Yıldıray Sipahi

Islâm hukuk biliminin tesekkul donemi Hanefi muctehitlerinden Ebu Ca‘fer et-Tahâvi’nin, tali delillerden olan istihsân delili lini kullanip-kullanmadigi tartisma konusu olmustur. et-Tahâvi, onceleri Şâfii dusuncesi iken daha sonra Hanefi dusuncesine gecmistir. Ibn Hazm, i stihsâni , dinde ihtilâfa yol actigi, hevâ-hevesle delilsiz hukum verme ve muctehidin/bilginin kendini sâri yerine koyma anlamina geldigi seklinde tanimlamistir. Bu dusuncesini ispatlamak icin ortaya koydugu, ‘ istihsân i Şâfiilerin hepsi ile Hanefilerden et-Tahâvi’nin toptan reddettigi’ onermesi sorun teskil etmektedir.

İslam hukuku eşyaya daima normatif açıdan yaklaşmakta, konusu olan şeyi ise değeriyle sınırlamaktadır. Bu açıdan istihsânın gerçek mahiyetine bakıldığında, istihsân deliline dinamik ve tarihsel bir bakışla yaklaşılmalıdır. Bunun verilerini sağlayan da akıl ve tarihtir. Çünkü akıl sistemli bir etkinliktir ve belli ilkelere göre işleyebilme gücüdür. Hanefî doktrinin tali yöntemlerinden istihsânın, sünneti yeniden düşünmeye sağladığı katkısı bir ehl-i sünnet bakış açısı mı yoksa akılcılığın hukukta otorite olarak kabul edilmesi midir? Meselemizi farklı bir bakış açısıyla tanımlarsak heruistik inceleme diğer bir deyişle ümmilîk yani sezgi ve irticalîlik mi evrenselliği sağlar?

Yapay zeka sürekli değişkenliğe en iyi örnek olarak sunulması, tartışma alanlarının da sürekli genişleyerek açılmasına sebebiyet vermektedir. Ve asla da ileri sürülen tanımlara sığmayan bir yön arz etmektedir. Bunun yanında pozitif ve dini hukukta kapsamlı doğrudan yapay zeka ile ilgili gerek ulusal gerekse uluslararası hukuk yapılmasına ihtiyaç duyulmaktadır. Yapay zekayı doğru bir şekilde ele alabilmek için bilinmesi gereken ön bilgiler vardır. Bunlardan en önemlisi diyebileceğimiz terimler: beyin, beden-zihin sorunu, zihin tartışmaları, beyin-bilgisayar karşılaştırılması (beynin modellenmesi), matematiksel gerçeklikler, klasik-sembolik-fuzzy mantık (yapay zihin, YZ'nin karar verme üzerine etkisi), algoritma, veri, büyük veri, bulut teknolojileri, makine öğrenmesi, derin öğrenme, otonom, optizimizasyon (metasezgisel), genetik algoritmalar, robot (cyborg), güvenlik (veri ve ulusal-uluslararası), yapay zeka sistemleri ve yapay zeka tartışmaları, kişisel veri güvenliği, sorumluluk, hesaplama gibi terimlerdir. Ayrıca şunların da yapay zeka bağlamında önemli olduğu unutulmamalıdır: sibernetik, dijitalleşme, sibernetik sistemler, sanal gerçeklik (simülasyon, sanal/elektronik ortamda hologram, siber krizi ve yaşayan sanallık gibi) başlıca olarak sayılabilir, eklenebilir veya çıkarılabilir. Fakat gün geçtikçe yapay zeka sistemleri günümüzde bireyleri ve toplumları etkileyen kararlar alması yaygın olarak kullanılsa da bu sistemlerin veri setlerine dayalı olarak öğreniyor olması, çıktılarının insani ön yargı ve ayrımcılıklarından uzak olacağını veya kalacağını garanti etmemesi büyük bir sorundur. Özellikle de hukukta yapay zekanın adaleti insan kararlarından daha adil olacağını iddia etmek yapay zeka sistemlerinin bu yönlerini ihmal ediyor görünmektedir. Çünkü her yeni yapay zekanın kullanım şeklinde, eşitsizliğe, ayrımcılığa ve kişisel verilerin korunması hakkının ihlaline neden olma riski artmaktadır.

İslam hukuku eşyaya daima normatif açıdan yaklaşmakta, konusu olan şeyi ise değeriyle sınırlamaktadır. Bu açıdan istihsânın gerçek mahiyetine bakıldığında, istihsân deliline dinamik ve tarihsel bir bakışla yaklaşılmalıdır. Bunun verilerini sağlayan da akıl ve tarihtir. Çünkü akıl sistemli bir etkinliktir ve belli ilkelere göre işleyebilme gücüdür. Hanefî doktrinin tali yöntemlerinden istihsânın, sünneti yeniden düşünmeye sağladığı katkısı bir ehl-i sünnet bakış açısı mı yoksa akılcılığın hukukta otorite olarak kabul edilmesi midir? Meselemizi farklı bir bakış açısıyla tanımlarsak heruistik inceleme diğer bir deyişle ümmilîk yani sezgi ve irticalîlik mi evrenselliği sağlar?

“Sanal alemi gerçek hayattan oluşturuyorsak ahlakın da dinî hukukun da tüm bağlayıcılıklarını
bu elektronik hayata taşımalıyız. Leh ve aleyhte olan tüm dijital amelin ölçüsü ‘gerçek’ olmalıdır.”
Veriyi, bunları bir ekran üzerinde elektronik olarak gösteren ya da bunların bir ekran üzerinde
olacak şekilde gösterilmesindeki sayısal davranış olarak tanımlayabiliriz. 5070 Sayılı Elektronik İmza
Kanununda ise elektronik veri: “Elektronik, optik ve benzeri yollarla üretilen, taşınan veya saklanan
kayıtlardır.” şeklinde tanımlanmıştır. O zaman bunu yapan yazılım ve donanımlar üzerinde
gerçekleşen amele biz dijital amel diyebilir ve bu önerme üzerinde dijital amelle ilgili imkan, sınır ve
sorunları daha kolay tanımlayarak doğrulama araçlarıyla dijital amel sorumluluğundan bahsedebiliriz.
Bu bakış açısı, aynı zamanda, gerçek hayattan dijital alana taşıdığımız ancak sınırlılıklarını da
belirlediğimiz dinî/hukukî sorumluluk ve haklarımızın tespitinde daha reel olanı görmemiz anlamına
da gelmektedir.

Özet Ġslâm hukuk biliminin teĢekkül dönemi Hanefî müçtehitlerinden Ebû Ca"fer et-Tahâvî"nin, talî delillerden olan istihsan delililini kullanıp-kullanmadığı tartıĢma konusu olmuĢtur. Tahâvî, önceleri ġâfiî düĢüncesinde iken daha sonra Hanefî düĢüncesine geçmiĢtir. Ġbn Hazm, istihsanı, dinde ihtilâfa yol açtığı, hevâ-hevesle delilsiz hüküm verme ve müçtehidin/bilginin kendini ġârî yerine koyma anlamına geldiği Ģeklinde tanımlamıĢtır. Bu düĢüncesini ispatlamak için ortaya koyduğu, "istihsanı ġâfiîlerin hepsi ile Hanefîlerden Tahâvî"nin toptan reddettiği" önermesi sorun teĢkil etmektedir. Tahâvî"nin usul yönünden Ebû Hanîfe ve onun talebelerini takip ettiği fakat yer yer onlardan farklı görüĢler ileri sürdüğü bilinmektedir. eĢ-ġeybânî"nin "el-Asl" isimli eseri ile el-Cassâs"ın "ġerhu Muhtasaru"t-Tahâvî" eserleri, Tahâvî"nin "Muhtasar" adlı eseri yan yana getirildiğinde Tahâvî"nin istihsan delili ile ve...

06.03.2018 tarihli ve 30352 sayılı Resmi Gazetede yayımlanan “Yükseköğretim Kanunu İle Bazı Kanun Ve Kanun Hükmünde Kararnamelerde Değişiklik Yapılması Hakkında Kanun” ile 18.06.2018 tarihli “Lisansüstü Tezlerin Elektronik Ortamda Toplanması, Düzenlenmesi ve Erişime Açılmasına İlişkin Yönerge” gereğince tam metin erişime açılmıştır

Son yillarda Ramazan ayinin, hicri takvime gore aylar milâdi aylara gore donusum gostermesi neticesinde orucun yaz aylarinda tutulmasina bagli olarak, oruc tutma suresinin uzamasi nedeniyle, imsâk vakti merkezli Diyanet Isleri Baskanligi gorusunun elestirildigi tartismalar gundeme gelmistir. Diyanetin, ihtiyât eksenli hazirlattigi dusunulen takvimde –imsâk saatleri icinde- oruc tutanlara kirk dakika kadar fazla oruc tutturdugu iddia edilerek, bu uygulamanin Muslumanlara zulum oldugu dile getirilmistir. Medyada tartismalarin merkezine konu imsâk vakti olarak yerlesmistir. Konu guncel onemine binaen ele alinmistir. Sosyolojik anlamda populer dini yasama kulturu dusunuldugunde mesele, seriatin yuzeyine cikan bilgilerden hareketle bir neticeye ulasilamamasindadir. Ayrica bir diger sorun da Musluman dusuncede Diyanet Isleri Baskanliginin hazirlattigi takvimdeki imsâk vaktinin tek ve degismez olarak algilanmasidir.

Islâm hukuk biliminin tesekkul donemi Hanefi muctehitlerinden Ebu Ca‘fer et-Tahâvi’nin, tali delillerden olan istihsân delili lini kullanip-kullanmadigi tartisma konusu olmustur. et-Tahâvi, onceleri Şâfii dusuncesi iken daha sonra Hanefi dusuncesine gecmistir. Ibn Hazm, i stihsâni , dinde ihtilâfa yol actigi, hevâ-hevesle delilsiz hukum verme ve muctehidin/bilginin kendini sâri yerine koyma anlamina geldigi seklinde tanimlamistir. Bu dusuncesini ispatlamak icin ortaya koydugu, ‘ istihsân i Şâfiilerin hepsi ile Hanefilerden et-Tahâvi’nin toptan reddettigi’ onermesi sorun teskil etmektedir.

İslâm hukukunu orijinal kılan ve diğer bilimsel disiplinlerden ayıran en önemli unsur, hüküm koymada ortaya konulan düşünme faaliyetine ait metodoloji ve terminolojinin kendisine ait olmasıdır. Bu nedenle İslâm hukuk bilimi kavramlarının ve mahiyetinin anlaşılması noktasında bir bilgi alanının kavranması için onun teşekkül döneminin incelenmesi önem arz etmektedir. Zira sonraki dönemlerle alakalı birçok sorunun cevabının ya da ipuçlarının oluşum döneminin araştırılmasıyla ortaya çıkması mümkündür. İslam hukuk biliminin teşekkül dönemi sosyal hayatla naslar arasında bağ kurmanın bir başka ifadeyle naslardan hüküm çıkarmanın kodlarını bünyesinde barındırmaktadır. Dolayısıyla İslam hukuk tarihinde usûl ile ilgili tartışmaların ve eğilimlerin daha sağlıklı anlaşılabilmesi usûle ilişkin soru ve sorunların daha iyi açıklığa kavuşması için bu dönemin incelenmesi gerekliliğini ortaya çıkarmaktadır. İslâm hukuk biliminin teşekkül döneminde hüküm verme yöntemlerinden olan istihsânın hukukta delil olarak kabul edilmesi tartışmalıdır. Bu durumu açıklayan birçok neden ileri sürülebilir. Bu nedenlerin en başında geleni teşekkül döneminde istihsânı delil olarak kullananlara ait bir usûl eserinin bugün elimizde olmaması ve istihsânı fıkıhta hüküm ortaya koymada delil kabul edenlerin istihsânı tanımlamamalarıdır. Teşekkül döneminde istihsânı fıkıhta delil olarak kabul edenler daha çok re‟y ehli olarak nitelenen hukukçulardır.