Anglosaxona linguo

Ica artiklo bezonas revizo da ula persono qua konocas ambe Ido, ed ica temo ciencala, teknologiala, matematikala, filozofiala, sportala, edc.
Ka vu povas helpar ni revizar ol?

Ancien Angla
Ænglisc
Parolata en:	evolucionis al Mez-Angla dum la 13ma yarcento
Regiono:	Anglia (ecepte sud-westo e nord-westo), parti di Skotia sude la rio Forth e orientala parto di Wals.
Quanto di parolanti:
Rango:
Klasifikuro:	Indo-Europana Germana Westala grupo Ancien Angla
Oficala stando
Oficala linguo en:
Regulata da:
Kodexi
ISO 639-1:
ISO 639-2:	ang
ISO 639-3:	{{{Iso3}}}
Anglo-Saxona runi.
Videz anke: Indo-Europana linguaro – Linguaro

L'Anglosaxona (Ænglisc) esas frua formo di Angla linguo qua parolesis en granda parto di la nuna Anglia e sudo di Skotia de 425 til 1125. Ol esis flexiva linguo kun multa libereso en sintaxo, diferanta de la nuna Angla. Ol esis parto di Westala Germana linguaro ed ol havis multa rilati kun l'Anciena Friziana.

Evoluciono

Dum cirkume 700 yari di Anglo-Saxona migrado, eventinta en Anglia de la 5ma yarcento til ula tempo pos Normanda konquesto di 1066, la linguo influesis per kontakto kun altra lingui, exemple Kelta lingui, plusa du dialekti del anciena Nordala linguo parolita da Vikingi, qui kontrolis granda teritorio norde ed este de Anglia, konocata kom "Danelaw".

Germana origino

La maxim importanta faktoro en la formaco dil Anglosaxona esis la Germana heredajo en lua vortaro, sintaxo e morforlogio, simila ad altra lingui de la kontinento. Kelka traiti venis specifike de west-germanala lingui, kontre ke altra karakterizivi venis de prim germanala linguo, de qua tota lingui Germana moderna devenis.

Quale altra Germana lingui del epoko, l'Anglosaxona prizentas kompleta nominala flexiono, kun kin gramatikala kazi (nominativo, akuzativo, genitivo, dativo e, min frequa, resti de l'instrumentala) e formi di dualo por parolar pri pari (quankam nun en la personal pronomi) ultre la singularo e la pluralo. Anke diferi inter generi, sin havar necesa rilato kun sexo: exemple, sēo sunne (la Suno) esas feminina, dum ke se mōmna (la Luno) esas maskulina (en la Germana die Sonne e der Mond).

Latinal influo

Granda parto de la habitantaro qui savis lektar e skribar konocis a latina, lingua franca di eruditeso e di diplomaco en Europa dum ta epoko. Kelkafoye esas posibla savar proxime l'epoko kande ula Latina vorto dato eniris en l'Angla linguo tra la modifiki qui ta vorti sufris dum la tempo. Pro to on konocesas tri epoki influi de la Latina:

L'unesma eventis ante l'arivo di Saxoni, de la kontinento, a Britania, kande la regiono esis parto de Romana imperio.
La duesma kun la konverto di l'Anglo-Saxoni a kristanismo, pro l'arivo di religiozi qui parolis e skribis en Latina linguo.
La triesma periodo esis pos la Normanda konquesto di 1066, qua stimulis l'adopto di granda numero di Normanda vorti, la maxim multa de l'Anciena Franca e de Latina, ma kun expresiva quanto di vorti de Nordala origino.

L'influo di Anciena Nordala linguo

La duesma maxim importanta fonto di prenita vorti en Anglosaxona esis Skandinava lingui dum la Vikinga invadi en 9ma e 10ma yarcenti. Ultre numeroza toponimi, on torvas anke vorti di basika vokabulario e termini relate al administrativa aspekti dil Danelaw. La Vikingi parolis l'Anciena Nordala, linguo kun strete relate a l'Anglosaxona; ta proximeso portis a mixturo di dialekti qua povus acelerar la perdo di terinacioni di kazo di l'Anglosaxona. Aparenta konfirmado di ta teorio esas la fakto ke simplifikado dil termini di kazo eventis unesme en la nordo e ultime en la sud-westo, la min afektita regiono da Vikinga influo. En irga kazo, l'influo di l'Anciena Nordala esis profunda e on povas trovar vorti kam sky ("cielo"), leg ("gambo"), la pronomo they ("ili"), la verbala formo are ("ni/vi/ilis esas") e mult altra exempli plu.

Kelta influo

Tradicionale, on dicas ke Kelta influo en l'Angla esabas mikra, kam indikas la mikra numero di vorti di ta origino, specala komparata kun la vorti di Latina o Skandinava origino. Tamen, on rimarkis kelka posibla Kelta traiti en sintaxo en posa periodo a l'Anglosaxona.

Gramatiko

Fonologio

La tradiciona rikonstrukto dil fonologiala sistemo dil Klasik Anglosaxona esas ca:

	Bilabiali	Labial- dentali	Dentali	Alveolari	Pos- alveolari	Palatali	Velari	Glotali
Klusili	p b			t d			k g
Afrikati					tʃ (dʒ)
Nazali	m			n			(ŋ)
Frikativi		f (v)	θ (ð)	s (z)	ʃ	(ç)	(x) (ɣ)	h
Sonoranta				l, r		j	w

La soni inter parentezo reprezentas alofoni:

[dʒ]

esas alofono di /j/
geminata o pos /n/

[ŋ]

esas alofono di /n/
ante /k/
e /g/

[v, ð, z]

esas alofoni di /f, θ, s/
rispektive, inter vokali o sonora konsonanti

[ç, x]

esas alofoni di /h/
en posiziono di koda pos fronta e posa vokali rispektive

[ɣ]

esas alofono di /g/
pos vokalo, ed en frua stato dil linguo, en iniciala posiziono di silabo.

Vokali	Kurta		Longa
Vokali	Fronta	Dopa	Fronta	Dopa
Klozita	i y	u	iː yː	uː
Meza	e (ø)	o	eː (øː)	oː
Apertita	æ	ɑ	æː	ɑː

Morfologio

Kontraste moderna Angla, l'anciena Angla prizentas gramatikala kazo en la nomo (nominativo, akusativo, genitivo, dativo e resti di instrumentala).

Ol distingas ultre tri gramatikala numeri; singulara, plurala e duala, ta ultima nun en personala pronomi (wē, "ni" e wit "ni du"). Ultime, prizentas tri generi: maskulino, feminino e neutro.

Verbi

Verbi en Anglosaxona dividas en forta e febla verbi. Forta veri indikas tempo per chanjo en qualeso di vokalo, dum ke febla verbi indikas tempo per adiciono di dezinenco.

Forta verbi

Forta verbi uzas la Germana formo di konjugado konocata kom ablaut. En ta formo di konjugado, la radiko dil vorto chanjas por indikar la tempo. Verbi kam ta persistas en modern Angla; exemple, sing, sang, sung esas forta verbo, ka mesas swim, swam, swum e choose, chose, chosen. La radiko dil vorto chanjas prefere lua radiko. En Anglosaxona, ol existis sep precipua klasi di forta verbi; single klaso havas lua propra modelo di chanji di radiko. Lerni to esas ofte defio por studanti dil linguo, quankam parolanti di l’Angla darfas vidar konekti inter l'anciena verbala klasi ed ilua moderna formi.

Modifiki en forta verbi
Klaso	Radiko	Infinitivo	Unesma preterito	Duesma preterito	Pasinta participo
I	heavy	ī	ā	i	i
II	heavy	ēo or ū	ēa	u	o
III	heavy	see table below
IV	light	e(+r/l)	æ	ǣ}}	o
V	light	e(+other)	æ	ǣ}}	e
VI	light	a	ō	ō	a
VII	heavy	ō, ā, ēa, a (+nC), ea (+rC/lC), occ. ǣ	ē or ēo		same as infinitive

L'unesma radiko dil pasato uzesas en la pasato, por l'unesma e triesma personi dil singularo. La duesma pasato radiko uzesas por la duesma persono dil singularo, e por omna personi dil pluralo (ultre la pasato di subjuntivo). Forta verbi anke prizentas permuto di i en la radiko en la duesma e triesma personi dil singularo en la prezenta tempo.

La triesma klaso havis tanta sonora chanji ke ol apenas esas rikonebla kam klaso. L'unesma esis procedo nomizita 'breaking'. Ante <h>, e <r> + altra konsonanto, <æ> konvertis en <ea>, e <e> en <eo>. Anke, ante <l> + altra konsonanto, eventis same a <æ>, ma <e> restis nechanjebla (ecepte ante la kombinado <lh>). La duesma sona chanjo qua afektis ol esis l'influo di palatala soni <g>, <c>, e <sc>. Ti chanjis kande precedis <e> e <æ> a <ie> e <ea>, rispektive.

La triesma sona chanjo chanjis <e> a <i>, <æ> a <a>, e <o> a <u> ante nazali. Entote, ta ruptis la triesma klaso en kin sub-klasi:

e + du konsonanti (apart from clusters beginning with l).
eo + r o h + altra konsonanto.
e + l + altra konsonanto.
g, c, o sc + ie + du konsonanti.
i + nazala + altra konsonanto.

Regulara forta verbi esis omna konjugata same, kun precipua difero en la radikala vokalo. Tale stelan 'furtar' reprezentas la paradigmo dil konjugado di forta verbi.

Nomi

Anglosaxona esas flexiva linguo, pro to lua nomi, pronomi, adjektivi e determinanti mustas esar deklinita por havar gramatikala funciono. Kolektajo di deklinita formi di sama verbala modelo nomesas deklinado. Quale en plur altra Germana lingui, existas kin precipua formi: nominativo, akusativo, dativo, genitivo ed instrumentalo.

Ortografio

Anglosaxona komencis skribesis per runi (futhorc) ma chanjis a (minuskula) mez-unciala skribajo del Latinal alfabeto introdukita da l'Irlandana Kristana misiisti ek la 9ma yarcento. Ica remplasesis per insulara skribajo, kursiva e punktita versiono dil mez-uniciala skribajo. Ica uzesis til la fino dil 12ma yarcento kande la kontinentala Karolida minuskulo remplasis l'insulara.

Literaturo

Anglosaxona literaturo, malgre plu abundanta kam la literaturo de la kontinento ante 1000 AK, esas skarsa.

Bibliografio

Ortografio e paleografio

Bourcier, Georges. (1978). L'orthographie de l'anglais: Histoire et situation actuelle. Paris: Presses Universitaires de France.
Campbell, A. (1959). Old English grammar. Oxford: Clarendon Press.
Elliott, Ralph W. V. (1959). Runes: An introduction. Manchester: Manchester University Press.
Keller, Wolfgang. (1906). Angelsächsische Paleographie, I: Einleitung. Berlin: Mayer & Müller.
Ker, N. R. (1957). A catalogue of manuscripts containing Anglo-Saxon. Oxford: Clarendon Press.
Page, R. I. (1973). An introduction to English runes. London: Methuen.
Scragg, Donald G. (1974). A history of English spelling. Manchester: Manchester University Press.

Fonologio

Anderson, John M; & Jones, Charles. (1977). Phonological structure and the history of English. North-Holland linguistics series (No. 33). Amsterdam: North-Holland.
Brunner, Karl. (1965). Altenglische Grammatik (nach der angelsächsischen Grammatik von Eduard Sievers neubearbeitet) (3rd ed.). Tübingen: Max Niemeyer.
Campbell, A. (1959). Old English grammar. Oxford: Clarendon Press.
Girvan Ritchie. (1931). Angelsaksisch Handboek. E. L. Deuschle (Transl.). Oudgermaansche Handboeken (No. 4). Haarlem: Tjeenk Willink.
Halle, Morris; & Keyser, Samuel J. (1971). English stress: Its form, its growth, and its role in verse. New York: Harper & Row.
Hockett, Charles F. (1959). The stressed syllabics of Old English. Language, 35 (4), 575-597.
Hogg, Richard M. (1992). A grammar of Old English, I: Phonology. Oxford: Basil Blackwell.
Kuhn, Sherman M. (1961). On the syllabic phonemes of Old English. Language, 37 (4), 522-538.
Kuhn, Sherman M. (1970). On the consonantal phonemes of Old English. In J. L. Rosier (Ed.), Philological essays: Studies in Old and Middle English language and literature in honour of Herbert Dean Merritt (pp. 16-49). The Hague: Mouton.
Lass, Roger; & Anderson, John M. (1975). Old English phonology. Cambridge studies in linguistics (No. 14). Cambridge: Cambridge University Press.
Luick, Karl. (1914-1940). Historische Grammatik der englischen Sprache. Stuttgart: Bernhard Tauchnitz.
Maling, J. (1971). Sentence stress in Old English. Linguistic Inquiry, 2, 379-400.
McCully, C. B.; & Hogg, Richard M. (1990). An account of Old English stress. Journal of Linguistics, 26, 315-339.
Moulton, W. G. (1972). The Proto-Germanic non-syllabics (consonants). In F. van Coetsem & H. L. Kurfner (Eds.), Toward a grammar of Proto-Germanic (pp. 141-173). Tübingen: Max Niemeyer.
Sievers, Eduard. (1893). Altgermanische Metrik. Halle: Max Niemeyer.
Wagner, Karl Heinz. (1969). Generative grammatical studies in the Old English language. Heidelberg: Julius Groos.

Morfologio

Brunner, Karl. (1965). Altenglische Grammatik (nach der angelsächsischen Grammatik von Eduard Sievers neubearbeitet) (3rd ed.). Tübingen: Max Niemeyer.
Campbell, A. (1959). Old English grammar. Oxford: Clarendon Press.
Wagner, Karl Heinz. (1969). Generative grammatical studies in the Old English language. Heidelberg: Julius Groos.

Sintaxo

Brunner, Karl. (1962). Die englische Sprache: ihre geschichtliche Entwicklung (Vol. II). Tübingen: Max Niemeyer.
van Kemenade, Ans. (1982). Syntactic case and morphological case in the history of English. Dordrecht: Foris.
MacLaughlin, John C. (1983). Old English syntax: A handbook. Tübingen: Max Niemeyer.
Mitchell, Bruce. (1985). Old English syntax (Vols. 1-2). Oxford: Clarendon Press.
Traugott, Elizabeth Closs. (1972). A history of English syntax: A transformational approach to the history of English sentence structure. New York: Holt, Rinehart & Winston.
Visser, F. Th. (1963-1973). An historical syntax of the English language (Vols. 1-3). Leiden: E. J. Brill.

Vortaro

Bosworth, J.; & Toller, T. Northcote. (1898). An Anglo-Saxon dictionary. Oxford: Clarendon Press.
Cameron, Angus, et al. Dictionary of Old English. Toronto: Published for the Dictionary of Old English Project Centre for Medieval Studies University of Toronto by the Pontifical Institute of Medieval Studies, 1986/1994.
Campbell, A. (1972). An Anglo-Saxon dictionary: Enlarged addenda and corrigenda. Oxford: Clarendon Press.
Clark Hall, J. R.; & Merritt, H. D. (1969). A concise Anglo-Saxon dictionary (4th ed.). Cambridge: Cambridge University Press.
Toller, T. Northcote. (1921). An Anglo-Saxon dictionary: Supplement. Oxford: Clarendon Press.

Extera ligili