habitantaro - savis lektar e skribar.[5]
Segun religio, la demografiala kontado di 2010 indikis ke 47,6% de la habitantaro esas katolika, 33,8% esis evangeliala, 0,6% esis spiritisti, 3,7% praktikis altra religii, e 14,3% deklaris ne havar religio.
| La 10 maxim granda urbi di Rondônia (2022) |
|---|
| Imaji | Rango | Nomo | Habitantaro |
|---|---|---|---|
 Porto Velho  Ji-Paraná | |||
| 1ma | Porto Velho | 460 413 | |
| 2ma | Ji-Paraná | 124 333 | |
| 3ma | Ariquemes | 96 833 | |
| 4ma | Vilhena | 95 832 | |
| 5ma | Cacoal | 86 895 | |
| 6ma | Rolim de Moura | 56 406 | |
| 7ma | Jaru | 50 591 | |
| 8ma | Guajará-Mirim | 39 386 | |
| 9ma | Ouro Preto do Oeste | 35 044 | |
| 10ma | Pimenta Bueno | 34 998 | |
| Fonto: [6] | |||
Referi
[redaktar | redaktar fonto]- ↑ 1,0 1,1 Censo 2022: Brasil tem 203 milhões de habitantes, 4,7 milhões a menos que estimativa do IBGE - Publikigita da G1. Dato di publikigo: 28ma di junio 2023. Idiomo: Portugalana.
- ↑ JORGE TEIXEIRA DE OLIVEIRA - Publikigita da FGV-CPDOC. URL vidita ye 10ma di septembro 2017.
- ↑ A Hidrovia do Rio Madeira - Portogente
- ↑ Proporção de pessoas não naturais do município e proporção de pessoas não naturais da Unidade da federação, ordenados por pessoas não naturais do município, segundo as Unidades da Federação - 2010 - Publikigita da Instituto Brasileiro de Geografia e Estatística (IBGE). Dato di publikigo: 2010. URL vidita ye 1ma di julio 2012. Idiomo: Portugalana.
- ↑ Censo Demográfico 2010: Características da População e dos Domicílios: Resultados do Universo - Publikigita da Instituto Brasileiro de Geografia e Estatística (IBGE). Dato di publikigo: 2012. URL vidita ye 13ma di decembro 2014.
- ↑ Censo do IBGE: confira população atualizada dos municípios de Rondônia - Publikigita da G1. Dato di publikigo: 28ma di junio 2023. URL vidita ye 8ma di julio 2023. Idiomo: Portugalana.
