Харьков
| Облыс орталығы | |
| Харьков | |
| Харків | |
 | |
| Әкімшілігі | |
|---|---|
| Ел | |
| Облыс | |
| Аудан | |
| Ішкі бөлінісі |
9 аудан |
| Тарихы мен географиясы | |
| Координаттары |
50°00′ с. е. 36°10′ ш. б. / 50.000° с. е. 36.167° ш. б. (G) (O) (Я)Координаттар: 50°00′ с. е. 36°10′ ш. б. / 50.000° с. е. 36.167° ш. б. (G) (O) (Я) |
| Құрылған уақыты |
1630 немесе 1653, 1654 жж. |
| Алғашқы дерек |
1552, 1556 |
| Жер аумағы |
350,05 км² |
| Климаты |
қоңыржай континенттік |
| Уақыт белдеуі | |
| Тұрғындары | |
| Тұрғыны |
1 444 540 (2023) адам |
| Тығыздығы |
4100 адам/км² |
| Ұлттық құрамы | |
| Конфессиялар | |
| Сандық идентификаторлары | |
| Телефон коды |
+38057 |
| Пошта индекстері |
61001 — 61499 |
| Автомобиль коды |
AX, КХ / 21 |
Харьков шекарасы
| |
 Ортаққордағы санаты: Харьков | |
Харьков — Украинаның солтүстік-шығысында ораналсқан қала. Харьков облысының әкімшілік орталығы. Халқы 1438,3 мың адам. (2020, бағалау;); қала маңындағы аудандармен шамамен 2,16 миллион адам тұратын агломерацияны құрайды. Негізгі ұлттық көлік тораптарының бірі.[1]
Географиясы
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Теңіз деңгейінен орташа биіктігі 135 метр. Ең төменгі нүктесі 94 метр, ең биік нүктесі (айналма жол аймағында) 205,3 метр болып саналады. Қаланың орналасқан жері Украинаның солтүстік-шығысында, Северский Донец өзенінің салаларының жанында (Лопан мен Уды құйылған жерде). Харьков 2 ландшафт аймағының қиылысында орналасқан: дала және орманды дала. Қала рельефі біршама алуан түрлі және біркелкі емес - өзен аңғарлары, сайлар, таулы жер бедерілері кездеседі. Харьков – бес төбеден тұратын қала. Мұнда аталған өзендерден басқа Харьков, Саржинка, Алексеевка, Роганка, Очеретянка, Студенок, Немышля өзектері ағып жатыр.[2]
Тарихы
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Қазіргі Харьковтың аумағы ежелгі дәуірде адамдармен қоныстана бастады. Археологиялық қазбалар мұнда әртүрлі халықтардың: скиф-сармат, черняхов тайпалары, половцылардың өмір сүргенін куәландырады. VIII-ғасырда славяндар болашақ Харьков орнында өздерінің қонысын құрды, ол Х ғасырда Донец қаласы ретінде белгілі болды. Донец бекініс қана емес, сонымен қатар қолөнер орталығы (теміршілік, зергерлік, керамика және т.б.), транзиттік сауданың маңызды нүктесі болды. Шежіредегі Донецтер туралы алғашқы дерек 1185 жылдан басталады.
Қаланың негізін салушылар украин казактары мен Днепр мен Батыс Украинаның шаруалары болды. Украин қоныстанушылары адам тұрмайтын аумақтарға қоныстана бастады. Мұнда украиндармен бір мезгілде орыс қоныстанушылар пайда болды.
1828 жылы қаланы таспен төсеу жұмыстары басталды. 1871 жылы Харьков көшелерінде газды жарықтандыру пайда болды, 1881 жылы қалалық су құбырының бірінші кезегі іске қосылды. 1882 жылы 1918 жылға дейін созылған қалалық ат темір жолының бірінші желісі салынды. XIX ғасырдың аяғында қалада бірінші электр станциясы салынды. 1905 жылы қала көшелерінде алғашқы электр трамвай пайда болды. 1888 жылы Харьков Украинадағы телефоны бар екінші қала болды.
Қаланың өсуімен жаңа оқу орындары пайда болды. ХХ ғасырдың басына қарай Харьковте төрт ерлер және екі әйелдер гимназиясы, теологиялық семинария, бірнеше жеке гимназиялар мен мектеп-интернаттар, дворян қыздар институты т.б.болды. 1805 жылы 17 қаңтарда Украинадағы алғашқы Харьков университетінің ашылуы үлкен маңызға ие болды.
Азамат соғысы жылдарында Харьков қызыл большевиктерді, Деникин әскерін, интервенция мен ұлттандырудың зардаптарын бастан кешірді. 1924 жылы Украинадағы алғашқы радиостанция жұмыс істей бастады. 1939 жылы қалада бірінші троллейбус желісі пайда болды. 1920-1930 жылдары жеті жылдық мектептердің тығыз желісі пайда болып, сауатсыздықпен күрес басталды. 1935 жылы Харьковта Украинадағы бірінші пионерлер сарайы ашылды. Жоғары білім беру жүйесінде елеулі өзгерістер орын алды. Университет қайта құрылғаннан кейін: 1921 жылдан – медициналық институт, халық шаруашылығы институты, 1937 жылдан – заң институты болды. Барлығы 1930-1931 жж. Харьков қаласында 23 жаңа жоғары оқу орны ұйымдастырылды.
Қала сталиндік режимнің жаппай қуғын-сүргін жылдары мен Ұлы Отан соғысы жылдарында үлкен шығынға ұшырады. Қала екі рет қолдан қолға ауысып, басып алудан, аштықтан және жойылудан аман қалды. Ақырғы азат ету кезінде 200 мың шаршы метр жер жойылды, барлық коммуналдық нысандар толығымен істен шыққан. Харьков кәсіпорындарының материалдық құндылықтарының едәуір бөлігі жойылды. Қала азат етілген 1943 жылдың 23 тамызына дейін қалада жұмыс істеп тұрған бірде-бір кәсіпорын қалмады.
50-жылдардың ортасында Харьков телестудиясы өз жұмысын бастады. 50-80 жылдары тұтас тұрғын аудандардың құрылысы басталды. 1975 жылы Харьковте бірінші метро желісі ашылды, қазір олардың үшеуі бар.
1970 – 1980 жылдардың бірінші жартысы ел тарихы тоқырау кезеңі ретінде енсе де, қала экономикасын, ғылымын, мәдениетін дамытуда белгілі табыстарға қол жеткізді. 1985 жылы реформалар саясаты – «қайта құру» жүргізіле бастады. Қоғамдағы демократиялық үдерістердің шарықтау шегі 1991 жылы тәуелсіз Украина мемлекетінің жариялануы болды.[3]
2022 жылы Ресейдің Украинаға басып кіруі басталғаннан кейін Харьков үшін шайқас басталды. 2022 жылдың 24 ақпанында Ресей әскерлері Харьковке солтүстік-батыстан фронтальдық шабуыл жасауға әрекет жасады. Сағат 12:00 шамасында Ресей Федерациясының 1-ші гвардиялық танк армиясының бөлімшелері қаланың шетіне жақындады, бірақ олар қаланың өзіне кіре алмады. 1 наурыз күні таңертең қарулы күштері Ресей Федерациясының Свободи алаңында Харьков облыстық мемлекеттік әкімшілігінің ғимаратына зымырандық шабуыл жасады. Әуе соққылары мен зымырандық соққылар да әкімшілік ғимараттар мен өнеркәсіптік кәсіпорындарға, сондай-ақ телевизиялық орталық ғимаратына жасалды. 2022 жылдың наурыз айының басынан бастап Ресей әскерлері Харьковке әуе бомбалары мен басқарылмайтын зымырандармен әуе шабуылдарын жалғастырды, қаланы зеңбірек артиллериясы мен MLRS арқылы атқылайды, термобарикалық қаруды қолдану жағдайлары тіркелді. Наурыздың ортасына қарай Харьков мэрінің мәлімдемелері бойынша орыс әскерлерінің оқ жаудыруы салдарынан Харьков қаласының тұтас шағын аудандары жойылды. Мамыр айының басында орыс жасақтары Харьковтан солтүстікке қарай бірқатар елді мекендерді тастап кетті. Мамырдан қыркүйекке дейінгі кезеңде қала күн сайын дерлік Ресей әскерлерімен Белгород облысының аумағынан ұшырылған зымырандармен, сондай-ақ зеңбірек артиллериясын және МЛРС пайдалана отырып атқылады. 2022 жылдың 11 қыркүйегінде Ресей әскерлері Харьков облысының солтүстік бөлігін шайқассыз тастап кетті.
Халқы
[өңдеу | қайнарын өңдеу]2015 жылы Харьков халқының саны шамамен 1,45 миллион адамды, Харьков агломерациясы - 2,1 миллион адамды құрады. Қала халқының тығыздығы 4143 адам/км². Харьковта ең көп адам 1991 жылы тұрды - 1623 мың адам. Харьков – облыста бірінші, ал Украинада халық саны бойынша екінші қала. Онда 111 ұлттың өкілдері тұрады. Олардың көпшілігі украиндар – 62,8% (2001 ж.) және орыстар – 33,2%. 1989 жылдан бері украиндықтардың үлесі 10%-ға өсті.
Украинада тәуелсіздік жарияланғаннан кейін 2012 жылға дейін Харьков халқының саны үнемі төмендеп отырды. 1992 жылдан 2008 жылға дейін Харьков тұрғындары 168 мың адамға азайды. Бірақ содан кейін өсу басталды. 2013 жылға қарай халық саны он мың адамға өсті. Негізінен қала тұрғындарының өсуіне 2012 жылы 13 579 адамды құраған көші-қон себеп болды. Сол жылы Харьков жалпы және миграциялық өсім бойынша елде екінші орынды иеленді.
Харьков - Шығыс Еуропадағы халық саны бойынша Мәскеу, Санкт-Петербург, Киев, Варшава, Бухарест, Будапешт және Минскден кейінгі сегізінші қала.[4]
2023 жылғы 1 маусымдағы жағдай бойынша Харьков қаласының тұрғындары (тұрақты тұрғындары) 1 444 540 адамды құрайды.[5]
| Жылы | 1999 | 2001 | 2005 | 2007 | 2008 | 2010 | 2011 | 2013 | 2014 | 2015 | 2016 | 2017 | 2018 | 2019 | 2021 |
| Халық саны (мың) | 1 510 200 | 1 470 902 | 1 464 740 | 1 461 000 | 1 448 100 | 1 452 256 | 1 446 500 | 1 451 028 | 1 451 132 | 1 452 887 | 1 449 700 | 1 450 334 | 1 447 435 | 1 446 107 | 1 443 886 |
Әкімшілік бөлінісі
[өңдеу | қайнарын өңдеу]
1. Холодногор ауданы 2. Шевченко ауданы 3. Киев ауданы 4. Салтов ауданы 5. Немышлян ауданы 6. Индустриалды аудан 7. Слобода ауданы 8. Основян ауданы 9. Жаңабавар ауданы
Харьковта ресми түрде қаланың тарихи аудандарын қамтитын 9 әкімшілік аудан бар. Бұрын тағы оныншы аудан болған - Жаңа Бавария сыра қайнату зауыты орналасқан ауданның атымен аталған Краснобаварский. Бірақ ол жойылды.
1. Холодногор ауданы
- Аудан 1919 жылы құрылды – оның атауы тарихи аудан, Лысая Горадан шыққан.
- Аудан аумағы - 35,4 шаршы шақырым.
- Холодногор ауданында Харьковтың ең көне көшелерінің бірі – Полтава Шлях орналасқан.
2. Шевченко ауданы
- 1932 жылы құрылған. Бұл атау Госпром құрылысын қаржыландырған Феликс Дзержинский (қазіргі Свобода) атындағы орталық қалалық алаңнан шыққан.
- Аудан аумағы - 62 шаршы шақырым.
- Шевченков ауданы - Харьков қаласындағы ең көне аудан (әкімдіктің ресми ақпараты бойынша).
3. Киев ауданы
- Округ 1919 жылы пайда болып, оған Мәскеу, Основян және Шевченко аудандары кірді. 20 жылға жуық партия жетекшісі Лазарь Кагановичтің атымен аталған.
- Аумағы - 45,7 шаршы шақырым.
- Харьковтың орталық және ең үлкен аудандарының бірі.
4. Салтов ауданы
- 1937 жылы пайда болды және бастапқыда Иосиф Сталиннің атымен аталған. 2022 жылға дейін - Мәскеу ауданы, қаланың ең үлкен трассасы - Мәскеу даңғылы құрметіне, 2022 жылы Харьков даңғылының Батырлары деп өзгертілді.
- Аудан аумағы - 22,7 шаршы шақырым.
- Харьковтың ең тығыз қоныстанған ауданы.
5. Немышлян ауданы
- 1973 жылы құрылған және командир Михаил Фрунзенің атымен аталған. Ол 1920 жылы штаб-пәтері Харьковте болған Оңтүстік майданды басқарды.
- Алып жатқан жер аумағы - 31,07 км² шамасында.
- Харьковтың ең жас әкімшілік ауданы.
6. Индустриалды аудан
- Аудан 1936 жылы құрылды және ХТЗ зауытының құрылысын басқарған грузин революционері Серго Орджоникидзенің есімімен аталды.
- Аудан аумағы - 45,2 шаршы шақырымды құрайды.
- Бұл Харьковтың ең үлкен өнеркәсіптік ауданы және ең жасыл аймақтарының бірі болып саналады.
7. Слобода ауданы
- Ол 1940 жылы ауданға ең ірі Харьков кәсіпорны Коминтерндік паровоз зауытының аумағы көшкен кезде пайда болды.
- Аудан аумағы - 24,3 шаршы шақырымды құрайды.
- Аудан 8 наурыз – Халықаралық әйелдер күні мерекесінде пайда болды.
8. Основян ауданы
- Ол 1919 жылы құрылды және ауданда ірі зауыттардың шоғырлануына байланысты Краснозаводск деп аталды.
- Аудан аумағы - 46 шаршы шақырымға жуық.
- Қазіргі Основянский ауданы – алғашқылардың бірі болып қоныстанған қала аумағы.
9. Жаңабавар ауданы
- Аудан 1924 жылы құрылған. Ол Қазан төңкерісі оқиғаларына байланысты аталды.
- Аудан аумағы - 34,7 шаршы шақырым.
- Новобавар ауданында Харьковтағы жеке үйлердің ең көп санын шамамен 80% құрайды (2012 жылғы жағдай бойынша).[6]
Экономика
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Харьковтің экономикалық даму деңгейі Украинаның барлық қалаларының экономикалық даму рейтингінде ең жоғары көрсеткіштердің біріне ие. Қазіргі Харьков экономикасының негізін ғылымды қажет ететін салалар құрайды: ғарыш және авиациялық машина жасау, трактор және ауылшаруашылық машина жасау, станок жасау.
Харьков қаласындағы ірі кәсіпорындар:
- В.А.Малышев атындағы Харьков көліктік машина жасау зауыты - цистерналар, бульдозерлер, жол жүріс машиналары, тіркемелер, тамақ өнеркәсібіне арналған жабдықтар өндірісі;
Т.Г.Шевченко атындағы «Харьков аспап жасау зауыты» - "Электротяжмаш" - электр машиналарын, генераторларды, тартқыш қозғалтқыштарды өндіру;
- «Турбоатом» ашық акционерлік қоғамы – гидравликалық және бу турбиналары өндірісі;
- Харьков подшипник зауыты - подшипниктерді шығарады;
- «Южкабель» зауыты» – кабель және өткізгіш сым бұйымдарын өндіру;
- АВТРАМАТ – жүк және жеңіл автомобильдердің қозғалтқыштарына, ауыл шаруашылығы машиналарына, автобустарға, теңіз және локомотив дизельдік қозғалтқыштарына, компрессорларға арналған поршеньдер өндірісі;
- Серго Орджоникидзе атындағы Харьков трактор зауыты – доңғалақты және шынжыр табанды тракторлар өндірісі;
- «Хартрон» ПАҚ – зымырандық-ғарыштық техниканы басқару жүйелерін өндіру;
- Т.Г.Шевченко атындағы «Харьков аспап жасау зауыты» мемлекеттік кәсіпорны – телекоммуникациялар, сигнализация және күзет жабдығы, телефон станциялары, автоматтандырылған басқару жүйелері, есептеуіш жүйелер және т.б. өндірісі;
- Харьков авиациялық зауыты - АН-140, АН-72, АН-74, бұрын ТУ-104, ТУ-134 ұшағы.[7]
Транспорт
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Харьков - Украинаның негізгі көлік торабы. Еуропаның маңызды бағыттары қала арқылы өтеді, атап айтқанда, Е40 және Е105 тас жолдары. Харьковта көліктің барлық түрлері дерлік ұсынылған (теңіз және өзен көлігінен басқа). Қала орталығынан 12 шақырым жерде әлемнің бірнеше қалаларына тұрақты рейстерді орындайтын әуежай бар.
Жолаушыларды қалалық ішкі тасымалдау метромен, трамвайлармен, троллейбустармен, автобустармен және тұрақты таксилермен қамтамасыз етіледі. Қаланың метро жүйесі үш желі және 30 метро станциясымен ұсынылған. Ол жыл сайын шамамен 250 миллион адамды тасымалдайды.
Харьковте экзотикалық көлік түрлері жұмыс жасайды. Орман паркі аймағында балалар темір жолы (тар табанды) бар. Горький атындағы қаланың бас саябағы «Павлово Поле» тұрғын алабымен аспалы жол арқылы жалғасады.
Харьков теміржол вокзалдары жолаушыларды, шикізатты және дайын өнімді тасымалдау үшін негізгі «жүкті» қабылдайды. Күн сайын қаланың негізгі теміржол қақпасынан ондаған пойыздар өтеді. Харьков шекарасында Украина шекарасынан өтетін екі бақылау бекеті бар. Оның бірі «Харьков-Жолаушы» стансасында, екіншісі «Харьков-Сұрыптау» станциясында орналасқан.[8]
| Харьков трамвайы | Харьков темір жол вокзалы | Харьков әуежайы | Харьков метросындағы вагондар | Харьковтегі троллейбус |
|---|---|---|---|---|
 |
 |
 |
 |
 |
Білім
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Харьковты Украинаның ғылыми астанасы және студенттер қаласы деп атайды. Бірінші университет 1805 жылы ашылды, ол қазіргі Украина аумағындағы екінші университет болып саналады. Қалада бірнеше ондаған жоғары оқу орындары бар. Олардың қатарында мемлекеттік және жекеменшік оқу орындары бар. Көптеген шетелдік студенттер Харьковта оқиды.[9] Харьков университеттерінде 200 000-нан астам студент оқиды, оның ішінде 12 000-ға жуық шетелдік студенттер.
Негізгі жоғары оқу орындары:
Университеттер
_V_N_KARAZIN_KHARKIV_NATIONAL_UNIVERSITY_MAIN_BUILDING_IN_CITY_OF_KHARKIV_STATE_OF_UKRAINE_PHOTOGRAPH_BY_VIKTOR_O_LEDENYOV_20160621.jpg)
- Харьков политехникалық институты
- Харьков гуманитарлық университеті
- Ұлттық Ішкі істер университеті
- Украинаның Азаматтық қорғаныс ұлттық университеті
- Ұлттық фармацевтикалық университеті
- Украина мемлекеттік темір жол көлігі университеті
- Н.Е.Жуковский атындағы Ұлттық аэроғарыш университеті «Харьков авиациялық институты»
- И.П.Котляревский атындағы Харьков мемлекеттік өнер университеті
- Харьков мемлекеттік азық-түлік және сауда университеті
- Харьков ұлттық автомобиль және жол университеті
- В.В.Докучаев атындағы Харьков ұлттық аграрлық университеті
- Харьков ұлттық медицина университеті
- П.Василенко атындағы Харьков ұлттық техникалық ауыл шаруашылығы университеті
- В.Н.Каразин атындағы Харьков ұлттық университеті
- Харьков Ұлттық қалалық экономика университеті
- Харьков ұлттық радиоэлектроника университеті
- Харьков ұлттық құрылыс және сәулет университеті
- Харьков ұлттық экономикалық университеті
- И.Кожедуб атындағы Харьков әуе күштері университеті
Академиялар
- Украина Ішкі істер министрлігінің Ішкі әскерлер академиясы
- Украина Ұлттық заң академиясы
- Украина инженерлік-педагогикалық академиясы
- Харьков мемлекеттік дизайн және өнер академиясы
- Харьков мемлекеттік мәдениет академиясы
- Харьков мемлекеттік дене шынықтыру академиясы
- Харьков мемлекеттік ветеринарлық академиясы
Институттар
- Украина Президенті жанындағы Ұлттық мемлекеттік басқару академиясының Харьков аймақтық мемлекеттік басқару институты
- Украина Ұлттық Банкінің Банк ісі университетінің Харьков банк ісі институты
- Харьков басқару институты
- Киев ұлттық сауда-экономикалық университетінің Харьков сауда-экономикалық институты[10]
Мәдениеті
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Харьков - Украинаның негізгі мәдени орталықтарының бірі. Мұнда 20 мұражай, 10-нан астам театр және бірқатар көркем галереялар бар. Жыл сайын дерлік Харьков ірі музыка және кинофестивальдерді өткізеді.
Театрлар
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Театрлар Харьковтың басты демалыс орындарының бірі болып табылады. Көптеген ондаған жылдар бойы театр өнерінің белгілі өкілдері қалаға өнер көрсетуде. Қазіргі кезде өнер мекемелеріне бару қала тұрғындарының ең сүйікті көңіл көтеру орындарынң бірі болып қала береді.
- Н.В.Лысенко атындағы Харьков ұлттық академиялық опера және балет театры - ең көне украиндық музыкалық театрлардың бірі және әртүрлі әлемдік мәдениеттердің мұрагері. Театрдың тарихы 1780 жылдан басталады, бірақ ресми түрде Украина Халық Комиссарлар Кеңесінің шешімімен 1925 жылы ғана ұйымдастырылды.
- Тарас Шевченко атындағы Харьков академиялық украин драма театры да Украинадағы ең көне театрлардың бірі болып табылады. Театрды 1922 жылы Украинаның халық әртісі Лес Курбас құрған.
- А.С.Пушкин атындағы Харьков академиялық орыс драма театры 1933 жылы Украина КСР Халық ағарту комиссариатының қаулысы негізінде ашылды.
- В.А.Афанасьев атындағы Харьков мемлекеттік академиялық қуыршақ театры 1939 жылы КСРО Халық Комиссарлары Кеңесі жанындағы Бүкілодақтық өнер комитетінің бұйрығы негізінде ашылды.
- Харьков академиялық музыкалық комедия театры 1929 жылы жұмысшы, шаруа және қызыл әскер депутаттары Кеңестерінің Харьков аудандық атқару комитеті президиумының шешімі негізінде ашылды.[11][12]
- Харьков театры "P.S." салыстырмалы түрде жас театр болып табылады.Post Scriptum - Харьковтегі жалғыз мемлекеттік емес театр. Театр 1999 жылы құрылған.
- Театр «Прекрасные цветы» – 2011 жылы құрылған тәуелсіз кәсіби театр.[13]
Мұражайлар
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Харьковта кез келген талғамға арналған көптеген мұражайлар бар. Тарихты, табиғатты, жұлдызды аспанды, әлемнің әртүрлі мәдениеттерін, кемелерді және басқа заттарды білушілер тақырыптық мекемелерде мыңдаған қызықты экспонаттар табады. Бүгінгі күні Харьковта келесі мұражайлар бар:
- Харьков тарихи мұражайы
Харьков тарихи мұражайы 
Харьков өнер мұражайының ғимараты - Харьков Рерих отбасының өмірі мен шығармашылығы мұражайы
- Фото иллюзиялар мұражайы
- Компьютерлік техника және бағдарламалық қамтамасыз ету мұражайы
- Украинаның Слобода археология және этнография мұражайы
- В.Н. Каразин атындағы Харьков ұлттық университетінің Мемлекеттік табиғат мұражайы
- WOOM ғылыми ашылулар мұражайы
- К.И.Шульженко атындағы харьковтықтар мұражайы.
- Әлемнің секс және жыныстық мәдениеттер мұражайы
- Харьков әдеби мұражайы
- В.Афанасьев атындағы Харьков мемлекеттік академиялық қуыршақ мұражайы
- Харьков өнер мұражайы
- Харьков Холокост мұражайы
- Космонавтика және уфология мұражайы (планетарий)
- Оңтүстік темір жолының тарих және технология мұражайы
- А.Н.Бекетова атындағы Харьков ұлттық қалалық шаруашылық университетінің мұражай кешені.
- Әйелдер тарихы, әйелдер және гендерлік қозғалыс тарихы мұражайы[14]
Кітапханалар
[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Негізгі кітапханалары:
- В.Г.Короленко атындағы Харьков мемлекеттік ғылыми кітапханасы (Украинадағы ең үлкен үш кітап сақтау қоймасының бірі және Сол жағалаудағы ең үлкен кітапхана)
- Каразин атындағы ХҰУ Орталық ғылыми кітапханасы
- Медициналық кітапхана
- Харьков облыстық әмбебап ғылыми кітапханасы
- К.С.Станиславский атындағы музыкалық-театрлық кітапхана
- Зағип жандарға арналған кітапхана
Сәулеті
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Кеңес заманында қалада әлемдік маңызы бар сәулет ескерткіштері қаланды. Бұл, ең алдымен, Бостандық алаңы: Госпромның модерндік ғимараттары және жобалау үйі (60-жылдардың басында қайта қалпына келтіруге дейін), бас пошта бөлімшесі, Госпромның артындағы тұрғын үй кешендері. Бұл соғыс аралық кезеңдегі әлемдегі ең ірі туындылар Харьковтің ең құнды мұрасы болып табылады. Осы кезеңде Харьков орталығының сәулеттік жобасы бекітілді, ХІХ-ХХ ғасырдың басында Александр қоңырау мұнарасы, Благовещенский соборы, вокзал алдындағы алаң ансамблі салынды.
30-шы жылдардың екінші жартысынан бастап өзгерістер басталады. Харьков сәулетшілері классикалық сәулет формаларын қолдануды қайта игере бастады. Мысалы: Гиршман көшесінде, конструктивистік Үкімет үйінің жанында, 1935 жылы ескі большевиктер үйі салынды.
Соғыстан кейінгі қалпына келтіру кезеңі - бұл классикалық бөлшектерді, сондай-ақ украиндық барокко сәндік техникасын қолданатын салтанатты, бай безендірілген сәулет уақыты болды. Соғыстан кейінгі онжылдықтағы ғимараттар, 60-жылдардың басына дейін, Харьков орталығының сәулеті үшін өте маңызды болды. Осы кезеңде өз жұмыстарын сауатты орындаған тамаша сәулетшілер мен қала жоспарлаушылары жұмыс істеді. Соғыстан кейінгі кезеңде салынған ғимараттар әлі күнге дейін орталықтың көптеген маңызды тораптарының – алаңдардың, магистральдардың, саябақтар мен алаңдардың қиылыстарының құрамын сақтаған.[15]
Плехановская Көшесі, 29. Бастапқы нұсқасындағы үй 1914 жылы әйгілі сәулетші С.Тимошенконың жобасы бойынша украин модернінің стилінде тұрғызылған. Оның айрықша белгілері: жұптасқан трапеция тәрізді терезелердің көптігі, көлбеу шатырлы терезелер және бірінші қабаттағы арка тәрізді саңылаулар.
Дарвин көшесі. Бұл қысқа көшеде тарихи ғимараттар – Харьков сәулетшілер үйі, студенттер емханасы, биолог Д.Альчевскийдің бұрынғы үйі орналасқан.
Артем (Альчевских) көшесі, 6. «Красный Банковец» тұрғын үйі сәндік арт-деко стилінде салынған.
Мироносицкая көшесі, 58. Ғимарат сәулетші А.Гинзбургтің жобасы бойынша швед көпесі және консулы Мюнханың әрекеті арқасында тұрғызылған. Оның екінші атауы да бар - «шай үйі» немесе «Камелия».[16]
Спорт
[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Харьков еуропалық және әлемдік жарыстарда, сондай-ақ Олимпиада ойындарында спорттық таланттардың нағыз ұстаханасы болып саналады. Дегенмен, Харьков немесе Украина спортының ғана емес, әлем тарихында есімдері мәңгілікке жазылғандар да бар. Көптеген ондаған жылдар бойы Харьковта осындай дәрежедегі көптеген спортшылар тәрбиеленді, бірақ біз Украинаның тәуелсіздік кезеңінде өздерінің керемет нәтижелеріне қол жеткізген спортшылар да бар. Олар өмірі мен спорттық мансабын дәл осы өңірмен байланыстырды. Рустам Шарипов - спорттық гимнастика, Валерий Гончаров - спорттық гимнастика, Богдан Бондаренко - биікке секіру, Яна Клочкова - жүзу, Виктор Рубан - садақ ату, Элина Свитолина - теннис, Александр Гвоздик - бокс т.б.[17]
Харьковте 17 стадион бар (олардың ішінде «Металлист» – Украинаның үшінші үлкен стадионы, 40 003 көрерменге есептелген, «Динамо», «Солнечный», «Жаңа Бавария», т.б.), 4 жеңіл атлетикалық манеж, 387 спорт залы, 23 жүзу бассейні, 112 тир, садақ ату тирлері, велосипед жолы, жасанды мұзы бар 3 ғимарат, 2 ескек есу және спорт базасы, шаңғы базасы және басқа да спорт нысандары жұмыс жасайды. Қалада «Юбилейный», «Локомотив» спорт сарайлары, «Динамо» велотрегі, Харьков спорт сарайы бар.
Танымал тұлғалары
[өңдеу | қайнарын өңдеу]- Сковорода Григорий (1722-1794) - украин философиясының негізін салушы, ақын және гуманист.
- Каразин Василий (1773-1842) - Харьков университетінің негізін қалаушы.
- Петр Хулак-Артемовский (1790 – 1865) - украин әдебиетін қалаушы, баллада жанрын енгізді.
- Измаил Иванович Срезневский (1812-1880) - славян филологы, этнограф, палеограф.
- Александр Потебня (1835 – 1891) – лингвистика ғылымының негізін салушылардың бірі.
- Леонард Леопольдович Гиршман (1839-1921) - украиндық медицина профессоры, көз хирургы.
- Михаил Петрович Старыцкий (1840-1904) - украин жазушысы және театр қайраткері.
- Христина Алчевская (1841-1920) - украин мұғалімі, ағартушысы, Кәсіпкер және меценат А. К. Алчевскийдің әйелі.
- Илья Ефимович Репин (1844-1930) - суретші, ұлттық реалистік кескіндеме өнерінің аса көрнекті өкілдерінің бірі.
- Илья Ильич Мечников (1845 – 1916) - физиология және медицина саласындағы Нобель сыйлығының иегері.
- Василий Яковлевич Данилевский (1852—1939) - физиолог, Органотерапиялық институтының негізін қалаушы (қазіргі Украина Ұлттық медицина ғылымдары академиясы)
- Дмитрий Иванович Багалей (1857-1932) - тарихшы, қоғам және саяси қайраткер, Харьков университетінің ректоры (1906-1910).
- Алексей Бекетов (1862 – 1941) - Харьковтың келбетін жасаған сәулетші.
- Николай Барабашов (1894 – 1971) – көрнекті астроном, Харьков планетарийінің негізін қалаушы.
- Михаил Кошкин (1898-1940) - инженер-конструктор, Т-34 танкінің жасаушысы және бірінші бас конструкторы.
- Исаак Дунаевский (1900 – 1955) - композитор, көптеген танымал фильмдердің музыкасының авторы.
- Клаудия Ивановна Шульженко (1906-1984) - эстрада әншісі және актриса.
- Лев Ландау (1908-1968) – физик, Нобель сыйлығының лауреаты.
- Валентина Гризодубова (1909-1993) — ұшқыш, Ұлы Отан соғысына қатысушы, Кеңес Одағының Батыры, Социалистік Еңбек Ері атағын алған тұңғыш әйел.
- Юрий Кнорозов (1922 – 1999) - майя үндістерінің иероглифтерін ашқан ғалым.
- Борис Чичибабин (1923-1994) - ақын және диссидент.
- Леонид Быков (1928-1979) - актер және режиссер.
- Людмила Гурченко (1935 – 2011) - театр және кино актрисасы.[18]
Дереккөздер
[өңдеу | қайнарын өңдеу]- ↑ Большая российская энциклопедия 2004–2017 https://old.bigenc.ru/geography/text/5743331
- ↑ Харьков https://tut1.ru/goroda-ukrainy/10-harkov-o-gorode.html
- ↑ Исторический очерк https://www.city.kharkiv.ua/ru/o-xarkove/istoriya/istoricheskij-ocherk.html Мұрағатталған 12 маусымның 2023 жылы.
- ↑ Город Харьков https://xn----7sbiew6aadnema7p.xn--p1ai/sity_id.php?id=343
- ↑ НАСЕЛЕНИЕ ХАРЬКОВА (УКРАИНА) https://bdex.ru/naselenie/ukraine/kharkov/
- ↑ Районы Харькова: ТОП самых интересных фактов о каждой части города https://www.057.ua/news/3077937/rajony-harkova-top-samyh-interesnyh-faktov-o-kazdoj-casti-goroda-foto
- ↑ Биржевой лидер » Энциклопедия http://www.profi-forex.org/wiki/khar-kov.html
- ↑ Автомобильные и железнодорожные вокзалы Харькова. Транспортная инфраструктура города https://yandex.kz/turbo/fb.ru/s/article/307276/avtomobilnyie-i-jeleznodorojnyie-vokzalyi-harkova-transportnaya-infrastruktura-goroda
- ↑ Университеты Харькова Источник: https://krasivye-mesta.ru/universitety-xarkova
- ↑ Вузы https://allkharkov.ua/education/
- ↑ Театры Харькова. ТОП главных заведений зрелищного искусства в городе https://www.057.ua/news/3204492/teatry-harkova-top-glavnyh-zavedenij-zrelisnogo-iskusstva-v-gorode-foto
- ↑ Театры Харькова https://our-travels.info/ost/Goroda/Ukraine/Kharkov/Kharkov-teatr.php
- ↑ ТЕАТРЫ ХАРЬКОВА: ОПИСАНИЯ, АДРЕСА https://hochy.in.ua/teatry-harkova/
- ↑ МУЗЕИ ХАРЬКОВА:https://hochy.in.ua/muzei-harkova/
- ↑ Архитектура Харькова. Как строили исторические здания города в советское время https://www.057.ua/news/2401599/arhitektura-harkova-kak-stroili-istoriceskie-zdania-goroda-v-sovetskoe-vrema-foto
- ↑ Архитектура Харькова: интересные места и постройки Источник: https://dom.ria.com/news/arkhitektura-kharkova-interesnye-mesta-i-postrojki-175728.html © DIM.RIA.com™
- ↑ Гордость Украины. ТОП известнейших на весь мир харьковских спортсменов https://lenta.kharkiv.ua/sport/2019/08/22/290142.html
- ↑ Давид Смолянский https://bolivar1958ds.mirtesen.ru/blog/43526721939/25-izvestnyih-harkovchan,-kotoryih-stoit-znat
| ||||||||||||||||||||||||||
