Charles Dickens

Dickens blei fødd i Portsmouth, men voks opp i London under vanskelege forhold. Mr. Micawber i David Copperfield er eit satirisk portrett av faren, som blei send i fengsel på grunn av gjeld då Charles var berre 12 år gammal. Guten blei sett i arbeid i ein svertefabrikk, ei audmjukande oppleving som sette sterkt preg på han. Skulegangen blei uregelmessig, så han las mykje på eiga hand og studerte folkelivet i Londons gater. I 1827 blei han tilsett som lærling på eit sakførarkontor, samstundes som han lærte seg stenografi for å tene pengar som rettsreferent og parlamentsstenograf. Men Dickens ville skrive fiksjon, og publiserte i tillegg til journalistikken si første forteljing i eit blad i 1833.

I 1836 gifta Dickens seg med Catherine Hogarth og stifta familie. Kona fødde han etterkvart ti born, og dei levde saman til 1858. Då var tydelegvis ekteskapet i krise, kona flytta ut og dei blei separert. Årsaka til krisa blei aldri gjort offentleg, det var for stor skandale. Men i ettertida har ein skjønt at Dickens som 45-åring forelska seg i den 18 år gamle skodespelarinna Ellen Ternan, som han hadde stått på scenen med. Ei av døtrene til Dickens (Kate) fortalde mykje seinare at dei to levde saman resten av livet hans (tretten år) og også fekk eit barn som døde. Dickens skal ha vore ein høgt elska småbarnsfar då dei mange borna vaks opp, men fleire av dei hadde nok problem med å akseptere at mor deira blei dårleg handsama i samband med separasjonen.

Forfattarkarrieren til Dickens begynte altså i 1833. Då han trykte skissene sine frå London (seinare gitt ut som Sketches by Boz), blei det klart at han var litt meir enn ein vanleg journalist. Med The Posthumous Papers of the Pickwick Club (1836–1837) var suksessen sikra, og han var snar til å utnytte han. Det var også her han skapte sin første fulltreffar mellom lesarane med den komiske Sam Weller, Hr Pickwicks cockney-talande tenar som alltid snakkar med forvrengte ordtak. Å skape slike komiske bi-figurar, ein slags glade klovnar, blei eit varemerke for Dickens i mange av bøkene hans. Han var fascinert av klovnefiguren etter å ha sett Joseph Grimaldi på teateret i unge år.

Det kan trygt seiast at det var Dickens som populariserte den engelske romanen. Han revolusjonerte faktisk den engelske bokmarknaden då han byrja å selje romanane sine i små, billige hefte som kom ut ein gong i månaden. Ein roman blei vanlegvis delt opp i 18 hefte, kvart på 32 sider inklusive illustrasjonar. På denne måten blei Dickens' romanar allemannseige, ettersom få romanlesarar var så fattige at dei ikkje hadde råd til éin shilling i månaden.

Føljetong-formatet betydde også at romanane ofte inneheldt 'cliff-hangers' mellom hefta, og hadde dermed innverknad på strukturen i forteljinga. Fordelen med publiseringsforma var nærheit til lesarane, og det hende at Dickens lytta til responsen og justerte til dømes personskildringa i neste del. Den store ulempen med føljetongen viste seg i den aller siste, The Mystery of Edwin Drood, som ikkje blei fullført fordi forfattaren døde midt i skrivinga. Lesarane har sidan diskutert korleis mysteriet eigentleg skulle løysast.

Boka om Pickwick-klubben inneheld dei fleste ingrediensane som Dickens vidareutvikla i dei seinare romanane sine. Der var angrep på feilande samfunnsinstitusjonar, ein utstrakt bruk av London-scener, og eit rikt persongalleri. Ho er eit humoristisk meisterverk, men handlinga skal bli langt meir alvorleg i den neste romanen, som han skreiv dels samtidig med den første, og igjen som føljetong.

Oliver Twist er ei dramatisk, til og med melodramatisk, historie om fattigguten som fell i hendene på ein forbrytarbande i Londons underverd, med den berykta Fagin som leiar. Her er fattigdom, kriminalitet, til og med mord på uskuldige og kvinnemishandling, når den valdelege Bill til slutt drep kjærasten Nancy. Det er i denne boka Dickens først trer fram som ein medviten forsvarar for dei ulukkelege i samfunnet.

I dei seinare romanane sine sette han søkjelyset på mange sosiale skeivskapar og bidrog til å påskunde reformprosessen som så vidt hadde kome i gang. Av den store produksjonen hans dei følgjande åra må ein nemne Nicholas Nickleby, Martin Chuzzlewit, Dombey and Son, David Copperfield, Bleak House, Hard Times og Great Expectations (Store forventningar, 1860–1861).

Dickens hadde ei eksepsjonell arbeidskraft og tok på seg mange oppdrag gjennom heile livet. Blant anna var han redaktør av tidsskrifta Household Words og All the Year Round, som trykte mange forteljingar og romanar av andre forfattarar som Elizabeth Gaskell og Wilkie Collins.

Han var ein veldig populær føredragshaldar og opplesar av eigne verk, og likte godt å opptre på scenen. Han hadde snust på skodespelar-yrket som ung, før han landa på forfattargjerninga. Noko av det siste han gjorde åra før han døydde var opplesingsturnear rundt i landet.

Han reiste også to gonger på føredragsturnear til USA, den første saman med kona Catherine i 1842, den andre i 1867, begge gongane til Boston og andre stader i regionen.

I tillegg til dei store romanane skreiv Dickens ei rekkje forteljingar i kortare format, noveller og kortromanar, og dessutan anna prosa som reiseskisser og essay.

Av kortromanane er ikkje minst juleforteljingane verd å nemne. A Christmas Carol (Ei juleforteljing, 1843) blei ein sensasjon alt den første jula den var i sal, og er blitt høgt elska av lesarane seinare. Men han skreiv fleire liknande juleforteljingar for åra som følgde, og skapte med det ein ny sjanger som framleis blomstrar kvar desember månad.

I Dickens si nesten uskuldige glede over julefeiringa kan sjå at han var sterkt selskapeleg innretta mann. Det er samver, leik, mat, song, og ikkje minst godheit mot andre som er sjølve jule-bodskapen for forfattaren.

Få forfattarar har vore meir omtykte, for produksjonen hans er prega av ekte humor, frodig fantasi og eineståande forteljarkunst. Romanfigurane hans blei dessutan levandegjorde av fleire framståande illustratørar, blant anna H.K. Browne («Phiz») og George Cruikshank.

Det har funnest kritikarar i ettertida som har meint at Dickens til tider fortaper seg i sentimentalitet eller melodrama, men dette blei ikkje oppfatta som svakheiter av dei viktorianske lesarane hans, og gjer det kanskje ikkje heller i dag. Det har også lenge vore stor akademisk interesse for forfattarskapen, ikkje minst dei modne, meir komplekse verka hans.

Det har blitt laga fleire hundre film- og fjernsynsversjonar av Dickens sine bøker, og han er den aller mest adapterte av alle engelske forfattarar. Interessa starta alt i dei aller første kortfilm-eksperimenta rundt 1900, og der er mange stumfilm-versjonar av bøkene hans. Sidan har interessa berre vart ved i alle tiår fram til i dag.

Han blei kjend og populær hos eit stort publikum gjennom ei rekkje fine, tidlege film-, tv- og sceneversjonar, som George Cukors David Copperfield (1934), Jack Conways A Tale of Two Cities (1935), David Leans ekspressive Great Expectations (1946) og Oliver Twist (1948).

Oliver! (1960), med tekst og musikk av Lionel Bart, var ein av dei store britiske musikalsuksessane i 1960-åra, og filmversjonen frå 1968 i regi av Carol Reed vann seks Oscar-prisar.

Blant mange tidlege versjonar av A Christmas Carol kan ein nemne Scrooge (1951), i regi av Brian Desmond Hurst. A Christmas Carol kom i ny filmversjon i 2009 og som ny TV-miniserie i 2019, og det er også laga ein film om korleis denne boka blei skriven: The Man who Invented Christmas (2017).

Christine Edzard markerte seg i 1987 med ein stort oppbygd versjon av Little Dorrit, laga som to filmar på omkring tre timar kvar. Denne romanen kom også i ny versjon som TV-serie i 2008.

Dei siste tretti åra har til dømes David Copperfield kome i nye versjonar i 1999 (TV-serie), 2000 og 2020, Nicholas Nickleby i 2002 (og før det i 1982), Our Mutual Friend i 1998, Bleak House i 2005 (og 1985). Ein av dei mest populære er Great Expectations, der vi har nye filmar i 2013 (Graham McLaren), 2012 (film), 2011 (TV-serie), 1999 (TV-film) og mange tidlegare.

Der er også mange animerte versjonar, og av dei mest kjende er The Muppet Christmas Carol (1992), Disneys Mickey's Christmas Carol (1983) eller Disneys Oliver Twist (1988).

Ein av dei nyaste produksjonane er ein morosam fjernsynsserie der personar frå ulike romanar blir blanda til eit nytt detektiv-mysterium, svært underhaldande for alle som kjenner litt til bøkene og det fargerike dickenske persongalleriet (Dickensian 2015–2016, på norsk TV med tittelen Dickens' jul).

• The Posthumous Papers of the Pickwick Club (1836–1837)
• Oliver Twist (1837–1838)
• Nicholas Nickleby (1838–1839)
• The Old Curiosity Shop (1840–1841)
• Barnaby Rudge (1840–1841)
• Martin Chuzzlewit (1843–1844)
• Dombey and Son (1847–1848)
• David Copperfield (1849–1850)
• Bleak House (1853)
• Hard Times (1854)
• Little Dorrit (1857)
• A Tale of Two Cities (1859)
• Great Expectations (1861)
• Our Mutual Friend (1865)
• The Mystery of Edwin Drood (uferdig, 1870)

• Sketches by Boz (1836)
• A Christmas Carol (1843)
• The Chimes (1844)
• The Cricket on the Hearth (1845)
• The Battle of Life (1846)
• The Haunted Man (1848)

• Storbritannias litteratur
• litteraturhistorie
• litteraturvitskap

• Ackroyd, Peter, Dickens, 1990.
• Butt, John & Kathleen Tillotson, Dickens at work, 1957.
• Connor, Steven, Charles Dickens, 1985.
• Forster, John, The life of Charles Dickens, 1872–74, 3 bind.
• Glavin, John (red.), Dickens on Screen, 2003, Cambridge University Press
• Johnson, Edgar, Charles Dickens : his tragedy and triumph, 1952, 2 bind.
• Leavis, F.R. & Q.D. Leavis, Dickens the novelist, 1970.
• Miller, J. Hillis, Charles Dickens : the world of his novels, 1958.
• Rem, Tore, Dickens, melodrama, and the parodic imagination, 2002.
• Schlicke, Paul, red., Oxford reader's companion to Dickens, 1999.
• Tomalin, Claire, Charles Dickens: A Life, 2011. Viking.
• Tomalin, Claire, The Invisible Woman: The Story of Nelly Ternan and Charles Dickens, 1992. Vintage Books.