Location via proxy:   [ UP ]  
[Report a bug]   [Manage cookies]                
Here naverokê

Îndonezya

Girêdanan biguhêre
Ji Wîkîpediya, ensîklopediya azad.
Republik Indonesia Li ser Wîkîdaneyê biguhêre
Îndonezya
Republic of Indonesia Li ser Wîkîdaneyê biguhêre
Ala Mertal
Dirûşm: Wonderful Indonesia Li ser Wîkîdaneyê biguhêre
Sirûd: Indonesia Raya Li ser Wîkîdaneyê biguhêre
Îndonezya li ser nexşeyê
Map
Paytext
  • Cakarta (1945–1946)
  • Yogyakarta (1946–1948)
  • Bukittinggi (1948–1950)
  • Cakarta (1950–) Li ser Wîkîdaneyê biguhêre

2°Bş, 118°Rh
Zimanên fermî
Zimanên tên bikaranîn
  • Jambi Malay
  • Musi
  • Sula
  • Kimaghima
  • Papuan Malay Li ser Wîkîdaneyê biguhêre
Rêveberî komar Li ser Wîkîdaneyê biguhêre
 •  Serokdewlet Prabowo Subianto (2024–) Li ser Wîkîdaneyê biguhêre
 •  Serokwezîr Joko Widodo Li ser Wîkîdaneyê biguhêre
Avakirin
 •  Dema avakirinê 17 tebax 1945 (Proclamation of Indonesian Independence) Li ser Wîkîdaneyê biguhêre 
 •  Rûerd 1.904.570 kîlometre çargoşe Li ser Wîkîdaneyê biguhêre
Gelhe
 •  Giştî 275.439.000 (2021) Li ser Wîkîdaneyê biguhêre
Demjimêr
  • Indonesia Western Standard Time
  • Indonesia Central Standard Time
  • Indonesia Eastern Standard Time
  • Asia/Jakarta
  • Asia/Pontianak
  • Asia/Makassar
  • Asia/Jayapura Li ser Wîkîdaneyê biguhêre
Hatûçûna ajotinê
Koda telefonê +62
Malper
https://indonesia.go.id Li ser Wîkîdaneyê biguhêre

Îndonezya (bi îndonezî: Indonesia), bi fermî Komara Îndonezyayê yan jî Dewleta Yekgirtî ya Komara Îndonezyayê, welatek li başûrê rojhilatê Asya û Okyanûsyayê ye ku di navbera okyanûsa Hindî û Okyanûsa Mezin de ye. Welat ji zêdetirî 17.000 giravan pêk tê ku di nav de giravên wekî Sumatra, Cava, Sulawesi û beşên Borneo û Gîneya Nû hene. Îndonezya yek ji welatên ku nifûsa misilmanan herî zêde ye. Welêt demek yek ji koloniyên Holendayê bû. Îndonezya bi rûbera 1.904.569 kîlometre çargoşe yê welatê arşîpel a (komgirav) herî mezinê cîhanê ye û ji aliyê rûberê ve 14em welatê herî mezinê cîhanê ye. Zêdetirî 275 milyon mirovî, Îndonezya çaremîn welatê herî qelebalix ê cîhanê ye û welatê herî qelebalix ê ku piraniya wan misilman e. Java, girava herî qelebalix a cîhanê, ji nîvê nifûsa welêt zêdetir mal lê ye.

Îndonezya komarek serokatiyê ye ku meclîsek hilbijartî heye. Welêt xwediye 37 parêzgehan ku heşt ji wan xwedî statuya taybetî ne. Paytexta welêt bajarê Jakartayê duyem devera bajarî mezin ê cîhanê ye. Endonezya bi Papua Gîneya Nû, Tîmora Rojhilat û beşa rojhilatê Malezya re û hem jî sînorên deryayî bi Singapûr, Viyetnam, Taylenda, Fîlîpîn, Awistralya, Palau û Hindistanê re (Giravên Andaman û Nicobar) re parve dike. Tevî nifûsa xwe ya mezin û herêmên pir niştecîh, Îndonezya xwedan deverên çolê yên berfireh e ku yek ji astên herî bilind ên cihêrengiya biyolojîk a cîhanê piştgirî dike.

Arşîpela Îndonezyayê bi kêmî ve ji sedsala 7-an vir ve herêmek hêja ye ji bo bazirganiyê dema ku Srivijaya û paşê Majapahit bi saziyên ji axa Cînê û parzemîna Hindistanê re bazirganî kirin. Serwerên herêmî hêdî hêdî ji sedsalên destpêkê ve bandorên biyanî girtin û padîşahiya Hindu û Bûdîst geş bûn. Bazirganên Sunnî û alimên sûfî Îslamê anîn, Xirîstiyanî jî ji aliyê mîsyonerên Ewropî ve belav bû. Her çend Portûgalî, Fransayî û Brîtanî jî di demekê de hukim kiribin jî, Holendî ji bo hebûna xwe ya 350-salî ya li arşîpelê hêza herî sereke ya kolonyal bû. Têgeha "Îndonezya" wekî dewlet-netewe di destpêka sedsala 20-an de derket holê, piştre bi ragihandina Serxwebûna Îndonezyayê di sala 1945an de derket holê. Lêbelê, heya sala 1949an ku Holendayê serweriya Îndonezyayê nas kir piştî pevçûnek çekdarî û dîplomatîk di navbera du.

Îndonezya ji bi hezaran komên etnîkî yên xwecihî û bi sedan komên zimanî pêk tê, ku Javanî ya herî mezin e. Nasnameyek hevpar bi dirûşma "Bhinneka Tunggal Ika" ("Yekitiya di Pirrengiyê de" bi rastî, "gelek, lê yek"), ku ji hêla zimanek neteweyî, cihêrengiya çandî, pirrengiya dînî di nav nifûsa ku piraniya wan misilman de ye û dîrokek diyarkirî pêşketiye. kolonyalîzm û serhildana li dijî wê. Aboriya Îndonezyayê ji hêla GDP-ya navî ve di cîhanê de 17emîn e û ji hêla PPP ve jî ya 7emîn a herî mezin e. Ew hêzek herêmî ye û di karûbarên cîhanî de hêzek navîn tê hesibandin. Welat endamê çend rêxistinên piralî ye ku di nav wan de Neteweyên Yekbûyî, Rêxistina Bazirganî ya Cîhanî, G20 û endamekî damezrîner ê Tevgera Bêalî, Komeleya Neteweyên Asyaya Başûr, Civîna Bilind a Asyaya Rojhilat, D-8 û Rêxistina Îslamî ya Hevkarî heye.

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Navê Îndonezya ji peyvên yewnanî Ἰνδός, îndós û νῆσος, nêsos hatiye girtin, bi wateya "giravên Hindistanê".[1] Navê xwe vedigere sedsala 19an, pir berî damezrandina Îndonezyaya serbixwe.[2] Di sala 1850an de, George Windsor Earl, etnologê îngilîz, têgînên Hindunesî-û tercîha wî, Malayûnî-ji bo niştecihên "Arşîpelaga Hindistanê an Arşîpelagoya Malayî" pêşniyar kir.[3] Di heman weşanê de, yek ji xwendekarên wî, James Richardson Logan, Îndonezya wekî hevwateya Arşîpela Hindistanê bikar anî.[4][5] Akademîsyenên Holendî yên ku di weşanên Hindistana Rojhilat de dinivîsin ji karanîna Îndonezyayê nerazî bûn. Wan Arşîpela Malayî tercîh kirin (bi holendî: Maleische Archipel); Hindistana Rojhilat a Hollandayê (Nederlandsch Oost Indië), bi gelemperî Hindistan; Rojhilat (de Oost); û Insulinde.[6]

Piştî 1900, Îndonezya di derdorên akademîk ên li derveyî Holendayê de bêtir gelemperî bû, û komên neteweperest ên xwecihî ew ji bo îfadeya siyasî pejirand. Adolf Bastian ji Zanîngeha Berlînê ev nav bi pirtûka xwe ya Indonesien oder die Inseln des Malayischen Archipels, 1884–1894 belav kir. Yekem zanyarê xwecî ku nav bikar anî Ki Hajar Dewantara bû, dema ku di sala 1913 de, wî buroyek çapemenîyê li Hollanda, Indonesisch Pers-bureau damezrand.

Dîrok

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Dîroka kevnar

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
Keştiyek Borobudur ku li ser perestgeha Borobudur hatî xemilandin, c. 800 CE. Qeyikên ku ji arşîpelê derketin dibe ku di sedsala 1-an a PZ de seferên bazirganiyê ber bi peravên rojhilatê Afrîkayê ve kirine.[7]

Bermahiyên fosîlî yên Homo erectus, ku di nav gel de wekî "Mirovê Java" tê zanîn, destnîşan dike ku arşîpela Îndonezyayê du mîlyon û 500,000 sal berê dijîn.[8][9][10] Homo sapiens li dora 43,000 BZ gihîştine herêmê.[11] Gelên Awistronezyayê, ku piraniya nifûsa nûjen pêk tînin, ji Taywana niha koçî Asyaya Başûr kirin. Ew li dora 2000 BZ gihîştin arşîpelê û dema ku ew li rojhilat belav bûn, Melanesiyên xwecihî li herêmên dûr ên rojhilatê sînordar kirin.[12] Şert û mercên çandiniyê yên îdeal û serweriya çandiniya birincê ya şil di sedsala heştemîn a BZ[13] de hişt ku gund, bajarok û padîşahiyan piçûk di sedsala yekem a PZ de geş bibin. Helwesta deryaya stratejîk a arşîpelagê ji çend sedsalên BZ ve bazirganiya nav-giravê û navneteweyî, tevî padîşahiya Hindistanê û xanedanên çînî, xurt kir.[14] Bazirganî ji mêj ve di bingeh de dîroka Îndonezyayê ava kiriye.[15][16]

Ji sedsala heftemîn a PZ, Padîşahiya deryayî ya Srivijaya ji ber bazirganiyê û bandorên Hinduîzm û Budîzmê geş bû.[17][18] Di navbera sedsalên heştem û dehem ên PZ de, xanedanên bûdîst ên çandiniyê Sailendra û Hindu Mataram li Cavaya hundurîn geş bûn û kêm bûn, û abîdeyên olî yên mezin ên wekî Sailendra's Borobudur û Mataram's Prambanan hiştin. Padîşahiya Hindu Majapahit di dawiya sedsala 13an de li rojhilatê Cavayê hate damezrandin, û di bin Gajah Mada de, bandora wê li piraniya Îndonezyaya îroyîn dirêj bû. Ev serdem di dîroka Îndonezyayê de gelek caran wekî "Serdema Zêrîn" tê binavkirin.[19]

Delîlên herî kevn ên nifûsa îslamîbûyî yên li arşîpelagê vedigere sedsala 13-an li bakurê Sumatrayê. Parçeyên din ên archipelago hêdî hêdî Îslam qebûl kirin, û ew di dawiya sedsala 16an de li Cava û Sumatra dînê serdest bû. Bi piranî, Îslam li ser bandorên çandî û olî yên heyî, ku forma serdest a Îslamê li Îndonezyayê, bi taybetî li Cavayê, şekil da û tevlihev kir.[20]

Serdema kolonyal

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
Radestkirina Prince Diponegoro ji General De Kock re di dawiya Serê Ava Sipî de, sal1830.

Yekem Ewropî di sala 1512 de gihîştin arşîpelê, dema ku bazirganên portûgalî, bi serokatiya Francisco Serrão, xwestin ku çavkaniyên nutmeg, diran û bîbera kubar li Giravên Maluku yekdestdar bikin.[21] Bazirganên holendî û brîtanî li pey wan çûn. Di sala 1602an de, Holendiyan Pargîdaniya Hindistana Rojhilat a Holendî (VOC) ava kir û hema hema 200 sal bû hêza serdest a Ewropî. VOC di 1800 de piştî îflasê hate hilweşandin, û Hollanda Hindistana Rojhilat a Hollandayê wekî koloniyek neteweyî ava kir.[22]

Di piraniya serdema kolonyalîzmê de, kontrola holendî ya li ser archipelago kêm bû. Hêzên Holandî hem li Cava û hem jî li dervayê Javayê bi domdarî mijûlî şikandina serhildanan bûn. Bandora rêberên herêmî yên wekî Prens Diponegoro li Cavaya navendî, Îmam Bonjol li navendî Sumatra, Pattimura li Maluku, û şerê xwînî yê 30salî li Aceh, Holendî qels kir û hêzên leşkerî yên kolonyal girêda. Tenê di destpêka sedsala 20an de serdestiya Holendayê berbi sînorên heyî yên Îndonezyayê ve çû.

Di dema Şerê Cîhanî yê Duyem de êrîşa japonî û paşerojê dagîrkeriya Holendayê bi dawî kir.[23] û tevgera serxwebûnê ya ku berê hatibû tepisandin teşwîq kir.[24] Du roj piştî radestkirina Japonya di tebaxa 1945 de, Sukarno û Mohammad Hatta, rêberên neteweperest ên bibandor, serxwebûna Îndonezyayê ragihandin û bi rêzdarî serok û cîgirê serok hatin tayîn kirin.[25][26][27][25][28]

Holenda hewl da ku ji nû ve desthilatdariya xwe saz bike, û têkoşînek çekdarî û dîplomatîk a dijwar di Kanûn 1949 de bi dawî bû dema ku Holenda bi fermî serxwebûna Îndonezyayê li ber zexta navneteweyî nas kir û serwerî radestî Dewletên Yekbûyî yên Îndonezyayê kir.[29][30] Tevî dubendiyên siyasî, civakî û mezhebî yên awarte, îndonezyayan bi giştî di şerê xwe yê serxwebûnê de yekîtî dîtin.[31][32]

Piştî Şerê Cîhanî yê Duyem

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
Sukarno (çep) û Hatta (rast), bavên damezrîner ên Îndonezyayê û yekem Serok û Cîgirê Serok.

Weke serok, Sukarno Îndonezya ji demokrasiyê ber bi otorîterîzmê ve bir û bi hevsengkirina hêzên dijber ên artêş, îslama siyasî, û Partiya Komunîst a Îndonezyayê (PKI) ku her diçe bi hêztir dibe, desthilatdarî parast.[33] Aloziyên di navbera artêş û PKIyê de di sala 1965an de bi hewldana derbeyê derket lûtkeyê. Artêş, bi rêberiya Major General Suharto, bi destpêkirina paqijkirina tund a li dijî komunîstan ku di navbera 500.000 û yek mîlyon mirovan bûn, kuştin.[34][35][36]PKI ji derbeyê hat sûcdarkirin û bi bandor hat îmhakirin.[37]Suharto li ser pozîsyona qels a Sukarno sermaye kir, û piştî lîstikek hêzdar a bi Sukarno re, Suharto di adara 1968an de bû serok. Rêveberiya wî ya "New Order", [38] ji hêla Dewletên Yekbûyî ve tê piştgirî kirin, [39] veberhênana rasterast a biyanî teşwîq kir, [40][41] ku di sê deh salên paşîn ên mezinbûna aborî ya girîng de faktorek girîng bû.

Îndonezya welatê herî zêde ji krîza darayî ya Asyayê ya 1997an hat lêdan bû.[42] Wê nerazîbûna gel bi gendeliya Rêza Nû û tepeserkirina mixalefeta siyasî derxist holê û di dawiyê de serokatiya Suharto bi dawî anî. Di sala 1999an de, Tîmora Rojhilat ji Îndonezyayê veqetiya, piştî dagirkirina wê ya sala 1975 ji hêla Îndonezya[43] û dagirkeriya 25-salî ya ku bi şermezarkirina navneteweyî ya binpêkirinên mafên mirovan hat nîşandayîn.[44]

Ji sala 1998an vir ve, prosesên demokratîk bi xurtkirina xweseriya herêmî û sazkirina yekem hilbijartinên serokatiyê yên rasterast di sala 2004-an de hatine xurt kirin.[45] Bêîstîqrara siyasî, aborî û civakî, gendelî û mînakên terorê di salên 2000î de pirsgirêk man; lê belê, aborî di 15 salên dawî de bi xurtî pêk hat. Her çend têkiliyên di navbera nifûsa cihêreng de bi piranî lihevhatî bin jî, nerazîbûna mezhebî ya tûj û tundî li hin deveran pirsgirêk dimîne.[46] Li Aceh di sala 2005an de piştî erdhej û tsunamiya Okyanûsa Hindî ya 2004an ku 130.000 Îndonezyayî kuştibûn, di sala 2005an de lihevhatinek siyasî ji bo pevçûnek cudaxwaz a çekdarî hate bidestxistin.[47]

Herêmên Îndonezyayê

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Îro Îndonezya ji 30 herêman û ji du cihên statûya taybet pêk tê.

  • 1. Cihê taybet: Daerah Khusus Ibukota Cakarta (paytext)
  • 2. Cihê taybet: Le Daerah Istimewa Yogyakarta

Herêmên Îndonezyayê:

Çavkanî

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
  1. ^ Tomascik, Tomas; Mah, Anmarie Janice; Nontji, Anugerah; Moosa, Mohammad Kasim (1996). The Ecology of the Indonesian Seas – Part One. Hong Kong: Periplus Editions. ISBN 978-962-593-078-7.
  2. ^ Anshory, Irfan (16 tebax 2004). "The origin of Indonesia's name" (bi endonezî). Pikiran Rakyat. Ji orîjînalê di 15 kanûna pêşîn 2006 de hat arşîvkirin. Roja gihiştinê 15 kanûna pêşîn 2006.
  3. ^ Earl 1850, r. 119.
  4. ^ Logan, James Richardson (1850). "The Ethnology of the Indian Archipelago: Embracing Enquiries into the Continental Relations of the Indo-Pacific Islanders". Journal of the Indian Archipelago and Eastern Asia. 4: 252–347.
  5. ^ Earl 1850, rr. 254, 277–278.
  6. ^ van der Kroef, Justus M (1951). "The Term Indonesia: Its Origin and Usage". Journal of the American Oriental Society. 71 (3): 166–171. doi:10.2307/595186. JSTOR 595186.
  7. ^ Brown, Colin (2003). A short history of Indonesia: the unlikely nation?. Allen & Unwin. r. 13. ISBN 978-1-86508-838-9.
  8. ^ Pope, G.G. (1988). "Recent advances in far eastern paleoanthropology". Annual Review of Anthropology. 17: 43–77. doi:10.1146/annurev.an.17.100188.000355. cited in Whitten, T.; Soeriaatmadja, R.E.; Suraya, A.A. (1996). The Ecology of Java and Bali. Hong Kong: Periplus Editions. rr. 309–412.
  9. ^ Pope, G.G. (1983). "Evidence on the age of the Asian Hominidae". Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America. 80 (16): 4988–4992. Bibcode:1983PNAS...80.4988P. doi:10.1073/pnas.80.16.4988. PMC 384173. PMID 6410399.
  10. ^ de Vos, J.P.; Sondaar, P.Y. (1994). "Dating hominid sites in Indonesia". Science. 266 (16): 4988–4992. Bibcode:1994Sci...266.1726D. doi:10.1126/science.7992059.
  11. ^ Gugliotta, Guy (tîrmeh 2008). "The Great Human Migration". Smithsonian Maganize. Roja gihiştinê 21 tebax 2011.
  12. ^ Taylor 2003, rr. 5–7.
  13. ^ Taylor 2003, rr. 8–9.
  14. ^ Taylor 2003, rr. 15–18.
  15. ^ Taylor 2003, rr. 3, 9–11, 13–15, 18–20, 22–23.
  16. ^ Vickers 2005, rr. 18–20, 60, 133–134.
  17. ^ Taylor 2003, rr. 22–26.
  18. ^ Ricklefs 1991, r. 3.
  19. ^ Lewis, Peter (1982). "The next great empire". Futures. 14 (1): 47–61. doi:10.1016/0016-3287(82)90071-4.
  20. ^ Ricklefs 1991, rr. 12–14.
  21. ^ Ricklefs 1991, rr. 22–24.
  22. ^ Ricklefs 1991, r. 24.
  23. ^ "Indonesia: World War II and the Struggle for Independence, 1942–50; The Japanese Occupation, 1942–45". Library of Congress. çiriya paşîn 1992. Ji orîjînalê di 21 tebax 2013 de hat arşîvkirin. Roja gihiştinê 11 sibat 2013.
  24. ^ Robert Elson, The idea of Indonesia: A history (2008) pp 1–12
  25. ^ a b Taylor 2003, r. 325.
  26. ^ H. J. Van Mook (1949). "Indonesia". Royal Institute of International Affairs. 25 (3): 274–285. doi:10.2307/3016666. JSTOR 3016666.
  27. ^ Charles Bidien (5 kanûna pêşîn 1945). "Independence the Issue". Far Eastern Survey. 14 (24): 345–348. doi:10.2307/3023219. JSTOR 3023219.
  28. ^ Reid 1973, r. 30.
  29. ^ Friend 2003, r. 35.
  30. ^ "Indonesian War of Independence". Military. GlobalSecurity.org. Roja gihiştinê 11 kanûna pêşîn 2006.
  31. ^ Friend 2003, rr. 21, 23.
  32. ^ Ricklefs 1991, rr. 211–213.
  33. ^ Ricklefs 1991, rr. 237–280.
  34. ^ Melvin 2018, r. 1.
  35. ^ Robinson 2018, r. 3.
  36. ^ Robert Cribb (2002). "Unresolved Problems in the Indonesian Killings of 1965–1966". Asian Survey. 42 (4): 550–563. doi:10.1525/as.2002.42.4.550. S2CID 145646994.; "Indonesia massacres: Declassified US files shed new light". BBC. 17 çiriya pêşîn 2017. Ji orîjînalê di 31 gulan 2018 de hat arşîvkirin. Roja gihiştinê 19 îlon 2018.
  37. ^ Ricklefs 1991, rr. 280–283, 284, 287–290.
  38. ^ John D. Legge (1968). "General Suharto's New Order". Royal Institute of International Affairs. 44 (1): 40–47. doi:10.2307/2613527. JSTOR 2613527.
  39. ^ David Slater, Geopolitics and the Post-Colonial: Rethinking North–South Relations, London: Blackwell, p. 70
  40. ^ Farid, Hilmar (2005). "Indonesia's original sin: mass killings and capitalist expansion, 1965–66". Inter-Asia Cultural Studies. 6 (1): 3–16. doi:10.1080/1462394042000326879. S2CID 145130614.
  41. ^ Robinson 2018, r. 206.
  42. ^ Delhaise, Philippe F. (1998). Asia in Crisis: The Implosion of the Banking and Finance Systems. Willey. r. 123. ISBN 978-0-471-83450-2.
  43. ^ Burr, W. (6 kanûna pêşîn 2001). "East Timor Revisited, Ford, Kissinger, and the Indonesian Invasion, 1975–76". National Security Archive Electronic Briefing Book No. 62. Washington, DC: National Security Archive, The George Washington University. Ji orîjînalê di 5 çiriya pêşîn 2019 de hat arşîvkirin. Roja gihiştinê 17 îlon 2006.
  44. ^ "Situation of human rights in East Timor". Relief Web. 10 kanûna pêşîn 1999. Ji orîjînalê di 20 çiriya paşîn 2019 de hat arşîvkirin. Roja gihiştinê 20 çiriya paşîn 2019.
  45. ^ "The Carter Center 2004 Indonesia Election Report" (PDF). The Carter Center. Ji orîjînalê di 14 hezîran 2007 de hat arşîvkirin (PDF). Roja gihiştinê 14 hezîran 2007.
  46. ^ Harsono, Andreas (gulan 2019). Race, Islam and Power: Ethnic and Religious Violence in Post-Suharto Indonesia. Monash University Publishing. ISBN 978-1-925835-09-0.
  47. ^ "Indonesia signs Aceh peace deal". The Guardian. 15 tebax 2005. Ji orîjînalê di 16 çiriya paşîn 2018 de hat arşîvkirin. Roja gihiştinê 20 çiriya paşîn 2019.

Girêdanên derve

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
Commons Li Wikimedia Commons medyayên di warê Îndonezya de hene.
Ji "https://ku.wikipedia.org/w/index.php?title=Îndonezya&oldid=1763204" hatiye standin.