Tur d'Eiffel

Tur d’Eiffel

La Tur d’Eiffel (franzos La Tour Eiffel, [la tuʀ ɛˈfɛl]) è ina tur da fier d’in’autezza da 324 meters situada en la citad da Paris. La construcziun cun armadira da travs sa chatta en il 7avel arrondissement en il nordvest dal Champ de Mars en vischinanza da la riva da la Seine. L’edifizi è vegnì construì tranter il 1887 ed il 1889 sco portal d’entrada monumental e tur panoramica per l’exposiziun mundiala en commemoraziun dal 100avel anniversari da la Revoluziun franzosa. Il num da la tur sa referescha a ses constructur Gustave Eiffel. Davent da si’erecziun fin la construcziun dal Chrysler Building a New York l’onn 1930 ha la Tur d’Eiffel – che dumbrava da quel temp 312 meters – furmà il pli aut edifizi dal mund. Cun l’emissiun da l’emprim program da radio public en l’Europa (1921) e da l’emprim program da televisiun franzos (1935) ha l’edifizi er contribuì a l’istorgia da la telecommunicaziun. Fin oz furma la Tur d’Eiffel la pli impurtanta tur d’emissiun en la regiun da Paris. Sin la tur sa chatta ultra da quai il restaurant Le Jules Verne.

Sco pli aut edifizi da Paris furma la tur fin oz in impurtant element dal maletg da la citad. Cun radund set milliuns visitaders ad onn sa tracti ultra da quai d’in dals monuments ils pli frequentads en tut il mund. La tur furma ina da las pli enconuschentas iconas da l’architectura e da l’inschigneria. La Tur d’Eiffel ha furmà il model per numerus ulteriurs edifizis en tut il mund; en l’art e la cultura vegn la tur adina puspè duvrada sco emblem per Paris u per la Frantscha. La tur vala er sco simbol naziunal dals Franzos ed è avanzada ad in’icona mundiala da la moderna. Dapi il 1964 è la Tur d’Eiffel protegida sco monument istoric; il 1986 ha l’American Society of Civil Engineers recepì la tur en la glista dals terms impurtants istorics da l’inschigneria.

Istorgia

Premissas

Cun las pussaivladads tecnicas da l’industrialisaziun è er naschida l’idea da construir edifizis fitg auts. Surtut turs furmavan in spievel dal spiert dal temp da la fin dal 19avel tschientaner.

Gia l’onn 1833 ha l’Englais Richard Trevithick fatg la proposta d’eriger ina colonna da fier culà d’in’autezza da 1000 pes (304,80 meters). Quella dueva vegnir purtada da 1000 pitgas ed avair a la basa in diameter da 30 meters ed al spitg da 3,60 meters. Trevithick è però mort curt suenter avair publitgà ses plans. Ils inschigners americans Thomas Curtis Clarke (1848–1901) e David Reeves han reprendì l’idea e vulevan eriger per l’exposiziun mundiala l’onn 1876 a Philadelphia ina tala tur (Centennial Tower). La construcziun preveseva in bischen da fier cilindric d’in diameter da 9 meters che dueva vegnir stabilisada cun agid da sugas d’atschal. Quest’idea n’è però mai vegnida realisada. Tenor las enconuschientschas odiernas fiss quest monument daventà l’unfrenda da las vibraziuns dal vent.^[1]

L’onn 1881 è l’inschigner franzos Amédée Sébillot returnà d’in viadi en l’America cun l’idea d’illuminar l’entir territori da la citad da Paris cun in signal luminus sin ina ‹tur-sulegl›. Suenter che la regenza franzosa aveva annunzià il matg 1884 da vulair manar tras il 1889 l’exposiziun mundiala, ha el concepì plans correspundents ensemen cun Jules Bourdais, il construider dal Palais du Trocadéro. Il sboz regurdava ad ina reconstrucziun romantisanta dal far da Pharos legendar; quel è fruntà sin grondas resalvas ed è vegnì discutà publicamain fin il matg 1886, cura ch’ha gì lieu la concurrenza da planisaziun uffiziala. Per mancanza da realisabladad tecnica èn tant il Centennial Tower american sco er la tur-sulegl betg vegnids realisads.

Fasa da project

Il zercladur 1884 han ils dus inschigners Maurice Koechlin ed Émile Nouguier, omadus dal biro da Gustave Eiffel, preschentà ina skizza per ina pitga da metal d’in’autezza da 300 meters che dueva giaschair sin quatter pes. La construcziun cun armadira da travs era concepida en tala moda ch’ils sparuns purschevan als vents laterals uschè pauca resistenza sco pussaivel. Lur posiziun enclinada e la furma dals pes da sustegn servivan a manar ils vents engiu ed a dar uschia ad in edifizi da tal’autezza il pli grond tegn pussaivel.^[2] Eiffel e ses team avevan gia rimnà ils onns precedents experientschas fundamentalas en la construcziun da punts. Las pli grondas punts da viafier da quel temp derivavan dad Eiffel, sco per exempel il viaduct da Garabit che superescha en in’autezza da 122 meters la val da la Truyère. Ils pilons or da la construcziun da punts han servì sco model per il project da la tur. Il settember 1884 ha Eiffel laschà patentar ses plan.^[3]

L’emprim sboz era bain gia madir areguard dumondas da la tecnica d’inschigner; ma el na persvadeva betg anc Eiffel per motivs estetics. L’ovra regurdava anc memia fitg ad ina pitga surdimensiunada d’in conduct en il liber – a quai che fa er allusiun il num «pylône de 300 mètres de hauteur». Eiffel ha realisà che quest emprim sboz anc memia tecnic na saja betg abel da concurrer cun las construcziuns artisticas da l’exposiziun mundiala. Perquai ha el incumbensà la primavaira 1886 l’architect Stephen Sauvestre da repassar la furma da la tur per pudair augmentar l’acceptanza da quella. La midada da Sauvestre che dat surtut en egl furma l’artg monumental – che na fiss betg necessari per la stabilitad – sut l’emprima auzada. Grazia a quest artg correspundeva la tur bundant meglier a la pretensiun da furmar il portal d’entrada a l’exposiziun mundiala; en pli dat el a la tur ina tempra in pau pli opulenta che l’emprim sboz. Ultra da quai ha Sauvestre munì la tur cun piedestals mirads, ha laschà vegnir ensemen pli baud ils pilasters, ha adattà la repartiziun da las differentas auzadas ed ha agiuntà ina pli ritga ornamentaziun. Il spitg ch’aveva oriundamain la furma d’ina piramida ha l’architect midà en ina laterna en furma da tschagula.^[4]

Pir quest sboz surlavurà ha persvas Eiffel dal tuttafatg, uschia ch’el è s’acquistà ils dretgs d’utilisaziun per la «tur da 300 meters».^[5] Davant il cumissariat d’exposiziun ha Eiffel recumandà sia tur betg mo sco edifizi d’exposiziun, mabain er cun suttastritgar sia muntada scientifica per la meteorologia, astronomia ed erodinamica. Il num da Koechlin, dal qual derivava l’emprim sboz, n’ha Eiffel betg accentuà spezialmain. Uschia è la tur vegnida messa en contact en la fasa da project cun l’inschigner Eiffel ed ha survegnì quest num anc avant ch’ella vegnia insumma construida; Eiffel sez na l’aveva mai numnà uschia. La primavaira 1885 han ins stimà ils custs da construcziun sin 3 155 000 francs e projectà ina massa da la tur en la dimensiun da 4810 tonnas. La finala dueva la construcziun d’atschal sco tala cumpigliar ina massa da 7300 tonnas ed ils custs esser bundant duas giadas e mez uschè auts sco previs.^[6]

Il prim da matg 1886 ha il minister da commerzi publitgà la concurrenza d’ideas per ils edifizis da l’exposiziun mundiala a Paris, la quala è sa drizzada ad architects ed inschigners franzos. Da quella èn sa participads radund 100 concurrents, dals quals blers han proponì d’eriger ina tur. Suenter l’emprima selecziun èn restadas trais propostas, sper Eiffel quellas da Ferdinand Dutert e Jean Camille Formigé.^[7] Eiffel ha fatg surlavurar la proposta da Sauvestre, desistind d’intgins elements ornamentals, ed ha gudagnà cun quest cumpromiss la concurrenza. Ils 8 da schaner 1887 ha el suttascrit in contract cun la citad, en il qual è vegnida messa a disposiziun ina subvenziun en l’autezza da 1,5 milliuns francs dad aur, e gia ils 26 da schaner han ins cumenzà cun la construcziun. Damai che Eiffel aveva da purtar sez ils custs da construcziun restants en l’autezza da bundant 7 milliuns francs, al ha il contract concedì in dretg d’utilisaziun da ventg onns. Il contract ha Eiffel signà persunalmain, betg en num da sia firma da construcziun. Per finanziar ils custs restants han ins fundà ina societad acziunara cun in chapital da basa da tschintg milliuns francs, dals quals el ha surpiglià la mesadad; l’autra mesadad han duas bancas grondas da Paris mess a disposiziun en furma da credit.^[8] Als proprietaris d’aczias da la Tur d’Eiffel – las qualas duevan pajar la pli auta rendita en l’istorgia da la bursa franzosa – eri permess d’utilisar ina giada l’onn gratuitamain la tur.

Cumbain che Eiffel ha preschentà la tur sco project che derivia d’in maun – numnadamain da ses – ed è uschia s’approprià d’ideas dad auters, èsi incontestà che la tur na fiss mai vegnida construida en questa furma senza ses engaschament persunal e sco interprendider.

Lavurs da construcziun dal schaner 1887 fin il mars 1889

Accumpagnada da grond interess da la populaziun, ha la construcziun da la tur cumenzà ils 28 da schaner 1887 cun las lavurs da fundament. Per quest intent han ins chavà ora 30 973 meters cubic terra. Ils fundaments tanschan en ina profunditad che giascha sut il letg da la Seine. Per pudair exequir las lavurs sut il livel da l’aua, han ins manà aria cumprimida en il mantè da metal impermeabel. Questa tecnica aveva Gustave Eiffel gia applitgà il 1857 tar la construcziun da la punt da viafier da Bordeaux d’ina lunghezza da 500 meters.^[9]

Sco material da construcziun per la tur sezza ha Eiffel fatg diever da fier battì en il qual ins aveva reducì la cumpart da carbon e d’auters accumpagnaders, quai ch’ha attribuì a sia soliditad extraordinaria. Questa lega da metal cun pauc carbon na sa laschava betg buglir, mabain pudeva be vegnir rebattida. Uschia ha Eiffel laschà prefabritgar en sia firma a Levallois-Perret las singulas parts tenor il princip d’elements cumbinabels e metter ensemen quels al lieu a Paris. Questas parts han ins calculà e taglià precisamain ed er gia munì cun las foras per las guttas da rebatter. Per la preproducziun e la construcziun aveva Eiffel elavurà ina planisaziun fixa. Parts manglusas vegnivan tramessas enavos en la fabritga e betg adattadas al lieu. In stab da radund 40 dissegnaders tecnics, architects ed inschigners ha registrà en radund 700 vistas generalas e 3600 skizzas tecnicas l’entir edifizi che consista da 18 038 parts.^[10]

Il prim da fanadur 1887 han ins cumenzà ad eriger ils quatter pes da la tur. Ils ansertgels, ch’èn l’emprim vegnids montads senza sustegn, èn a l’entschatta vegnids purtads da punts persas provisoricas d’ina autezza da 30 meters. Ils 7 da december 1887 han ins montà l’emprima auzada; en l’autezza da quella ha ina puntanada d’in’autezza da 45 meters servì a dar sustegn a las travs orizontalas. Survart l’emprima auzada sustegnevan ils cuntraforts alura sasezs. Tut ils tocs che sa chattavan en elavuraziun vegnivan posiziunads da cranas a vapur sin las rodaglias da direcziun, sin las qualas duevan pli tard circular ils ascensurs inferiurs.

In dals secturs da construcziun ils pli difficils ha furmà la colliaziun da las quatter travs orizontalas en l’emprima auzada. Per exequir questa lavur a moda precisa, ha Eiffel tratg a niz uschenumnadas chistas da sablun cun agid da las qualas ils purtaders sa laschavan drizzar cun precisiun da millimeters: En dus pilasters sa chattavan fis d’elevaziun idraulics che sa laschavan manischar cun pumpa da maun; cun agid da quels èsi stà pussaivel d’agiustar las travs a moda fitg exacta. Suenter che las travs purtantas èn stadas colliadas ina cun l’autra, han ins remplazzà ils fis d’elevaziun cun cugns d’atschal francads.^[11] Grazia a la planisaziun ed execuziun fitg precisa han in stuì adattar las foras da las guttas da rebatter pir a partir d’in’autezza da 57 meters.

Ils 14 d’avust 1888 è vegnida erigida la segunda etascha; la part survart han ins silsuenter montà senza sustegn. A medem temp han ins installà las plattafurmas. Er quellas eran vegnidas prefabritgads en singulas parts ch’ins ha muventà al lieu en lur posiziun definitiva e fixà.

Tut en tut vegnan las singulas parts da la Tur d’Eiffel tegnidas ensemen da 2,5 milliuns guttas da rebatter. La lavur da rebatter vegniva mintgamai fatga da quatter umens: L’emprim lavurant fascheva glischar cotschen la gutta cun agid d’ina pitschna fuaina, il segund manava quella en la fora, il terz pitgava en furma il chau ed il quart smatgava ensemen la claviglia.

Vi da las lavurs da construcziun èn stadas involvidas a medem temp fin a 250 persunas; radund 150 da quellas eran occupadas cun las lavuras da rebatter. Sper lainaris han ins er engaschà spazzachamins, damai che quels eran endisads da lavurar en grondas autezzas. L’enviern lavuravan las squadras nov uras, ils mais da stad dudesch uras. Il settember 1888 è prorutta ina chauma tranter ils lavurants; trais mais pli tard han els danovamain interrut la lavur e pretendì dapli paja. Gustave Eiffel ha contrahà cun els ed ha endrizzà per els ina cantina sin l’emprima plattafurma ch’era gia finida. Durant tut las lavurs hai dà be in accident mortal. In lavurant talian è sa disgrazià cun installar ils ascensurs, e quai suenter l’avertura uffiziala^[12]

Ils 15 da mars han ins montà la laterna sin il spitg da la tur. Paucas emnas suenter, ils 31 da mars 1889, han las lavurs pudì vegnir terminadas – sco planisà – intginas emnas avant l’avertura da l’exposiziun mundiala.

Protests e resistenza cunter l’erecziun

Gia avant ch’han cumenzà las lavurs da construcziun è sa furmada tranter intellectuals ed artists resistenza cunter l’intenziun da vulair eriger la Tur d’Eiffel. Per l’istoricher d’art e da cultura Jacob Burckhardt era l’edifizi nagut auter ch’ina reclama per tut ils mitschafadias e persunas da levsenn en l’Europa e l’America. Numerusas persunalitads, tranter quellas Charles Gounod, Alexandre Dumas, Charles Garnier, William Adolphe Bouguereau ed er Guy de Maupassant sco in dals critichers ils pli fervents, han publitgà ils 14 da favrer 1887, paucs dis suenter l’entschatta da las lavurs da construcziun, en la gasetta ‹Le Temps› in protest dals artists:

«Nus scripturs, picturs, sculpturs, architects ed amaturs passiunads da la bellezza intacta da Paris protestain en num dal gust franzos sconuschì cun tutta forza cunter la construcziun da la Tur d’Eiffel, inutila e monstrusa, amez nossa chapitala. (...) Per chapir tge che nus vesain a vegnir ston ins s’imaginar per in mument ina tur snuaivla, ridicula che varga or da Paris sco in immens, somber chamin d’ina fabrica. Ed ins sto s’imaginar co che tut noss monuments vegnan umiliads e tut noss edifizis diminuids fin ch’els svaneschan en quest dischariel.»^[13]

Quest scriver n’ha furmà nagin cas singul. Ulteriuras notas da protesta duevan accumpagnar las lavurs da construcziun. Léon Bloy ha descrit la Tur d’Eiffel sco «laterna da via tragica tras a tras», Paul Verlaine sco «skelet d’in clutger» e François Coppée sco «arber da fier cun vela steria, imperfetg, confus e sfurmà».^[14] La ferma refusa è per l’ina sa drizzada cunter l’immensa autezza, ch’era da quel temp nunimaginabla, per l’autra han tschertins resentì la moda da construcziun averta, senza nagina fatschada, sco scandalusa. Tenor la concepziun d’art dals tradiziunalists na pudeva nagin aspect pratic, che sa suttametteva a las necessitads dal mintgadi, ademplir lur pretensiuns esteticas – tenor lur avis eran industria ed art dus munds differents che stuevan vegnir separads strictamain in da l’auter.^[15] Ma la protesta che derivava surtut da circuls academics-elitars na dastga betg zuppentar il fatg che l’edifizi è stà da l’entschatta ennà fitg popular tar la vasta populaziun e ch’il plazzal vegniva frequentà cun grond interess.

Las resalvas e l’opposiziun n’èn però betg sa limitadas a scrittiras polemicas. Schizunt numerusas persunas dal fatg han gì tema ch’ils fundaments da la tur na possian betg purtar il pais da l’immensa construcziun cun armadira da travs. In matematicher ha profetisà che la tur vegnia a sbalunar uschespert che quella surpassia in’autezza da 228 meters.^[16] In possessur da chasa en vischinanza dal Champ de Mars ha schizunt instradà in process cunter il stadi e la citad per tema che la tur possia cupitgar e donnegiar ses possess. La dretgira ha be lubì da cuntinuar cun la construcziun sut la cundiziun che Gustave Eiffel stettia bun per eventuals donns.

Avertura e reacziuns

Il di d’avertura, ils 31 da mars 1889, ha ina delegaziun ascendì vers las 13:30 uras la tur, e quai a pe, damai che l’ascensur n’era anc betg installà. Al spitg da quella ha Gustave Eiffel tratg si ina tricolora franzosa d’ina lunghezza da 7 meters e d’in’autezza da 4,40 meters.^[17]

Suenter l’avertura èn las protestas ch’eran sa fatgas udir en la pressa stulidas quasi dal tuttafatg. Enstagl è sa derasada admiraziun, fascinaziun e per part er luschezza naziunala. En ina gasetta pon ins leger: «Davant il fatg accumplì – e tge fatg! – stuain nus ans suttametter. Er jau, sco blers auters, hai ditg e pensà che la Tur d’Eiffel saja ina narradad, ma igl è ina grondiusa e loscha narradad. Franc, quest’immensa massa stenschenta l’ulteriura exposiziun, e cura ch’ins passa puspè ora sin il Champ de Mars, han ins l’impressiun che las immensas cuplas e galarias sajan be pitschninas. Ma tge vulais? La Tur d’Eiffel pledenta la fantasia, ella è insatge nunspetgà, fantastic che fa plaschentinas a nossa pitschnezza. Cura ch’ins aveva apaina cumenzà cun la construcziun, han ils pli famus artists e scripturs, da Meissonier fin Zola, suttascrit in protest flammegiant cunter la tur che saja in terribel delict cunter l’art. Suttascrivessan els quel er anc oz? Na, segir betg, ed els fissan leds sche quest document da la gritta n’existiss gnanc. E quai che pertutga il pievel, quai che pertutga ils buns burgais, sa laschan ils sentiments resumar en ina construcziun, la quala jau hai udì or da la bucca d’in brav um suenter esser stà durant tschintg minutas cun bucca averta davant la tur: ‹Enfoncé l’Europe!› [L’Europa po pachetar ed ir!]»^[18]

Heinrich Schliemann, ch’aveva pudì ascender la tur d’Eiffel gia avant l’avertura uffiziala, ha ludà quella en ina brev a Rudolf Virchow dals 24 da matg 1889 sco ovra miraculusa da las abilitads da la tecnica d’inschigneria. Malgrà ch’igl èn er sa mantegnidas in pèr vuschs irreconciliablas ha la tur muventà a ses temp fitg ferm ils spierts e sviluppà in’enorma forza d’attracziun sin ils umans, sco ch’ha per exempel mussà il filosof, scriptur e criticher da litteratura Roland Barthes.^[19]

A la publicitad è la tur stada accessibla pir il di d’avertura da l’exposiziun mundiala, ils 15 da matg 1889. L’entrada custava da quel temp dus francs per l’emprima etascha, trais per la segunda e tschintg per la terza. L’entrada a l’exposiziun mundiala sezza custava in franc.^[20] Tut en tut han 1 896 987 persunas ascendì la tur durant l’exposiziun mundiala dal 1889. Uschia avev’ins pudì amortisar gia trais quarts dals custs da construcziun. Numerusas persunalitads han rendì onur cun ascender la tur ch’era da quel temp il pli aut edifizi dal mund. Il di d’avertura è cumparì in numer spezial da la gasetta ‹Le Figaro›, la quala la redacziun ha realisà directamain en ils biros ch’eran vegnids endrizzads per quest intent sin la segunda plattafurma. Visitaders che cumpravan quel di la gasetta directamain tar la redacziun, survegnivan in’ediziun segnada sco ‹certificat› d’avair ascendì la tur. Mintga di vegniva l’exposiziun averta e serrada cun ina salva ch’ins sajettava dal spitg da la tur.

L’emprima inscripziun en il cudesch dals giasts – ils 10 da zercladur 1889 – ha fatg il prinzi ereditar da la Gronda Britannia, il retg da pli tard Eduard VII. Quel aveva Eiffel manà ensemen cun tschintg ulteriurs commembers da la famiglia roiala persunalmain sin la tur. Il prim d’avust 1889 ha il schah da la Persia da quel temp, Nāser ad-Din Schah, visità l’edifizi. En pli èn nudadas là las suttascripziuns d’ulteriuras perditgas prominentas sco Geórgios da la Grezia, il retg da la Belgia da pli tard Albert I, il zar russ Nicolaus II, Sarah Bernhardt ed il figl da l’imperatur dal Giapun Yoshihito. Ils 10 da settember 1889 ha l’inventader Thomas Edison fatg a Gustave Eiffel ina dedicaziun «per l’erecziun da quest’ovra da model da l’architectura moderna tant gigantica sco originala». A chaschun da sia visita ha el er registrà la vusch dad Eiffel. Sin la terza plattafurma sut il spitg da la tur è quest eveniment represchentà en l’anteriur biro dad Eiffel cun figuras da tschaira.^[21] Er il pacifist Mahatma Gandhi, che studegiava da quel temp a Londra, ha ascendì durant l’exposiziun mundiala la Tur d’Eiffel.

Dal temp da si’avertura furmava la Tur d’Eiffel cun in’autezza totala da 312 meters uffizialmain il pli aut edifizi dal mund. El ha substituì sin l’emprim plaz il Washington Monument, in obelisc da marmel alv en ils Stadis Unids che mesira 169,3 meters. Tar ils pli auts edifizi che sa laschavan ascender tutgava da quel temp en pli la sinagoga Mole Antonelliana a Turin che mesirava 167,5 meters e ch’era vegnida terminada il 1888.

Ils emprims ventg onns

Schebain la Tur d’Eiffel vegnia ad avair vinavant success e sch’ina cuntinuaziun saja garantida sur la durada da la concessiun da ventg onns è restà intschert. Eiffel sez empruvava adina puspè da cumprovar il niz da la tur per la perscrutaziun, saja quai cun far atgnas retschertgas u er cun integrar scienziads.

Ils 5 da november 1989 èsi reussì ad Eugène Ducretet ed Ernest Roger da far ina colliaziun telegrafica senza cabel tranter la Tur d’Eiffel ed il Panthéon che sa chatta en ina distanza da quatter kilometers. La transmissiun d’infurmaziuns electromagnetica è l’emprim stada reservada ad intents militars. Il medem onn han ins endrizzà sin la Tur d’Eiffel ina staziun meteorologica. Entras la gronda differenza d’autezza da 300 meters èsi stà pussaivel da realisar ils pli differents experiments fisicals.

Per bullar barometers han ins per exempel installà in manometer da gronda dimensiun, en pli èn vegnidas fatgas mesiraziuns spectrograficas, endrizzà in perpendichel da Foucault e mesirà la spertadad dal vent e la temperatura da l’atmosfera. Schizunt experiments en connex cun l’effect curativ da l’aria d’autezza han ins fatg. Per far sias observaziuns astronomicas e fisiologicas ha Eiffel endrizzà in agen biro sin la terza plattafurma. Speziala attenziun han cuntanschì las mesiraziuns dad Eiffel en connex cun l’erodinamica. In’emprima retscha da tals experiments ha el realisà il 1903: Tranter la segunda plattafurma ed il fund ha el stendì in cabel, vi dal qual el ha laschà glischnar a bass differents profils. Il 1904 han ins pudì retschaiver cun differentas apparaturas in signal ch’inditgava il temp. L’onn 1909 ha el extendì ses studis cun l’avertura d’in chanal da vent al pe da la tur e d’in stabiliment pli grond a la Rue Boileau l’onn 1912.^[22]

Per l’exposiziun mundiala da l’onn 1900, la quala dueva avair lieu per la tschintgavla giada a Paris, ha Eiffel tratg en consideraziun differentas adattaziuns vi da la tur. Il sentiment estetic era sa midà talmain ils ultims onns che l’optica da la tur pareva bunamain memia moderna e radicala. Dumandadas eran uss – sco che quai era usità en la Belle Époque – furmas opulentas. L’exposiziun dal 1900 è en general stada segnada d’in’orientaziun retrospectiva ed ha en quest senn plitost furmà ina festa da finiziun dal 19avel ch’ina festa d’avertura dal 20avel tschientaner.

Per quest motiv han ils organisaturs ed architects empruvà da zuppentar la tur davos ina cuvrida stilistica. Las propostas tanschevan d’adattaziuns relativamain moderadas sco ornaments, balcuns e ghirlandas fin a transfurmaziuns radicalas che prevesevan da concepir la tur cumplettamain da nov. Guillemonat vuleva per exempel demontar la tur fin l’emprima auzada ed eriger sin quest piedestal in globus da dimensiuns giganticas.^[23] La finala han però tut las propostas fatg naufragi vi dal veto dad Eiffel ch’ha pudì far valair ses dretg da proprietad.

Ils 28 da december 1897 èn ins la finala sa cunvegnids d’integrar la Tur d’Eiffel praticamain senza midadas en l’exposiziun mundiala. Si’apparientscha ‹tecnica› han ins sulettamain empruvà da zuppentar in pau cun agid d’ina nova installaziun da glisch che fascheva resortir las conturas da l’edifizi. Eiffel è sa cuntentà cun laschar colurar la tur en in tun cotschen oransch che daventava pli cler vers ensi e cun dar a las plattafurmas ina nova cumparsa. Sper in nov indriz d’ascensurs ha el er mess a disposiziun a la publicitad ses salun sin la terza plattafurma. Ma durant l’exposiziun ha la tur be pli attratg radund in milliun visitaders; la cifra è sa sbassada vinavant ils proxims onns ed è la finala sa stabilisada fin l’Emprima Guerra mundiala tar radund 180 000 visitaders ad onn. Ord vista economica n’era quai betg fitg tragic, damai ch’ils custs da construcziun èn gia stads amortisads suenter in onn e mez. Eiffel che disponiva dal dretg da commerzialisaziun exclusiv e ch’era ultra da quai possessur d’in’interpresa prosperanta era gia daditg multimilliunari ed ha pudì sa prestar sper ses palais a Paris ulteriuras chasas a Sèvres, Beaulieu-sur-Mer a la Côte d’Azur sco er a Vevey al Lai da Genevra.^[24]

Sper il niz scientific è surtut creschida la muntada militara da la tur. Il december 1893 ha Eiffel lubì al minister da guerra Auguste Mercier da montar antennas sin la tur ed ha schizunt surpiglià ils custs. Il schaner 1904 ha el sustegnì il chapitani Gustave-Auguste Ferrié, in uffizier da las truppas da pionier, en sias stentas d’extender la telegrafia senza cabel per l’utilisaziun militara. Ferrié ha endrizzà la rait militara ed è daventà la segund impurtanta persuna sper Eiffel. Suenter ch’era gia reussida il 1898 ina colliaziun senza cabel, han ins realisà il 1903 ulteriuras connexiuns radiofonicas tranter la Tur d’Eiffel ed intgins indrizs militars a Paris; in onn pli tard han ins extendì quellas en l’ost dal pajais. L’onn 1906 è vegnì installà in emettur da radio sin la tur. La concessiun ch’era scadida suenter 20 onns han ins prolungà per il prim da schaner 1910 per ulteriurs 70 onns. Grazia al fatg che la muntada strategica da la tur era creschida, è la cuntinuitad da quella stada garantida; facticamain è l’aspect militar schizunt stà decisiv per prolungar la concessiun, pertge ch’il niz scientific è la finala plitost restà modest.^[25]

Muntada per la scienza, la telecommunicaziun ed il militar

Emettur ed utilisaziun scientifica

A partir dal matg 1910 ha la Tur d’Eiffel servì regularmain a la marina sco emettur dal signal dal temp. Da notg pudeva il signal vegnir recepì sur ina distanza da 5200 kilometers e da di tanscheva el circa la mesadad da questa distanza. Il chapitani Ferrié ha pussibilità da fixar in standard internaziunal tar la mesiraziun dal temp.

Il medem onn èsi reussì da stabilir ina colliaziun radiofonica cun eronavs ed in onn pli tard cun aviuns.

Il niz scientific e las mesiraziuns a la Tur d’Eiffel han tanschì lunsch sur la tecnica da transmissiun ora. Il frater gesuit e fisicher Theodor Wulf (1868–1946) ha mesirà il 1910 durant quatter dis l’energia da radiaziun al piz ed al pe da la tur ed ha constatà ina differenza significanta, a basa da la quala igl al è la finala reussì da cumprovar la radiaziun cosmica.^[26] E durant l’Emprima Guerra mundiala ha il fisicher franzos e titular dal Premi Nobel da pli tard Louis de Broglie stuì interrumper ses studi ed ha prestà fin il 1919 ses servetsch militar sin la staziun radiotelefonica da la Tur d’Eiffel.

Emprima Guerra mundiala

Cun il cumenzament da l’Emprima Guerra mundiala è la Tur d’Eiffel vegnida serrada per la publicitad. Quella era s’etablida sco center da telecommunicaziun dal militar; igl è reussì da recepir messadis radiofonics che l’inimi emetteva en furma codada e da decodar quels. Tar ils cas ils pli spectaculars han tutgà il messadi radiofonic ch’era camuflà sco program da radio e ch’ha manà a l’arrestaziun da la spiuna Mata Hari sco er l’uschenumnà ‹Radiogramme de la Victoire›, la decifrada dal qual duai avair gidà il 1918 ad impedir ch’ils Tudestgs possian conquistar Paris.

Emettur e studio da radio

Gia avant l’Emprima Guerra mundiala avev’ins manà tras cun success tests per transmetter signals telegrafics senza cabel. Ils 24 da december 1921 ha alura er cumenzà la transmissiun da signals da tuns. Lucien e Sacha Guitry han emess per l’emprima giada da la Tur d’Eiffel lur program da radio (Radio Tour Eiffel). Cun quai han els scrit istorgia, pertge ch’igl è stà l’emprima emissiun da radio publica ch’è insumma vegnida emessa en tut l’Europa. In onn pli tard, il favrer 1922, han ins installà en il pilaster settentriunal in studio temporar, or dal qual emettevan Guitry, Yvonne Printemps ed il directur Ferrié.

Emettur da televisiun e da datas meteorologicas

L’onn 1925 ha Édouard Belin laschà emetter da la tur l’emprim signal da televisiun. Uschia è la Tur d’Eiffel daventada l’emprima tur da radio e televisiun ed è restada fin il 1953 la pli auta tur da quest gener en tut il mund.

L’onn 1929 han ins emess da la tur las datas da 350 staziuns meteorologicas, quai ch’ha lubì il stgomi d’infurmaziuns tranter l’Europa e l’Africa dal Nord e las inslas en l’Ocean Atlantic inclus l’Islanda e las Inslas dal Cap Verd.

Cun l’inauguraziun dal Chrysler Building a New York City l’onn 1930 (319 meters) ha la Tur d’Eiffel pers ses titel sco pli aut edifizi dal mund, il qual ella aveva purtà durant bunamain 41 onns. Fin l’avertura dal Tokyo Tower l’onn 1953 ha la tur mantegnì il titel sco pli auta tur da televisiun dal mund.

L’emprima transmissiun televisiva uffiziala da la Tur d’Eiffel ils 26 d’avrigl 1935 a las 20:15 è stada l’ura da naschientscha da la televisiun en Frantscha. A l’entschatta han ins fatg diever d’in emettur da 500 watt ch’emetteva sin la lunghezza da l’unda 175 meters; quel è però bainspert vegnì remplazzà tras in emettur da 10 kilowatts. Il program vegniva emess en ina norma mez electronica da 60 lingias cun 25 maletgs per secunda; il december han ins remplazzà quella tras ina norma da 180 lingias.^[27]

Svilup da la tur a l’impurtanta attracziun turistica

Dal 1937 fin il 1979

Durant l’exposiziun spezialisada mundiala da l’onn 1937, la quala steva gia sut l’ensaina da la concurrenza tranter las pussanzas mundialas ed il conflict smanatschan cun il Terz Reich, han ins pendì si sut l’emprima plattafurma in candelaber gigantic ch’era vegnì creà da l’architect André Grasset. Ultra da quai han ins enzuglià la tur cun agid da 30 projecturs en glisch alva cun chametgs cotschens e blaus. Quest’occurrenza è stada l’ultima da sis exposiziuns mundialas a Paris. Dapi il 1889 furmava la Tur d’Eiffel ina part integrala da l’architectura d’exposiziun, attirond però mintga giada damain visitaders.

L’onn 1940, cura ch’igl è sa mussà che la chapitala franzosa vegnia occupada dals Tudestgs, han ins taglià tras ils cabels da l’ascensur. Pervi dal provediment cun raubas manglus era ina reparatura durant la Segunda Guerra mundiala quasi nunpussaivla. Per las truppas tudestgas ed Adolf Hitler muntava quai ch’els pudevan ascender la tur be a pe. Schuldads tudestgs han survegnì l’incumbensa da muntar fin sisum e da trair si sin il spitg ina bandiera cun la crusch giavunada. Quella è sa mussada sco memia gronda ed è vegnida suflada davent gia suenter paucas uras; sinaquai l’han ins remplazzà tras ina pli pitschna.^[28] Vi da l’emprima plattafurma ha la Wehrmacht montà in transparent cun l’inscripziun «Deutschland siegt auf allen Fronten». Cura che Hitler sez ha visità ils 24 da zercladur Paris, ha el desistì da muntar sin la tur. Sinaquai hai gì num che Hitler haja bain conquistà la Frantscha, ma betg la Tur d’Eiffel. Er la bandiera cun la crusch giavunada ha in Franzos remplazzà durant il temp d’occupaziun en in’acziun nocturna tras la tricolora franzosa. Malgrà las adversitads han ils Tudestgs inscenà la tur per motivs propagandistics. Hitler sez ha sa laschà fotografar cun auters manaders da ses reschim sco per exempel Albert Speer ed Arno Breker en diversas posas davant la Tur d’Eiffel per demonstrar davant la populaziun tudestga la victoria sur ils Franzos.

Sco gia durant l’Emprima Guerra mundiala è la tur restada serrada durant la Segunda Guerra mundiala per la publicitad. Truppas americanas han liberà Paris ils 25 d’avust 1944 ed installà sin la segunda etascha da la tur in emettur per pudair communitgar cun las forzas armadas al Chanal da la Mongia.

Suenter la reavertura per il public il zercladur 1946 han 600 000 persunas visità la tur fin la fin da l’onn. Cun il svilup dal turissem è il dumber da visitaders s’augmentà sin bundant in milliun ad onn ed è creschì cuntinuadamain ils proxims decennis.

Ils onns 1950 è il medium da la televisiun sa mess tras definitivamain. L’avrigl 1952 han ins emess l’emprima giada in’emissiun live da Paris a Londra. L’onn proxim è danovamain vegnì scrit istorgia cun endrizzar la cuminanza d’Eurovision. Quella ha lubì da transmetter ils 2 da zercladur la curunaziun dad Elizabeth II en tut ils stadis participants. En Frantscha è quai succedì en tut il pajais sur la Tur d’Eiffel. L’onn 1956 è rut ora in fieu en il studio d’emissiun. Quel ha destruì ils indrizs da transmissiun ed il spitg da la tur. In onn pli tard han ins sinaquai endrizzà novas plattafurmas per antennas. La nova antenna ha augmentà l’autezza totala da la tur sin 320,75 meters.

En il decurs dals onns han ins, sper giubileums ed occurrenzas naziunalas, er empruvà d’integrar la tur pli fitg en la vita da mintgadi dals Parisians. Per exempel han ins avert d’enviern en l’emprima auzada ina patinera.

Cun surdar pli savens lubientschas da filmar per il kino è il status da l’edifizi creschì supplementarmain, uschia che la tur è daditg daventada in’icona da la ‹cultura populara›. Ma pervi da l’orientaziun tradiziunalistica dal senn per l’art en Frantscha, obligà als ideals classicistic-academics, hai duvrà in tschert temp fin che la tur vegnia er renconuschida sco monument cultural: Ils 24 da zercladur 1964 han ins finalmain recepì la Tur d’Eiffel en l’Inventaire des monuments historiques.^[29]

Suenter il 1980: Nova concessiunaria e Patrimoni cultural da l’UNESCO

Suenter che la concessiun dals ertavels dad Eiffel era scadida, ha la Société nouvelle d’exploitation de la tour Eiffel (SNTE, pli tard SETE) surpiglià a partir dal prim da schaner 1980 la gestiun da la tur. I sa tracta d’ina societad affiliada che tutga per 100 % a la citad da Paris; tar sias incumbensas tutgan er il mantegniment e la commerzialisaziun dal monument. Ils 9 da settember 1983 han ins pudì beneventar sin la tur il tschientmilliunavel visitader. La chantadura Mireille Mathieu ha surdà a la dunna sco regal las clavs d’in Citroën BX.

Dapi il 1991 appartegna la promenada da la Seine cun ses edifizis tranter il Pont de Sully ed il Pont d’Iéna inclus la Tur d’Eiffel al patrimoni cultural da l’UNESCO. Il 2005 han ins emess per l’emprima giada da la Tur d’Eiffel televisiun digitala.

Ils onns 2012/13 è l’emprima plattafurma vegnida renovada dal tuttafatg; da quel temp desistiva radund la mesadad dals visitaders da visitar quella. En rom da las lavurs ch’han custà 25 milliuns euros han ins installà trais pavigliuns, per part cun palantschieu da vaider, che regordan a las salas da vaider oriundas.

Descripziun

Posiziun e conturn

La Tur d’Eiffel sa chatta en il vest dal 7avel arrondissement en il center da la citad da Paris, al punct final vers nordvest dal Champ de Mars. La tur sa chatta 33 meters sur mar betg lunsch davent da la Seine. Datiers da la tur s’extenda en la Seine l’Île aux Cygnes. Dus edifizis vischinants dals quals s’avra la vista cumplaina sin la tur furman l’École Militaire en il sidost ed en in nordvest – da l’autra vart dal flum, sur la Pont d’Iéna ch’ins ha schlargià l’onn 1937 sin 35 meters – il Palais de Chaillot. En il sidost da l’École Militaire, en in edifizi ch’è vegnì erigì il 1958, ha l’UNESCO sia sedia. Vers sidost, en ina distanza da radund 3 kilometers da la tur (lingia directa) è situada la chas’auta cun biros Tour Montparnasse (210 meters). En il nordost sa chatta en vischinanza da la Tur d’Eiffel il museum etnologic Musée du Quai Branly.

Las suandantas vias da traffic tangheschan l’areal da la tur: en il sidvest l’Avenue Gustave Eiffel, en il nordost l’Avenue de la Bourdonnais, en il nordvest il Quai Branly, dal qual il Pont d’Iéna maina sur la Seine, ed en il sidost l’Avenue de Suffren. Questas quatter vias cunfineschan ina surfatscha rectangulara, in parc cun guaud, en la mesadad da la quala sa chatta la Tur d’Eiffel.

Las fermadas da la Métro Paris situadas il pli datiers da la tur èn Bir-Hakeim (Tour Eiffel) da la lingia 6 ed École Militaire da la lingia 8. Ultra da quai sa ferman la viafier urbana RER e diversas lingias da bus en proxima vischinanza da la tur.

Architectura

Sco che Gustave Eiffel ha explitgà ils 30 da mars 1885 en in referat davant la Société des Ingénieurs civils sa tractavi tar l’architectura da la tur, «da desister dals gronds fists da giatter da las surfatschas verticalas che faschessan resistenza al vent. Perquai è da dar al pilaster ina furma ch’è orientada uschia che tut las forzas, per las qualas il vent è responsabel, sa concentreschan a l’intern da las pitgas da sustegn verticalas.»^[30]

Cumbain che l’architectura è ordvart raffinada areguard la dumonda co optimar la purtada dal vent, è la concepziun da basa da la tur relativamain simpla e deriva da la construcziun cun travs da fier da las grondas punts da viafier. Sedesch sparuns principals, en ordinaziun verticala spustada e colliads en gruppas da quatter, tanschan ad aut en furma dad artg e vegnan colliads sur las trais plattafurmas orizontalas. Sur la segunda plattafurma s’uneschan ils sparuns ad in pilon.

Basa da la tur e fundament

La construcziun posa sin quatter ferms pilasters da sustegn da travs da fier ch’han ina ladezza da mintgamai 26,08 meters; quels mainan l’entir pais en il fundament che tanscha en ina profunditad da 15 meters. Ils pilasters stattan sin mirs massivs ed èn francads en la terra cun 16 sparuns en in angul da 54 grads. Struvas d’ina lunghezza da 7,80 meters collian il pe da fier culà cun il fundament.^[31]

La construcziun dal fundament e da la tur èn concepids uschia ch’i resulta, tut tenor il vent, sin il terren ina pressiun da 5 kg/cm². Quai correspunda pli u main a la pressiun che resulta sin il palantschieu d’ina persuna che sesa sin ina sutga – ina cumparegliaziun che Eiffel sez ha calculà ed inditgà en sia publicaziun ‹La Tour de 300 mètres›.^[32]

En la part giudim munta la distanza tranter ils pilasters a 74,24 meters; quai vul dir che la tur è sbrajattada a la basa sin total 124,90 meters.^[33] Il plan orizontal da la surfatscha da basa e quadratic. La Tur d’Eiffel è construida uschia che mintga pilaster è orientà precis tenor ina direcziun. Ils pilasters nord e vest mussan vers la Seine, ils pilasters ost e sid vers il Champ de Mars. En mintga pilaster sa chattan entradas cun biglietarias, stgalas ed ascensurs che sa laschan avrir tut tenor la fulla da visitaders. La distanza tranter ils pilasters, ils quals èn colliads in cun l’auter sur immens artgs, sa reducescha cun l’autezza. Ils artgs èn medemamain fatgs d’ina construcziun cun travs da fier filigrana, sa chattan en in’autezza da 39 meters sur la terra ed han in diameter da 74 meters; els èn da caracter puramain decorativ e n’han nagina funcziun purtanta. Tranter ils pilasters dastgan passar sulettamain peduns. Al pilaster nord stat en onur dal construider Gustave Eiffel ina busta da colur dad aur sin in piedestal lunghent.

Emprima auzada

L’emprima etascha survart ils artgs sa chatta en in’autezza da 57,6 meters, cumpiglia ina surfatscha utilisabla da 4415 meters quadrat e porscha plaz a medem temp per fin a 3000 visitaders. Sin quest’auzada sa chatta il restaurant 58 Tour Eiffel, in local d’autoservetsch e la sala da kino Cineiffel che vegn er utilisada sco local d’exposiziun. Il balcun che tanscha enturn enturn è munì cun tablas panoramicas che gidan a localisar las attracziuns da Paris ch’èn visiblas davent da là. En pli è avant maun ina butia da souvenirs ed en il pilaster sid ina pitschna posta (Bureau de Poste Tour Eiffel) che maina in agen bul postal. La sala Gustave Eiffel da 300 meters quadrats la lascha prender a fit per conferenzas, concerts u retschaviments festivs.

A l’entschatta disponiva quest’etascha da salas da vaider che devan en egl da dadora tras las construcziuns da tetg en furma d’artg. En quellas sa chattavan tranter auter quatter restaurants: in russ, in angloamerican, in franzos ed in flam (pli tard ollandais). Tut questas construcziuns ed ils ornaments istorics han ins allontanà en rom da l’exposiziun mundiala dal 1937 e remplazzà tras talas che dattan main en egl d’ordaifer, per tegnair quint dal gust ch’era sa midà.

Per lung d’ina curnisch en l’emprima auzada èn inscrits 72 nums d’impurtants scienziads e tecnichers. I sa tracta surtut d’inschigners e matematichers ch’han operà durant la Revoluziun franzosa ed en l’emprima mesadad dal 19avel tschientaner. Fatg la tscherna dals nums aveva Eiffel sez. Per intgins dals nums è el vegnì crititgà; el ha er laschà davent sapientivamain scienziads cun in lung num da famiglia e n’ha er betg resguardà dunnas sco per exempel l’impurtanta matematicra franzosa Sophie Germain.^[34]

Segunda auzada

Sin in’autezza da 115,7 meters sa chatta la segunda auzada cun ina surfatscha da 1430 meters quadrat. Sin quella han plazza maximalmain 1600 visitaders. Fin la segunda auzada arrivan ins ubain cun l’ascensur u sur ina da las stgalas che sa chattan en ils pilasters. Da giudim fin la segunda auzada dumbra la stgala en tut 704 stgalims. Il pli tard sin quest’auzada è da far midada en l’ascensur che maina vinavant fin al spitg.

Sin la segunda auzada sa chatta il restaurant Jules Verne cun 95 plazs da seser. Quel porscha ina gastronomia d’emprima classa ed è vegnì undrà da Gault-Millau cun 16 da 20 puncts pussaivels.

Sco l’emprima auzada cumpiglia er la segunda in restaurant express ed ina butia da souvenirs. En vitrinas vegn ultra da quai raquintada als utilisaders l’istorgia da la Tur d’Eiffel en furma da text e da maletg.

Terza etascha e spitg da la tur

La terza ed ultima plattafurma sa chatta sin in’autezza da 276,1 meters e cumpiglia ina surfatscha da 250 meters quadrat. Per la publicitad è quest’etascha accessibla sulettamain sur ils ascensurs. Igl exista però ina stgala nuninterrutta che dumbra da giudim la tur fin en il spitg 1665 stgalims. La plattafurma superiura furma fin oz la segund auta en l’Europa ch’è accessibla al public; da plattafurmas situadas pli ad aut dispona sulettamain la tur da televisiun Ostankino a Moscau.

Survart la plattafurma cun tetg arrivan ins sur ina stgala sin la plattafurma al liber che cumpiglia radund 100 meters quadrat e ch’è segirada cun in giatter d’atschal. L’entira surfatscha da la terza etascha porscha plazza a fin a 400 persunas. Sche la vista è buna, pon ins vesair da qua fin en ina distanza da 80 kilometers. Tavlas mussan en la direcziun da grondas citads dal mund ed inditgeschan lur distanza en lingia directa da la Tur d’Eiffel. Sper ina bar da schampagn han ins restaurà sin questa plattafurma la stanza da lavur dad Eiffel e munì quella cun figuras da tschaira che mussan Eiffel, sia figlia Claire e l’inventader american Thomas Edison cun il fonograf che quest ultim ha purtà cun sai a chaschun da l’avertura da la tur.

Survart la plattafurma da visitaders sa chatta en in autezza da 295 meters per mintga direcziun in fanal. Quel sa lascha sincronisar uschia che las quatter glischs furman ina crusch che gira. Sin quest’autezza sa chattan er las emprimas antennas; ulteriuras suondan en differenta autezza (tut en tut bundant 120). Il spitg per propi furman quatter ulteriuras antennas, instruments da mesiraziun meteorologics ed ina plattafurma da mantegniment. L’ultima midada da l’autezza da la tur, sin oz 234 meters, deriva da l’installaziun d’antennas l’onn 2000.

Durant in stemprà l’onn 1999 ha il spitg da la tur ballantschà fin a 13 centimeters or da sia posiziun da paus. L’extensiun en cas da ferma radiaziun dal sulegl munta fin a 18 centimeters, en cas d’extremas variaziuns da temperatura schizunt fin a 30 centimeters.^[35]

Tecnica

Ascensurs

En tut sa chattan en la Tur d’Eiffel nov ascensurs. Tschintg da quels sa chattan en ils pilasters e mainan da l’entrada en la segunda auzada (cun fermada en l’emprima). Dus ulteriurs ascensurs cun cabinas dublas mainan da la segunda en la terza auzada.

Tranter il plaunterren e la segunda auzada curseschan ascensurs inclinads che s’adatteschan a l’angul variabel dals pilasters da 54° fin 76°. Da la segunda en la terza auzada mainan ascensurs verticals. La construcziun dals ascensurs da la Tur d’Eiffel han furmà a ses temp ina sfida per sasez. Per l’ina pervi da l’enorma autezza e l’inclinaziun dals pilasters da la tur e per l’autra existiva la tecnica dals ascensurs idraulicas pir dapi intgins onns. Malgrà diversas innovaziuns e modernisaziuns funcziuneschan ils ascensurs anc adina tenor il princip fundamental sco ch’al aveva concepì Eiffel. Il local da las maschinas cun la tracziun idraulica dals ascensurs sa chatta en il plaun sutterran.

Coluraziun

La construcziun cun travs da fier vegn protegida cun pliras stresas da colur cunter ruina e dischagregaziun. Gia Gustave Eiffel ha accentuà che la coluraziun saja fitg impurtant per conservar la tur a lunga vista. L’emprima giada han ins dà colur la tur dus onns suenter l’avertura e fin oz è questa lavur vegnida repetida radund ventg giadas. Las lavurs correspundentas vegnan fatgas a maun da 25 picturs e custan mintgamai radund trais milliuns euros.^[36]

Per la surfatscha da 250 000 meters quadrat èn necessarias radund 60 tonnas vernisch; fin la proxima coluraziun ha l’erosiun mintgamai isa da quai radund 47 tonnas. Ils picturs disponan d’ina scolaziun speziala e vegnan segirads durant las lavurs cun radund 60 kilometers sugas da segirezza. Da la basa da la tur fin ses spitg vegn il tun da la vernisch adattà successivamain, per che la tur cumparia davant ses fund en ina colur unitara.

La colur sco tala ha midà pliras giadas en l’istorgia da la tur: a l’entschatta da las lavurs da construcziun predominava in cotschen venezian, ma gia avant l’avertura il 1889 han ins midà sin in brin cotschen. Il 1892 è suandà ocher, il 1899 oransch mellen ed il 1907 brin mellen. Igl èn suandads mellen oransch e brin da chastogna ed il 1968 han ins midà al brin da bronz ch’è restà en diever fin oz. I sa tracta d’ina vernisch speziala, protegida tenor il dretg d’autur, che vegn producida en Germania e maschadada en la Norvegia aposta per la Tur d’Eiffel.

Illuminaziun

Gia dal temp che la construcziun da la tur è stada terminada, l’han ins illuminà cun laternas a gas. Al spitg da la tur sa chattavan ultra da quai dus projecturs da glisch sin rodaglias che projectavan sin il tschiel nocturn sur Paris las colurs da la tricolora franzosa. L’onn 1900 han ins remplazzà l’illuminaziun da gas tras ina chadaina da glischs electrica da 5000 pairs ch’è vegnida montada per lung da las conturas da la tur.

A partir dal 1907 ha paradà sin l’emprima plattafurma in’ura d’in diameter da sis meters cun cifras glischantas. E dal 1925 fin il 1936 èn stadas montada en posiziun verticala vi da trais varts da la tur las letras CITROËN; questa reclama che consistiva da 250 000 pairs electrics furmava da quel temp la pli gronda reclama da glisch dal mund.

L’onn 1985 ha l’inschigner da glisch Pierre Bideau installà ina nova illuminaziun. Quella glischa da giudim fin tar il spitg ed illuminescha l’edifizi da dadens, quai che fa resortir meglier la structura da quel. Dapi il 2003 fan 20 000 lampas ultra da quai glischar la tur a l’entschatta da mintg’ura per tschintg minutas sco in diamant. Il 2015 han ins remplazzà las lampas dal 1985 tras in’illuminaziun da LED che dovra damain energia ed installà indrizs d’energia regenerabla (fotovoltaica, energia da vent, pumpa da chalur) che pussibiliteschan da cuvrir sez ina part da l’energia che vegn duvrada per la tur (electricitad e stgaudament).

Ils 5 d’avrigl 1997 – precis 1000 dis avant il cumenzament da l’onn 2000 – han ins installà vi da la tur en in’autezza da 100 meters cifras glischantas ch’inditgavan ils dis restants fin l’onn 2000. Il nov millenni è alura vegnì beneventà cun in fieu artifizial vi da la Tur d’Eiffel e las cifras dal countdown han mussà l’entir onn la cifra 2000.

Er en rom d’auters giubileums u festivitads han ins adina puspè installà illuminaziuns spezialas, uschia per exempel a chaschun dal giubileum da 100 onns da la Tur d’Eiffel il 1989 (las letras ‹100 ans›), ubain che la tur è vegnida illuminada en las colurs da la tricolora u da l’Uniun europeica.

En Frantscha n’exista nagina libertad da panorama. Perquai pretenda la societad gestiunara per sai il dretg d’autur per fotografias nocturnas, cumbain ch’exista vi da l’edifizi sco tal nagin dretg d’autur pli. Ella resguarda l’illuminaziun sco ovra d’art per sasezza, quai ch’è però contestà.^[37]

Turissem

Indrizs per il public

Da princip è la Tur d’Eiffel averta per la publicitad durant 365 dis ad onn senza di da paus. Be en cas da ferms stemprads poi dar restricziuns ubain che la tur sto vegnir serrada dal tuttafatg. En tut lavuran radund 600 persunas sin la tur u per la tur. Tranter quellas 280 emploiads d’administraziun che lavuran per la SETE (Société d’exploitation de la tour Eiffel). Circa 240 persunas èn engaschadas en ils restaurants, 50 en la vendita da souvenirs e 50 exequeschan ulteriuras lavurs, surtut tecnicas. Sin la tur sa chatta in uffizi postal ed in agen commando d’intervenziun da la polizia surveglia il monument. Grazia a las autas entradas furma la Tur d’Eiffel ina da las paucas attracziuns franzosas che po exister dal tuttafatg senza subvenziuns statalas.^[38]

Dumber e statistica da visitaders

L’onn da si’avertura (1889) èn stgars 1,9 milliuns dals total 32,3 milliuns visitaders da l’exposiziun mundiala ids sin la Tur d’Eiffel. Ils proxims diesch onns è il dumber da visitaders sa reducì ad ina media da ca. 250 000 ad onn. Durant l’exposiziun mundiala dal 1900 ha la Tur d’Eiffel dumbrà be radund 1 milliun visitaders, e quai cumbain ch’il dumber total dals visitaders da l’exposiziun era muntà a 50,8 milliuns. Ils proxims onns è il dumber crudà vinavant sut in nivel dals emprims diesch onns, fin che la tur ha stuì vegnir serrada dal tuttafatg durant l’Emprima Guerra mundiala. Suenter la reavertura l’onn 1919 ha il dumber da visitaders annual muntà en media stgars 480 000. Questa cifra è bunamain sa dublegiada ils onns 1931 e 1937, cura ch’han gì lieu a Paris exposiziuns colonialas resp. spezialisadas. Pervi da la Segunda Guerra mundiala ha la Tur d’Eiffel stuì vegnir serrada ina segunda giada durant plirs onns (1940–1945). La reavertura ha gì lieu il zercladur 1946. Gia a l’entschatta dals onns 1950 è il dumber da visitaders creschì cuntinuadamain sin radund 1 milliun e grazia al svilup dal turissem è questa cifra s’augmentada vinavant. Vers la mesadad dals onns 2000 ha il dumber da visitaders surmuntà 6,5 milliuns ed il 2011 per l’emprima giada sur 7 milliuns. La svieuta dal 2011 ha muntà a 85,7 milliuns euros. Il dumber da visitaders creschent, che po muntar a fin a 35 000 a di, maina per part ad in temp da spetga da pliras uras e pretenda mesiras per evitar ch’il monument saja fullanà. Dapi l’avertura fin e cun l’onn 2011 han en tut 260 milliuns persunas visità la Tur d’Eiffel; quella furma uschia en tut il mund l’edifizi ch’è vegnì visità da las pli bleras persunas insumma.

D’in’enquista ch’è vegnida fatga il 2009 cun radund 8000 visitaders è resultada il suandant profil: Per lunschor la gronda part dals visitaders deriva da l’Europa dal Vest (43 %), la Frantscha metropolitana (29 %) e l’America dal Nord (11 %). Abstrahà da la Frantscha deriva la gronda part dals visitaders da la Germania (8,5 %) e dal Reginavel Unì (8,1 %); alura suondan ils Stadis Unids (7,6 %), la Spagna (7,3 %), l’Italia (4,8 %) e l’Australia (4,1 ). Sch’ins sutdivida la vegliadetgna dals visitaders en las categorias ‹sut 25›, ‹26 fin 35›, ‹36 fin 45› e ‹sur 45›, alura dumbra mintga categoria radund in quart dals visitaders. Sur 56 onns vegls eran be 6,4 %. La gronda part dals visitaders vegnan cun la famiglia (63,8 %), radund 23 % cun amis e 7,8 % visitan la tur en gruppas da viadi organisadas. Stgars la mesadad (46,1 %) viagia cun la metro, 17,3 % vegnan a pe, 12 % cun l’agen auto e 7,5 % cun il bus. Radund 46 % da las persunas ch’èn sa participadas a l’enquista eran gia stadas pli baud sin la Tur d’Eiffel.^[39]

Eveniments

Accidents e mortoris

Il fatg che la Tur d’Eiffel è omnipreschenta en il maletg da la citad da Paris, ha adina puspè stimulà umans da ristgar aventuras giagliardas. Ils 13 da fanadur 1901 fiss l’aviatur brasilian Alberto Santos Dumont collidà per pauc cun la tur, cura ch’el ha manevrà sia eronav tranter Saint-Cloud ed il Champ de Mars.

La tur ha inspirà intgins umans da ristgar in sigl cun atgnas construcziuns enn furma da paracrudada. Tar las figuras tragicas ha tutgà il cusunz austriac Franz Reichelt, il qual ha cusì in frac spezialmain lad e montà vi da qual plimas elasticas. Ils 4 da favrer 1912 è el siglì avant ils egls da numerus aspectaturs e schurnalists da l’emprima plattafurma ed è sa disgrazià mortalmain. Da quest eveniment exista schizunt in film istoric.^[40]

Il 1928 è il Franzos Marcel Gayet vegnì per la vita tar in sumegliant sigl da l’emprima auzada. Ulteriuras emprovas cun paracrudadas da pli nova construcziun èn reussids, quai ch’ha inspirà pli tard d’integrar ina scena correspundenta en in film da James Bond. Il november 1926 è l’aviatur Léon Collot sa disgrazià tar si’emprova da sgular cun ses aviun tras l’artg a la basa da la tur. El è vegnì tschorventà dal sulegl ed è sa scumbiglià en in’antenna da radio ch’era anc stendida da quel temp tranter il spitg ed il fund.^[41]

A l’ensaina da Paris èn er vegnids commess numerus suicidis. L’emprim ha gì lieu ils 15 da zercladur 1898, cura ch’ina dunna era sa pendida. Tut en tut han radund 400 persunas sa prendì la vita a la Tur d’Eiffel.^[42]

Prestaziuns sportivas e records

La Tur d’Eiffel ha adina puspè animà ils umans da prender en mira sfidas artisticas u records sportivs. Ils 18 d’october 1909 è il cont Lambert sgulà cun ses aviun sur la tur. Daspera ha la tur er furmà il lieu d’acziun da records plitost divertents u d’autras acziuns medialas. Gia il 1905 ha la gasetta ‹Le Sport› lantschà ina concurrenza da currer da stgala si (fin la segunda plattafurma). A la concurrenza èn sa participads 227 curriders. Il victur Forrestier ha duvrà 3 minutas e 12 secundas ed ha retschet per sia prestaziun in velo da Peugeot. Per il 75avel anniversari da la Tur d’Eiffel èn ils dus alpinists Guido Magnone e René Desmaison raivids il matg 1964 uffizialmain da la part exteriura da la tur siadora. Il spectacul è vegnì emess sin Eurovision.

Ils 4 da zercladur 1948 è in elefant da 85 onns, il qual era mitschà dal circus Bouglione, raivì fin sin l’emprima plattafurma. Il 1983 èn Charles Coutard e Joël Descuns ids cun lur motos da motocross da las stgalas da la tur si e giu. In onn pli tard èsi reussì ad Amanda Tucker e Mike MacCarthy da siglir, senza lubientscha uffiziala, cun lur paracrudadas da la terza plattafurma. Il Novzelandais A.J. Hackett ha ristgà il 1987 per l’emprima giada in sigl da bungee da la segunda plattafurma.

A l’artist da suga auta Philippe Petit èsi reussì il 1989 da traversar sin ina suga ils 800 meters dal Palais de Chaillot fin la segund auzada da la tur d’Eiffel. Petit era sa stentà var 15 onns da survegnir la lubientscha per quest’acziun. Quella ha durà radund in’ura ed è vegnida persequitada da ca. 250 000 persunas.

Il 1995 ha il triatlet Yves Lossouarn rut il record per ascender la tur: fin il spitg ha el duvrà 8 minutas e 51 secundas. Er base-jumper èn siglids repetidamain da la tur.

Occurrenzas grondas e concerts

Sper las quatter exposiziuns mundialas ils onns 1889, 1900, 1931 e 1937 han ins adina puspè fatg diever da la Tur d’Eiffel sco lieu d’occurrenza u sco culissa per concerts u autras occurrenzas grondas.

Ils 25 da settember 1962 ha Édith Piaf dà sin l’emprima auzada davant 25 000 aspectaturs ses ultim concert. Ils chansonniers Charles Aznavour e Georges Brassens han medemamain dà il 1966 sin la Tur d’Eiffel in concert. Ils 14 da fanadur 1995 ha Jean Michel Jarre dà sut il patrunadi da l’UNESCO al pe da la Tur d’Eiffel in concert per dapli toleranza. Il concert è vegnì emess en tut il mund ed ha gì 1,2 milliuns aspectaturs.

Per il 12avel Di da la giuventetgna mundiala ils 21 d’avust 1997 ha papa Gion Paul II tegnì sin il Champ de Mars davant la Tur d’Eiffel in’allocuziun davant 300 000 pelegrins.

L’Orchestre de Paris ed il Boston Symphony Orchestra han dà il matg 2000 sut Seiji Ozawa in concert gratuit davant la Tur d’Eiffel, il qual ha attratg radund 800 000 persunas. Il medem onn ha Johnny Hallyday dà in concert davant 600 000 persunas.

Recepziun ed effect

Recepziun en l’architectura

La construcziun da la Tur d’Eiffel ha purtà a la citad in gudogn da prestige considerabel ed ha manà en tut il mund ad ina veritabla unda da construir turs. Bleras autras citads, a l’entschatta surtut en l’impurtanta pussanza coloniala dal Reginavel Unì, han empruvà d’imitar il project. Ina da las emprimas imitaziuns ha furmà il Blackpool Tower d’in’autezza da 158,1 meters ch’è vegnì construì ils onns 1891 fin 1894 en il lieu da bogn englais Blackpool. Malgrà ses emprests tar la Tur d’Eiffel vala questa tur architectonicamain sco reussida ed è vegnida recepida en l’Engalterra en la pli auta classa da protecziun da monuments. La tur sa sviluppa or d’ina chasa da pliras auzadas en il stil victorian e dat suttetg ad in’entira retscha d’attracziuns, tranter auter ad in circus renumà. Il Blackpool Tower è vegnì restaurà minuziusamain e vala anc adina sco attracziun turistica en il nordvest da l’Engalterra. Damain success ha gì il New Brighton Tower ch’ins ha cumenzà ad eriger il 1896 tenor in sumegliant concept; perquai che la construcziun cun giatter d’atschal era daventada maroda, l’han ins stuì demolir ils onns 1920. Er questa tur d’in’autezza da 172,8 meters disponiva d’ina chasa da basa cun ina vasta offerta per il temp liber; tranter auter sa chattava là la pli gronda sala da saut da la Gronda Britannia. Il mument da lur construcziun èn omaduas turs stadas ils pli auts edifizis da la Gronda Britannia.^[43]

Er la chapitala britannica Londra ha scrit ora l’onn 1890 in project ambizius per la construcziun d’ina tur. Las propostas da project prevesevan turs d’atschal d’in’autezza tranter 300 e 456 meters. In onn pli tard han ins cumenzà a construir il Watkin’s Tower ch’era projectà sin 358 meters e che dueva uschia daventar radund 50 meters pli aut che la Tur d’Eiffel. L’iniziant dal project, sir Edward Watkin, ha l’emprim empruvà da gudagnar Gustave Eiffel sez sco constructur; il Franzos ha però refusà quai per motivs patriotics. Cura ch’han mancà al project ils meds finanzials era be avant maun ina structura da basa da 47 meters; quella han ins la finala disfatg il 1907. Er auters projects da construir turs han gì be in modest success. La construcziun d’ina tur a Douglas, il lieu principal da l’Isle of Man, ha stuì vegnir interrutta il 1890 suenter ch’eran be fatgs ils fundaments. Er en Germania hai dà emprovas per part vaira aventurusas da surpassar la Tur d’Eiffel. Il 1913 han ins per exempel preschentà ils plans per construir ina tur dal Rain d’in’autezza da 500 meters; er qua sa tractavi d’ina construcziun cun travs da fier che s’orientava stilisticamain fitg ferm a la Tur d’Eiffel. Il project n’è la finala mai vegnì realisà.

Funcziun d’exempel areguard la furma

Il schaner 1890 han ins pudì admirar a Son Petersburg in’imitaziun passagera da glatsch da la Tur d’Eiffel. Il 1891 han ins erigì a chaschun da l’exposiziun industriala a Prag la tur panoramica Petřín ch’ha in’autezza da 60 meters e ch’imitescha furmas da la Tur d’Eiffel. Ma er en Frantscha sez han ins imità l’exempel parisian. La Tour métallique de Fourvière (85,9 meters) ch’è vegnida erigida tranter il 1892 ed il 1894 a Lyon imitescha la construcziun da la part superiura da la Tur d’Eiffel. La tur era publica e cumpigliava er in restaurant; dapi il 1953 vegn ella be pli duvrada sco tur da radio e televisiun. Cun la vasta derasaziun d’undas radiofonicas a partir dals onns 1920 èsi stà necessari da construir numerusas ulteriuras turs. Er sche questas turs han savens be ina pitschna sumeglientscha cun la famusa tur da Paris, sche basta savens il princip da quatter pes e d’ina tur che daventa pli satiglia vers il piz, per far allusiun en la populaziun a la Tur d’Eiffel. Uschia datti per exempel en Germania en il linguatg dal pievel in ‹Schlesischer Eiffelturm›, in ‹Bayerischer Eiffelturm› ed in ‹Wiesbadener Eiffelturm›.

Ils onns 1950 han ins erigì en il Giapun pliras turs panoramicas e da televisiun concepidas da l’architect Tachū Naitō (1886–1970) ch’èn esteticamain bain in pau pli tecnicas, ma che s’orienteschan tuttina al design da la Tur d’Eiffel: l’onn 1954 la tur da televisiun Nagoya, l’onn 1956 la tur da televisiun Tsutenkaku, il 1957 la tur da televisiun Sapporo ed il 1958 il Tokyo Tower. Surtut il Tokyo Tower, il qual è cun ses 333 meters schizunt intgins meters pli aut che la Tur d’Eiffel, fa allusiun a la structura da la tur da Paris. Architectonicamain vala il Tokyo Tower però sco main reussì.^[44]

Replicas da la Tur d’Eiffel

Vers la mesadad dals onns 1950 è s’etablida la moda da construir turs da televisiun verticalas da betun armà – per exempel en furma da la tur da televisiun da Stuttgart – uschia che la sumeglientscha da las turs cun la Tur d’Eiffel ha laschà suenter marcantamain. Pervi da sia ferma irradiaziun e muntada simbolica vegnan però realisadas vinavant replicas da la tur da Paris en tuttas grondezzas, per exempel en parcs da divertiment. Tar las pli famusas tutgan las Turs d’Eiffel da 108 meters en las citads chinaisas Tianducheng e Shenzhen (en il parc da divertiment Window of the World). La pli auta replica (165 meters) sa chatta a Las Vegas ed è vegnida construida il 1999. Sco l’original dispona er questa reconstrucziun da plattafurmas ch’ins po descender. Il 2016 è suandada a Macau in’ulteriura copia da la Tur d’Eiffel en las medemas dimensiuns sco quella a Las Vegas.

Muntada entaifer l’istorgia da l’architectura

La Tur d’Eiffel vegn attribuida al stil architectonic da l’istorissem dal temp da fundaziun, il qual ella sezza ha inizià, e sa differenziescha uschia da l’architectura classica dal 19avel tschientaner. La tur furma in term impurtant dal funcziunalissem, il qual è sa manifestà en l’Europa mo en singuls edifizis d’inschigneria, sco per exempel il Crystal Palace a Londra.^[45] Uschia restabilescha l’inschigneria moderna l’unitad tranter construcziun e furma ch’era ida a perder suenter la gotica; en quest senn ha la Tur d’Eiffel ina posiziun cumparegliabla ad in edifizi sacral istoric. L’idea da basa da la tur è quella d’avair in fundament fitg vast che gida a resister a la pressiun dal vent e da sa regiuvnar en l’autezza; en la natira è il model correspundent da chattar tar las plantas cun lur ragischs fitg vastas ed il bist che sa regiuvinescha en l’autezza. Tras quai ha la tur prestà lavur da pionier betg be areguard la furma, mabain er sut aspects tecnologics. I na fa perquai betg surstar che praticamain tut las turs avant l’èra dal betun armà èn concepidas tenor ses model. La muntada architectonica extraordinaria da la tur n’è betg be da vesair en la vasta influenza che quella dueva derasar, mabain er en il fatg ch’ella è vegnida concepida senza nagin model istoric.

Recepziun politica e socioculturala

Blers artists d’orientaziun tradiziunala, ils quals prendevan l’antica sco model, han considerà la Tur d’Eiffel sco maschaida tranter art e mintgadi e l’han perquai refusà a moda vehementa. Surtut sa drizzava il mund da la cultura franzosa da quel temp vehementamain cunter tutta pressiun statala da vulair reunir las forzas da lavur artisticas cun quellas industrialas. Il scriptur Charles Baudelaire, il qual na dueva però betg pli vesair la Tur d’Eiffel en sia furma cumplenida, ha pronunzià la resalva sco suonda: «L’industria che penetrescha en l’art daventa l’inimia mortala da quel.»^[46]

A medem temp manavan ils circuls intellectuals ina discussiun areguard la radicalisaziun dal term da l’art; quella è be anc vegnida incitada tras la Tur d’Eiffel. Il caracter idealisà da l’art sa referiva socialmain surtut a la classa superiura bainstanta; cun la nova ensaina da Paris è quel tuttenina daventà omnipreschent en la vita da tut las classas.^[47] Cun l’aversiun cunter il pievel che sa divertescha era colliada la tema che quai cumpiglia in potenzial subversiv dal pievel cumin cunter la classa regenta. La classa superiura da Paris è per gronda part sa tegnida davent da la tur e dals arranschaments da massa da l’exposiziun mundiala. Cun quest maletg sa cunfa er la legenda che Guy de Maupassant saja raivì aposta sin la tur, perquai che quai saja il sulet lieu nua ch’el la stoppia betg guardar. La pressa republicana aveva tut en tut ina tenuta pli averta envers il project che quella da tenuta conservativ-religiusa ch’aveva savens tendenzas monarchicas. En il pled d’avertura da la tur è vegnida accentuada la prestaziun collectiva tranter ils maister constructurs ed ils lavurants – gia quai han intginas forzas conservativas crititgà sco memia gronda avischinaziun a la classa dals lavurants. Eiffel sez ha percunter sa laschà preschentar sin in placat demonstrativamain cun instruments da mesiraziun ed en vestgadira da lavurant, suttastritgond uschia la colliaziun tranter lavur spiertala e corporala. Per las veglias elitas metteva quest’avischinaziun a las massas en privel la piramida sociala d’enfin qua.^[48]

Er ordaifer la Frantscha è la construcziun da la pli auta tur dal mund vegnida observada cun interess. Surtut en Germania, che steva suenter la Guerra tudestg-franzosa en ina relaziun tendida cun ses stadi vischin, han ins commentà l’exposiziun mundiala e la Tur d’Eiffel implicitamain cun ina coluraziun politica.^[49] La critica ambivalenta oscillescha tranter impressiun ed in tschert malesser. La ‹Deutsche Rundschau› caracterisescha la Tur d’Eiffel sco monster mecanic. E la parallela mitica da la tur da Babel n’implitgescha betg be la fascinaziun d’avair superà las forzas da la natira, mabain er resalvas per insumma avair provocà quellas. Il schurnalist Eugen von Jagow accentuescha bain il caracter eteric da l’architectura transparenta e la fascinaziun che resortia da quella; ma la finala condemnescha el precis la furma sco betg architectonica e lascha la finala far naufragi quella vi da sasezza. L’autezza incredibla che surpassia il Dom da Cologna quasi per il dubel, al imponeschia bain; ma ord vista artistica e sut l’aspect da la sublimitad surpassia il vegl edifizi sacral per lunschor la tur. Sia conclusiun è quella ch’i sa tractia tar la tur plitost d’in triumf da la scienza che da l’art. En in temp che saja tut en tut ostil a l’art, furmia la tur in simbol da la moderna. Gist questa confruntaziun da grondezza quantitativa e qualitativa correspunda a la strategia d’argumentar che prevaleva da quel temp e ch’intendeva da cunfinar l’art elitar da la cultura da massa. L’interpretaziun sco victoria da las massas envers l’individi daventa ina part da la confruntaziun cun la democrazia, la quala ha survegnì dapi la critica dad Alexis de Tocqueville envers l’America in caracter topic.

Recepziun en l’art

Malgrà la cuntraversa ha la Tur d’Eiffel gia bittà sias sumbrivas avant ch’ella vegnia insumma construida ed ha inspirà Jules Verne d’elavurar en ses roman da science fiction ‹Robur-le-conquérant› ch’è cumparì l’avust 1886 sias impressiuns d’ina tur al Champ de Mars: «Alura è el sgulà en l’autezza dals pli auts edifizis, sco ch’el avess vulì bittar giu la cula dal Panthéon u la crusch dal Dôme des Invalides. El ha pilotà tras ils dus minarets dal Trocadero vers la tur da fier dal Champ de Mars, da la quala l’immens reflectur inundava l’entira chapitala cun glisch electrica.»

Suenter l’avertura da la tur han ils poets tutgà tar ils emprims ch’han rendì onur a quella. Il scriptur Blaise Cendrars ha dechantà la «tur, tur dal mund, tur en moviment». Il liricher chilen Vicente Huidobro ha descrit quella sco «ghitarra dal tschiel» ed ha edì il 1918 ina collecziun da poesias sut il titel ‹Tour Eiffel›. Il reschissur e scriptur Jean Cocteau ha publitgà il libret ‹Les mariés de la tour Eiffel› ch’è vegnì preschentà il 1921 sco ballet en il Théâtre des Champs-Élysées a Paris. L’istorgia absurda, surrealistica d’in pèr da nozzas gioga sin ina Tur d’Eiffel che sa chatta amez il desert da la Namibia. Il liricher Guillaume Apollinaire ha elavurà en il cudesch ‹Calligrammes› las experientschas ch’el ha fatg durant l’Emprima Guerra mundiala cun ina poesia en furma da la Tur d’Eiffel. Quella cumenza cun in salid da bainvegni al mund e finescha cun las pli nauschas ingiuras envers ils Tudestgs.

Er en la musica vegn la Tur d’Eiffel adina puspè elavurada. Tranter auter l’han dechantà Michel Emer en ‹Paris, mais c’est la Tour Eiffel›, Charles Trenet en ‹Y’a d’la joie, la Tour Eiffel part en balade›, Léo Ferré en ‹Paris portait sa grande croix›, Jacques Dutronc en ‹La Tour Eiffel a froid aux pieds› e Pascal Obispo en ‹Je suis tombé pour elle›. Il cumponist eston Arvo Pärt ha creà il 2009 la cumposiziun sinfonica ‹Silhouette – Hommage à Gustave Eiffel› per orchester d’instruments a corda e battaria ch’ha gì sia primaudiziun il 2010 a Paris. En quella vegn l’architectura da la tur imitada en la structura da la cumposiziun ed a medem temp poetisada cun dar furma musicala als moviments da l’aria che curra tras las travs da fier.

Cun la Tur d’Eiffel è er l’art figurativ s’occupà a moda intensiva. Ella è vegnida malegiada en quasi tut ils stils dapi la fin dal 19avel tschientaner d’in grond dumber d’artists da muntada internaziunala. Gist pervi da ses caracter tecnic ha l’ensaina da Paris contribuì ad ina debatta en l’art, la quala dueva manar a furmas d’expressiun dal tuttafatg novas en connex cun la represchentaziun da l’architectura e dal spazi.^[50]

Gia il 1888 – pia anc avant che la tur è stada terminada – ha Georges Seurat fatg in maletg cun il titel ‹La Tour Eiffel› ch’è exponì oz en ils Fine Arts Museums of San Francisco. Tranter ils pli famus artists ch’han malegià la Tur d’Eiffel tutgan Henri Rousseau, Paul Signac, Pierre Bonnard, Maurice Utrillo, Marcel Gromaire ed Édouard Vuillard. Raoul Dufy ha malegià il 1890 ‹Seine Grenell›, in maletg che sa chatta en possess privat. Marc Chagall ha stgaffì il 1913 il maletg ‹Paris Through the Window›, sin il qual el mussa il maletg da la citad cun la Tur d’Eiffel dominanta e daspera in paracrudader. Il motiv da la tur ha Chagall anc reprendì ina giada il 1954 en ‹Champ-de-Mars›.

Robert Delaunay ha schizunt realisà in’entira seria da maletgs, sin ils quals el represchenta la tur or da bleras perspectivas a moda cubistica. Tar ils pli famus tutgan ‹The Red Tower› da l’onn 1911 che sa chatta en il Solomon R. Guggenheim Museum e ‹La ville de Paris› dal 1910/12, che penda en il Centre Georges Pompidou. Delaunay è sa profità da l’architectura e da l’effect da quella sin la glisch per intercurir il gieu da las colurs che resulta.^[51]

Er artists contemporans s’avischinan adina puspè cun las pli differentas tecnicas e stils a la famusa tur.

Recepziun en il film

Pervi da sia muntada e perquai ch’ella è enconuschenta en tut il mund, cumpara la Tur d’Eiffel adina puspè en films. En praticamain tut ils films che giogan a Paris vegn ella mussada sco segn distinctiv dal maletg da la citad. Ultra da quai ha la tur sezza adina puspè furmà en films il lieu d’acziun. Ils geners da film en la quala ella cumpara tanschan dal films documentars fin a crimis, cumedias d’amur romanticas, films d’action, da science fiction u films da catastrofa. Che la Tur d’Eiffel vegn integrada uschè ferm en il film sa declera per l’ina tras il ferm caracter simbolic da la tur, per l’autra tras il fatg che la tur ed il kino èn naschids en la medema epoca.

Tar ils emprims films insumma – da caracter documentar – tutgan ‹Panorama pendant l’ascension de la tour Eiffel› dals frars Lumière da l’onn 1897, sco er ‹Images de l’exposition 1900› da Georges Méliès. L’emprim film mit da science fiction en il qual ins ha integrà la tur, è stà ‹Paris qui dort› da René Clair (1925). Pervi da si’atmosfera irreala vegn quel attribuì a l’avantgarda. En il film sa dasda in um sin la Tur d’Eiffel. Suenter l’attatga d’in scienzià nar è Paris sa transfurmà en ina citad-fantom; ils paucs umans ch’èn restads schanegiads sa mettan ensemen ed emprovan da sa deliberar da lur situaziun desperada. Il 1928 emprova Clair en ‹La Tour› da tschiffar cun meds cinematografics l’architectura e la construcziun rigurusa da la tur.

En la cumedia d’amur ‹Ninotschka› da l’onn 1939 suonda il cont Leon, giugà da Melvyn Douglas, ina dunna ch’al è anc nunenconuschenta (Ninotschka, giugada da Greta Garbo) sin sia spassegiada tar la Tur d’Eiffel ch’ella vul visitar. Là sa scuntran els dus e Leon explitgescha a Ninotschka en tut ils detagls las atgnadads ed ils avantatgs da la construcziun da fier. En il thriller ‹The Man On The Eiffel Tower› da l’onn 1949 furma la tur il lieu d’acziun central e cumpara tant en il titel sco er sin il placat dal film. Il reschissur Burgess Meredith gioga sez en il film. Vers la fin da quel raivan ils protagonists a moda spectaculara dals sparuns da fier da la tur siadora.

Savens vegn la Tur d’Eiffel er inserida be curtamain en il film per render attent a la citad da Paris, quai è per exempel il cas en ils films ‹Casablanca› u ‹The Bridge on the River Kwai› (‹Die Brücke am Kwai›). En il crimi da Truffaut ‹Vivement dimanche! › (‹Auf Liebe und Tod›) terrescha Fanny Ardant sco Barbara Becker cun in’imitaziun da fier da la tur in plevon. La scena vegn er tematisada en il placat dal film. Ed en il film ‹A View to a Kill› dal 1985 ha lieu sin la tur ina persecuziun spectaculara che finescha cun in sigl cun paracrudada da sisum l’edifizi.

En films apocaliptics vegn la Tur d’Eiffel savens destruida u mussada sco ruina per augmentar l’effect emoziunal. Quai è per exempel il cas en il film ‹The War of the World› (‹Kampf der Welten›) dal 1953 (tenor il roman da H.G. Wells), en il film american ‹Independence Day› dal 1996, en la persiflascha da films da science fiction ‹Mars Attacks!› dal 1996 ed en il film da catastrofa ‹Armageddon› dal 1998.

Muntada ed appreziaziun sco simbol naziunal

Autas turs n’han betg be ragischs en l’istorgia culturala (surtut en furma da la Tur da Babel), mabain valan er sco simbol per superar la gravitaziun e sco ensaina da dominar il spazi e tras quai er ils umans en il conturn. En quest context è da situar la resistenza oriunda cunter la Tur d’Eiffel che considerava quella sco in exempel spezialmain penetrant da las turs tecnicas (sco furns da metals, turs d’extracziun, gasometers, silos e chamins industrials) ch’han cumenzà a dominar la cuntrada en il 19avel tschientaner. Da l’autra vart ha Eiffel evidentamain accumplì cun sia tur in vegl siemi da l’umanitad, e quai suenter che Montgolfière aveva gia realisà avant 100 onns – dal reminent medemamain sin il Champ de Mars – il siemi da sgular.^[52]

Ultra da la prestaziun architectonica ha la Tur d’Eiffel gidà a moda decisiva a furmar e sviluppar la schientscha naziunala da la Frantscha. L’edifizi è vegnì preschentà sco regurdientscha istorica a la Revoluziun franzosa e suttastritga a medem temp il preschent e futur da la pussanza economica franzosa che sa chattava a la fin dal 19avel tschientaner en plain svilup. L’egliada superbia sin l’agen passà e l’emancipaziun da la monarchia avevan segnà il spiert da las exposiziuns mundialas dal 1867 e 1878 a Paris. A quest confess als ideals democratics ed uschia ad ina tenuta antimonarchica s’opponiva la resistenza cunter il project d’exposiziun che sa fascheva surtut valair en stadis da tempra monarchica. En il context istoric aveva la Tur d’Eiffel la funcziun d’in monument da la revoluziun. Eugène-Melchior de Vogue l’ha schizunt resguardà sco nova baselgia da l’accumpliment en quest mund (stgaffind uschia in cuntrast tar l’accumpliment en l’auter mund che vegn simbolisà dals edifizis sacrals). Uschia represchenta la tur il triumf da la Revoluziun franzosa, la Terza Republica franzosa e l’epoca dal svilup industrial. La tur ha sviluppà ina gronda forza d’attracziun sin la vasta publicitad; surtut la glieud simpla da las provinzas da la Frantscha vulevan per tut pretsch ir a guardar l’ovra miraculusa. La Tur d’Eiffel ha però er furmà in lieu da scuntrada da las differentas classas socialas ch’avevan manà fin qua ina vita publica cleramain separada. En quest senn ha il monument contribuì – confurm a sia concepziun republicana – a surmuntar la lingia da separaziun tranter las classas.

Uschia è la Tur d’Eiffel sa posiziunada sco ina furma moderna da l’architectura da festa e sco medium ch’ha obligà il pievel franzosa a moda subtila a valurs republicanas. Sco strusch in auter edifizi en il mund represchenta la tur la grondezza e pussanza dal pajais ed ha uschia survegnì per la Frantscha ina muntada quasi allegorica (perquai er il surnum ‹la dame de fer›). En in’enquista dal 1987 han 25 % dals Franzos inditgà la Tur d’Eiffel sco edifizi istoric che represchentia il meglier lur pajais, e quai cleramain avant il Chastè da Versailles cun 17 %, l’Arc de Triomphe e la Place de la Bastille cun mintgamai 13 %.

Per il filosof franzos Roland Barthes è il fatg che la Tur d’Eiffel è omnipreschenta en tut il mund d’attribuir a sia ambiguitad sco segn ed a si’immensa forza da svegliar l’imaginaziun figurativa: «Grazia a sia furma simpla che serva sco matriza è la tur ina sort chiffre infinita e po daventar, tut tenor ils appels da noss’imaginaziun, in simbol per modernitad, per communicaziun, per scienza (...), racheta, moni, tur da sondar, fallus, parachametg u insect.»^[53]

La Tur d’Eiffel sin bancnotas e meds da pajament

Sin la bancnota da 200 franc era da vesair avant l’introducziun da l’euro tant sin la vart davant sco er sin la vart davos la siluetta da la Tur d’Eiffel. Entant che la vart davant mussava il purtret da Gustave Eiffel era da vesair sin la vart davos ultra da la siluetta in sguard tras ils quatter pilasters che furman la basa da la tur.

Sin marcas postalas cumpara la tur il 1936, sin ina marca che mussa in aviun da posta davant la siluetta da la citad, ed il 1939 sco motiv principal. Ulteriuras marcas postalas che mussan la tur sco motiv principal èn suandadas il 1989, per il giubileum da 100 onns, ed alura puspè il 2009 e 2010. Tut en tut èn cumparidas en Frantscha fin il 2011 radund 11 marcas postalas sin las qualas la Tur d’Eiffel cumpara sco motiv.

Reclama e commerzialisaziun

Anc avant che la tur è stada finida, han ins cumenzà a la commerzialisar per intents da reclama. Gustave Eiffel sez ha mess ad ir regularmain mesiras correspundentas – betg il davos per far frunt a las vuschs da protest. Gia la primavaira 1886 han ins producì e derasà artitgels, broschuras ed illustraziuns davart la tur. Il dramaturg e schurnalist Henry Buguet (1845–1920) ha gia exclamà il settember 1888 en la gasetta ‹Le Soir›: «N’essas betg er da l’avis che – almain fin che questa tur fenomenala è terminada per cuntentientscha generala u schizunt universala – ils turomans ans duessan laschar in pau en ruaus cun questa gutta gigantica, la quala els ans pitgan di per di ed ura per ura en las ureglias?»^[54]

Cun l’avertura da la tur han ins alura cumenzà a producir souvenirs da la tur en massa. Gia da quel temp n’enconuscheva la varietad da las furmas nagins cunfins. En questa tradiziun cuntinuescha er la societad gestiunara dad oz. Sper artgas da zambregiar, penderliezs, chandailas, culas da naiv, vaschella u pes da lampas vegnan offerts nundumbraivels models da la tur en tuttas grondezzas e da tuttas materialias. En la Tur d’Eiffel datti en tut otg butias da souvenirs uffizialas sin las emprimas duas auzadas ed en il plaunterren al pe da la tur; quellas mainan in sortiment da 700 products differents. Tenor indicaziuns dal gestiunari cumpran mintg’onn in milliun visitaders en las butias.

Suenter che la marca d’auto Citroën aveva gia rendì attent ils onns 1920 e 1930 sin sai cun ina gronda reclama da glisch, han numerusas impurtantas marcas franzosas tratg a niz la tur per lur intents da reclama: Air France, La Samaritaine, Yves Saint Laurent, Jean Paul Gaultier, Nina Ricci, Alain Afflelou, Campari e.a. Da l’entschatta ennà ha la tur er servì en connex cun la reclama sco surfatscha da projecziun per l’idea universala dal progress material e social.

Il relasch da Gustave Eiffel

Che tut ils pass da la projectaziun e construcziun da la tur vegnian documentads minuziusamain e dads vinavant a la posteriuritad ha Gustave Eiffel gist procurà sez: Il zercladur 1900 è cumparida sia publicaziun bibliofila en format grond e stampada sin palpiri d’auta qualitad (vélin) che porta il titel ‹La tour de trois cents mètres›. Quella è sutdividida en otg parts e preschenta il monument en radund 4300 plans, skizzas, tavlas sin paginas dublas e fotografias contemporanas. Tut ils elements da construcziun èn munids cun indicaziuns da grondezza precisas ed en il text vegn tractà detagliadamain ils origins, il princip da construcziun, ils custs, la realisaziun da las lavurs vi dal fundament e vi da la construcziun da metal sco er las lavurs d’adattaziun ch’èn vegnidas fatgas per l’exposiziun mundiala dal 1900. Questa publicaziun fitg detagliada resplenda in spiert enciclopedic en la tradiziun da l’illuminissem. Sper ils aspects tecnics/d’inschigneria vegnan er onurads ils collavuraturs. Tut ils 326 inschigners, capolavurers e lavurers ch’èn stads participads a la planisaziun e construcziun da la tur vegnan enumerads a l’entschatta da la publicaziun. A medem temp n’ha il cudesch monumental betg be servì a documentar las lavurs, mabain er sco regal e sco med da reclama, cun agid dal qual Eiffel vuleva preservar sias prestaziuns per la posteriuritad.

Per il constructur sez simbolisava la tur il «tschientaner da l’industria e da la scienza», il qual ha tenor ses avis surtut cumenzà en la Frantscha dal temp suenter la revoluziun. Per quest motiv ha el laschà nudar vi da la tur ils nums da 72 scienziads (cf. survart). A medem temp ha el tratg a niz tut ils meds tecnics che stevan a disposiziun da quel temp, sco per exempel l’illuminaziun electrica e la tecnica d’ascensur, per reunir en il monument il progress scientific ed industrial en tut sias fassettas.

Annotaziuns

↑ Heinle, Leonhardt: Türme aller Zeiten – aller Kulturen, p. 214.
↑ Trautz: Maurice Koechlin. Der eigentliche Erfinder des Eiffelturms, p. 4.
↑ Numer da patent 164364 tar l’Institut national de la propriété industrielle.
↑ Charles von Büren: Der 300-Meter-Turm, Baufachverlag Dietikon 1988, ISBN 978-3-85565-227-3, p. 45.
↑ Lemoine: Die phantastische Geschichte vom Eiffelturm, p. 4.
↑ Henri Loyrette: Der Eiffelturm. En: Pierre Nora (ed.): Erinnerungsorte Frankreichs, Beck 2005, ISBN 978-3-406-52207-9, p. 116.
↑ Lemoine: The Eiffel Tower. Gustave Eiffel: La Tour de 300 mètres, p. 9.
↑ Ursula Muscheler: Die Nutzlosigkeit des Eiffelturms: Eine etwas andere Architekturgeschichte, Beck 2008, ISBN 978-3-406-57523-5, p. 201.
↑ Lemoine: Die phantastische Geschichte vom Eiffelturm, p. 8.
↑ Heinle, Leonhardt: Türme aller Zeiten – aller Kulturen, p. 214.
↑ Lemoine: Die phantastische Geschichte vom Eiffelturm, p. 9.
↑ Lemoine: Die phantastische Geschichte vom Eiffelturm, p. 9.
↑ Ursula Muscheler: Die Nutzlosigkeit des Eiffelturms: Eine etwas andere Architekturgeschichte, Beck 2008, ISBN 978-3-406-57523-5, p. 204.
↑ Lemoine: Die phantastische Geschichte vom Eiffelturm, p. 12.
↑ Hubertus Kohle: Der Eiffelturm als Revolutionsdenkmal, p. 125.
↑ Andrew Garn (ed.), Paola Antonelli, Udo Kultermann, Stephen Van Dyk: Weltausstellungen 1933–2005: Architektur Design Graphik, Deutsche Verlags-Anstalt 2008, ISBN 978-3-421-03696-4, p. 17.
↑ Hawkes: Wunderwerke, p. 76.
↑ Ursula Muscheler: Die Nutzlosigkeit des Eiffelturms: Eine etwas andere Architekturgeschichte, Beck 2008, ISBN 978-3-406-57523-5, p. 206.
↑ Ursula Muscheler: Die Nutzlosigkeit des Eiffelturms: Eine etwas andere Architekturgeschichte, Beck 2008, ISBN 978-3-406-57523-5, p. 206.
↑ Lemoine: Die phantastische Geschichte vom Eiffelturm, p. 24.
↑ Lemoine: Die phantastische Geschichte vom Eiffelturm, p. 18.
↑ Lemoine: Die phantastische Geschichte vom Eiffelturm, p. 16.
↑ Diercks: Ein «Triumph der Nackten Tatsachen»: Der Eiffelturm auf der Weltausstellung 1900, p. 51.
↑ Lemoine: The Eiffel Tower, p. 10.
↑ Henri Loyrette: Der Eiffelturm. En: Pierre Nora (ed.): Erinnerungsorte Frankreichs, Beck 2005, ISBN 978-3-406-52207-9, p. 129.
↑ M.G. Veltmann, Martinus Veltmann: Facts and Mysteries in Elementary Particle Physics, World Scientific Publishing 2003, ISBN 978-981-238-149-1, p. 164ss.
↑ Internationale Rundfunk- und Fernseh-Chronik, consultà ils 12 da mars 2012.
↑ Henri Loyrette: Der Eiffelturm. En: Pierre Nora (ed.): Erinnerungsorte Frankreichs, Beck 2005, ISBN 978-3-406-52207-9, p. 113.
↑ Kohle: Der Eiffelturm als Revolutionsdenkmal, p. 125.
↑ Lemoine:The Eiffel Tower, p. 9.
↑ All you need to know about the Eiffel Tower (PDF; 432 kB), p. 6, consultà ils 8 da mars 2012.
↑ Gustave Eiffel: La Tour de 300 mètres, 1900, p. 67–68.
↑ Lemoine: Die phantastische Geschichte vom Eiffelturm, p. 27.
↑ Chanson: Hydraulic Engineering Legends Listed on the Eiffel Tower, p. 4.
↑ Lemoine: The Eiffel Tower. Gustave Eiffel: La Tour de 300 mètres.
↑ Painting of the Eiffel Tower. En: All you need to know about the Eiffel Tower (PDF; 432 kB), p. 19, consultà ils 2 da mars 2012.
↑ All you need to know about the Eiffel Tower (PDF; 432 kB), p. 6, consultà ils 8 da mars 2012.
↑ Das Unternehmen Eiffelturm, consultà ils 14 da mars 2012.
↑ eiffel-tower.com: The Eiffel Tower at a glance. Profile Visitors, consultà ils 23 da favrer 2012.
↑ Lemoine: Die phantastische Geschichte vom Eiffelturm, p. 18.
↑ Harriss: The Tallest Tower: Eiffel And The Belle Epoque, p. 164.
↑ Hawkes: Wunderwerke, p. 78.
↑ R.T. McDonald: Blackpool Tower, en: The Structural Engineer, tom 72, nr. 21/1, november 1994, p. 363.
↑ Heinle, Leonhardt: Türme aller Zeiten – aller Kulturen, p. 219.
↑ Werner Müller, Gunther Vogel: dtv-Atlas. Baukunst, tom 2, ISBN 978-3-423-03021-2, p. 497.
↑ Charles Baudelaire: Salon de 1859. En: Oeuvres complètes, 17 toms, Paris 1922–1953, tom 2, 1923, p. 270.
↑ Miriam Levin: Republican Art and Ideology in Late Nineteenth Century France; Ann Arhor 1986, p. 133.
↑ Hubertus Kohle: Der Eiffelturm als Revolutionsdenkmal, p. 128.
↑ Kohle: Die Apotheose des Eisens und der Eisenkonstruktion. Der Eiffelturm in Deutschland, p. 263–264.
↑ Lemoine: Die phantastische Geschichte vom Eiffelturm, p. 14.
↑ Dieter Daniels: Kunst als Sendung. Von der Telegrafie zum Internet, C.H. Beck Verlag, 2002, ISBN 978-3-406-49509-0, p. 116.
↑ Kohle: Der Eiffelturm als Revolutionsdenkmal, p. 119.
↑ Barthes: Der Eiffelturm, p. 27.
↑ Henri Loyrette: Der Eiffelturm. En: Pierre Nora (ed.): Erinnerungsorte Frankreichs, Beck 2005, ISBN 978-3-406-52207-9, p. 127.

Litteratura

Publicaziuns da Gustave Eiffel

Projet d’une tour colossale en fer de 300 mètres de hauteur. Paris, 1884.
Tour en fer de 300 mètres de hauteur destinée à l’Exposition de 1889. Paris, 1885.
La tour de 300 mètres. Paris: Lemercier, 1900. Tom 1: text, tom 2: plans.
Origines de la Tour.
La tour Eiffel en 1900. Paris, Masson, 1902.
Recherches expérimentales sur la résistance de l’air exécutées à la tour Eiffel. L. Maretheux, Paris 1907.
L’Architecture métallique. Maisonneuve et Larose, Paris 1996, ISBN 2-7068-1189-7.

Cudeschs d’auters auturs

Roland Barthes: Der Eiffelturm. or dal franzos da Helmut Scheffel, Suhrkamp Taschenbuch 4632, Berlin 2015, ISBN 978-3-518-46632-2.
Jill Jonnes: Eiffel’s Tower: The Thrilling Story Behind Paris’s Beloved Monument and theExtraordinary World’s Fair That Introduced It. Penguin, New York/Londra 2010, ISBN 978-0-14-311729-2.
Bertrand Lemoine: The Eiffel Tower. Gustave Eiffel: La Tour de 300 mètres. Taschen, Cologna 2008, ISBN 978-3-8365-0903-9.
Joseph Harriss: The Tallest Tower: Eiffel And The Belle Epoque. Unlimited Publishing, Bloomington, IN 2008, ISBN 978-1-58832-102-2.
Meg Greene: Building World Landmarks – Eiffel Tower. Blackbirch Press, San Diego, CA 2003, ISBN 978-1-56711-315-0.
Bertrand Lemoine: Die phantastische Geschichte vom Eiffelturm. Éditions Ouest-France, Rennes 1998, ISBN 978-2-7373-2238-9.
Nigel Hawkes: Wunderwerke. Südwest Verlag, Augsburg 1998, ISBN 3-86047-250-X, p. 76–79.
Erwin Heinle, Fritz Leonhardt: Türme aller Zeiten – aller Kulturen. DVA, Stuttgart 1997, ISBN 3-421-02931-8, S. 214–218.
Jean-Kyeong Hong: Die Folgen der industriellen Revolution für die Baukunst: der Entwicklungsprozess der neuen Bautypen zwischen ‹Coalbrookdalebrücke› 1779 und Eiffelturm 1889. Cologna 1994.
Bertrand Lemoine: La Tour de Monsieur Eiffel. Gallimard, Paris 1989, ISBN 978-2-07-053083-0.
Jeannot Simmen (ed.): Cent mille fois. Wettbewerb: 100 Jahre Eiffelturm. König, Cologna 1987, ISBN 3-88375-062-X.
Roland Barthes, André Martin: Der Eiffelturm. Rogner & Bernhard, Minca 1970, ISBN 3-920802-34-9.
Jules Simon: Guide officiel de la Tour Eiffel. Chaix, Paris 1893 (online.

Litteratura spezialisada

Hubert Chanson: Hydraulic Engineering Legends Listed on the Eiffel Tower. En: Great Rivers History, American Society of Civil Engineers, J.R. ROGERS ed., ISBN 978-0-7844-1032-5, p. 1–7.
Hubertus Kohle: Der Eiffelturm als Revolutionsdenkmal. En: Gudrun Gersmann, Hubertus Kohle (ed.): Frankreich 1871–1914: Die Dritte Republik und die Französische Revolution. Franz Steiner Verlag, Stuttgart 2002, ISBN 978-3-515-08057-6, p. 119–132.
Hubertus Kohle: Die Apotheose des Eisens und der Eisenkonstruktion. Der Eiffelturm in Deutschland. En: Jenseits der Grenzen. Französische und deutsche Kunst vom Ancien Régime bis zur Gegenwart. DuMont Verlag, Cologna 2000, ISBN 978-3-8321-5341-0, p. 262–268.
P. Sandori: The Eiffel Tower is 100 years old. En: Canadian architect, 5/1989, p. 47–52.
Patrick Weidmann, Iosif Pinelis: Model equations for the Eiffel Tower profile: Historical perspective and new results. En: Comptes Rendus Mecanique, 332, fanadur 2004 (ed. 7), p. 571–584.
Karl Friedrich Walbrach: 110 Jahre Eiffelturm. En: Bautechnik 76 (1999), carnet 8, p. 696–699.

Colliaziuns

Commons: Tur d’Eiffel – Collecziun da maletgs, videos e datotecas d'audio

[1] Heinle, Leonhardt: Türme aller Zeiten – aller Kulturen, p. 214.

[2] Trautz: Maurice Koechlin. Der eigentliche Erfinder des Eiffelturms, p. 4.

[3] Numer da patent 164364 tar l’Institut national de la propriété industrielle.

[4] Charles von Büren: Der 300-Meter-Turm, Baufachverlag Dietikon 1988, ISBN 978-3-85565-227-3, p. 45.

[5] Lemoine: Die phantastische Geschichte vom Eiffelturm, p. 4.

[6] Henri Loyrette: Der Eiffelturm. En: Pierre Nora (ed.): Erinnerungsorte Frankreichs, Beck 2005, ISBN 978-3-406-52207-9, p. 116.

[7] Lemoine: The Eiffel Tower. Gustave Eiffel: La Tour de 300 mètres, p. 9.

[8] Ursula Muscheler: Die Nutzlosigkeit des Eiffelturms: Eine etwas andere Architekturgeschichte, Beck 2008, ISBN 978-3-406-57523-5, p. 201.

[9] Lemoine: Die phantastische Geschichte vom Eiffelturm, p. 8.

[10] Heinle, Leonhardt: Türme aller Zeiten – aller Kulturen, p. 214.

[11] Lemoine: Die phantastische Geschichte vom Eiffelturm, p. 9.

[12] Lemoine: Die phantastische Geschichte vom Eiffelturm, p. 9.

[13] Ursula Muscheler: Die Nutzlosigkeit des Eiffelturms: Eine etwas andere Architekturgeschichte, Beck 2008, ISBN 978-3-406-57523-5, p. 204.

[14] Lemoine: Die phantastische Geschichte vom Eiffelturm, p. 12.

[15] Hubertus Kohle: Der Eiffelturm als Revolutionsdenkmal, p. 125.

[16] Andrew Garn (ed.), Paola Antonelli, Udo Kultermann, Stephen Van Dyk: Weltausstellungen 1933–2005: Architektur Design Graphik, Deutsche Verlags-Anstalt 2008, ISBN 978-3-421-03696-4, p. 17.

[17] Hawkes: Wunderwerke, p. 76.

[18] Ursula Muscheler: Die Nutzlosigkeit des Eiffelturms: Eine etwas andere Architekturgeschichte, Beck 2008, ISBN 978-3-406-57523-5, p. 206.

[19] Ursula Muscheler: Die Nutzlosigkeit des Eiffelturms: Eine etwas andere Architekturgeschichte, Beck 2008, ISBN 978-3-406-57523-5, p. 206.

[Lemoine_24-20] Lemoine: Die phantastische Geschichte vom Eiffelturm, p. 24.

[21] Lemoine: Die phantastische Geschichte vom Eiffelturm, p. 18.

[22] Lemoine: Die phantastische Geschichte vom Eiffelturm, p. 16.

[23] Diercks: Ein «Triumph der Nackten Tatsachen»: Der Eiffelturm auf der Weltausstellung 1900, p. 51.

[24] Lemoine: The Eiffel Tower, p. 10.

[25] Henri Loyrette: Der Eiffelturm. En: Pierre Nora (ed.): Erinnerungsorte Frankreichs, Beck 2005, ISBN 978-3-406-52207-9, p. 129.

[26] M.G. Veltmann, Martinus Veltmann: Facts and Mysteries in Elementary Particle Physics, World Scientific Publishing 2003, ISBN 978-981-238-149-1, p. 164ss.

[27] Internationale Rundfunk- und Fernseh-Chronik, consultà ils 12 da mars 2012.

[28] Henri Loyrette: Der Eiffelturm. En: Pierre Nora (ed.): Erinnerungsorte Frankreichs, Beck 2005, ISBN 978-3-406-52207-9, p. 113.

[29] Kohle: Der Eiffelturm als Revolutionsdenkmal, p. 125.

[Lemoine_9-30] Lemoine:The Eiffel Tower, p. 9.

[31] All you need to know about the Eiffel Tower (PDF; 432 kB), p. 6, consultà ils 8 da mars 2012.

[32] Gustave Eiffel: La Tour de 300 mètres, 1900, p. 67–68.

[33] Lemoine: Die phantastische Geschichte vom Eiffelturm, p. 27.

[34] Chanson: Hydraulic Engineering Legends Listed on the Eiffel Tower, p. 4.

[35] Lemoine: The Eiffel Tower. Gustave Eiffel: La Tour de 300 mètres.

[36] Painting of the Eiffel Tower. En: All you need to know about the Eiffel Tower (PDF; 432 kB), p. 19, consultà ils 2 da mars 2012.

[37] All you need to know about the Eiffel Tower (PDF; 432 kB), p. 6, consultà ils 8 da mars 2012.

[38] Das Unternehmen Eiffelturm, consultà ils 14 da mars 2012.

[39] -tower.com: The Eiffel Tower at a glance. Profile Visitors, consultà ils 23 da favrer 2012.

[Die_phantastische_Geschichte_vom_Eiffelturm,_Seite_18-40] Lemoine: Die phantastische Geschichte vom Eiffelturm, p. 18.

[41] Harriss: The Tallest Tower: Eiffel And The Belle Epoque, p. 164.

[42] Hawkes: Wunderwerke, p. 78.

[43] R.T. McDonald: Blackpool Tower, en: The Structural Engineer, tom 72, nr. 21/1, november 1994, p. 363.

[44] Heinle, Leonhardt: Türme aller Zeiten – aller Kulturen, p. 219.

[45] Werner Müller, Gunther Vogel: dtv-Atlas. Baukunst, tom 2, ISBN 978-3-423-03021-2, p. 497.

[46] Charles Baudelaire: Salon de 1859. En: Oeuvres complètes, 17 toms, Paris 1922–1953, tom 2, 1923, p. 270.

[47] Miriam Levin: Republican Art and Ideology in Late Nineteenth Century France; Ann Arhor 1986, p. 133.

[48] Hubertus Kohle: Der Eiffelturm als Revolutionsdenkmal, p. 128.

[49] Kohle: Die Apotheose des Eisens und der Eisenkonstruktion. Der Eiffelturm in Deutschland, p. 263–264.

[50] Lemoine: Die phantastische Geschichte vom Eiffelturm, p. 14.

[51] Dieter Daniels: Kunst als Sendung. Von der Telegrafie zum Internet, C.H. Beck Verlag, 2002, ISBN 978-3-406-49509-0, p. 116.

[52] Kohle: Der Eiffelturm als Revolutionsdenkmal, p. 119.

[53] Barthes: Der Eiffelturm, p. 27.

[54] Henri Loyrette: Der Eiffelturm. En: Pierre Nora (ed.): Erinnerungsorte Frankreichs, Beck 2005, ISBN 978-3-406-52207-9, p. 127.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]

[24]

[25]

[26]

[27]

[28]

[29]

[30]

[31]

[32]

[33]

[34]

[35]

[36]

[37]

[38]

[39]

[40]

[41]

[42]

[43]

[44]

[45]

[46]

[47]

[48]

[49]

[50]

[51]

[52]

[53]

[54]