Efrossyni Tsakiri

The dissertation studies the city interdisciplinary (in architecture, Fine Arts, urban history, urban theory, environmental psychology, geography, philosophy) in the field of Urban Visual Culture. It explores the evolution of the City Image in history via its visual representations as plan, map and painting. Based on the findings of the theoretical part, the dissertation proceeds with the development of a mechanism that guides the visualization of city images in the context of complexity by combining Science and Art. In particular, the investigation concluded that the city is now perceived as complex, a fact confirmed by the recent scientific description of the city as a system of organized complexity. The above has fueled the development of the mechanism that attempts to visualize the complex nature of the city and to accentuate its identity. The mechanism proposes a multi–layered organization of city’s visual elements that form a ‘palimpsest’ of spatial, temporal and perceptual la...

City ambience, the emotional footprint of the city in humans, has been the subject of philosophical, scientific and artistic discourse since 1950 and the establishment of psychogeography. Numerous studies and artistic works resulted thenceforth. In order to describe the nature, composition and process of ambience formation in city representations, I will discuss selected paradigms in architecture, cartography and painting. I will argue that although commonly the property of ambience is assigned to aesthetic –such such as paintings– and not operational representations, this is not entirely true. In the contrary, ambience is a property of both types of representation, formed by a collaboration of their emotional and intellectual attributes.

Η διατριβή μελετά την πόλη διεπιστημονικά (αρχιτεκτονικά, πολεοδομικά, καλλιτεχνικά, ιστορικά, θεωρητικά, ψυχολογικά, γεωγραφικά, φιλοσοφικά) και τοποθετείται στο πεδίο του ‘πολιτισμού της εικόνας της πόλης’ (urban visual culture). Αντικείμενό της είναι η διερεύνηση της αντίληψης (‘εικόνας’) της πόλης διαχρονικά και εξελικτικά, όπως αυτή αποτυπώνεται στις σχεδιαστικές, χαρτογραφικές και ζωγραφικές αναπαραστάσεις της. Καταλήγει στην ανάπτυξη μηχανισμού εικαστικής αναπαράστασης της πόλης και ανάδειξης της ταυτότητά της μέσα από την περίπλεξη αρχών αστικής θεωρίας και εικαστικής τέχνης.Συγκεκριμένα, η διερεύνηση στοιχείων αντίληψης και περιγραφής της πόλης (εννοιών και μέσων εικαστικής έκφρασης) κατέληξε στη διαπίστωση ότι η πόλη γίνεται σήμερα αντιληπτή ως πολύπλοκη, γεγονός που επιβεβαιώνεται από την πρόσφατη επιστημονική περιγραφή της πόλης ως σύστημα οργανωμένης πολυπλοκότητας. Τα παραπάνω τροφοδότησαν την ανάπτυξη του μηχανισμού που επιχειρεί να αποδώσει εικαστικά την πολύπλοκη φύ...

Poli-Plex-Icon is a visualization tool that combines ideas of urban science and visual arts. It was initially developed in a Ph.D. research (2013–2018) that explored the perception of the city (city image) in history via its visualizations. Poli-Plex-Icon current applications include cultural projects, visual art exhibitions and urban visualization workshops. Poli-Plex-Icon visualizes the city image with respect to complexity science and therefore it describes the city as a system of organized complexity. Accordingly, the complex city image presents properties, such as visual ambiguity and bottom-up formation process. Poli-Plex-Icon combines interdisciplinary theories, techniques, and practices, such as urban mapping, textual analysis, visual semiotics, and layer superimposition. The incorporation of elements from planning, mapping and painting, make the visualizations both informative and communicative. They adopt thus a double, scientific and artistic role. They serve both as facts and artworks. In the paper, we will briefly discuss the concept of city image and its visualization in plans, maps, and paintings, unveiling the path to the current connection of the city with complexity. Then we will present the Poli-Plex-Icon tool. Firstly, we will describe the tool model, which was developed based on Calvino’s novel the Invisible Cities. Secondly, we will briefly discuss Poli-Plex-Icon applications, and will postulate some thoughts and reflections for its further development.

Atmosphere is a mysterious property of urban space that can be sensed only by personal experience. People describe it as a particularly intense and imposing emotion. The concept was born in the ‘50s, together with the distinction between space and place. Place, a meaningful space, is discussed in the context of human psyche, perception, feeling, attachment, in psychology and philosophy. By extension, atmosphere in psychogeography is an important factor of urban place that reflects people’s feelings about it. But although atmosphere for Situationists is an experiential property that can be attributed only to the lived and not to the represented space, geographer E. Relph argues that an individual can also connect to places and develop feelings about them through fantasy and artistic representations in a state that he defines as ‘vicarious insideness’. In Urban Visual Culture, all images that represent the city and its multifarious content are mediums for the experience, perception, u...

The cultural landscapes have a dual, material and intangible nature being the result of interactions between people and nature through time. Considering that its understanding requires integrated analysis techniques we experimented a mapping method in «Revolutionary Palimpsests», a research project investigating the cultural landscapes of settlements that played an important role in the Greek War of Independence. Combining design, cartography and visual arts and focusing on socio-spatial complexities, our researchers produced maps of both artistic and informative nature revealing the mnemonic traces of such a historical event on those settlements. Maps’ exhibition in a visual art event is expected to sensitize the public to that local heritage. We argue that the protection and promotion of the cultural landscape plays a significant role in development, strengthening the local identity and commitment, also enhancing the attractiveness, that is essential especially for inaccessible se...

As City Image we define both the impression created to a person from his interaction with the city, and the re-presentation of the city in several mediums. We argue that the appropriate City Image should be thorough, representative and include characteristic elements of City Identity. Under these preconditions, we propose a regulation framework for the creation of visual city images. We process city data from narratives. City narrative is a medium widely used in geography and urban studies, as it offers a multidimensional understanding of cities. We combine narrative and urban analysis. Verbal information is transformed to visual through a language that combines elements from architectural, urban, cartographical and artistic expression with reference to an appropriate image content that arises from urban analysis. The presentation is part of the PhD research that conducts the writer of this paper.
Keywords: City Branding; City Image; Urban Analysis; Fine Arts; Narrative

Η αστάθεια του αστικού περιβάλλοντος στη σύγχρονη εποχή που εκφράζεται με την κατάρρευση σταθερών σημείων αναφοράς από τη φύση την ιστορία και τον πολιτισμό έχει οδηγήσει τον άνθρωπο σε υπαρξιακή σύγχυση. Η αίσθηση ότι ο χώρος είναι τόπος με συγκεκριμένη και ιδιαίτερη ταυτότητα εκλείπει. Έτσι, η ανάγκη εξεύρεσης στρατηγικών για τη διατήρηση και ενίσχυσή της ταυτότητας του τόπου γίνεται ολοένα και πιο επιτακτική. Η αναζήτησή τους στον αστικό σχεδιασμό και η εφαρμογή τους στο δημόσιο χώρο είναι το αντικείμενο αυτής της εισήγησης. Οι στρατηγικές ενίσχυσης της ταυτότητας καλύπτουν ένα ευρύ πεδίο έκφρασης που ξεκινά από την συντήρηση και καταλήγει στην αναπαράσταση, δηλαδή στην δημιουργία αισθητηριακών και νοηματικών συνδέσεων μεταξύ του έργου και της ταυτότητας του ευρύτερου περιβάλλοντός του. Τα πλεονεκτήματα της αναπαράστασης υποδεικνύουν ένα πεδίο διερεύνησης για τη μεθόδευση και συστηματοποίηση στρατηγικών μέσα από τη μελέτη της θεωρίας και την κριτική σύγχρονων αστικών παρεμβάσεων. Σε αυτό το πλαίσιο προτείνεται μια διαδικασία αστικού σχεδιασμού, η οποία διαχειρίζεται υλικά στοιχεία της ταυτότητας από το ευρύτερο περιβάλλον και τα αναπαριστά στο έργο με κανόνες γεωμετρίας και σχηματοποίησης. Στην εισήγηση παρουσιάζεται η εφαρμογή της διαδικασίας σε δύο μελέτες περίπτωσης για τη δημιουργία αστικών πάρκων σε δύο πόλεις της Ισπανίας.

Η σύγχρονη μεταβιομηχανική πόλη αντιμετωπίζει οικονομικές και κοινωνικές πιέσεις λόγω διεθνοποίησης και ραγδαίων μετακινήσεων κεφαλαίων και ανθρώπων. Στρατηγικές ενίσχυσης, όπως ο αστικός σχεδιασμός και η ανάδειξη του χαρακτήρα της προσδοκούν να καταστήσουν την πόλη ανταγωνιστική και οικονομικά βιώσιμη, ενώ αναπτύσσεται ταχύτατα και ο τομέας διαχείρισης της φήμης των πόλεων. Έτσι αναδύθηκαν στρατηγικές προβολής θετικών εικόνων πόλης –City Branding. Ωστόσο, δημόσιες και πανανθρώπινες αξίες όπως ο Τόπος και η Ταυτότητα που συνδέονται με την Εικόνα της, κινδυνεύουν να μετατραπούν τώρα σε εμπορεύσιμα είδη, να υπαγορεύονται από οικονομικές σκοπιμότητες, να ευτελίζονται σε υπεραπλουστεύσεις, ή να μετατρέπονται σε αγωγούς επιβολής εξουσίας όταν προωθούν συγκεκριμένες μόνο αναγνώσεις του χώρου.
Στην ανακοίνωση προτείνεται μια εφαρμογή του City Branding μέσω της εικαστικής αναπαράστασης. Στόχος αποτελεί να προβάλλεται πολύπλευρα η πόλη και συνάμα να γίνονται σεβαστές, να προστατεύονται  και να προωθούνται οι προαναφερόμενες αξίες. Η εφαρμογή συνδυάζει πολεοδομική ανάλυση, ενσωματώνει αφηγήσεις και αναπαριστά με εκφραστικά μέσα από την αρχιτεκτονική, την πολεοδομία και την χαρτογραφία. Το περιεχόμενο και η έκφραση των αναπαραστάσεων τεκμηριώνονται, προκειμένου να διασφαλιστεί η αξιοπιστία, η αντικειμενικότητα, ο πλουραλιστικός και δημοκρατικός χαρακτήρας. Η εφαρμογή παρουσιάζεται και συζητιέται για 3 υποθετικές πόλεις –από το μυθιστόρημα ‘Αόρατες Πόλεις’ του Italo Calvino.

One way of reading City Identity arises from ornaments. City ornament is an organic whole that reflects various cultural constructs. The presence of ornament in the built environment varies. We encounter it in building facades as stable –architectural or sculptural, in various events as mobile or ephemeral decoration, or, beyond architecture and other spatial phenomena, we encounter it in the visual and performing arts, folklore, tradition, language, myth, where ornament is interwoven with science and philosophy. Thereby ornament gives meaning and symbolizes codes, acts, practices and aesthetic principles of our civilization. In the paper we conduct a narrative analysis of N. Kazantzaki’s Travels. Using Diacosmos as a medium, we attempt to describe the various cosmos that the writer discovers and intertwines, in order to present his dedication to the universal, humanistic values and the inter- and multiculturalism that forms and improves the city. 
Keywords: City Identity, Ornament, Culture, Literature, Semiology

As City Image we define both the impression created to a person from his interaction with the city, and the re-presentation of the city in several mediums. We argue that the appropriate City Image should be thorough, representative and include characteristic elements of City Identity. Under these preconditions, we propose a regulation framework for the creation of visual city images. We process city data from narratives. City narrative is a medium widely used in geography and urban studies, as it offers a multidimensional understanding of cities. We combine narrative and urban analysis. Verbal information is transformed to visual through a language that combines elements from architectural, urban, cartographical and artistic expression with reference to an appropriate image content that arises from urban analysis. The presentation is part of the PhD research that conducts the writer of this paper.
Keywords: City Branding; City Image; Urban Analysis; Fine Arts; Narrative

Η σύγχρονη μεταβιομηχανική πόλη αντιμετωπίζει οικονομικές και κοινωνικές πιέσεις λόγω διεθνοποίησης και ραγδαίων μετακινήσεων κεφαλαίων και ανθρώπων. Στρατηγικές ενίσχυσης του χώρου, αστικές επεμβάσεις και εκμετάλλευση του υπάρχοντος δυναμικού της πόλης με σκοπό την ανάδειξη του χαρακτήρα της προσδοκούν να καταστήσουν την πόλη οικονομικά βιώσιμη και ανταγωνιστική. Έτσι αναπτύσσεται ταχύτατα και ο τομέας διαχείρισης της φήμης των πόλεων. Σε αυτή την διεθνή συγκυρία αναδύονται στρατηγικές προβολής θετικών εικόνων πόλης (City Branding), όπου συνδυάζονται θεωρητικές γνώσεις από τις επιστήμες του χώρου με πρακτικές από τα πεδία τουρισμού και μάρκετινγκ. Το City Branding δραστηριοποιείται στην παραγωγή συλλογικής εμβέλειας υλικών αναπαραστάσεων της πόλης λαμβάνοντας ωστόσο υπόψη ότι το κάθε άτομο δημιουργεί εντέλει την δική του προσωπική νοητική εικόνα για την πόλη.
Μέσα από τη θεωρητική διερεύνηση και την διεθνή εμπειρία εφαρμογής ποικίλων στρατηγικών έχει προκύψει η γνώση ότι το City Branding είναι θεμιτό να συνδυάζει συναισθηματικό και νοητικό επηρεασμό, να δημιουργεί εικόνες ελκυστικές και συνάμα πληροφοριακά εμπεριστατωμένες. Έκφραση και περιεχόμενο καθίστανται συνεπώς από κοινού δύο κύριοι άξονες εστίασης των στρατηγικών City Branding. Σε ετούτο το πλαίσιο εντάσσεται η παρούσα ανακοίνωση που περιγράφει έναν πρότυπο μηχανισμό παραγωγής εικαστικών αναπαραστάσεων πόλης που συνδυάζει αφηγήσεις πόλεων, πολεοδομική ανάλυση και ανάλυση περιεχομένου με εκφραστικά μέσα από αρχιτεκτονική, πολεοδομία, χαρτογραφία και ζωγραφική. 
Η χρήση αφηγήσεων επιτρέπει την διερεύνηση της πόλης σε βάθος, πλούτο και πολυπλοκότητα συμπεριλαμβάνοντας πρωτότυπη, αυθόρμητη και βιωματική πληροφορία και αποκαλύπτοντας μη καταγεγραμμένες επίσημα διαστάσεις του χώρου. Εκτός όμως από πληροφορία, στις αφηγήσεις της πόλης καταγράφεται επίσης η συναισθηματική δυναμική του χώρου που αποτελεί ζητούμενο των προτεινόμενων αναπαραστάσεων. Μέσω του μηχανισμού οι αφηγήσεις της πόλης αναλύονται με συνδυασμό τεχνικών ανάλυσης περιεχομένου και αστικής ανάλυσης και κατατάσσονται σε ομάδες σημασιολογικής συνάφειας. Η πολεοδομική ανάλυση δημιουργεί το σχετικό πλαίσιο αναφοράς που εξασφαλίζει ότι οι αφηγήσεις θα αναλύονται κατά τρόπο τεκμηριωμένο και με έναν βαθμό αντικειμενικότητας, λαμβάνοντας υπόψη το περιεχόμενο συλλογικών εικόνων πόλης αντιπροσωπευτικών της ταυτότητάς της, όπως αυτό έχει προκύψει μέσα από επιστημονικές θεωρητικές διερευνήσεις. Η προκύπτουσα λεκτική πληροφορία μετασχηματίζεται σε εικαστική βάσει μιας μεικτής γλώσσας που συνδυάζει και εκμεταλλεύεται τα εκφραστικά πλεονεκτήματα της αρχιτεκτονικής γραμμικής σχεδίασης, των πολεοδομικών χαρτών και της ζωγραφικής, ελεύθερης φόρμας. Η σύνθεση της Εικαστικής Εικόνας Πόλης προκύπτει εντέλει από την εφαρμογή ‘αλληλεπίθεσης επιπέδων’ (layer superimposition), τεχνική κατά την οποία η πληροφορία για την πόλη αντιμετωπίζεται ως ταυτόχρονα υφιστάμενα στρώματα που αλληλεπιδρούν. Με τον τρόπο αυτό αποδίδεται στην έκφραση της προτεινόμενης αναπαράστασης η πεποίθηση ότι η φύση της πόλης είναι πολυεπίπεδη. Πράγματι, όπως περιγράφεται και με τον όρο ‘Παλίμψηστο’, στην πόλη το παρελθόν δεν σβήνεται, ούτε χάνεται. Οι κυρίαρχες σημασίες συνυπάρχουν με τις λανθάνουσες. Η πόλη χαρακτηρίζεται έτσι από την συνύπαρξη στο ίδιο χώρο πολλών εγγραφών χρονικά και εννοιολογικά διαφοροποιημένων. 
Η δημιουργία και η πειραματική εφαρμογή του μηχανισμού αποτελεί αντικείμενο της διδακτορικής διατριβής της γράφουσας. Στην ανακοίνωση παρουσιάζεται αναλυτικά ο μηχανισμός και η εφαρμογή του σε 3 υποθετικές πόλεις από το μυθιστόρημα ‘Αόρατες Πόλεις’ του Italo Calvino.

Το άτομο αξιολογεί τον τόπο με βάση τον αισθητικό του χαρακτηρισμό, που είναι προϊόν αντίληψης. Τα αισθητηριακά δεδομένα συμμετέχουν σε σημαντικό ποσοστό. Όχι μόνο οπτικά, αλλά και ακουστικά, οσμητικά, γευστικά, απτικά ερεθίσματα συμμετέχουν στην διατύπωση αισθητικής κρίσης. Μέσω των αισθήσεων το άτομο συλλέγει φανερά και άδηλα στοιχεία άμεσης και έμμεσης αντίληψης από το περιβάλλον του. Συνδυάζοντας προσωπικό γνωσιολογικό υπόβαθρο, συναίσθημα, ιδεολογία, μνήμη, συνειρμό και φαντασία, μια ημισυνειδητή νοητική διαδικασία οργανώνει τα στοιχεία και οδηγεί στον σχηματισμό της εσωτερικής εικόνας. Ο αισθητικός χαρακτηρισμός του τόπου είναι η εξωτερική διατύπωση της εικόνας που εκφράζεται με επίθετα όπως όμορφο – άσχημο, ευχάριστο – δυσάρεστο, ενδιαφέρον – αδιάφορο, κ.λπ.
Η ανακοίνωση διερευνά το ερώτημα, πώς διαφωτίζουν διαφορετικά είδη περιγραφής τον αισθητικό χαρακτηρισμό του τόπου. Θα γίνει μια σύντομη ιστορική αναδρομή σε καλλιτεχνικές αναπαραστάσεις –λογοτεχνία και ζωγραφική– που θα ακολουθηθεί από μια επισκόπηση των φαινομενολογικών – αντιληπτικών μεθόδων περιγραφής της ταυτότητας του τόπου στα τέλη του 20ου αιώνα. Τελικά η ανακοίνωση θα εστιαστεί σε πρόσφατες εξελίξεις σχετικών ερευνών που ενσωματώνουν στοιχεία ψηφιακής τεχνολογίας, όπως GIS, GPS, QR codes, locative media, με ιδιαίτερη αναφορά στο εργαστήριο Πολεοδομικής Σύνθεσης, τομέα Πολεοδομίας και Χωροταξίας της σχολής Αρχιτεκτόνων Μηχανικών του ΕΜΠ. Το εργαστήριο συμμετέχει ενεργά στην διεθνή επιστημονική πρωτοπορία με ποικίλες διδακτορικές έρευνες και μαθήματα

Φράκταλ ή μορφόκλασμα ορίζεται το μαθηματικό σύνολο, του οποίου η γραφική αναπαράσταση είναι αυτό-όμοια –παρουσιάζει δηλαδή ένα επαναλαμβανόμενο μορφολογικό πρότυπο σε κάθε κλίμακα ανάλυσης. Μια έννοια παρόμοια με το φράκταλ μελετήθηκε από τον Leibniz τον 17ο αιώνα, ενώ ήδη από τον 19ο αιώνα αρκετές επιστημονικές εργασίες περιγράφουν μαθηματικά τέτοια αντικείμενα. Ο όρος φράκταλ μελετάται συστηματικά και εφαρμόζεται σε άλλα γνωστικά πεδία από την δεκαετία του ‘60 με πρωτοπόρο τον μαθηματικό Mandelbrot. Στην ανακοίνωση περιγράφω μέσω παραδειγμάτων τα φράκταλ ως μαθηματική έννοια και ως φαινόμενο παρατηρήσιμο στη φύση και τις αναπαραστάσεις στις ανθρωπογενείς δραστηριότητες. Συγκεκριμένα αναφέρομαι στην διακοσμητική, αρχιτεκτονική, πολεοδομία, ζωγραφική, λογοτεχνία και σε περιγραφές αυτό-όμοιων χωρικών φαινομένων που χρησιμοποιούν την αναλογία των φράκταλ (Christaller, Alexander, Σαλίγκαρος, Batty, κ.ά.), σε υλικά και σε άυλα φαινόμενα, αλλά και στον χρόνο.
Στη συνέχεια επιχειρώ την σκιαγράφηση της τοπικής ταυτότητας μιας γεωγραφικής περιοχής της Ισπανίας με βάση τον φρακταλικό χαρακτήρα ορισμένων αλληλοσυνδεόμενων φαινομένων. Η διερεύνηση συλλέγει δεδομένα από τον χώρο και την ιστορία του τόπου και τεκμηριώνει μια υπόθεση τριγωνικής ταυτότητας. Τί σηματοδοτεί το τρίγωνο από φιλοσοφική, μαθηματική, γεωμετρική, χωρική, κατασκευαστική άποψη; Με ψήγματα ιδεών, διαμορφώνεται ακροθιγώς ένα πλαίσιο ερωτημάτων και ανίχνευσης πιθανών πορειών διερεύνησης, προκειμένου να αξιολογηθεί η δυναμική της υπόθεσης της τριγωνικής φρακταλικής ταυτότητας.

City ambience, the emotional footprint of city in humans, has been subject of philosophical, scientific and artistic discourse since 1950 and the establishment of psychogeography. Numerous studies and artistic works resulted thenceforth. In order to describe the nature, composition and process of ambience formation in city representations, I will discuss selected paradigms in architecture, cartography and painting. I will argue that although commonly the property of ambience is assigned to aesthetic –such such as paintings– and not operational representations, this is not entirely true. In the contrary, ambience is a property of both types of representation, formed by a collaboration of their emotional and intellectual attributes.

Στην εισαγωγή της ανακοίνωσης θα ορίσω και θα συζητήσω θεωρητικά την άυλη ποιότητα της πόλης που αποκαλούμε ατμόσφαιρα. Ατμόσφαιρα πόλης ονομάζω μια πολύ ιδιαίτερη –σε ορισμένες περιπτώσεις και υποβλητική– αίσθηση που νιώθω να εκπέμπεται από την πόλη και με καταλαμβάνει καθώς έρχομαι σε επαφή με αυτήν. Η αίσθηση διεγείρει τον συναισθηματικό μου κόσμο με πολλούς τρόπους και βαθμίδες έντασης. Σε συσχετισμό με την συγκεκριμένη εσωτερική διαδικασία αποδίδω στην πόλη ιδιαίτερο χαρακτήρα και ταυτότητα. Υπό αυτή την έννοια η ατμόσφαιρα πόλης αποτελεί το συναισθηματικό αποτύπωμα της ταυτότητάς της.
Ο χαρακτηρισμός της ατμόσφαιρας ως άυλη ποιότητα και αίσθηση που εκπέμπεται από την πόλη, την τοποθετεί στην σφαίρα της φαινομενολογίας, της αντίληψης και της αφήγησης, ο εντοπισμός και η περιγραφή της εξαρτούνται από τα βιώματα των ατόμων που την αισθάνθηκαν. Για να υπάρξει ατμόσφαιρα πρέπει να προηγείται επαφή, φυσική αλλά και νοητή με την πόλη. Ο γεωγράφος E. Relph ονομάζει έμμεση εσωτερικότητα (vicarious insideness, κατάσταση βαθιάς συνταύτισης του ατόμου με τον τόπο που χαρακτηρίζεται από έντονα συναισθήματα), την επαφή μέσω φαντασίας και τέχνης. Συμβαίνει μέσα από την ζωγραφική, την λογοτεχνία, την μουσική, το οποιοδήποτε εν γένει μέσο είναι ικανό να γίνει φορέας αισθήσεων, συγκινήσεων, συναισθημάτων. Ο G. Bachelard αποκαλεί την πραγμάτευση του τόπου με όρους συναισθημάτων ποιητική. Την αντιδιαστέλλει με την φυσιοκρατική που υπαγορεύεται από την λογική. Ο Ι. Στεφάνου αναγνωρίζει την ικανότητα ορισμένων αναπαραστάσεων να μεταφέρουν τον Μύθο μιας πόλης που είναι η συναισθηματική της γλώσσα και την αντιδιαστέλλει με τον Λόγο που είναι η ιδεολογική της γλώσσα.
Πέρα από κάθε αμφισβήτηση, στις οπτικές αναπαραστάσεις η αποτύπωση της ατμόσφαιρας είναι ιδιαίτερα έντονη, πράγμα που οφείλεται στην δύναμη των εικόνων να επηρεάζουν  –ακόμη και να  ‘’εξουσιάζουν’’– τον θεατή συναισθηματικά. Στο κύριο μέρος της ανακοίνωσης θα συζητήσω την ατμόσφαιρα που εκπέμπεται από τις οπτικές αναπαραστάσεις της πόλης στην αρχιτεκτονική στην χαρτογραφία και στην ζωγραφική με αναφορά στα εκφραστικά τους μέσα. Εκ πρώτης όψεως οι αρχιτεκτονικές και χαρτογραφικές αναπαραστάσεις χαρακτηρίζονται ως περισσότερο λογικές, αντικειμενικές, λειτουργικές και αντιδιαστέλλονται με τις ζωγραφικές αναπαραστάσεις που θεωρούνται ως κατ’ εξοχήν φορείς συναισθημάτων. Φαίνεται επομένως ότι μόνο οι δεύτερες και όχι οι πρώτες αποτυπώνουν και εκπέμπουν την ατμόσφαιρα της πόλης. Θα διαφωνήσω και θα υποστηρίξω ότι σε κάθε μια από τις δύο περιπτώσεις –(και επιπλέον σε κάθε έργο που είτε καθένας από αυτούς τους δύο αρχετυπικούς χαρακτήρες λειτουργεί μεμονωμένα και ξεκάθαρα, είτε οι δύο χαρακτήρες βρίσκονται σε συνδιαλλαγή μεταξύ τους), οι αναπαραστάσεις αποτυπώνουν και εκπέμπουν ατμόσφαιρα.
Εκφραστικά μέσα όπως για παράδειγμα το χρώμα, με την αφαιρετική και συμβατική του λειτουργία σε έναν χάρτη εκπέμπει ατμόσφαιρα βασισμένη σε συναισθήματα σιγουριάς, σταθερότητας, δύναμης, εξουσίας του πολεοδομικού συγκροτήματος. Σε ένα ζωγραφικό αστικό τοπίο αντίθετα, το χρώμα μέσα από άλλου είδους λειτουργίες (όπως η παραστατικότητα στον ρεαλισμό, η υπερβολή στον ρομαντισμό, ή το στοιχείο του παραλόγου στον φοβισμό) υπενθυμίζει ότι πίσω από όλα τα προηγούμενα, κρύβονται στο λαβύρινθο της πόλης τα αντίθετά τους, αισθήσεις ρέουσες, όπως η αβεβαιότητα, ο φόβος, το ανοίκειο, η νοσταλγία, συναισθήματα που αλλοιώνουν τις πρότερες αισθήσεις. Τελικά προκύπτει ότι με ποικιλία ποσόστωσης σε διάφορες αναπαραστάσεις, η ατμόσφαιρα της πόλης αποτελεί σύνθεση των δύο αυτών συστατικών ατμοσφαιρών που υπαγορεύονται από τις αισθήσεις του λογικού και του παράλογου, του σίγουρου και του αναπάντεχου, του αντικειμενικού και του υποκειμενικού. Ενδεικτικά αναφέρω έργα που θα συζητηθούν: οι  αναγεννησιακοί χάρτες των γερμανών χαρακτών, τα αστικά τοπία της Ολλανδικής σχολής, οι ιταλικές και γαλλικές vedutes, οι ιμπρεσσιονιστικές και ρεαλιστικές αναπαραστάσεις της πόλης κατά τον 19ο αιώνα, οι πολεοδομικές ουτοπίες, οι κυβιστικοί πίνακες της πρωτοπορίας, οι σύγχρονοι χάρτες με χαρακτηριστικά εννοιολογικής τέχνης και δάνεια από άλλες επιστημονικές περιοχές.

Η προβολή και το branding προσδιορίζουν στρατηγικές για την ανάδειξη της πόλης με αξιοποίηση των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών της, γεωγραφικών, αισθητικών, ιστορικών, υλικών και άυλων, φανερών και άδηλων, στηρίζεται δε ιδιαίτερα στην γνώση και ανάδειξη της πολιτιστικής της εικόνας, η οποία είναι αντιστοίχως πολυσχιδής. Κύριο μέσο για το σκοπό αυτό είναι η μελέτη και αξιοποίηση των εικαστικών αναπαραστάσεων. Μέσα από την θέασή τους, το άτομο δύναται να αντιληφθεί πληρέστερα την πόλη, να γνωρίσει τις ποικίλες πτυχές της, να μεταφερθεί σε άλλες ιστορικές εποχές, να ταξιδέψει με την φαντασία του εντός της πόλης, να νιώσει την ατμόσφαιρά της, να πληροφορηθεί για το ευρύτερο πολιτιστικό πλαίσιο και τις κοσμοθεωρίες που κυριαρχούν σε κάθε εποχή και στις οποίες συχνά οφείλεται η εξελικτική πορεία μιας πόλης. Για όλους αυτούς τους λόγους οι εικαστικές αναπαραστάσεις χρησιμοποιούνται ευρέως στην μελέτη και ανάδειξη της πολιτιστικής εικόνας της πόλης.
Μέσα από εικαστικές αναπαραστάσεις της Αθήνας από την ίδρυσή της το 1833 μέχρι τα τέλη του 20ου αιώνα, θα δείξουμε το πώς κτίστηκε και ενισχύθηκε η εικόνα της με βάση το τρίπτυχο Ελλάδα – Αθήνα – Ακρόπολη. Με αφορμή την συγκεκριμένη περίπτωση, θα διαφανούν οι ποικίλοι τρόποι που μεταφέρεται στον θεατή η πληθώρα νοημάτων από την θεματολογία πρώτιστα, αλλά και δευτερευόντως από τα μέσα εικαστικής έκφρασης, έτσι που εν τέλει, αν αυτά τα δύο συνδυαστικά αποκρυπτογραφηθούν, αποκαλύπτουν το ευρύ φάσμα των πτυχών της πολιτιστικής εικόνας της πόλης σε κάθε εποχή. Η μεθοδολογία για την αποκρυπτογράφηση των αναπαραστάσεων συνδυάζει τεχνικές ανάλυσης, όπως η εικονολογία του E. Panofsky, οι επενέργειες των σχημάτων και χρωμάτων των W. Kandinsky και P. Klee, η οπτική δήλωση του R. Arnheim, η γραμματική του οπτικού σχεδιασμού των Kress & Leeuwen. Οι παραπάνω τεχνικές έχουν ζυμωθεί και πρόσφατα επιπλέον αξιοποιηθεί στην οπτική σημειωτική που αναπτύχθηκε στο διεπιστημονικού πεδίου του Πολιτισμού της Εικόνας της Πόλης (ή οπτικού πολιτισμού της πόλης, Urban Visual Culture).
Όπως θα φανεί από την ανάλυση, καθώς η Αθήνα εξελίσσεται στο χρόνο, οι αναπαραστάσεις της ακολουθούν την εξέλιξή της, αλλάζοντας τόσο θεματολογία, όσο και εικαστική έκφραση. Οι σύγχρονες αναπαραστάσεις της Αθήνας από Έλληνες ζωγράφους αντανακλούν την συσσώρευση των νοημάτων της, παλαιότερων και νεότερων, για το λόγο αυτό και περιγράφεται τελικά ως ένα εικαστικό παλίμψηστο. Η πόλη στοιβάζει, δηλαδή, τόσο υλικά και κατασκευές, όσο και λειτουργίες, χαρακτήρες, απόψεις, εικόνες, πολιτιστικά στοιχεία. Ανάμεσα στα ποικίλα στοιχεία που συσσωρεύονται, παρατηρούμε. την επανεμφάνιση ενός μοτίβου, του τρίπτυχου Ελλάδα–Αθήνα–Ακρόπολη, πότε εμφανώς, πότε επιμελώς κεκρυμμένο, στοιχείο που προβάλλεται ή στοιχείο που αμφισβητείται. Διαφαίνονται έτσι οι τρόποι που το τρίπτυχο έχει αποτελέσει σημείο αναφοράς και κυρίαρχο μέσο συγκρότησης και ανάδειξης της εικόνας της Αθήνας, ώσπου τελικά μετασχηματίζεται το ίδιο από διπολική αναφορά, σε στρωματογραφική απεικόνιση και παράγεται το εικαστικό παλίμψηστο.
Λέξεις Κλειδιά:
Εικόνα της πόλης, Εικαστική Αναπαράσταση, Παλίμψηστο, Ζωγραφική, Ελλάδα – Αθήνα – Ακρόπολη

The research on urban complexity dates from the middle 20th century. Gradually the complex nature of cities has been acknowledged and contemporary cities are now being described as complex adaptive systems or systems of organized complexity. In this context various urban issues are being investigated with the aid of complexity science terminology and models. Only at the beginning of the 21st century does urban identity appear as a research subject in urban complexity science. This is not surprising, if one considers the nature of urban identity: subjective, fluid, multifarious, depending on perception, make it difficult for one to measure and describe it with mathematic terms. However the background already exists from the middle 20th century and in the beginning of the 21st century, the research on urban complexity involves aspects that are related to urban identity, such as urban morphology and perception.
The paper will introduce to the reader the concepts of urban identity and complexity, that will be followed by a review of relevant research with an emphasis on urban morphology and three interrelated concepts of complexity: a) self-organization: the process of creating overall order from local interactions, b) emergence: the ability of individual components to interact and produce unique properties evident in the macro-level and c) self-similarity: the presence of a property in various scales of a system. It will be evident that complex urban identity can be described and mapped in the basis of these concepts, in particular, as a bottom up, emerging property, a unique and recognizable entity, with similar patterns, evident in many scales in a city’s hierarchy. This notion will solve the dilemma of having a fluid, multifarious and at the same time specific place identity.

Keywords: urban identity, urban complexity, perceptual emergence, mapping


Η συσχέτιση της πόλης με την πολυπλοκότητα ξεκινά στα μέσα του 20ου αιώνα. Σταδιακά οι έρευνες εντείνονται, στα τέλη του 20ου αιώνα συστηματοποιούνται και η πόλη περιγράφεται πλέον ως πολύπλοκο προσαρμόσιμο και οργανωμένο σύστημα. Σε αυτό το πλαίσιο χαρτογραφούνται με την βοήθεια νέων πρακτικών και μοντέλων προσομοίωσης ποικίλα αστικά φαινόμενα που εμφανίζουν ιδιότητες των πολύπλοκων συστημάτων. Η αστική ταυτότητα (urban identity) αρχικά δεν αποτελεί μέρος αυτής της εξέλιξης, πράγμα που δεν προκαλεί έκπληξη, καθώς η πολύσημη έννοιά της που συνδέεται με την αντίληψη, την υποκειμενικότητα και έχει ιδεολογικές προεκτάσεις, δύσκολα μπορεί να μετρηθεί, να αξιολογηθεί και να μοντελοποιηθεί. Το σχετικό υπόβαθρο όμως υπάρχει ήδη από τα μέσα του 20ου αιώνα στις εργασίες πολλών θεωρητικών, και συνεπώς στις αρχές του 21ου αιώνα εμφανίζονται ολοένα και περισσότερες μελέτες που συσχετίζουν την αστική πολυπλοκότητα (urban complexity) με την αντίληψη, το αστικό τοπίο, την αστική μορφολογία και εν τέλει, ίσως εμμέσως, και με την αστική ταυτότητα.
Αρχικά θα γίνει μια σύντομη εισαγωγή στις δύο βασικές έννοιες της αστικής ταυτότητας και της πολυπλοκότητας από τις οποίες εκκινεί η ανακοίνωση που θα ακολουθηθεί από μια επιθεώρηση των εργασιών που εντάσσονται στο πεδίο της αστικής πολυπλοκότητας και διαγράφουν το πλαίσιο διερεύνησης της αστικής ταυτότητας με όρους πολυπλοκότητας. Η συζήτηση θα εστιάσει σε τρείς έννοιες των πολύπλοκων συστημάτων: αυτο-οργάνωση (self-organization), ανάδυση (emergence) και αυτο-ομοιότητα (self-similarity). Θα φανεί ότι οι συγκεκριμένες έννοιες συνεισφέρουν στην συγκρότηση ενός επικαιροποιημένου μοντέλου περιγραφής της αστικής πολυπλοκότητας και της ‘πολύπλοκης αστικής ταυτότητας’ και συγκεκριμένα στον ορισμό αυτής ως εκ των κάτωθεν σχηματιζόμενη (bottom-up). Αφού προσδιοριστεί η bottom-up αστική ταυτότητα, θα επιχειρηθεί η περιγραφή της στο πεδίο της χαρτογράφησης και ο ορισμός της bottom-up συγκρότησής της με παραδείγματα.

Λέξεις κλειδιά: αστική πολυπλοκότητα, αστική ταυτότητα, bottom-up, χαρτογράφηση

The exploration begins with a brief historical review that aims to place in theory the contemporary urban mapping practices. Mapping today addresses complexity and attempts to unfold the multifarious and intertwined nature of urban reality. The focus on cognitive approaches attempts to highlight the increasing use of perception as the means of interpretation. It is also used to differentiate mapping from cartography. The former focuses on the action of getting to know space and on the special relationship that the cartographer creates with space.
Urban mapping dates from the 18th century. At the beginning of the 20th it becomes officially a part of urban planning and after the ‘50s, as a result of the so called subjective turn in geography, changes its character, incorporating perception. The traditional role of the map to symbolize power is then questioned and the scientific developments in complexity theory call for the use of new, sophisticated mapping techniques. Both influence mapping and shape the new mapscape with approaches, such as psychogeography, mental (or cognitive) mapping, serial vision, multisensory mapping and so on.
At the beginning of the 21st century (the so called ‘complexity century’ by Stephen Hawking), mapping approaches interact, blend and due to developments in digital technology, form the new basis of critical cartography that questions traditional cartographic practices that is conservative and one-sided. Critical cartography, in the contrary, emphasizes perception and promotes a multiplicity of new, collaborating practices, (such as subjective, creative, participatory mapping and neogeography) and dynamic expressive means from architecture and the fine arts (such as layer superimposition, collage, derive, rhizome) and moreover combines science with art. In this context, mapping is opposed to cartography and focuses primarily on the action, the process, the performance and secondary on the product (the map).
Keywords: mapping, urban space, complexity, critical cartography

Η ανακοίνωση εκκινεί με μια σύντομη ιστορική αναδρομή, προκειμένου να τοποθετήσει θεωρητικά τις σύγχρονες πρακτικές πολεοδομικής χαρτογράφησης που απευθύνονται στην σύγχρονη, πολύπλοκη αστική πραγματικότητα. Η έμφαση στην αντιληπτική προσέγγιση επιχειρεί να τονίσει την ολοένα και αυξανόμενη χρήση της αντίληψης και του υποκειμένου ως μέσο κατανόησης της πόλης και να επεξηγήσει την έννοια της χαρτογράφησης που, σε αντιδιαστολή με την χαρτογραφία, εστιάζει στο ενέργημα της ανάγνωσης του χώρου και στην σχέση που συνάπτει ο χαρτογράφος με το αντικείμενό του.
Η πολεοδομική χαρτογράφηση εκκινεί τον 18ο αιώνα. Στις αρχές του 20ου θεσμοθετείται ως μέρος του πολεοδομικού σχεδιασμού και μετά τη δεκαετία του ‘50 αναπτύσσεται ραγδαία, διαμορφώνοντας τον αντιληπτικό χαρακτήρα, ως αποτέλεσμα μιας σειράς εξελίξεων, όπως στην ‘υποκειμενική στροφή’ στην γεωγραφία, η αμφισβήτηση του ρόλου του χάρτη ως σύμβολο εξουσίας και η διαπίστωση της πολυπλοκότητας του αστικού χώρου, που απαιτεί την εφαρμογή εργαλείων ανάγνωσης σύνθετων φαινομένων και κρυφών δυναμικών. Έτσι προκύπτουν νέες χαρτογραφικές προσεγγίσεις, όπως η ψυχογεωγραφία, η νοητική χαρτογράφηση, η σειριακή οπτική, η πολυαισθητηριακή χαρτογράφηση, κ.ο.κ.
Στις αρχές του 21ου αιώνα (ή αιώνα της πολυπλοκότητας), οι προσεγγίσεις αλληλοεπιδρούν, συνυφαίνονται, συγκεράζονται, και λόγω της ανάπτυξης της ψηφιακής τεχνολογίας, η πολεοδομική χαρτογράφηση αναπτύσσεται ραγδαία, στοιχειοθετώντας μια νέα βάση που, λόγω της αμφισβήτησης στις καθιερωμένες τεχνικές της αναλυτικής χαρτογραφίας, συχνά αναφέρεται ως κριτική και περιλαμβάνει πλήθος πρακτικών με έμφαση στην αντίληψη, (όπως η υποκειμενική, η δημιουργική, η συμμετοχική, η νεογεωγραφία) και εργαλεία (όπως η αλληλεπίθεση επιπέδων, το κολλάζ, το ρίζωμα) που επιπλέον συνδυάζουν επιστημονικές και καλλιτεχνικές δεξιότητες. Σε αυτό το πλαίσιο η πολεοδομική χαρτογράφηση (mapping) πλέον αντιδιαστέλεται με την χαρτογραφία (cartography) και εστιάζει πρώτιστα στο ενέργημα, την διαδικασία, την επιτέλεση και δευτερευόντως στο προϊόν (τον χάρτη).
Λέξεις κλειδιά: χαρτογράφηση, αστικός χώρος, πολυπλοκότητα, κριτική χαρτογραφία

Ο χάρτης αποτελεί πηγή πληροφόρησης, καλλιτεχνικής έμπνευσης και έκφρασης που χρησιμοποιείται ευρέως από επιστήμονες και εικαστικούς για τη δημιουργία έργων που συνδυάζουν επιστήμη και τέχνη (Corner, 2014). Στα έργα αυτά ο χάρτης άλλοτε χρησιμοποιείται ως σύμβολο και μετωνυμία ενός τόπου –αναδεικνύοντας την ταυτότητά του ή τη σχέση του ανθρώπου με τον τόπο αυτό– και άλλοτε παρουσιάζει πληροφορίες, δυναμικές, συναισθήματα, βιώματα και εμπειρίες, αποτυπώνοντας τον οντολογικό χαρακτήρα της νέας πολύπλοκης κοινωνικής πραγματικότητας που αποτελείται από στρώσεις και αλληλεξαρτώμενες διαδικασίες (Archer, et al., 2016), σύμφωνα κυρίως με τις προσεγγίσεις της δημιουργικής γεωγραφίας και της κριτικής χαρτογραφίας.
Στην προσπάθεια να επικοινωνηθούν τα πολλαπλά νοήματα του, ο χάρτης υφίσταται διάφορους μετασχηματισμούς και αλλοιώσεις της μορφής του κατά την διαδικασία της εικαστικής του αναπαράστασης που επιτυγχάνονται με ποικίλα, χειραπτικά, ψηφιακά υλικά και μέσα, (Σουλιώτου, 2016). Η δε διαδικασία της χαρτογράφησης δεν ανήκει πλέον μόνο στους ειδικούς, αλλά στο ευρύ κοινό, καθώς χάρτες μπορούν σήμερα να δημιουργηθούν από κάθε άτομο, είτε πρόκειται για προσωπικούς χάρτες που εκφράζουν σκέψεις και συναισθήματα για ένα τόπο, σύμφωνα με τη θεωρία της ψυχογεωγραφίας (Debord, 1955), είτε πρόκειται για συμμετοχή του κοινού στη δημιουργία χαρτών, σύμφωνα με την πρόσφατη έννοια της νέο-γεωγραφίας (Turner, 2006). Έτσι η χαρτογράφηση (mapping) αντιδιαστέλλεται με την παραδοσιακή χαρτογραφία (cartography) και εστιάζει πρώτιστα στο ενέργημα και την διαδικασία και δευτερευόντως στο προϊόν (Τσακίρη, 2018).
Οι παραπάνω χαρτογραφικές πρακτικές έχουν ενσωματωθεί στη δημιουργία χαρτών στο εικαστικό περιβάλλον και στην εκπαίδευση μέσα από δραστηριότητες με πολλαπλά οφέλη: εκπαιδευτικά, κοινωνικά, συμμετοχικά, δημοκρατικά, κλπ. Στην παρούσα εργασία, μέσω δράσεων εκπαιδευτικού περιεχομένου που περιλαμβάνουν εργαστήρια και μαθήματα εικαστικής και χαρτογραφικής δημιουργίας, θα συζητηθούν και θα αναλυθούν οι ποικίλες δυνατότητες που προσφέρει η σύγχρονη χαρτογράφηση σε επίπεδο (καλλιτεχνικής) δημιουργίας και σε επίπεδο γνώσεων και κατανόησης ζητημάτων (κοινωνικών, τεχνικών, οικολογικών, πολιτιστικών και άλλων) στην εκπαιδευτική διαδικασία.

Λέξεις-κλειδιά: map art, κριτική χαρτογραφία, ψυχογεωγραφία, νέο-γεωγραφία

Η χαρτογράφηση φαινομένων του αστικού χώρου παρουσιάζει μια πλούσια ιστορία, οι απαρχές της οποίας εντοπίζονται στον Μοντερνισμό. Κατά τα διάρκεια του 20ου αιώνα η σημασία της χαρτογράφησης αυξάνεται, καθώς αυτή στοιχειοθετεί το υπόβαθρο του πολεοδομικού σχεδιασμού. Μετά τα μέσα του 20ου αιώνα οι εξελίξεις στην επιστήμη της χαρτογραφίας αφορούν κυρίως σε νέα μέσα αναπαράστασης και έχουν ως αποτέλεσμα την περαιτέρω ανάπτυξή της. Ταυτόχρονα  στην ‘υποκειμενική στροφή’ εισάγονται νέες προσεγγίσεις, κάποιες από τις οποίες τοποθετούνται κριτικά στην παραδοσιακή χαρτογραφία και επικεντρώνονται στην αντίληψη, το βίωμα, την περιπλάνηση. Στα τέλη του 20ου αιώνα δύο σημαντικά γεγονότα επηρεάζουν δραστικά την πορεία της χαρτογράφησης: αφενός ο πολιτισμός εισέρχεται στην εποχή της πληροφορίας και ο χάρτης καλείται να απεικονίσει μεγάλο αριθμό δεδομένων, αφετέρου βρισκόμαστε στον ‘αιώνα της πολυπλοκότητας’ και η καταγραφή πολυποίκιλων αλληλεξαρτώμενων δεδομένων απαιτεί την εισαγωγή νέων, πολυσύνθετων εργαλείων. Όλα τα παραπάνω έχουν ως αποτέλεσμα μεταρρυθμίσεις στην επιστήμη της χαρτογραφίας και την εισαγωγή ενός εντελώς νέου τρόπου προσέγγισης που ονομάζεται κριτική χαρτογραφία και περιλαμβάνει σύνθετες, διεπιστημονικές, ακόμη και καλλιτεχνικές πρακτικές που απευθύνονται σε μια νέα, πολύπλοκη πραγματικότητα, αποτελούμενη από στρώσεις και αλληλεξαρτώμενες διαδικασίες.
Το εργαστήριο συμμετοχικής και συλλογικής χαρτογράφησης της περιοχής της Πλατείας Βικτωρίας στο κέντρο της Αθήνας υιοθέτησε την κριτική χαρτογραφική προσέγγιση. Η χαρτογράφηση βασίστηκε σε in situ έρευνα που είχε ως στόχο την παραγωγή χαρτών από τους συμμετέχοντες, που οργανώθηκαν σε ποικίλες οπτικές και ακολούθησαν σύνθετες χαρτογραφικές πρακτικές. Στην λήξη του εργαστηρίου οι χάρτες τοποθετήθηκαν σε μια κοινή παρουσίαση με το σκεπτικό της συγκρότησης ενός κοινού ‘πολυστρωματικού’ χάρτη. Με την διαδικασία αυτή το χαρτογραφικό αποτύπωμα της Πλατείας Βικτωρίας αντιμετωπίστηκε ως πολύπλοκο και δυναμικό σύστημα, στο οποίο οι ποικίλες χαρτογραφικές πράξεις που κατέγραφαν διαφορετικές οπτικές συνεργάστηκαν και αυτο–οργανώθηκαν, επιφέροντας την σταδιακή εξοικείωση των χαρτογράφων με τρόπους συνολικής θέασης που οδήγησαν σε συμπεράσματα για την κατανόηση της πλατείας.
Στην παρουσίαση θα γίνει μια σύντομη εισαγωγή στις σύγχρονες προσεγγίσεις χαρτογράφησης του αστικού χώρου και στην συνέχεια θα περιγραφεί η διαδικασία και τα αποτελέσματα του εργαστηρίου που εντάσσονται στο παραπάνω θεωρητικό πλαίσιο.

Λέξεις Κλειδιά: κριτική χαρτογραφία, Πλατεία Βικτωρίας, αστική πολυπλοκότητα, συμμετοχική – συλλογική χαρτογράφηση

Η Κριτική Χαρτογραφία είναι μια σύγχρονη, κατά βάση ποιοτική χαρτογραφική προσέγγιση, που συνδυάζει στοιχεία αστικής ανάλυσης με διεπιστημονικές, συμμετοχικές και καλλιτεχνικές πρακτικές, για να καταγράψει τις υποκειμενικές, αντιληπτικές και βιωματικές όψεις της πόλης. Διαφοροποιείται από τις παραδοσιακές, αντικειμενικού τύπου χαρτογραφικές πρακτικές καθώς εστιάζει στην αποτύπωση του οντολογικού χαρακτήρα της κοινωνικής πραγματικότητας, περιλαμβάνει στοιχεία της ιστορίας, του πολιτισμού, των κοινωνικών δομών και της ανθρώπινης δράσης. Το αρχιτεκτονικό εργαστήριο «Νοητικοί και ψυχογεωγραφικοί χάρτες: εφαρμογή στα Χανιά», που συνοργανώθηκε τον Σεπτέμβριο του 2017 από το Κέντρο Αρχιτεκτονικής Μεσογείου και τη Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών του Πολυτεχνείου Κρήτης, επιχείρησε να εφαρμόσει την παραπάνω προσέγγιση στη χαρτογράφηση της παλιάς πόλης των Χανίων, ώστε να συνεισφέρει στη μελέτη του σημαντικού αυτού ιστορικού πυρήνα, προσθέτοντας στην μακρόχρονη χαρτογραφική του παράδοση ένα πρωτότυπο και εκσυγχρονισμένο αρχείο χαρτών. Οι 60 χάρτες που δημιουργήθηκαν από τους συμμετέχοντες στο εργαστήριο, ανέδειξαν διαφορετικές εκφάνσεις της πόλης, αξιοποιώντας δημιουργικά ποικίλες τεχνικές και εκφραστικά μέσα της κριτικής χαρτογραφίας. Αποκάλυψαν κρυφές, μέχρι στιγμής ανεξερεύνητες όψεις της Παλιάς Πόλης, ενεργοποίησαν νοητικές συσχετίσεις, όπως η ιστορική σύνδεση των Χανίων με την Βενετία, και η πόλη ως παλίμψηστο διαδοχικών ιχνών, επεσήμαναν υλικότητες, λειτουργίες, κοινωνικές αλληλεπιδράσεις, προσωπικές εμπειρίες και μνήμες, κατέδειξαν δυναμικές όπως η ιδιαίτερη χρωματική ταυτότητα της πόλης, οι ατμόσφαιρες και οι αισθήσεις, ενώ παράλληλα ανέδειξαν προβληματισμούς σχετικά με την τουριστική της αξιοποίηση.
Λέξεις κλειδιά: Ψυχογεωγραφία, νοητική χαρτογράφηση, κριτική χαρτογραφία, υποκειμενική, χωρική στροφή, Χανιά

Σχολιάζοντας το σχέδιο του Παρισιού του Haussmann η C. Boyer (1994) αναφέρει ότι η γεωμετρική χάραξη των ‘μεγάλων βουλεβάρτων’ ναι μεν εξυπηρετούσε την κίνηση, αλλά κυρίως χρησίμευε ως μηχανισμός ανάδειξης μεγαλόπρεπων κτιρίων, συμβόλων της εξουσίας, θρησκευτικής και διοικητικής, και ακόμη επέτρεπε την απρόσκοπτη εποπτεία του χώρου. Τέτοιου είδους πολεοδομικές στρατηγικές ιεραρχούν τον χώρο, αποδίδουν στο γεωμετρικό σχέδιο ιδιότητες θεού, θεραπευτή και δεν είναι λίγες οι περιπτώσεις, όπου κρίσεις αξιών, νοημάτων και ηθικής εκφράστηκαν μέσα από τη διατύπωση ουτοπιών που εμφανίζουν έναν έντονο γεωμετρικό χαρακτήρα.
Από την άλλη, πολεοδομικά συγκροτήματα σύγχρονα, αλλά και ιστορικά, χωρίς εμφανή ‘τάξη’ και άρα συμβατικώς νοούμενη ‘Ευκλείδεια γεωμετρία’, παρουσιάζουν ιδιότητες που ευνοούν την βιωσιμότητα και ανθεκτικότητα, την ‘θεραπεία’ και την αυτορρύθμιση. Ο M. Batty ανανέωσε την σημασία της ‘αστικής γεωμετρίας’ συνδέοντας την πόλη με την γεωμετρία fractal (1994, 2005) και αργότερα η ‘γεωμετρία του ακανόνιστου’ γίνεται κυρίαρχη έννοια περιγραφής στην αστική θεωρία ενώ διαπιστώνεται ότι οι πόλεις είναι τόσο πολύπλοκες που δεν είναι εφικτή η συνολική διαχείριση τους.
Η έννοια της ‘αστικής πολυπλοκότητας’ και της τυχαίας, bottom–up αλληλεπίδρασης έρχεται σε αντιπαράθεση με την top–down στρατηγική της επιβολής που εκφράζει η συμβατική γεωμετρία. Στην εισήγηση θα επιχειρηθεί μέσω παραδειγμάτων μια συγχρονική και διαχρονική σύγκριση αυτών των δύο στρατηγικών πολεοδόμησης.
Λέξεις–κλειδιά: εκ των άνωθεν, εκ των κάτωθεν, αστική πολυπλοκότητα, γεωμετρία, πολεοδομικό σχέδιο.

Παρατηρώντας το χειρισμό του δημόσιου χώρου στη χώρα μας συνειδητοποιούμε ότι υφίστανται δύο βασικά προβλήματα: Δεν επαρκούν οι απαραίτητες κρατικές ρυθμίσεις, δεσμεύσεις και ο προγραμματισμός που θα χρειάζονταν έτσι ώστε να συμπεριλαμβάνεται στις μελέτες ανάπλασης δημόσιων χώρων η μέριμνα για την ενίσχυση της ιδιαίτερης ταυτότητάς τους. Αυτό θα σήμαινε έναν αστικό και αρχιτεκτονικό σχεδιασμό που θα στηριζόταν πρώτιστα σε στοιχεία ταυτότητας που θα προκύπταν από αστική ανάλυση του χώρου επέμβασης και του περιβάλλοντός του. Αντί αυτού παρατηρούμε ότι το οποιαδήποτε εγχείρημα σχεδιασμού, διαρρύθμισης, εξωραϊσμού ή διακόσμησης του χώρου αξιολογείται και επιλέγεται κάπως τυχαία, παραχωρώντας συνήθως προτεραιότητα στις λύσεις που φαίνεται ότι θα επιφέρουν άμεσο κέρδος, ή που η εφαρμογή τους κρίνεται πιο οικονομική –πάντα βέβαια με μια βραχυπρόθεσμη προοπτική.
Η εγκατάσταση στον δημόσιο χώρο διαφόρων εταιριών που παρέχουν ψυχαγωγία, διατροφή και άλλα αγαθά με ταυτότητα συνήθως εθνική ή και διεθνή, μεταμορφώνει σταδιακά το χαρακτήρα του χώρου, τον καθιστά από τόπο με ιδιαίτερη ταυτότητα σε χώρο που δυνητικά αναφέρεται σε οποιοδήποτε μέρος της χώρας ή του πλανήτη. Το πρόβλημα προκύπτει από το ότι οι μεγάλες πολυεθνικές επιχειρήσεις συγκεντρώνουν συχνά τα περισσότερα πλεονεκτήματα που απαιτούνται από τις δημόσιες αρχές για την εγκατάστασή τους (οικονομικά, εγγυήσεις, συστήματα προβολής κ.α.) έναντι μικρών, τοπικών επιχειρήσεων. Με απλά λόγια, το κράτος ρισκάρει λιγότερο ενοικιάζοντας το χώρο στις μεγαλύτερες και πιο εύρωστες υπερτοπικές εταιρίες, παρά στις μικρότερες και τοπικές επιχειρήσεις.
Παρατηρώντας αστικές παρεμβάσεις σε δημόσιους χώρους που έχουν προταθεί ή εφαρμοστεί σε άλλες χώρες της Ευρώπης, όπως η Ισπανία και η Γαλλία, παρατηρούμε ότι η μέριμνα για την ενίσχυση της τοπικής ταυτότητας αποτελεί κυρίαρχο ζητούμενο και καθορίζει τους βασικούς άξονες σχεδιασμού των χώρων αυτών. Εκτός όμως από τη διάταξη των υλικών χαρακτηριστικών του χώρου που αφορούν τον αρχιτεκτονικό και αστικό σχεδιασμό, βλέπουμε ότι ακόμη και στο πλαίσιο των λειτουργιών που εγκαθίστανται στο χώρο υπάρχει αντίστοιχη μέριμνα και επιλέγονται χρήσεις και εταιρίες με περισσότερο τοπικό χαρακτήρα. Οι παραπάνω διαπιστώσεις, υπό το φως του επιστημονικού θεωρητικού λόγου και της πολιτικής της Ευρωπαϊκής Ένωσης που επισημαίνουν από πολλές διαφορετικές οπτικές την ανάγκη διατήρησης και ενίσχυσης της ταυτότητας του τόπου αποκτούν ιδιαίτερη σημαντικότητα.

Αρχικά παρουσιάζεται το αντιληπτικό αποτύπωμα της Άνω Σύρου, που σε αντιδιαστολή με την Ιπποδάμεια, νεοκλασική Ερμούπολη, εμφανίζει μια λαβυρινθώδη δομή. Οι δύο οικισμοί εμφανίζονται και λειτουργούν σε πολλαπλά επίπεδα ως ένα δίπολο αντιθέσεων. Ο κλειστός, θρησκευτικός χαρακτήρας της Άνω Σύρου αντιδιαστέλλεται με τον ανοιχτό, θαλασσινό χαρακτήρα της Ερμούπολης, ο παραδοσιακός, νησιώτικος χαρακτήρας με την νεοκλασική επιβλητική αρχιτεκτονική, κ.ά. Ειδικότερα η Άνω Σύρος εμφανίζει την εικόνα ενός τρισδιάστατου, παλίμψηστου λαβύρινθου και τίθεται το ζήτημα της δημιουργίας ενός συστήματος προσανατολισμού μέσα στον ιστό της, ο οποίος θα προβάλλει τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της. Εξετάζονται οι πύλες, τα σημεία εισόδου / εξόδου στον οικισμό, τα οποία αναλύονται με βάση την ιστορία, τη φιλοσοφία και την πολεοδομική λειτουργία τους και σχετίζονται με τη θεωρία της πόλης ως δίκτυο, φράκταλ και πολύπλοκο σύστημα. Στη συνέχεια η εισήγηση προτείνει ένα δίκτυο σημάνσεων που καλείται να λειτουργήσει ως Μίτος της Αριάδνης. Τα σημεία που θα τοποθετηθούν οι σημάνσεις θα λειτουργούν και ως ενδεικτικά παλίμψηστα, θα αποτελούν τομές στον χρόνο, και μέσω αυτών ο περιπλανητής θα μπορεί να έρθει σε επαφή με το παρελθόν του οικισμού και την πολιτισμική του διαστρωμάτωση.

Θα συζητηθεί η εξελικτική διαδρομή του χάρτη πόλης σε 500 χρόνια, δηλαδή από την Αναγέννηση μέχρι τα μέσα του 20ου αιώνα και την ‘υποκειμενική στροφή’. Όπως θα φανεί, η διαδρομή ακολουθεί σπειροειδή πορεία, καθώς ο χάρτης πόλης καταλήγει σήμερα να ενσωματώνει και να επαναπροσδιορίζει παλαιότερους χαρακτήρες, όπως ο συμβολικός, ο υποκειμενικός, ο αντιληπτικός. Πιο αναλυτικά, μέχρι τον 15ο αιώνα η χαρτογραφική αναπαράσταση καθοδηγείται από αφηγήματα που αλλοιώνουν τις διαστάσεις του χάρτη και η πραγματικότητα συγχωνεύεται με την αντίληψη, την φαντασία, τον μύθο. Στα αναγεννησιακά incunabula ο χάρτης σχεδιάζεται ως πανόραμα και ‘πορτρέτο’ της πόλης από επιλεγμένα σημεία θέασης και στοχεύει στην ανάδειξη της ιδιαιτερότητας της πόλης. Τον 16ο αιώνα με τις εξελίξεις στα μαθηματικά και τη γεωμετρία ο χάρτης πόλης αλλάζει χαρακτήρα: Υιοθετεί κατακόρυφη προβολή, γίνεται αφαιρετικός, αντικειμενικός και ακριβής, καταγράφοντας την πόλη σύμφωνα με μετρήσεις και υποτιμώντας την σημασία της αντίληψης και του σημείου θέασης. Με το ίδιο σκεπτικό, στα μέσα του 19ου αιώνα ο χάρτης εξειδικεύεται και εμφανίζεται ο πολεοδομικός χάρτης πόλης, που εστιάζει στην ανάλυση φαινομένων της πόλης. Από το 1950 και έπειτα ο πολεοδομικός χάρτης επηρεάζεται αφενός από την ταχεία εξέλιξη των τεχνικών αναπαράστασης και των GIS, αφετέρου από τη στροφή των επιστημών του χώρου προς την διερεύνηση του τόπου και της ιστορίας, που επαναφέρουν την βιωματική, ανθρωποκεντρική προσέγγιση. Ο αντιληπτικός χαρακτήρας του πολεοδομικού χάρτη έκτοτε θα αναπτυχθεί και θα συσχετιστεί με την επανάσταση της πληροφορίας, μέχρι που στα τέλη του 20ο αιώνα, θα προσδιοριστεί πλέον ως το κριτικό προϊόν της ζύμωσης αντικειμενικών και υποκειμενικών προσεγγίσεων.
Λέξεις κλειδιά: incunabula, mental mapping, psychogeography, critical geography

Poli-Plex-Icon is a visualization tool that combines ideas of urban science and visual arts. It was initially developed in a Ph.D. research (2013-2018) that explored the perception of the city (city image) in history via its visualizations. Poli-Plex-Icon current applications include cultural projects, visual art exhibitions and urban visualization workshops. Poli-Plex-Icon visualizes the city image with respect to complexity science and therefore it describes the city as a system of organized complexity. Accordingly, the complex city image presents properties, such as visual ambiguity and bottom-up formation process. Poli-Plex-Icon combines interdisciplinary theories, techniques, and practices, such as urban mapping, textual analysis, visual semiotics, and layer superimposition. The incorporation of elements from planning, mapping and painting, make the visualizations both informative and communicative. They adopt thus a double, scientific and artistic role. They serve both as facts and artworks. In the paper, we will briefly discuss the concept of city image and its visualization in plans, maps, and paintings, unveiling the path to the current connection of the city with complexity. Then we will present the Poli-Plex-Icon tool. Firstly, we will describe the tool model, which was developed based on Calvino's novel the Invisible Cities. Secondly, we will briefly discuss Poli-Plex-Icon applications, and will postulate some thoughts and reflections for its further development.

Atmosphere is a mysterious property of urban space that can be sensed only by personal experience. People describe it as a particularly intense and imposing emotion. The concept was born in the ‘50s, together with the distinction between space and place. Place, a meaningful space, is discussed in the context of human psyche, perception, feeling, attachment, in psychology and philosophy. By extension, atmosphere in psychogeography is an important factor of urban place that reflects people’s feelings about it. But although atmosphere for Situationists is an experiential property that can be attributed only to the lived and not to the represented space, geographer E. Relph argues that an individual can also connect to places and develop feelings about them through fantasy and artistic representations in a state that he defines as ‘vicarious insideness’. In Urban Visual Culture, all images that represent the city and its multifarious content are mediums for the experience, perception, understanding of the urban, the development of feelings and attachment to it, in other words, they can create an atmosphere. This study will follow with the examination of atmosphere in European city representations.
In the paper, I will use semiotics to illustrate the mechanism an individual experiences the atmosphere of a European city representation with artworks from city planning, cartography, and painting. I will analyze: a) View of Florence with the Chain by Francesco Rosselli (1480), b) Römische Ruinenlandschaft by Paul Bril (1600), c) City of Truth by Bartolomeo Del Bene (1609), d) Via Appia by Giovanni Battista Piranesi (1756), e) Evening on Karl Johan Street by Edvard Munch (1892), f) New York City by Piet Mondrian (1942) and g) London functional analysis map by Patrick Abercrombie (1944). I will argue that while the viewer elaborates consciously the theme and the graphic motifs, unconsciously he/she receives sensual, emotional, and ideological data, carried by the expressive means of the representation. Geometric shape, line, colour, layout, etc. create senses, feelings, ideas, related to the wider historic and philosophical context, the worldview of the representation. An encrypted impression is then created, a palimpsest that consists of superimposed layers of meaning. The ‘emotional aura’, of that impression is ‘atmosphere’, which enriches the perception of the represented theme and graphic motifs. Because atmosphere is a cryptogram, I describe the representation of cities as ‘visual palimpsest’.