Parzystokopytne
| Artiodactyla[1] | |||||
| R. Owen, 1841[2] | |||||
 przedstawiciele parzystokopytnych | |||||
| Systematyka | |||||
| Domena | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Królestwo | |||||
| Typ | |||||
| Podtyp | |||||
| Gromada | |||||
| Podgromada | |||||
| Infragromada | |||||
| Magnordo | |||||
| Nadrząd | |||||
| Rząd |
parzystokopytne | ||||
| |||||
| Podrzędy | |||||
| |||||
Parzystokopytne[20] (Artiodactyla) – rząd ssaków łożyskowych z nadrzędu Laurasiatheria w obrębie magnordo Boreoeutheria, posiadających dwa wyraźnie większe palce – trzeci i czwarty – zakończone racicami.
Występowanie
[edytuj | edytuj kod]Naturalny obszar występowania parzystokopytnych obejmuje wszystkie kontynenty poza Antarktydą i Australią. Zajmują różne środowiska – lasy, sawanny, pustynie, góry, a nawet zbiorniki wodne.
Cechy charakterystyczne
[edytuj | edytuj kod]Wspólną cechą parzystokopytnych jest obecność dwóch wyraźnie większych palców (trzeci i czwarty) zakończonych racicami. U wielu gatunków występują rogi lub poroże, częściej u samców, ale również u samic. Wśród samców dochodzi do walk w okresie godowym. Poszczególne gatunki różnią się znacznie rozmiarami – od 25 cm wysokości liczonej w kłębie u karłowatych antylop do 250 cm u samców żubra oraz do ponad 5 m całkowitej wysokości u żyrafy.
Są zwierzętami głównie roślinożernymi, rzadziej wszystkożernymi. Mają żołądek jedno- lub wielokomorowy (żołądek przeżuwacza).
Etymologia
[edytuj | edytuj kod]Artiodactyla: gr. αρτιoς artios ‘parzysty’; δακτυλος daktulos ‘palec’[2].
Ewolucja
[edytuj | edytuj kod]Najstarsze materiały kopalne zwierząt parzystokopytnych pochodzą z eocenu. Rozkwit (zwłaszcza jeleniowatych i krętorogich) nastąpił na przełomie miocenu i pliocenu.
Znaczenie gospodarcze
[edytuj | edytuj kod]
Zwierzęta parzystokopytne miały zawsze bardzo duże znaczenie dla człowieka jako zwierzyna. Dostarczały ludziom mięsa, skór, trofeów, a po udomowieniu niektórych gatunków, również mleka i wełny. Niektóre wykorzystywane są jako zwierzęta juczne, pociągowe, a nawet jako wierzchowce. W warunkach naturalnych parzystokopytne stanowią bazę pokarmową ssaków drapieżnych.
Podział systematyczny
[edytuj | edytuj kod]Klasyfikacja dla rodzin występujących współcześnie za Mammals Diversity Database (2023), All the Mammals of the World (2022) i Illustrated Checklist of the Mammals of the World (2020)[21][22][23][24]:
- podrząd: Whippomorpha Waddell, Okada & Hasegawa, 1999
- infrarząd: Cetacea Brisson, 1762 – walenie
- parvordo: Mysticeti Flower, 1864 – fiszbinowce
- rodzina: Balaenidae J.E. Gray, 1821 – walowate
- rodzina: Cetotheriidae Brandt, 1872
- rodzina: Balaenopteridae G.S. Miller, 1923 – płetwalowate
- parvordo: Odontoceti Flower, 1867 – zębowce
- nadrodzina: Physeteroidea J.E. Gray, 1821
- rodzina: Physeteridae J.E. Gray, 1821 – kaszalotowate
- rodzina: Kogiidae Gill, 1871 – kogiowate
- nadrodzina: Ziphioidea J.E. Gray, 1865
- rodzina: Ziphiidae J.E. Gray, 1865 – zyfiowate
- nadrodzina: Platanistoidea J.E. Gray, 1846
- rodzina: Platanistidae J.E. Gray, 1846 – suzowate
- nadrodzina: Lipotoidea Zhou, Qian & Li, 1978
- rodzina: Lipotidae Zhou, Qian & Li, 1978
- nadrodzina: Inioidea J.E. Gray, 1846
- rodzina: Iniidae J.E. Gray, 1846 – iniowate
- rodzina: Pontoporiidae J.E. Gray, 1870
- nadrodzina: Delphinoidea J.E. Gray, 1821
- rodzina: Monodontidae J.E. Gray, 1821 – narwalowate
- rodzina: Delphinidae J.E. Gray, 1821 – delfinowate
- rodzina: Phocoenidae J.E. Gray, 1825 – morświnowate
- parvordo: Mysticeti Flower, 1864 – fiszbinowce
- infrarząd: Ancodonta Matthew, 1929
- rodzina: Hippopotamidae J.E. Gray, 1821 – hipopotamowate
- infrarząd: Cetacea Brisson, 1762 – walenie
- podrząd: Ruminantia Scopoli, 1777 – przeżuwacze
- infrarząd: Tragulina Flower, 1883
- rodzina: Tragulidae Milne-Edwards, 1864 – kanczylowate
- infrarząd: Pecora Linnaeus, 1758
- rodzina: Antilocapridae J.E. Gray, 1866 – widłorogowate
- rodzina: Giraffidae J.E. Gray, 1821 – żyrafowate
- rodzina: Cervidae Goldfuss, 1820 – jeleniowate
- rodzina: Moschidae J.E. Gray, 1821 – piżmowcowate
- rodzina: Bovidae J.E. Gray, 1821 – wołowate
- infrarząd: Tragulina Flower, 1883
- podrząd: Suina J.E. Gray, 1868 – świniokształtne
- rodzina: Suidae J.E. Gray, 1821 – świniowate
- rodzina: Tayassuidae Palmer, 1897 – pekariowate
- podrząd: Tylopoda Illiger, 1811 – wielbłądokształtne
- rodzina: Camelidae J.E. Gray, 1821 – wielbłądowate
Taksony wymarłe o niepewnej pozycji systematycznej[25]:
- Oreodonta Gregory & Mosenthal, 1910
- Anoplotherioidea J.E. Gray, 1821
- Choeropotamidae R. Owen, 1845
- Tapirulidae Cope, 1879
- Erlianhyus Li Qian & Li Qi, 2022[26] – jedynym przedstawicielem był Erlianhyus primitivus Li Qian & Li Qi, 2022
- Myanmarius Tsubamoto, Egi, Takai, Thaung Htike & Zin Maung Maung Thein, 2013[27] – jedynym przedstawicielem był Myanmarius chitseini Tsubamoto, Egi, Takai, Thaung Htike & Zin Maung Maung Thein, 2013
- Tragulohyus P. Gervais, 1874[28] – jedynym przedstawicielem był Tragulohyus inermis P. Gervais, 1874
- Uphelognatos Filhol, 1888[29] – jedynym przedstawicielem był Uphelognatos quercyi Filhol, 1888
Tradycyjnie parzystokopytne dzieli się na podrzędy.
- Podrząd: świniokształtne (Suiformes)[20]
- Rodzina: świniowate (Suidae)[20]
- Rodzina: pekariowate (Tayassuidae)[30]
- Rodzina: hipopotamowate (Hippopotamidae)[31]
- Podrząd: przeżuwacze (Ruminantia)[31]
- Rodzina: kanczylowate (Tragulidae)[31]
- Rodzina: jeleniowate (Cervidae)[32]
- Rodzina: żyrafowate (Giraffidae)[33]
- Rodzina: widłorogowate (Antilocapridae)[33]
- Rodzina: piżmowcowate (Moschidae)[32]
- Rodzina: wołowate (krętorogie) (Bovidae)[34]
- Podrząd: wielbłądokształtne[31]
- Rodzina: wielbłądowate (Camelidae)[31]
W powyższym ujęciu Artiodactyla jest taksonem parafiletycznym, gdyż nie obejmuje zaawansowanych parzystokopytnych z kladu waleni (Cetacea)[35]. Badania genetyczne wykazały bowiem bliskie pokrewieństwo waleni z niektórymi grupami parzystokopytnych, przeżuwaczami[36] i hipopotamowatymi[37][38][39]. W efekcie wyróżniono klady odzwierciedlające te relacje, nazywając grupę łączącą hipopotamy i walenie Whippomorpha, a tę grupę wraz z przeżuwczami Cetruminantia[40]. Ta ostatnia nie zawsze jest wyróżniania.
W innym ujęciu walenie wraz z hipopotamowymi i ich bliscy wymarli krewni (pod wspólną nazwą Cetaceamorpha) wraz z przeżuwaczami i ich krewnymi (Ruminantiamorpha), wiebłądokształtnymi i krewnymi (Camelidamorpha) oraz świniowatymi, pekariowatymi i krewnymi (Suinamorpha, bez łączonych z waleniami hipopotamów) stanowią 4 wielkie klady należące do parzystokopytnych, co odpowiada zaprezentowanej przez Michelle Spaulding et al. definicji parzystokopytnych jako kladu hipopotam nilowy + bydło domowe + dzik euroazjatycki + wielbłąd jednogarbny. W takim ujęciu parzystokopytne zawierające walenie zachowują monofiletyzm[41].
Systematyka ssaków na wyższym poziomie ustabilizowała się dopiero w pierwszej dekadzie nowego tysiąclecia. Pozycję parzystokopytnych na drzewie rodowym ssaków zaprezentowali w swej pracy Asher i Helgen w 2010 (uproszczono)[42].
| Eutheria |
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Artiodactyla, [w:] Integrated Taxonomic Information System (ang.).
- ↑ a b R. Owen. Description of teeth and portions of jaws of two extinct anthracotheroid quadrupeds (Hyopotamus vectianus and Hyop. bovinus) discovered by the Marchioness of Hastings in the Eocene deposits on the N.W. coast of the Isle of Wight: with an attempt to develop Cuvier’s idea of the classification of the pachyderms by the number of toes. „The Quarterly journal of the Geological Society of London”. 4, s. 131, 1848. (ang.).
- ↑ C.K. André: Der Zoologe, oder Compendiöse Bibliothek des Wissenswürdigsten aus der Thiergeschichte und allgemeinen Naturkunde. Cz. Heft V–VIII. Eisenach: Johann Jacob Gebauer, 1797, s. 29. (niem.).
- ↑ J.K.W. Illiger: Prodromus systematis mammalium et avium: additis terminis zoographicis utriusque classis, eorumque versione germanica. Berolini: Sumptibus C. Salfeld, 1811, s. 102. (łac.).
- ↑ C.S. Rafinesque: Analyse de la nature, or, Tableau de l’univers et des corps organisés. Palerme: Aux dépens de l’auteur, 1815, s. 55. (fr.).
- ↑ J.G. Fischer von Waldheim: Zoognosia tabulis synopticis illustrata, in usum praelectionum Academiae imperialis medico-chirugicae mosquensis edita. Cz. 3. Mosquae: Nicolai S. Vsevolozsky, 1814, s. xiv, 342. (łac.).
- ↑ J.G. Wagler: Natürliches System der Amphibien, mit vorangehender Classification der Säugethiere und Vögel. Ein Beitrag zur vergleichenden Zoologie. München, Stuttgart und Tübingen: In der J.G. Cotta’scchen Buchhandlung, 1830, s. 30. (niem.).
- ↑ E. Newman: The System of Nature: An Essay. Wyd. 2. London: John van Voorst, 1843, s. 35, 50. (ang.).
- ↑ Ch.G.A. Giebel: Die säugethiere in zoologischer, anatomischer und palæontologischer beziehung umfassend dargestellt. Leizpzig: A. Abel, 1855, s. 248. (niem.).
- ↑ T.N. Gill. Arrangement of the Families of Mammals; with Analytical Tables. „Smithsonian Miscellaneous collections”. 11, s. 8, 1872. (ang.).
- ↑ O.Ch. Marsh: Dinocerata: a monograph of an extinct order of gigantic mammals. Washington: United States Geological Survey, 1886, s. 9, 177. (ang.).
- ↑ H. Burmeister. Exámen crítico de los mamíferos y reptiles fósiles denominados por D. Augusto Bravard y mencionados en su obra precedente. „Anales del Museo Público de Buenos Aires”. 3, s. 154, 1885. (hiszp.).
- ↑ F. Ameghino. Contribución al conocimiento de los mamiferos fósiles de la República Argentina. „Actas de la Academia Nacional de Ciencias de la República Argentina en Córdoba”. 6, s. 576, 1889. (hiszp.).
- ↑ M. Schlosser: Klasse. Mammalia. Säugetiere. W: K.A. von Zittel: Grundzüge der Paläontologie (Paläzoologie). Cz. 2: Vertebrata. München: Druck und verlag von R. Oldenbourg, 1911, s. 569. (niem.).
- ↑ S.D. Webb & B.E. Taylor. The phylogeny of hornless ruminants and a description of the cranium of Archaeomeryx. „Bulletin of the American Museum of Natural History”. 167 (3), s. 151, 1980. (ang.).
- ↑ A. Gentry & J. Hooker: The phylogeny of the Artiodactyla. W: M. Benton (red.): The Phylogeny and Classification of the Tetrapods. Cz. 2. Oxford: Clarendon Press, 1988, s. 266. ISBN 978-0-19-857712-6. (ang.).
- ↑ K.E. Kinman: The Kinman System: Toward a Stable Cladisto−Eclectin. Classification of Organisms (Living and Extinct). Kansas, Hays: K.E. Kinman, 1994, s. 37. (ang.).
- ↑ C. Montgelard, F.M. Catzeflis & E.J. Douzery. Phylogenetic relationships of artiodactyls and cetaceans as deduced from the comparison of cytochrome b and 12S rRNA mitochondrial sequences. „Molecular Biology and Evolution”. 14 (5), s. 550, 1997. DOI: 10.1093/oxfordjournals.molbev.a025792. (ang.).
- ↑ І.В. Загороднюк. Наукові назви рядів ссавців: від описових до уніфікованих. „Вісник Львів. Ун-ту”. Серія біологічна. 48, s. 36, 2008. (ukr.).
- ↑ a b c Cichocki i in. 2015 ↓, s. 167.
- ↑ N. Upham, C. Burgin, J. Widness, M. Becker, C. Parker, S. Liphardt, I. Rochon & D. Huckaby: Treeview of Mammalian Taxonomy Hierarchy. [w:] ASM Mammal Diversity Database (Version 1.11) [on-line]. American Society of Mammalogists. [dostęp 2023-01-20]. (ang.).
- ↑ C.J. Burgin: Introduction. W: Lynx Nature Books: All the Mammals of the World. Barcelona: Lynx Edicions, 2023, s. 23. ISBN 978-84-16728-66-4. (ang.).
- ↑ C.J. Burgin, D.E. Wilson, R.A. Mittermeier, A.B. Rylands, T.E. Lacher & W. Sechrest: Illustrated Checklist of the Mammals of the World. Cz. 2: Eulipotyphla to Carnivora. Barcelona: Lynx Edicions, 2020, s. 280–384. ISBN 978-84-16728-35-0. (ang.).
- ↑ Cichocki i in. 2015 ↓, s. 166–191.
- ↑ J.S. Zijlstra, Artiodactyla Owen, 1848, Hesperomys project (Version 23.8.1), DOI: 10.5281/zenodo.7654755 [dostęp 2023-11-20] (ang.).
- ↑ Q. Li & Q. Li. A new middle Eocene bunodont artiodactyl from the Erlian Basin (Nei Mongol, China). „Historical Biology”. 34 (10), s. 1942, 2022. DOI: 10.1080/08912963.2021.1989679. (ang.).
- ↑ T. Tsubamoto, N. Egi, M. Takai, Thaung Htike & Zin Maung Maung Thein. A new genus and species of bunodont artiodactyl from the Eocene Pondaung Formation, Myanmar. „Paleontological Research”. 17 (4), s. 298, 2013. DOI: 10.2517/1342-8144-17.4.297. (ang.).
- ↑ P. Gervais. Nouvellement découverts dans les chaux phosphatées. „Journal de zoologie”. 3 (3), s. 287, 1874. (fr.).
- ↑ H. Filhol. Description d’un nouveau genre de Pachyderme provenant des dépôts de Phosphate de chaux du Quercy. „Bulletin de la Société philomathique de Paris”. Septième série. 12, s. 147, 1888. (fr.).
- ↑ Cichocki i in. 2015 ↓, s. 168.
- ↑ a b c d e Cichocki i in. 2015 ↓, s. 169.
- ↑ a b Cichocki i in. 2015 ↓, s. 171.
- ↑ a b Cichocki i in. 2015 ↓, s. 176.
- ↑ Cichocki i in. 2015 ↓, s. 177.
- ↑ Maureen A. O’Leary, Jonathan H. Geisler. The Position of Cetacea Within Mammalia: Phylogenetic Analysis of Morphological Data from Extinct and Extant Taxa. „Systematic Biology”. 48 (3), s. 455–490, 1999. DOI: 10.1080/106351599260102. (ang.).
- ↑ Dan Graur & Desmond G. Higgins. Molecular evidence for the inclusion of cetaceans within the order Artiodactyla.. „Molecular Biology and Evolution”. 11, s. 357–364, 1994. (ang.).
- ↑ Ulfur Arnason, Anette Gullberg, Solveig Gretarsdottir, Bjo¨rn Ursing, Axel Janke. The Mitochondrial Genome of the Sperm Whale and a New Molecular Reference for Estimating Eutherian Divergence Dates. „Journal of Molecular Evolution”. 50, s. 569–578, 2000. researchgate. DOI: 10.1007/s002390010060. (ang.).
- ↑ John Gatesy, Cheryl Hayashi, Mathew A. Cronin & Peter Arctander. Evidence from milk casein genes that cetaceans are close relatives of hippopotamid artiodactyls. „Molecular Biology and Evolution”. 13, s. 954-63, 1996. (ang.).
- ↑ David M. Irwin, Úlfur Árnason. Cytochrome b gene of marine mammals: Phylogeny and evolution. „Journal of Mammalian Evolution”. 2, s. 37–55, 1994. Springer Link. (ang.).
- ↑ Peter J. Waddell, Norihiro Okada, Masami Hasegawa. Towards resolving the interordinal relationships of placental mammals.. „Systematic Biology”. 48 (1), s. 1-5, 1999. Society of Systematic Biologists. ISSN 1076-836X. (ang.).
- ↑ a b Michelle Spaulding, Maureen A. O’Leary, John Gatesy. Relationships of Cetacea (Artiodactyla) Among Mammals: Increased Taxon Sampling Alters Interpretations of Key Fossils and Character Evolution. „PLoS One”. 4 (9), 2009. DOI: 10.1371/journal.pone.0007062. (ang.).
- ↑ Robert J Asher & Kristofer M Helgen. Nomenclature and placental mammal phylogeny. „BMC Evolutionary Biology”. 10, s. 102, 2010. (ang.).
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- Włodzimierz Cichocki, Agnieszka Ważna, Jan Cichocki, Ewa Rajska-Jurgiel, Artur Jasiński, Wiesław Bogdanowicz: Polskie nazewnictwo ssaków świata. Warszawa: Muzeum i Instytut Zoologii PAN, 2015. ISBN 978-83-88147-15-9.