Ptolemeusz XII Neos Dionizos
 Ptolemeusz XII, popiersie z Muzeum w Luwrze | |
| władca starożytnego Egiptu | |
| Dane biograficzne | |
| Dynastia | |
|---|---|
| Ojciec | |
| Żona | |
| Dzieci |
Kleopatra VI Tryfajna III, |
Ptolemeusz XII Neos Dionizos (gr. basileus Ptolemaios XII Theos Philopator II Theos Philadelphos II Theos Neos Dionysos, pol. król Ptolemeusz Bóg Miłujący Ojca Bóg Miłujący Siostrę Bóg Młody Dionizos[1], egip. Ptulmis Anchdżetmeriptahaaset, Juaenpaneczernetinechem Setepenptah Irimaatenre Sechemanchamon, ur. ok. 112 p.n.e.[2] (?[3]), zm. 51 p.n.e.[2]) – w latach 80—57 p.n.e. i 55—51 p.n.e. władca Egiptu z dynastii Ptolemeuszów (nieoficjalnie zwany Auletes (flecista) z powodu zamiłowania do gry na flecie – aulosie[4][1])
Życiorys
[edytuj | edytuj kod]Rodzina
[edytuj | edytuj kod]Nieślubny syn Ptolemeusza IX Sotera II[4][1][2]; według niektórych źródeł jego matką była Kleopatra IV albo Kleopatra Selene[3][5][6].
Mąż Kleopatry V Tryfajny II (prawdopodobnie jego kuzynka lub siostra[6]), z którą miał najprawdopodobniej córki Kleopatrę VI Tryfajnę III, Berenikę IV oraz zapewne Kleopatrę VII[1]. Trójkę dzieci – Ptolemeusza XIII, Ptolemeusza XIV i Arsinoe IV – miał prawdopodobnie[6] z drugą żoną nieznanego imienia, najpewniej wywodzącą się ze sfer kapłańskich[1]. Dokładne ustalenie genealogii ostatnich Ptolemeuszy jest niemożliwe[3]; przykładowo niektórzy badacze uznają Kleopatrę V i Kleopatrę VI za tę samą osobę[1][6]. Pojawiły się też głosy badaczy przypuszczających, że wszystkie znane dzieci Ptolemeusza XII pochodziły ze związku z Kleopatrą V[3]. Podobne trudności wiążą się z ustaleniem daty narodzin Ptolemeusza XII; Ch. Bennett zaproponował w tym kontekście datę 117 p.n.e. jako najbardziej prawdopodobną[3].
Młodość i pierwsze rządy (80-57 p.n.e.)
[edytuj | edytuj kod]Wysłany (być może ok. 103 p.n.e.[3]) przez babkę Kleopatrę III, wraz z bratem (także imieniem Ptolemeusz) oraz z innym krewnym, późniejszym królem Ptolemeuszem XI, na wyspę Kos[3][2], pobierał nauki u kapłanów-lekarzy ze świątyni Asklepiosa. Po opanowaniu wyspy (88 p.n.e.) przez króla Pontu Mitrydatesa VI Eupatora, wpadł w jego ręce, a następnie przebywał na jego dworze[2]. Później, zgodnie z relacją Cycerona, przebywał w Syrii[2], przez niektórych badaczy interpretowanej jako Pont[3]. Po śmierci Kleopatry Berenike III i Ptolemeusza XI na zaproszenie mieszkańców Aleksandrii przybył do Egiptu i objął tron (równocześnie jego brata osadzono na tronie w Cyprze)[1][2][4]. W 79 r. poślubił Kleopatrę V Tryfajnę[1][2]. Oficjalna koronacja na króla Egiptu nastąpiła w marcu 76 p.n.e., w Aleksandrii[2][1].
Władzę nad krajem sprawował dzięki poparciu Rzymu, uzyskanemu drogą łapówek dla czołowych polityków i darowizn pieniężnych dla państwa rzymskiego[2][1]. W 75 lub 74 p.n.e. Rzymianie przejęli kontrolę nad sąsiadującą z państwem Ptolemeusza od zachodu Cyrenajką (w oparciu o testament Ptolemeusza Apiona[5]), a w 64-63 p.n.e. nad Syrią i Judeą[1]. Ptolemeusz zresztą wspierał Rzym w tej drugiej, prowadzonej przez Pompejusza, kampanii, dostarczając kontyngentów wojska (ponad 8000 ludzi) i żywności[5][1]. Pomimo wyraźnie prorzymskiej polityki Ptolemeusza, w Senacie ok. 65. p.n.e. proponowano dokonać aneksji Egiptu[2]. Głównym stronnikiem takiego rozwiązania był Marek Licyniusz Krassus[5]. Pomysłowi temu, ostatecznie zarzuconemu, sprzeciwiali się Cyceron i Kwintus Katullus[5][2]. W 59 p.n.e. na wniosek Cezara (rzekomo przekupionego 6 tys. talentów egipskiej łapówki) Senat oficjalnie uznał Ptolemeusza za króla Egiptu i sprzymierzeńca Rzymu[6][2][1].
Wygnanie
[edytuj | edytuj kod]Polityka uległości w stosunku do Rzymu (m.in. podczas aneksji Cypru w 58-56 p.n.e.[6][2], który od 80 p.n.e. był niezależny od Egiptu[7]) i duże darowizny obciążające budżet królewski i barki poddanych doprowadziły do wybuchu niezadowolenia społecznego[5][7]. Ptolemeusz musiał opuścić Aleksandrię i udał się na wygnanie, początkowo na wyspę Rodos (gdzie doznać miał upokorzenia ze strony Katona[7]), a następnie do Rzymu[1][4]. Tam został przyjęty przez Pompejusza, który oddał mu na własność willę nad Albano[1]. Wkrótce zmarła jego pierwsza żona Kleopatra Tryfajna[1].
Od 58 p.n.e. Egiptem rządziła córka Ptolemeusza, Berenike IV, najpierw ze wspomnianą Kleopatrą Tryfajną (lub siostrą tego samego imienia; ustalenie faktów biograficznych na temat tych dwu postaci nastręcza trudności[6][1]), a po jej prawdopodobnej śmierci ok. 57 p.n.e.[3] z mężem Archelaosem (wcześniej przez kilkanaście dni współrządził z Bereniką Seleukos VII)[1]. Wysłała ona do Rzymu liczące ok. 100 osób poselstwo, chcąc uzyskać legitymację swojej władzy, na skutek starań Ptolemeusza misja ta nie doszła do skutku[7].
Ptolemeusz, który później przebywał w świątyni Artemidy w Efezie w Azji Mniejszej, zabiegał w dalszym ciągu o poparcie w odzyskaniu tronu, co zakończyło się interwencją w 55 p.n.e.[5][7][1] Armia pod dowództwem prokonsula Syrii, bliskiego Pompejuszowi Aulusa Gabiniusza (któremu Ptolemeusz przekazał[6] bądź, co bardziej prawdopodobne, przyobiecał[5][2] 10 000 talentów łapówki) i m.in. Marka Antoniusza (służącego jako praefectus equitum) wbrew rzymskiemu prawu ruszyła na Egipt, pokonała Archelaosa, który zginął w walce niedaleko Peluzjum (lub, jak twierdzi Strabon, został stracony na rozkaz Ptolemeusza[7]), i zdobyła kraj[5][7][1]. Ptolemeusz objął ponownie tron w kwietniu 55 p.n.e.[1] Niewykluczone, że interwencja odbyła się za zgodą lub nawet rozkazem Pompejusza[5].
Drugie rządy (55-51 p.n.e.)
[edytuj | edytuj kod]Pierwszym krokiem w drugim okresie sprawowania władzy było zamordowanie rządzącej dotychczas córki Bereniki IV i jej zwolenników[1]. Drugą osobą w państwie stał się zausznik i wierzyciel faraona, rzymski bankier Gajusz Rabiriusz Postumus, mianowany ministrem finansów[6][1]. Postumus wykorzystał swoją pozycję do bezwzględnego drenażu finansowego Egiptu i licznych nadużyć[7][6]. Po roku, w obliczu groźby rebelii, Ptolemeusz musiał usunąć rzymskiego bankiera ze stanowiska i uwięzić go; później dopomógł mu w opuszczeniu Egiptu[7][6][1]. Kiedy Gabiniusz i Postumus opuścili Egipt, Ptolemeusz zyskał sporą niezależność, pozwalając sobie nawet na rezygnację ze spłacania zadłużeń wobec Rzymu[7]. Mimo to kondycja finansowa jego państwa pozostawała w bardzo złym stanie[7]. Od 52 p.n.e. rządził wspólnie z dziećmi Ptolemeuszem XIII i Kleopatrą VII, wyznaczając ich na swoich następców[2][1]. Zmarł na początku 51 p.n.e., zobowiązując w testamencie Rzym do patronatu nad dynastią[1].
Ufundował świątynię bogini Hathor w Denderze[7].
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w x y z Bogusław Kwiatkowski, Poczet faraonów. Życie. Legenda. Odkrycia, wyd. 2, Iskry, 2021, s. 1080-1094, ISBN 978-83-244-1042-2.
- ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p Ptolemy XII Auletes, [w:] Encyclopædia Britannica [dostęp 2023-05-07] (ang.).
- ↑ a b c d e f g h i Chris Bennett, Cleopatra V Tryphaena and the Genealogy of the Later Ptolemies, „Ancient Society”, 28, 1997, s. 39–66, ISSN 0066-1619, JSTOR: 44079777 [dostęp 2023-05-07] (ang.).
- ↑ a b c d Peter A. Clayton, Chronicle of the Pharaohs, (reprint 2001), Thames&Hudson, 1994, s. 214-215, ISBN 0-500-05074-0.
- ↑ a b c d e f g h i j Mary Siani-Davies, Ptolemy XII Auletes and the Romans, „Historia: Zeitschrift für Alte Geschichte”, 46 (3), 1997, s. 306–340, ISSN 0018-2311, JSTOR: 4436474 [dostęp 2023-05-07].
- ↑ a b c d e f g h i j k Monica Omoye Aneni, Politics of the Ptolemaic dynasty, „OGIRISI: a New Journal of African Studies”, 12 (1), 2016, s. 162-164, DOI: 10.4314/og.v12i1.7, ISSN 1597-474X [dostęp 2023-05-07].
- ↑ a b c d e f g h i j k l Adam Łukaszewicz, Ptolemy XII and the Romans – an Alexandrian money story, „The Polish Journal of the Arts and Culture. New Series”, 2016 (3 (1/2016)), 2016, s. 29–39, DOI: 10.4467/24506249PJ.16.002.5135, ISSN 2450-6249 [dostęp 2023-05-07] (pol.).
