გაიანა

გაიანის კოოპერატიული რესპუბლიკა Co-operative Republic of Guyana გაიანა
დროშა გერბი
დევიზი: „One People, One Nation, One Destiny“ „ერთი ხალხი, ერთი ერი, ერთი ბედი“
ჰიმნი: Dear Land of Guyana, of Rivers and Plains
გაიანის მდებარეობა გაიანის მდებარეობა სამხრეთ ამერიკაში
დედაქალაქი და უდიდესი ქალაქი		ჯორჯტაუნი 6°46′ ჩ. გ. 58°10′ დ. გ.
ოფიციალური ენა		ინგლისური
აღიარებული რეგიონული ენები		11 ენა პორტუგალიური ესპანური კაპონგი მაკუში ვაივაი არავაკული პატამონა ვარაო კარიბული ვაპიშანა არეკუნა
ეროვნული ენა		გაიანური კრეოლი
ეთნიკური ჯგუფები (2012)		39,8% ინდოელები 29.3% აფრიკელები 19,9% შერეული 10,5% ინდიელები 0,5% სხვა
ეთნოქორონიმი		გაიანელი
მთავრობა		უნიტარული ნახევრად-საპრეზიდენტო რესპუბლიკა
-	პრეზიდენტი	დონალდ რამოტარი
-	პრემიერ-მინისტრი	სემ ჰინდსი
საკანონმდებლო ორგანო		ეროვნული ასამბლეა
დამოუკიდებლობა
-	გაერთიანებული სამეფოსგან	26 მაისი, 1966
-	რესპუბლიკა	23 თებერვალი, 1970
-	ამჟამინდელი კონსტიტუცია	6 ოქტომბერი, 1980
ფართობი
-	სულ	214 970 კმ2 (85-ე)
-	წყალი (%)	8.4
მოსახლეობა
-	2014 შეფასება	735 554 (165-ე)
-	2012 აღწერა	746 955
-	სიმჭიდროვე	3.502 კაცი/კმ2 (232-ე)
მშპ (მუპ)		2012 შეფასება
-	სულ	$6.155 მილიარდი
-	ერთ სულ მოსახლეზე	$7 938
მშპ (ნომინალი)		2012 შეფასება
-	სულ	$2.788 მილიარდი
-	ერთ სულ მოსახლეზე	$3 596
აგი (2013)		0.638 საშუალო · 121st
ვალუტა		გაიანური დოლარი (GYD)
სასაათო სარტყელი		UTC-04:00
მოძრაობა		მარცხენა
სატელეფონო კოდი		+592
ინტერნეტ-დომენი		.gy

გაიანა (ინგლ. Guyana), ოფიციალურად გაიანის კოოპერატიული რესპუბლიკა, ადრე ბრიტანული გაიანა — სუვერენული სახელმწიფო სამხრეთ ამერიკის ჩრდილო-აღმოსავლეთ ნაწილში, კარიბის ზღვის ნაპირზე. გაიანა ანგლოფონი კარიბის ქვეყნების ერთ-ერთი ნაწილია და აგრეთვე ერთ-ერთია იმ კარიბის ქვეყნების მცირე რაოდენობიდან, რომლებიც სამხრეთ ამერიკაში მდებარეობენ. გაიანა კარიბის გაერთიანების წევრია, რომლის სამდივნოს სათავო ოფისიც მის დედაქალაქში, ჯორჯტაუნში მდებარეობს. გაიანა ასევე, კარიბის ერთადერთი ქვეყანაა სამხრეთ ამერიკის კონტინენტიდან, რომელიც ერთა თანამეგობრობაში შედის. გაიანას ესაზღვრება ჩრდილოეთით ატლანტის ოკეანე, ბრაზილია სამხრეთით და სამხრეთ-დასავლეთით, დასავლეთით ვენესუელა და აღმოსავლეთით სურინამი . 215,000 კვადრატული კილომეტრით გაიანა არის მესამე ყველაზე პატარა სუვერენული სახელმწიფო სამხრეთ ამერიკაში, ურუგვაისა და სურინამის შემდეგ.

რეგიონი, რომელიც " გვიანას " სახელით არის ცნობილი, მოიცავს გვიანის ზეგანს, მდინარე ამაზონის ჩრდილოეთით და მდინარე ორინოკოს აღმოსავლეთით, რომელიც ცნობილია როგორც "მრავალი წყლის ქვეყანა". თავდაპირველად დასახლებული იყო მრავალი ძირძველი ჯგუფით, გაიანაში დასახლება ჩამოაყალიბეს ნიდერლანდელებმა, სანამ მე -18 საუკუნის ბოლოს ბრიტანეთის კონტროლის ქვეშ მოექცეოდა ტერიტორია. იგი იმართებოდა, როგორც ბრიტანეთის გვიანა, ძირითადად პლანტაციებზე დამოკიდებული ეკონომიკით, 1950-იან წლებამდე. მან დამოუკიდებლობა მოიპოვა 1966 წელს და ოფიციალურად გახდა რესპუბლიკა თანამეგობრობის შემადგენლობაში 1970 წელს. ბრიტანული მმართველობის მემკვიდრეობა აისახება ქვეყნის პოლიტიკურ ადმინისტრაციაზე და მრავალფეროვან მოსახლეობაზე, რომელშიც შედიან ინდოელები, აფრო-გაიანელები, მკვიდრი მოსახლეობა, ჩინელები, პორტუგალიელები, სხვა ევროპელები და მრავალეროვანი ჯგუფები.

ეტიმოლოგია

სახელწოდება "გაიანა" სათავეს გვიანადან იღებს, ორიგინალის სახელია იმ რეგიონისთვის, რომელშიც ადრე შედიოდა გაიანა (ბრიტანეთის გვიანა), სურინამი ( ნიდერლანდური გვიანა ), ფრანგული გვიანა, ასევე კოლუმბიის, ვენესუელისა და ბრაზილიის ნაწილები. ოქსფორდის ინგლისურენოვანი ლექსიკონის თანახმად, "გაიანა" წარმოიშვა მკვიდრი ამერიკელ-ინდიელთა ენიდან და ნიშნავს "მრავალი წყლის მიწას".

ისტორია

ევროპელების მოსვლამდე გაიანის ტერიტორიაზე ცხოვრობდნენ ინდიელთა ტომები არავაკები. საუკუნის დასასრულისათვის ესპანელებმა აღმოაჩინეს გაიანის სანაპიროები, მაგრამ მათ დაინტერესება არ გამოხატეს აქ მდებარე ჭაობების და არაჯანსაღი კლიმატის გამო. სამაგიეროდ ამ ტერიტორიით სხვა ევროპელები დაინტერესდნენ.

კოლონიური პერიოდი

XVIII-XIX საუკუნეების განმავლობაში დიდ ბრიტანეთს, საფრანგეთსა და ნიდერლანდებს შორის მიმდინარეობდა ბრძოლა გაიანის ტერიტორიის დაპყრობისათვის. თავდაპირველად ნიდერლანდმა მიაღწია წარმატებებს და 1773 წელს მდინარეების ესეკიბოს, დემერარის და ბერბისის შესართავებთან დააარსა დასახლებები. თავდაპირველად ჰოლანდიელები დაკავებულები იყვნენ ინდიელ ტომებთან ვაჭრობით. შემდეგ გააფართოვეს პლანტაციური სამუშაოები, მოჰყავდათ თამბაქო, ბამბა, ყავა, შაქრის ლერწამი. მცდელობა, რომ პლანტაციებში გამოეყენებინათ ადგილობრივ ინდიელთა შრომა, ვერ მოხერხდა, რადგამ ინდიელები უარს აცხადებდნენ მუშაობაზე. XVII საუკუნის შუა წლებიდან ჰოლანდიელებმა დაიწყეს აფრიკიდან შავი მონების ექსპორტი. თუმცა შავკანიანი მონები გარბოდნენ ჯუნგლებში და ქმნიდნენ ტყის ზანგების საზოგადოებას.

1803 წელს დიდმა ბრიტანეთმა დაიპყრო ჰოლანდიური დასახლებები, ხოლო 1814 წელს ვენის კონგრესის გადაწყვეტილებით ოფიციალურად მიიღო მიწები, რომლებსაც 1831 წელს ეწოდათ ბრიტანეთის გვიანა.

ბრიტანელებმა ასევე დაიკავეს დიდი კოლუმბიის პერიფერიული ნაწილები, სადაც წარმოიშვა ტერიტორიული დავა დამოუკიდებელ ვენესუელასთან გაიანა-ესეკიბოს ტერიტორიისათვის.

1834 წელს ბრიტანული მონობის გაუქმებამ გამოიწვია ყოფილი შავი მონების მასობრივი გამოსვლა პლანტაციებიდან ქალაქში. შავკანიანების ნაწილმა დააარსა თავიანთი დასახლებები. შავკანიანების არასასურველმ გათავისუფლებამ შეამცირა მუშახელი. ინგლისელებმა დაიწყეს დაქირავებული მუშახელის გამოყენება. ესენი იყვნენ პორტუგალიელები კუნძულ მადეირადან, ჩინელები, თუმცა უმეტესად მაინც ინდიელები.

XIX საუკუნის დასასრულიდან ბრიტანელებმა კოლონიაში განავითარეს ბოქსიტების, ოქროს, ალმასების მოპოვება და ასევე შაქრის წარმოება.

1926 წელს მიიღეს ბრიტანეთის გვიანის პირველი კონსტიტუცია, რომელიც შეადგინა ადგილობრივმა საკანონმდებლო საბჭომ.

1950 წელს შეიქმნა მარქსიზმ-ლენინიზმის იდეოლოგიაზე დაფუძნებული გაიანის სახალხო პროგრესული პარტია, რომელმაც გაიმარჯვა 1953, 1957 და 1961 წლების არჩევნებში. დიდმა ბრიტანეთმა კი მხარი დაუჭირა სახალხო ეროვნულ კონგრესს, რომელიც მმართველი პარტია გახდა 1964 წლიდან.

დამოუკიდებლობის პერიოდი

1966 წლის 26 მაისს გაიანამ დამოუკიდებლობა გამოაცხადა. 1970 წლის 23 თებერვლიდან რესპუბლიკააა და ეწოდა გაიანის კოოპერატიული რესპუბლიკა. დამოუკიდებლობის მოპოვების შემდეგ, მოსახლეობის მნიშვნელოვანი ნაწილი ემიგრაციაში წავიდა, ძირითადად, გაერთიანებულ სამეფოში, ამერიკის შეერთებულ შტატებში და კანადაში. 2008 წლის მაისში პრეზიდენტმა ბარატ ჯაგდეომ ხელი მოაწერა სამხრეთ ამერიკის ერთა კავშირის დამფუძნებელ ხელშეკრულებას. 2011 წლიდან ქვეყნის პრეზიდენტია დონალდ რამოტარი.

გეოგრაფია

სახელმწიფო სამხრეთ ამერიკის ჩრდილო–აღმოსავლეთ სანაპიროზე. ჩრდილოეთიდან ესაზღვრება ატლანტის ოკეანე, დასავლეთიდან ვენესუელა, სამხრეთიდან — ბრაზილია, აღმოსავლეთიდან კი სურინამი. ფართობი — 214 970 კმ².

სახმელეთო საზღვრის საერთო სიგრძეა 2462 კმ (მათ შორის: ბრაზილიასთან – 1119 კმ, სურინამთან — 600 კმ, ვენესუელასთან — 743 კმ). სანაპირო ზოლი: 459 კმ.

ქვეყანა შეიძლება დაიყოს ხუთ ბუნებრივ რეგიონად; ვიწრო და ნაყოფიერი ჭაობიანი დაბლობი ატლანტის ოკეანის სანაპიროს გასწვრივ, სადაც მოსახლეობის უმეტესობა ცხოვრობს; თეთრი ქვიშის ქამარი უფრო შიდა ტერიტორია (ქვიშიანი და თიხნარი მთიანი რეგიონი), რომელიც მოიცავს გაიანას მინერალური საბადოების უმეტესობას; ქვეყნის სამხრეთ ნაწილში ხშირი წვიმის ტყეები (ტყის მაღალმთიანი რეგიონი); მშრალი სავანას ტერიტორიები სამხრეთ-დასავლეთით; და ყველაზე მცირე ზომის დაბლობი, ძირითადად მთებისგან შედგება, რომელთა სიმაღლე თანდათანობით ბრაზილიის საზღვართან იზრდება.

უმაღლესი მწვერვალი — რორაიმა (Roraima) 2835 მ.

გაიანას ოთხი ყველაზე გრძელი მდინარეა ესეკიბო 1,010 კილომეტრის სიგრძის, მდინარე კორანტეინი 724 კმ, ბერბისე 595 კმ, და დემერარა 346 კმ. მდინარე კორანტეინი ქმნის საზღვარს სურინამთან. ესეკიბოს შესართავთან არის რამდენიმე დიდი კუნძული, მათ შორის 145 კილომეტრის სიგანის შელ ბიჩი, ჩრდილო-დასავლეთის სანაპიროს გასწვრივ, რომელიც ასევე წარმოადგენს ზღვის კუების გამოყვანის ადგილს (ძირითადად ტყავიანი კუ).

ადგილობრივი კლიმატი ტროპიკული და, ძირითადად, ცხელი და ნოტიოა, ხასიათდება ჩრდილო-აღმოსავლეთის პასატებით . არსებობს ორი წვიმიანი სეზონი, პირველი, მაისიდან აგვისტოს შუა რიცხვებამდე, მეორე - ნოემბრის შუა რიცხვებიდან იანვრის შუა რიცხვებამდე.

გაიანას აქვს სამხრეთ – ამერიკაში ერთ – ერთი უდიდესი აუთვისებელი წვიმის ტყეები, რომელთა ნაწილები თითქმის მიუწვდომელია ადამიანის მიერ. გაიანას მდიდარი ბუნების ისტორიას აღწერდნენ ადრეული მაძიებლები სერ უოლტერ რელეი და ჩარლზ უეტერტონი, მოგვიანებით კი ნატურალისტები სერ დევიდ ატენბოროუ და ჯერალდ დარელი . 2008 წელს BBC– ის მაუწყებლობამ გადმოსცა სამ ნაწილიანი პროგრამა სახელწოდებით Lost Land of the Jaguar, რომელშიც ხაზი გაესვა ველური ბუნების მრავალფეროვნებას, მათ შორის ამოუცნობ და იშვიათ სახეობებს, როგორებიცაა გიგანტური წავი და ჰარპი არწივი.

2012 წელს, გაიანამ მიიღო ნორვეგიისგან 45 მილიონი აშშ დოლარის ოდენობის ჯილდო, წვიმის ტყეების დაცვის მცდელობებისთვის. ეს გამომდინარეობს ერთა შორის, 2009 წლის ხელშეკრულებიდან, სულ 250 მილიონი აშშ დოლარი ბუნებრივი ჰაბიტატის დაცვისა და შენარჩუნებისთვის.

რეგიონები და სამეზობლო საბჭოები

გაიანა იყოფა 10 რეგიონად:   

№	რეგიონი	ფართობი კმ 2	მოსახლეობა (2012 წლის აღწერით)	მოსახლეობის სიმჭიდროვე კმ 2-ზე
1	ბარიმა-უაინი	20,339	26,941	1.32
2	პომერუნ-სუპენაამი	6,195	46,810	7.56
3	ესეკიბოს კუნძულები-დასავლეთ დემერარა	3,755	107,416	28.61
4	დემერარა-მაჰაიკა	2,232	313,429	140.43
5	მაჰაიკა-ბერბისი	4,190	49,723	11.87
6	აღმოსავლეთ ბერბისი-კორანტეინი	36,234	109,431	3.02
7	კუიუნი-მაზარუნი	47,213	20,280	0.43
8	პოტარო-სიპარუნი	20,051	10,190	0.51
9	ზემო ტაკუტუ-ზემო-ესეკიბო	57,750	24,212	0.42
10	ზემო დემერარა-ბერბისი	17,040	39,452	2.32
	სულ	214,999	747,884	3.48

რეგიონები იყოფა 27 სამეზობლო საბჭოდ.

ეკონომიკა

გაიანას პროდუქტის ექსპორტის გრაფიკული ასახვა 28 ფერის კოდირებულ კატეგორიაში

გაიანაში მთავარ ეკონომიკურ საქმიანობას წარმოადგენს სოფლის მეურნეობა (ბრინჯის და დემერარას შაქრის წარმოება ), ბოქსიტის და ოქროს მოპოვება, ხე-ტყის, კრევეტებზე თევზაობა და მინერალები. შაქრის ინდუსტრიას, რომელიც მთელი ექსპორტის მოგების 28% -ს შეადგენს, მეტწილად კომპანია GuySuCo მართავს, რომელიც ასაქმებს უფრო მეტ ადამიანს, ვიდრე ნებისმიერი სხვა ინდუსტრია. ბევრ ინდუსტრიას აქვს დიდი უცხოური ინვესტიცია. მაგალითად, ამერიკული კომპანია Reynolds Metals და ბრიტანულ-ავსტრალიური Rio Tinto's შვილობილი კომპანია, რომელსაც საკმაოდ დიდი ინვესტიცია აქვთ გაიანას მინერალურ ინდუსტრიაში; კორეის / მალაიზიის Barama Company- ს დიდი წილი აქვს ხე-ტყის ინდუსტრიაში.

ქრონიკულ პრობლემებში შედის გამოცდილ მშრომელთა და ინფრასტრუქტურის დეფიციტი და ბოლო დრომდე, მნიშვნელოვანი საგარეო დავალიანება. ძირითადი სამთო და სასოფლო-სამეურნეო საქონლის დაბალი ფასები, ბოქსიტისა და შაქრის ინდუსტრიის პრობლემებთან ერთად, საფრთხეს უქმნიდა მთავრობის დაძაბულ ფისკალურ მდგომარეობას და ამცირებდა მომავლის პერსპექტივებს. თუმცა, გაიანას ეკონომიკამ 1999 წლიდან აჩვენა ზომიერი ეკონომიკური ზრდა, სოფლის მეურნეობისა და სამთო სექტორების გაფართოების წყალობით, უფრო ხელსაყრელი ატმოსფერო ბიზნეს ინიციატივებისთვის, უფრო რეალისტური გაცვლითი კურსი, საკმაოდ დაბალი ინფლაციის მაჩვენებელი და მუდმივი მხარდაჭერა საერთაშორისო ორგანიზაციებისგან. 2008 წელს, დაფიქსირდა ეკონომიკური ზრდის 3% -იანი მაჩვენებელი, გლობალური ეკონომიკური კრიზისის ფონზე . იგი 2011 წელს გაიზარდა 5.4%-ით და 2012 წელს 3.7%-ით. ეკონომიკურ ზრდას ვარაუდობენ 2020 წელს, პირველი სანაპირო სანავთობო პროექტის დასრულების შემდეგ, საერთაშორისო სავალუტო ფონდის პროგნოზით 53% -მდე.

ბალატის (ბუნებრივი ლატექსის ) წარმოება ოდესღაც დიდი ბიზნესი იყო გაიანაში. გაიანაში ბალატას მოპოვება უმეტესად რუპუნუნის კანუკუს მთისწინეთში მოხდა. ადრეული ექსპლუატაცია მოხდა ჩრდილო-დასავლეთის ოლქში, მაგრამ ამ ტერიტორიის ხეების უმეტესი ნაწილი განადგურდა უკანონო მოპოვების მეთოდით, რაც გულისხმობდა ხეების მოჭრას, ნაცვლად მათში ნაპრალების გაკეთებისა. ბალატას გამოიყენებენ კრიკეტის ბურთების დამზადებისას, პრობლემური კბილის ღრუს დროებითი შევსებისათვის, ფიგურებისა და სხვა დეკორატიული ნივთების დასამზადებლად (განსაკუთრებით კანუკუს მთების მაკუში ხალხის მიერ).

კერძო სექტორის ძირითადი ორგანიზაციები მოიცავს კერძო სექტორის კომისიას (PSC) და ჯორჯტაუნის სავაჭრო და სამრეწველო პალატას (GCCI);

2007 წლის დასაწყისში მთავრობამ დაიწყო საგადასახადო კოდექსის მნიშვნელოვანი გადაკეთება. დამატებული ღირებულების გადასახადმა (დღგ) შეცვალა ექვსი განსხვავებული გადასახადი. დღგ-ის გამოყენებამდე შედარებით ადვილი იყო გაყიდვების გადასახადისგან თავის არიდება. ბევრი ბიზნესი ეწინააღმდეგებოდა დღგ-ს შემოღებას, სავალდებულო დამატებითი დოკუმენტაციის გამო; თუმცა, მთავრობა დარჩა მტკიცე დღგ-ს შემოღების მიმართ.   

პრეზიდენტმა ბარატ ჯაგდეომ სესხის შემსუბუქება პრიორიტეტად აქცია. მან დაარწმუნა საერთაშორისო სავალუტო ფონდი (IMF), მსოფლიო ბანკი და ინტერ-ამერიკული განვითარების ბანკი (IDB) 800 მილიონი აშშ დოლარის ვალის ჩამოწერის შესახებ.   

საერთაშორისო და რეგიონალური ურთიერთობები

ამერიკის სახელმწიფოების ორგანიზაცია (OAS)

გაიანა 1991 წელს შევიდა პანამერიკულ სისტემაში.

ამერიკის მკვიდრი ლიდერების სამიტები (ILSA)

იმის გამო, რომ გაიანას ადგილობრივ მოსახლეობას მრავალი ადგილობრივი ჯგუფი ჰყავს და ქვეყნის გეოგრაფიული მდებარეობის გათვალისწინებით, შეიძლება მნიშვნელოვანი იყოს გაიანელთა ღვაწლი OAS– ში მკვიდრი ხალხის პატივისცემის ჩამოყალიბებაში.

წლების განმავლობაში განვითარდა OAS– ის პოზიცია მკვიდრი პირების მიმართ. OAS მხარს უჭერდა და მონაწილეობდა ამერიკის მკვიდრი ლიდერების სამიტებში (ILSA).

ხელშეკრულებები, რომლებიც გავლენას ახდენს ფინანსურ ურთიერთობებზე

ორმაგი დაბეგვრის შემსუბუქების ხელშეკრულება (CARICOM) 1994 წ

CARICOM- ის შეხვედრაზე, ტრინიდადის და ტობაგოსა და გაიანას წარმომადგენლებმა ხელი მოაწერეს 1994 წლის 19 აგვისტოს ორმაგი დაბეგვრის შემსუბუქების ხელშეკრულებას (CARICOM).

ეს ხელშეკრულება მოიცავდა გადასახადებს, ბინადრობას, საგადასახადო იურისდიქციას, კაპიტალის მოგებას, ბიზნეს მოგებას, პროცენტს, დივიდენდებს, როიალტებს და სხვა სფეროებს.

FATCA

2014 წლის 30 ივნისს გაიანამ ხელი მოაწერა Model 1-ის ხელშეკრულებას ამერიკის შეერთებულ შტატებთან საგარეო ანგარიშის გადასახადის შესაბამისობის კანონის (FATCA) შესახებ. ამ Model 1-ის ხელშეკრულებაში მოცემულია მითითება საგადასახადო ინფორმაციის გაცვლის შესახებ შეთანხმებაზე (პუნქტი 3), რომელსაც ხელი მოეწერა 1992 წლის 22 ივლისს ჯორჯტაუნში.

დემოგრაფია

გაიანას მოსახლეობის სიმჭიდროვე 2005 წელს (ადამიანი კმ ^2-ზე )

გრაფიკი, რომელშიც მოცემულია გაიანას მოსახლეობა 1961 წლიდან 2003 წლამდე.

გაიანას მოსახლეობის ძირითადი უმრავლესობა 773,000 ადამიანი (დაახლოებით 90%) ცხოვრობს ვიწრო სანაპირო ზოლთან, რომლის სიგანე 16-დან 64 კილომეტრამდეა, რომელიც ქვეყნის მთლიანი ფართობის დაახლოებით 10% -ს შეადგენს. გაიანას ახლანდელი მოსახლეობა რასობრივად და ეთნიკური კუთვნილებით ჰეტეროგენულია. ეთნიკური ჯგუფები წარმოშობით ინდოეთიდან, აფრიკიდან, ევროპიდან და ჩინეთიდანარიან, აგრეთვე მკვიდრი ან აბორიგენი ხალხია. მიუხედავად მათი მრავალფეროვანი ეთნიკური კუთვნილებისა, ეს ჯგუფები იზიარებს ორ საერთო ენას: ინგლისურს და კრეოლურს.

2002 წლის აღწერის მონაცემებით, ყველაზე დიდი ეთნიკური ჯგუფი ინდო-გაიანელები (ასევე ცნობილია როგორც აღმოსავლელი ინდოელები ), ინდოეთიდან მოსული ინდუსტრიულ მშრომელთა შთამომავლები, რომლებიც მოსახლეობის 43,5% -ს შეადგენენ. მათ მოსდევს აფრიკელ მონათა შთამომავლები აფრო-გაიანელები, რომლებიც 30,2% -ს შეადგენენ. შერეული მემკვიდრეობის მქონე გაიანელები 16,7% -ს შეადგენს, ხოლო მკვიდრი ხალხები (ადგილობრივი ინდიელები ) 9,1% -ს შეადგენს.

ინდო-გაიანელთა უმრავლესობა ჩრდილოეთ ინდოეთიდან ჩამოსული ბოჯპურ ენაზე მოსაუბრე მშრომელთა შთამომავლები არიან. მნიშვნელოვანი უმცირესობაა სამხრეთ ინდოელები, ძირითადად ტამილები და ტელუგები.

2002 წლის აღწერისას განაწილების ფორმა მსგავსი იყო 1980 და 1991 წლების აღწერის შედეგების, მაგრამ ორი ძირითადი ჯგუფის წილი შემცირდა. ინდო-გაიანელებმა შეადგინეს მთლიანი მოსახლეობის 51.9% 1980 წელს, მაგრამ 1991 წლისთვის ეს მაჩვენებელი დაეცა 48.6% -მდე, შემდეგ კი 43.5% -მდე, 2002 წლის აღწერის პერიოდში. აფრიკული წარმოშობის პირების რაოდენობა მცირედ გაიზარდა 30.8% -დან 32.3% -მდე, პირველი პერიოდის განმავლობაში (1980 და 1991 წწ.), ხოლო 2002 წლის აღწერის პერიოდში მიაღწიეს 30.2% -ს. ამერიკელ-ინდიელთა მოსახლეობა გაიზარდა 22,097 ადამიანით 1991-დან 2002 წლამდე. ეს წარმოადგენს 47.3%-ს, წლიური ზრდა 3.5% -ს. ანალოგიურად, მულტირასობრივი მოსახლეობა გაიზარდა 37,788 ადამიანით, რაც ზრდის 43.0% -იანი მაჩვენებელია, წლიური ზრდის ტემპი 3.2% -ით, 1991 წლის აღწერის საბაზო პერიოდიდან.

პორტუგალიელთა რაოდენობა (მოსახლეობის 4,3% 1891 წელს) ათწლეულების განმავლობაში მუდმივად მცირდება.

უდიდესი ქალაქები

№	სახელი	რეგიონი	მოსახლეობა
1	ჯორჯტაუნი	დემერარა-მაჰაიკა	235,017
2	ლინდენი	ზემო დემერარა-ბერბისე	44,690
3	ახალი ამსტერდამი	აღმოსავლეთ ბერბისე-კორანტეინი	35,039
4	ანა-რეჯინა	პომერუნ-სუპენაამი	12,448
5	ბარტისა	კუიუნი-მაზარუნი	11,157
6	სკელდონი	აღმოსავლეთ ბერბისე-კორანტეინიაღმოსავლეთ ბერბისე-კორანტეინი	5,859
7	როზინიოლი	მაჰაიკა-ბერბისე	5,782
8	მაჰაიკა (სოფ.)	დემერარა-მაჰაიკა	4,867
9	პარიკა	ესეკიბოს კუნძულები-დასავლეთ დემერარა	4,081
10	ვრიდ ენ ჰუპი	ესეკიბოს კუნძულები-დასავლეთ დემერარა	3,073

ენები

ინგლისური არის გაიანას ოფიციალური ენა და გამოიყენება განათლების, მთავრობის, მედიისა და მომსახურებისთვის. მოსახლეობის უმრავლესობა მათ მშობლიურ ენაზე ლაპარაკობს გაიანურ კრეოლურზე, ინგლისურ ენაზე დაფუძნებული კრეოლური ხასიათდება აფრიკის, ინდოეთის და ინდიელთა მცირე გავლენით. გარდა ამისა, ძირძველ კარიბულ ენებზე საუბრობენ ადგილობრივ ინდიელთა უმცირესობები. გაიანურ ჰინდის და ტამილურს ინარჩუნებენ და საუბრობენ ინდო-გაიანელები, ზოგიერთი კულტურული და რელიგიური მიზეზების გამო.

რელიგია

2002 წელს ქვეყნის მასშტაბით ჩატარებული აღწერის მონაცემებით, მოსახლეობის 57.4% იყო ქრისტიანი, 28.4% - ინდუისტი, 7.2% მუსლიმი, 1.9% სხვა რელიგიების წარმომადგენლები, ხოლო მოსახლეობის 2.3% არარელიგიური.

ქრისტიანებს შორის უმეტესობა პროტესტანტია (34.8%) ან სხვა ქრისტიანული მიმდინარეობის (20.8%), მაგრამ ასევე არის რომაელი კათოლიკეების უმცირესობა (7.1%). ინდუისტებს შორის ვაიშნავიზმი მთავარი ტრადიციაა. მუსლიმებს შორის, სუნიტები არიან უმრავლესობაში, თუმცა შიიტებისა და აჰმადიანების უმცირესობებიც არსებობს. სხვა რელიგიებს შორის ყველაზე პოპულარულია რასტაფარის მოძრაობა, ბუდიზმი და ბაჰაიზმი.

მთავრობა და პოლიტიკა

გაიანას უზენაესი სასამართლო

გაიანას პარლამენტის შენობა 1834 წლიდან

გაიანას პოლიტიკა მიმდინარეობს საპრეზიდენტო წარმომადგენლობითი დემოკრატიული რესპუბლიკის ფარგლებში, რომელშიც გაიანას პრეზიდენტი არის, როგორც სახელმწიფო მეთაური, ისე მთავრობის მეთაური, და მოქმედებს მრავალპარტიული სისტემა. აღმასრულებელ უფლებამოსილებას ახორციელებენ პრეზიდენტი და მთავრობა. საკანონმდებლო ძალაუფლება ენიჭება როგორც პრეზიდენტს, ასევე გაიანას ეროვნული ასამბლეას . ისტორიულად, პოლიტიკა ქვეყანაში დაძაბულობის წყაროა და ძალადობრივი ამბოხებები ხშირად ხდებოდა არჩევნების დროს. 1970-80-იანი წლების განმავლობაში პოლიტიკურ ლანდშაფტს დომინირებდა სახალხო ეროვნული კონგრესი.

1992 წელს, პირველი საკონსტიტუციო არჩევნები გააკონტროლა შეერთებული შტატების ყოფილმა პრეზიდენტმა ჯიმი კარტერმა, სახალხო პროგრესული პარტია ქვეყანას ხელმძღვანელობდა 2015 წლამდე. 2011 წლის 28 ნოემბერს ჩატარებულ გენერალურ არჩევნებში სახალხო პროგრესულმა პარტიამ (PPP) შეინარჩუნა უმრავლესობა, ხოლო პრეზიდენტობის კანდიდატი დონალდ რამოტარი აირჩიეს პრეზიდენტად.

2015 წლის 11 მაისს გაიმართა ვადამდელი ძირითადი არჩევნები. კოალიციამ, პარტნიორობა ეროვნული ერთიანობისთვის - ალიანსი ცვლილებებისთვის (APNU-AFC) მოიგო ეროვნული ასამბლეის 65 ადგილიდან 33. 2015 წლის 16 მაისს, გადამდგარი არმიის გენერალი დავიდ გრეინჯერი გახდა გაიანას მერვე პრეზიდენტი.  

სახელმწიფო შესყიდვა

გაიანაში სახელმწიფო შესყიდვებს ზედამხედველობას უწევს სახელმწიფო შესყიდვების კომისია, რომელიც დაინიშნა 2003 წლის სახელმწიფო შესყიდვების კომისიის აქტით. კომისიის წევრების იდენტიფიცირებისა და შეთანხმების დიდი დაგვიანების გამო, კომისია ვერ აირჩიეს 2016 წლამდე.

ადამიანთა უფლებები

გაიანაში ჰომოსექსუალური აქტები უკანონოა. ამჟამად, ეს არის ერთადერთი ქვეყანა სამხრეთ ამერიკაში, რომელიც კრძალავს ასეთ ქმედებებს და შეიძლება აღიკვეთოს სამუდამო პატიმრობით. ამ კანონების შესწორება რთულია, რადგან გაიანას კონსტიტუცია იცავს ბრიტანეთის იმპერიის მიერ მემკვიდრეობით მიღებულ კანონებს კონსტიტუციური განხილვისგან.  

ჯანმრთელობა

სიცოცხლის ხანგრძლივობა დაახლოებით 67 წელია, როგორც მამაკაცებისთვის, ასევე ქალებისთვის 2012 წლის მაჩვენებლით. PAHO / WHO-ს 2014 წლის მოხსენებაში (2012 წლის სტატისტიკის გამოყენებით) ქვეყანამ დააფიქსირა მსოფლიოში ყველაზე მაღალი თვითმკვლელობის მაჩვენებელი, სიკვდილიანობის მაჩვენებელი 44,2 ყოველ 100,000 მოსახლეზე. WHO– ს მიერ 2011 წლის შეფასებით, შიდსის პრევალენტობაა თინეიჯერობის / ზრდასრული მოსახლეობის 1.2%-ში (15–49 წლის ასაკში).

ველური ბუნება

გაიანა არის 900-ზე მეტი სახეობის ფრინველის სახლი; ძუძუმწოვრების 225 სახეობა; ქვეწარმავლების 880 სახეობა და 6,500-ზე მეტი სხვადასხვა სახეობის მცენარე. ველური ბუნების ამ კატეგორიებს შორის განსაკუთრებით ცნობილია არაპაიმა, რომელიც მსოფლიოში ყველაზე მასშტაბური მტკნარი წყლის თევზია, გიგანტური ჭიანჭველაჭამია, გიგანტური წავი, მსოფლიოში ყველაზე დიდი და იშვიათი მდინარის წავი და კლდის თუთიყუში ( Rupicola rupicola).

სპორტი

Providence Stadium, ხედი აღმოსავლეთ სანაპიროს გზატკეცილიდან

გაიანას მთავარი სპორტის სახეობებია კრიკეტი, კალათბურთი, ფეხბურთი და ფრენბურთი. მცირე სპორტის სახეობებში შედის პლაჟის კრიკეტი, მინდვრის ჰოკეი, ნეტბოლი, რაუნდერსი, ჩოგბურთი, მაგიდის ჩოგბურთი, კრივი, რაგბი, დოღი და რამდენიმე სხვა.

გაიანამ მონაწილეობა მიიღო კრიკეტის საერთაშორისო მატჩებში, 2007 წლის კრიკეტის მსოფლიო თასზე (CWC 2007). ახალი 15,000 ადგილიანი Providence Stadium, რომელსაც ასევე გაიანას ეროვნულ სტადიონად მოიხსენიებენ, მსოფლიო თასისთვის დროულად აშენდა და მზად იყო თამაშის დასაწყისისთვის, 28 მარტს .

საერთაშორისო საფეხბურთო მიზნებისათვის გაიანა არის CONCACAF- ის ნაწილი. მათი კლუბური სისტემის უმაღლესი ლიგაა GFF ელიტარული ლიგა . გაიანას საფეხბურთო ნაკრებმა ვერ მიაღწია კვალიფიკაციას FIFA- ს მსოფლიო თასისთვის, თუმცა მათ 1991 წლის კარიბების თასზე მონაწილეობა მიიღეს. 2019 წელს მათ პირველად მიიღეს კვალიფიკაცია CONCACAF- ის ოქროს თასზე.  

იხილეთ აგრეთვე

გაიანა-საქართველოს ურთიერთობები

ლიტერატურა

• Donald Haack, Bush Pilot in Diamond Country
• Hamish McInnes, Climb to the Lost World (1974)
• Andrew Salkey, Georgetown Journal (1970)
• Marion Morrison, Guyana (Enchantment of the World Series)
• Bob Temple, Guyana
• Noel C. Bacchus, Guyana Farewell: A Recollection of Childhood in a Faraway Place
• Marcus Colchester, Guyana: Fragile Frontier
• Matthew French Young, Guyana: My Fifty Years in the Guyanese Wilds
• Margaret Bacon, Journey to Guyana
• Father Andrew Morrison SJ, Justice: The Struggle For Democracy in Guyana 1952–1992

რესურსები ინტერნეტში

ვიკისაწყობში არის გვერდი თემაზე:

გაიანა

• Guyana, ტურისტული მეგზური ვიკივოიაჟზე
•  ვიკიმედია-ატლასი: გაიანა — გეოგრაფიული და ისტორიული რუკები
• Office of the President, Republic of Guyana დაარქივებული 2011-11-21 საიტზე Wayback Machine. (official website).
• Parliament of the Cooperative Republic of Guyana (official website).
• Outsourcing in Guyana from news publication, Nearshore Americas.
• Guyana Tourism and Travel Network დაარქივებული 2014-12-17 საიტზე Wayback Machine.