Uniwersytet

Uniwersytet (łac. universitas magistrorum et scholarium „ogół nauczycieli i uczniów”) – najstarszy rodzaj uczelni o charakterze nietechnicznym, której celem jest przygotowanie kadr pracowników naukowych oraz kształcenie wykwalifikowanych pracowników.

W Polsce wyraz „uniwersytet” może być używany w nazwie uczelni, której jednostki organizacyjne posiadają uprawnienia do nadawania stopnia naukowego doktora co najmniej w dziesięciu dyscyplinach, w tym co najmniej po dwa uprawnienia w każdej z następujących grup dziedzin nauki:

humanistycznych, prawnych, ekonomicznych lub teologicznych
matematycznych, fizycznych, nauk o Ziemi lub technicznych
biologicznych, medycznych, chemicznych, farmaceutycznych, rolniczych lub weterynaryjnych.

Cechą charakterystyczną uniwersytetów jest autonomia, która sprowadza się do stanowienia rozległych uprawnień statutowych o charakterze samorządowym^[1], w tym prawa do wyboru władz, mieszczącego się w zakresie autonomii wewnętrznej uczelni^[2]. Cechą uniwersytetów jest również wolność akademicka, czyli wolność nauki i nauczania^[3].

Modele uniwersytetu

Wyróżnić można cztery modele uniwersytetu:

model Kanta – państwo interweniuje jedynie w niektórych aspektach działalności uczelni
model Humboldta – państwo odgrywa rolę drugoplanową i nie ingeruje w wewnętrzne sprawy uniwersytetu^[4]
model Napoleona – państwo zachowuje pełną kontrolę nad działalnością uniwersytetów
model brytyjski – państwo nie jest właścicielem uniwersytetów, wspiera je jedynie w ich działalności^[5].

Historia

Początki

Pierwsze znane obecnie szkoły, przypominające swym charakterem uniwersytety, powstały w czasach starożytnych na obszarach Bliskiego Wschodu, Indii, Chin oraz Grecji. Należały do nich m.in. Akademia Platońska (działająca w latach 387 p.n.e. – 529), chińskie szkoły Shang-Xiang, Taixue i Guozijian oraz uczelnia Nalanda (działająca w latach ok. 500 n.e. – 1193 na obszarze Indii)^[6].

We wczesnym średniowieczu kalifaty arabskie oraz Cesarstwo Bizantyńskie były najwyżej cywilizacyjnie rozwiniętymi obszarami świata^[7]^[8], a Bagdad i Konstantynopol stały się stolicami ówczesnej nauki. Częściowo sytuacja ta wynikała z faktu, iż Bizancjum oraz świat arabski – w przeciwieństwie do Zachodu – zachowały zdobycze nauki starożytnych Greków, Rzymian i innych ludów (Bizancjum było kontynuacją Cesarstwa Wschodniorzymskiego). W Bagdadzie powstał tzw. „Dom Mądrości” – olbrzymia biblioteka i jednocześnie szkoła filozoficzna^[9], w Fezie (obecnie Maroko) od 859 roku działał uniwersytet Al-Karawijjin, a w Kairze uniwersytet Al-Azhar (od 988)^[10]. Na uczelniach tych wykładano, między innymi, teologię, filozofię, logikę i medycynę.

W tym czasie w Europie Zachodniej nauka była w upadku. Karol Wielki (ok. 800) usiłował stymulować jej rozwój, tworząc szkołę pałacową w Akwizgranie, w której uczyli duchowni. Za jego przykładem szli inni władcy europejscy. Kościół rzymskokatolicki tworzył szkoły klasztorne (m.in. w Auxerre, Reims, St. Gallen, Chartres). Karol Wielki zreformował system szkolnictwa europejskiego, podwyższając poziom nauczania w szkołach klasztornych; tworzył też szkoły katedralne i zarządził, by do nauki w tych szkołach swobodnie dopuszczano świeckich (dotychczas naukę mogli pobierać tylko ludzie przygotowujący się do stanu duchownego). Ustalony program obejmował 7 sztuk wyzwolonych w stopniach niższym, tzw. trivium (gramatyka, retoryka, dialektyka) i wyższym, tzw. quadrivium (arytmetyka, geometria, astronomia i muzyka). W 970 roku Gerbert z Aurillac wprowadził w Europie cyfry arabskie. Mimo tych reform i osiągnięć poziom nauki w Europie był do XI–XII w. bardzo niski, niższy od poziomu nauki greckiej w III w. p.n.e.^{[potrzebny przypis]}

Średniowiecze

Osobny artykuł: Średniowieczny uniwersytet.

Ożywienie intelektualne na Zachodzie nastąpiło dopiero na przełomie XI i XII wieku wraz z rozwojem miast i gospodarki, ogólnym podniesieniem się poziomu cywilizacyjnego i przyswojeniem zdobyczy nauki arabskiej oraz greckiej. Już wcześniej polem tych kontaktów były szkoły bizantyńskie w południowych Włoszech, m.in. w Salernie, gdzie studiowano pisma uczonych arabskich i greckich. Do Europy trafiły arabskie przekłady dzieł Arystotelesa. Ze „Wschodu” na „Zachód” przedostawała się ogromna ilość informacji naukowych, co zapoczątkowało ferment intelektualny, dzięki któremu nauka została wyrwana ze stagnacji. Ośrodkiem tego ruchu stały się szkoły w Bolonii, Paryżu i Oksfordzie, które z czasem przekształciły się w pierwsze zachodnie uniwersytety.

Jedną z pierwszych uczelni zorganizowaną na kształt późniejszych uniwersytetów była szkoła w Konstantynopolu, reaktywowana w latach 842–849 przez Bardasa, regenta cesarza bizantyńskiego Michała III, zwana także Uniwersytetem Magnaura^[6]. Na uczelni tej wykładano, między innymi, medycynę, filozofię, prawo, ekonomię, geografię, retorykę i astronomię. Następnymi były bułgarskie uczelnie w Presławiu i Ochrydzie – tak zwane szkoły piśmiennicze, powstałe w IX wieku za panowania cara Symeona I. W szkołach tych wykładano literaturę, nauki przyrodnicze, geografię i inne przedmioty.

Najstarsza uczelnia typu uniwersyteckiego w kręgu cywilizacji zachodniej to Szkoła medyczna w Salerno, powstała już w VIII w. na terenie dawnych bizantyńskich posiadłości na południu Półwyspu Apenińskiego. Tradycyjnie za najstarszy uniwersytet uważa się Uniwersytet Boloński utworzony w 1088 roku we Włoszech. Wynika to z faktu, iż była to pierwsza uczelnia, która nazywała się oficjalnie uniwersytetem, choć pod względem organizacyjnym nie różniła się od swoich poprzedniczek.

Pierwsze uniwersytety były wytworem ówczesnej kultury miejskiej. Początkowo określano je mianem studium generale. Ich struktura organizacyjno-ustrojowa wzorowana była na instytucjach cechowych. Olbrzymi wpływ na kształt uczelni miał Kościół; językami wykładowymi były: greka, łacina, arabski i język staro-cerkiewno-słowiański. Rozkwit uniwersytetów i towarzyszących im ośrodków miejskich datuje się na XIII–XV wiek.

Niektóre z uniwersytetów dopuszczały w swoje mury kobiety. Włoska lekarka Trotula di Ruggiero miała przydzieloną katedrę w szkole medycznej w Salerno, gdzie uczyła szlachetnie urodzone Włoszki. Grupę jej uczennic określa się czasem jako „damy z Salerno”. Jej to też przypisuje się często autorstwo ważnych tekstów medycyny kobiecej: położnictwa i ginekologii. Uniwersytet Boloński pozwalał kobietom uczęszczać na zajęcia od chwili powstania w 1088. Katedrę medycyny w XV wieku prowadziła tam Dorotea Bucca^[11].

Zapoczątkowana w XVII wieku rewolucja naukowa dała bodziec do rozwoju nowożytnych uniwersytetów, które od średniowiecznych odróżniało wprowadzenie języków narodowych jako wykładowych, a także skierowanie nacisku na osobistą pracę naukową profesorów i swobodę prowadzonych przez nich badań naukowych.

Najstarsze szkoły typu uniwersyteckiego

Miasto	Rok założenia	Uniwersytet
Konstantynopol	849 (istniał do 1453)	Uniwersytet Konstantynopolitański
Fez	859	Uniwersytet Al-Karawijjin
Ochryda	IX wiek	Ochrydzka szkoła piśmiennicza
Presław	IX wiek (istniała do 972)	Presławska szkoła piśmiennicza
Salerno	X wiek	Szkoła medyczna w Salerno
Kair	988	Al-Azhar
Bolonia	1088	Uniwersytet Boloński
Paryż	ok. 1100^[12]	Uniwersytet Paryski (nazywany później zwyczajowo Sorboną)
Oksford	1167	Uniwersytet Oksfordzki
Modena	1175	Uniwersytet w Modenie
Cambridge	1209	Uniwersytet w Cambridge
Salamanka	1218	Uniwersytet w Salamance, reorganizacja: 1254
Padwa	1222	Uniwersytet Padewski
Neapol	1224
Tuluza	1229
Siena	1240
Montpellier	1289
Coimbra	1290	Uniwersytet w Coimbrze
Rzym	1303
Orlean	1309
Florencja	1321
Grenoble	1339
Piza	1343
Valladolid	1346
Praga	1348	Uniwersytet Karola
Pawia	1361	Uniwersytet w Pawii
Kraków	1364	Uniwersytet Jagielloński odnowienie: 1400
Wiedeń	1365
Pecz	1367
Heidelberg	1386
Kolonia	1388
Obuda (dziś dzielnica Budapesztu)	1389
Ferrara	1391
Erfurt	1392

Najlepsze uniwersytety na świecie

Prócz uniwersytetów o długiej historii, do znaczących placówek należą^[13]:

Europa

Francja

Uniwersytet Piotra i Marii Curie – Paryż
Université de Paris XI – Paryż
École normale supérieure – Paryż

Dania

Uniwersytet Kopenhaski – Kopenhaga
Uniwersytet Aarhus – Aarhus

Niemcy

Szwecja

Holandia

Uniwersytet w Utrechcie – Utrecht
Uniwersytet w Lejdzie – Lejda

Szwajcaria

Wielka Brytania

Ameryka Północna

Stany Zjednoczone

Uniwersytet Harvarda – Cambridge
Uniwersytet Stanforda – Stanford
Uniwersytet Kalifornijski w Berkeley – Berkeley
Uniwersytet w Princeton – Princeton
Uniwersytet Columbia – Nowy Jork
Uniwersytet Chicagowski – Chicago
Uniwersytet Yale – New Haven
Uniwersytet Kalifornijski w Los Angeles – Los Angeles

Kanada

Uniwersytet w Toronto – Toronto
Uniwersytet Lavala – Québec
Uniwersytet Kolumbii Brytyjskiej – Vancouver, Kelowna
Uniwersytet McGilla – Montreal

Ameryka Południowa

Argentyna

Uniwersytet w Buenos Aires – Buenos Aires

Brazylia

Wydział Farmaceutyczny Uniwersytetu de Minas Gerais

Afryka

Republika Południowej Afryki

University of KwaZulu-Natal – Durban
Uniwersytet Kapsztadzki – Kapsztad
Stellenbosch University – Stellenbosch
University of the Witwatersrand – Johannesburg

Uganda

Uniwersytet Makerere – Kampala

Kraje arabskie^[16]

Arabia Saudyjska

Liban

Uniwersytet Amerykański w Bejrucie – Bejrut

Egipt

Uniwersytet Kairski – Kair

Azja

Singapur

Narodowy Uniwersytet Singapuru – Singapur^[17]

Japonia

Izrael

Australia i Oceania

Australia

Uniwersytet w Melbourne – Melbourne
Australijski Uniwersytet Narodowy – Canberra
University of Queensland – Brisbane

Zobacz też

Przypisy

↑ Antonowicz D., Uniwersytet przyszłości. Wyzwania i modele polityki, Warszawa 2005.
↑ Zapowiedziane na 6 maja wybory rektora WUM się nie odbędą [online], pulsmedycyny.pl [dostęp 2024-05-07] (pol.).
↑ Stachowiak-Kudła M., Autonomia szkół wyższych a instytucjonalne mechanizmy zapewnienia jakości w Polsce i wybranych państwach europejskich, Wydawnictwo Difin, Warszawa 2012.
↑ Idee Wilhelma von Humboldta dotyczące roli i organizacji uniwersytetu analizował Karol Sauerland. Idea uniwersytetu – aktualność tradycji Humboldta?. „Nauka i Szkolnictwo wyższe”. 2(28), s. 89–96, 2006. Poznań: Centrum Studiów nad Polityką Publiczną UAM. ISSN 1231-0298. http://pressto.amu.edu.pl/index.php/nsw/article/view/4791 [dostęp 2017-10-09].
↑ Tight, M., „So What is Academic Freedom en Academic Freedom and Responsability”, Open University Press 1988.
↑ ^a ^b Jerome Bump: Historia uniwersytetu jako instytucji naukowej. [dostęp 2009-06-30]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-07-12)].
↑ Alatas, Syed Farid (2006), „From Ja¯mi’ah to University: Multiculturalism and Christian-Muslim Dialogue”, Current Sociology 54 (1): 112–32.
↑ HughH. Goddard HughH., A History of Christian-Muslim Relations, Edinburgh: Edinburgh University Press, 2000, s. 99, ISBN 0-7486-1009-X, OCLC 45407431 .
↑ QUOTATIONS ON ISLAMIC CIVILIZATION.
↑ Alatas, Syed Farid, 2006. From jami’ah to university: multiculturalism and Christian-Muslim dialogue, Current Sociology 54(1):112-32.
↑ JS Edwards, A Woman Is Wise: The Influence of Civic and Christian Humanism on the Education of Women in Northern Italy and England during the Renaissance w: „Ex Post Facto: Journal of the History Students at San Fransisco State University”, tom XI, 2002 [1].
↑ Charles Radding: Universities. W: Medieval France. An Encyclopedia. William W. Kibler; Grover A. Zinn; Lawrence Earp (eds.). New York – London: Garland Publishing Inc., 1995, s. 1775–1779.
↑ Academic Ranking of World Universities 2013. [dostęp 2013-12-01]. [zarchiwizowane z tego adresu (2019-03-11)]. (ang.).
↑ UT scored higher in QS World University Rankings|University of Tartu.
↑ University of Tartu|THE World University Rankings.
↑ Ranking Web of Universities: Arab World. [dostęp 2013-12-01]. (ang.).
↑ Ranking Web of Universities: Asia. [dostęp 2013-12-01]. (ang.).

[1] Antonowicz D., Uniwersytet przyszłości. Wyzwania i modele polityki, Warszawa 2005.

[2] Zapowiedziane na 6 maja wybory rektora WUM się nie odbędą [online], pulsmedycyny.pl [dostęp 2024-05-07] (pol.).

[3] Stachowiak-Kudła M., Autonomia szkół wyższych a instytucjonalne mechanizmy zapewnienia jakości w Polsce i wybranych państwach europejskich, Wydawnictwo Difin, Warszawa 2012.

[4] Idee Wilhelma von Humboldta dotyczące roli i organizacji uniwersytetu analizował Karol Sauerland. Idea uniwersytetu – aktualność tradycji Humboldta?. „Nauka i Szkolnictwo wyższe”. 2(28), s. 89–96, 2006. Poznań: Centrum Studiów nad Polityką Publiczną UAM. ISSN 1231-0298. http://pressto.amu.edu.pl/index.php/nsw/article/view/4791 [dostęp 2017-10-09].

[5] Tight, M., „So What is Academic Freedom en Academic Freedom and Responsability”, Open University Press 1988.

[autonazwa1-6] Jerome Bump: Historia uniwersytetu jako instytucji naukowej. [dostęp 2009-06-30]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-07-12)].

[7] Alatas, Syed Farid (2006), „From Ja¯mi’ah to University: Multiculturalism and Christian-Muslim Dialogue”, Current Sociology 54 (1): 112–32.

[8] HughH. Goddard HughH., A History of Christian-Muslim Relations, Edinburgh: Edinburgh University Press, 2000, s. 99, ISBN 0-7486-1009-X, OCLC 45407431 .

[9] QUOTATIONS ON ISLAMIC CIVILIZATION.

[10] Alatas, Syed Farid, 2006. From jami’ah to university: multiculturalism and Christian-Muslim dialogue, Current Sociology 54(1):112-32.

[11] JS Edwards, A Woman Is Wise: The Influence of Civic and Christian Humanism on the Education of Women in Northern Italy and England during the Renaissance w: „Ex Post Facto: Journal of the History Students at San Fransisco State University”, tom XI, 2002 [1].

[12] Charles Radding: Universities. W: Medieval France. An Encyclopedia. William W. Kibler; Grover A. Zinn; Lawrence Earp (eds.). New York – London: Garland Publishing Inc., 1995, s. 1775–1779.

[Academic_Ranking_of_World_Universities_2013-13] Academic Ranking of World Universities 2013. [dostęp 2013-12-01]. [zarchiwizowane z tego adresu (2019-03-11)]. (ang.).

[14] UT scored higher in QS World University Rankings|University of Tartu.

[15] University of Tartu|THE World University Rankings.

[Ranking_Web_of_Universities:_Arab_World-16] Ranking Web of Universities: Arab World. [dostęp 2013-12-01]. (ang.).

[Ranking_Web_of_Universities:_Asia-17] Ranking Web of Universities: Asia. [dostęp 2013-12-01]. (ang.).

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]