Gorzkie żale

Kościół św. Krzyża w Warszawie, w którym w 1707 po raz pierwszy odprawiono nabożeństwo Gorzkie Żale, na obrazie Bernarda Belotta (Canaletta)

Gorzkie Żale – nabożeństwo pasyjne w Kościele katolickim, mające najczęściej formę nabożeństwa eucharystycznego, odprawianego w okresie wielkiego postu, szczególnie w niedziele, ale również – zależnie od lokalnych zwyczajów – w inne dni (np. w czasie Triduum Paschalnego, zwłaszcza w Wielki Piątek). Gorzkie Żale są tradycją wyłącznie polską. Składa się z trzech części. W poszczególne niedziele Wielkiego Postu odprawia się kolejne części (dwukrotnie, gdyż wielki post trwa sześć tygodni), natomiast Zachęta (Pobudka) pozostaje zawsze ta sama.

Historia i pochodzenie

tablica pamiątkowa, epitafium Wawrzyńca Stanisława Benika przy wejściu do krypty kościoła pw. św. Wawrzyńca w Mławie, gdzie jest pochowany

Nabożeństwo z jednej strony opiera się na motywach Jutrzni w formie praktykowanej w XVIII w., z drugiej zaś zawiera pewne elementy średniowiecznych pasyjnych misteriów liturgicznych. Na ich podstawie ks. Wawrzyniec Benik ze zgromadzenia księży misjonarzy świętego Wincentego à Paulo opracował strukturę i napisał tekst nowego nabożeństwa.

Na początku XVIII wieku ówczesny proboszcz kościoła św. Krzyża w Warszawie, ksiądz Michał Bartłomiej Tarło (późniejszy biskup poznański), oraz Bractwo św. Rocha, istniejące od 1688 przy tym kościele, rozpoczęli starania o pozwolenia na odprawianie w świątyni specjalnego nabożeństwa pasyjnego. Gorzkie Żale po raz pierwszy zostały odprawione 13 marca 1707 r. w kościele Świętego Krzyża. Pierwszy raz zostało wydane drukiem w 1707 roku staraniem ks. Wawrzyńca Stanisława Benika pod tytułem Snopek Mirry z Ogrodu Gethsemańskiego albo żałosne Gorzkie Męki Syna Bożego […] rospamiętywanie.

Nabożeństwo pierwotnie przeznaczone było dla Bractwa Świętego Rocha, ale szybko zdobyło popularność wśród wiernych i zostało wprowadzone do innych kościołów w Warszawie, a następnie w całej Polsce.

Żeby doszukać się podobieństwa strukturalnego Gorzkich Żali i Jutrzni, trzeba wiedzieć, że ta ostatnia nazwa oznacza nie jedno, a dwa różne nabożeństwa. W obecnych brewiarzach Jutrznią nazywana jest godzina kanoniczna, która po łacinie zwie się Laudes, a która dawniej w Polsce była zwana „Chwalbą”. Natomiast do reform liturgicznych Pawła VI Jutrznią zwano nabożeństwo, które po łacinie zwie się Matutinum, a któremu w obecnym brewiarzu odpowiada Godzina Czytań. Właśnie na owym Matutinum wzorowane są Gorzkie Żale.

Dawna Jutrznia składała się z wezwania i trzech nokturnów. W każdym zaś nokturnie były trzy psalmy. Po reformie układ ten zachował się jedynie w monastycznej Godzinie Czytań, z tym że tam w tygodniu są dwa nokturny, a jedynie w niedzielę trzy. Analogicznie Gorzkie Żale składają się z pobudki i trzech części, z których każda zawiera trzy pieśni. Co więcej, niektóre Jutrznie, na przykład żałobną, można było rozbijać na trzy dni i każdego dnia śpiewać inny nokturn. Podobnie jest też z Gorzkimi Żalami, które również rozbija się na części i w kolejne niedziele Wielkiego Postu śpiewa się po jednej z nich.

Do naszych czasów przetrwał (mało praktykowany) zwyczaj w niektórych parafiach, zwłaszcza u franciszkanów tzw. „Marcowych Piątków” tj. w każdy piątek Wielkiego Postu celebrowania nabożeństwa Drogi krzyżowej, Gorzkich żali z kazaniem pasyjnym i mszy św.

Melodia

Gorzkie Żale po raz pierwszy wybrzmiały 13 marca 1707 r. w kościele Świętego Krzyża w Warszawie. Nie wiadomo jaka była pierwotna melodia Gorzkich Żalów, gdyż nie zachowały się żadne źródła (melodyczne zapisy). Nabożeństwo było w głównej mierze śpiewane, choć częściowo także recytowane. Pierwszy zapis pojawia się po około stu latach istnienia nabożeństwa i są to dwa zapisy różnej muzyki. Najstarsza znana wersja zapisanej melodii zawarta jest w drukowanym zbiorze J. Hejlińskiego i M. Dębińskiego: Melodie do wyboru pieśni na dwa lub trzy głosy z organami (1826) oraz w śpiewniku kościelnym z roku 1838 - ks. Michała Marcina Mioduszewskiego CM. W śpiewniku Jana Siedleckiego z 1959 r., który jest przeredagowaną wersją śpiewnika ks. Mioduszewskiego (1838) umieszczona jest kompromisowa melodia Gorzkich Żali - ujednolicona i uproszczona (przez autorów śpiewników kościelnych i zatwierdzona przez komisję liturgiczną ds. muzyki kościelnej), uznawana za wersję podstawową i oficjalną. Być może jest to melodia najbliższa oryginałowi z 1707 r.

Niemal w każdym kościele w Polsce istnieje jednak wiele wariantów melodycznych oraz wersji lokalnych (trudno jest znaleźć podobne do siebie wykonania w poszczególnych parafiach, chociaż zachowują związek z wersją pierwotną). Śpiewane warianty są mocno kultywowane w kościołach od wielu lat czy wieków. Powstały publikacje (na podstawie badań) o wariantach muzycznych w różnych parafiach Polski (np. archidiecezji krakowskiej czy przemyskiej), wynika z nich, że poszczególnie warianty muzyczne są wartościowym świadectwem lokalnej muzycznej kultury oraz zaświadczają o artystycznej wrażliwości pokoleń. Przyjmuję się że dotychczasowa praktyka kultywowana w parafiach jest dobra, gdyż wszelkie zmiany w Gorzkich Żalach (np. z melodii lokalnej do oficjalnie przyjętej) zubażają lokalną muzyczną kulturę i mogą skutkować odsunięciem wiernych od tego nabożeństwa (dokonać inkulturacji lub interioryzacji), a głównym celem pasyjnego nabożeństwa Gorzkich Żali jest rozważanie Męki Chrystusa.

Struktura

Pobudka w solowym wykonaniu a cappella.

Całość nabożeństwa podzielona jest na trzy części odmawiane cyklicznie, tak że cały cykl odmawiany jest dwukrotnie w ciągu całego Wielkiego Postu. W każdą niedzielę odprawia się jedną część:

• Zachęta (w każdą niedzielę);
• Część I (I i IV Niedziela Wielkiego Postu);
• Część II (II i V Niedziela Wielkiego Postu);
• Część III (III Niedziela Wielkiego Postu i Niedziela Palmowa);
• Wszystkie części (Wielki Piątek).

Struktura nabożeństwa wygląda następująco:

• Wystawienie Najświętszego Sakramentu z odpowiednią pieśnią;
• Gorzkie Żale rozpoczynają się Pobudką (inaczej Zachętą), która jest zawsze taka sama, niezależnie od części nabożeństwa;
• następnie odczytywana jest Intencja nabożeństwa (w każdej części o innej treści) wraz z wprowadzeniem do śpiewanych rozważań, po czym wykonywane są następujące pieśni:
• Hymn;
• Lament duszy nad cierpiącym Jezusem;
• Rozmowa duszy z Matką Bolesną (tradycja nakazuje śpiewanie zwrotek nieparzystych kobietom, a parzystych mężczyznom);
• Któryś za nas cierpiał rany.
• po tym z reguły następuje kazanie pasyjne;
• na koniec celebrans błogosławi Najświętszym Sakramentem, co poprzedza i po czym następuje odpowiednia pieśń.

Przebieg nabożeństwa bywa różny, zależny od lokalnych zwyczajów. Poza wymienionymi pieśniami mogą pojawić się również takie elementy, jak dodatkowe śpiewy (np. na rozpoczęcie i zakończenie nabożeństwa), litanie, antyfony, suplikacje.

Jednym z przykładów jest rozpoczęcie Gorzkich Żali (przed Pobudką) pieśnią „Pozwól mi Twe męki śpiewać” (zwyczaj zachowany w niektórych kościołach do obecnych czasów). Istniał dawny zwyczaj urządzania procesji z Najświętszym Sakramentem z którego w większości kościołów zrezygnowano, natomiast na zakończenie (po błogosławieństwie), w niektórych kościołach istnieje nadal zwyczaj podawania wiernym do ucałowania relikwii drzewa Krzyża świętego, świętych Pańskich albo samego krzyża.

Podczas nabożeństwa Gorzkich Żali przyjmowane są odpowiednie postawy: klęcząca, stojąca i siedząca (np. Intencję wysłuchujemy w postawie siedzącej).

Fragmenty usunięte z oryginalnego tekstu

Tekst na przestrzeni (trzech) wieków nie uległ większym zmianom (nieznacznie przystosowano słownictwo i pisownię do nowych czasów). Z oryginalnej wersji z 1707 roku usunięto (ok. XX w.) także fragmenty nawiązujące do „Żydów”.

Tekst z 1707	Tekst współczesny
Bije, popycha, żyd nieposkromiony, Nielitościwie z tej i z owej strony.	Bije, popycha tłum nieposkromiony, Nielitościwie z tej i z owej strony.
Jezu! na zabicie okrutne, Cichy Baranku od żydów szukany.	Jezu! na zabicie okrutne, Cichy Baranku od wrogów szukany.
Jezu! od żydostwa niewinnie, Jako łotr godzien śmierci obwołany.	Jezu! od pospólstwa niewinnie, Jako łotr godzien śmierci obwołany.
Jezu! z najgrawania od żydów, Na pośmiewisko purpurą odziany.	Jezu! od żołnierzy niegodnie, Na pośmiewisko purpurą odziany.

Gorzkie żale poza Polską

Tekst Gorzkich Żali przetłumaczono na różne języki, choć nigdzie nabożeństwo to nie stało się tak popularne, jak w Polsce. Gorzkie Żale odprawiane są w duszpasterstwach polonijnych, a także m.in. na Białorusi, Łotwie i Ukrainie.

Kościół Katolicki Mariawitów w RP

W Kościele Katolickim Mariawitów w okresie Wielkiego Postu odprawiane są również Gorzkie Żale o Mateczce – nabożeństwo ku czci Marii Franciszki Kozłowskiej, poświęcone jej cierpieniom chorobowym i śmierci.

Zobacz też

• Wielki post
• Pasja
• Droga krzyżowa
• Nabożeństwo trzech godzin Agonii Chrystusa, naszego Zbawiciela

Bibliografia

• ABC chrześcijanina. Mały słownik. Sylwester Zalewski (red.). Warszawa: Verbinum, 1999. ISBN 83-85762-95-7. Brak numerów stron w książce
• Michał Buczkowski: Gorzkie żale. Między rozumem a uczuciem. Kraków: Wydawnictwo WAM, 2010, s. 97. ISBN 978-83-7505-311-1.
• Michał Chorzępa: Gorzkie żale, ich geneza i rozwój historyczny. Kraków: Nasza Przeszłość T. 12. 1960, s. 221-258.

Linki zewnętrzne

• Tekst nabożeństwa