bunadskategoriar – Store norske leksikon

Kvinnebunadene fra Øvre Hallingdal er i kategori 1 (ubroten tradisjon frå folkedrakt til bunad)

Jentepannelin, Øvre Hallingdal

Av Eva Brænd/Norsk bunadleksikon.

Lisens: Avgrensa gjenbruk

Kvinnebunadene fra Hardanger er i kategori 1 (ubroten tradisjon frå folkedrakt til bunad)

Kvinnebunader fra Hardanger

Av Robin Strand/Norsk bunadleksikon.

Lisens: Avgrensa gjenbruk

Bunadskategoriane er ei inndeling av norske bunader og folkedrakter, laga av Norsk institutt for bunad og folkedrakt.

Bakgrunn

Kategoriane vart brukt fyrste gong i informasjonsheftet Norske bunader – bakgrunn rekonstruksjon bruk i 1979 og er truleg utarbeidd av Åse Lange i det som då heitte Landsnemnda for bunadsspørsmål. Dei er bygd på korleis Ulla Centergran, svensk professor i etnologi, definerer bunad med utgangspunkt i kva som blir brukt som bunad i dag, og både frie komposisjonar og vitskapelege rekonstrusjonar er med. Inndelinga er bygd på det historiske aspektet ved bunaden og kva kjeldegrunnlag dei einskilde bunadene er laga etter. Det er viktig å merka seg at kategoriane ikkje seier noko om kor fin eller kor rett ein bunad er. Fleire av bunadene i kategori fire og fem vart utvikla for over hundre år sidan og har vore særs viktige for den levande norske bunadtradisjonen.

Inndelinga blir i dag brukt i fagmiljøet, men dei fleste bunadbrukarar bruker dei ikkje. Det kan ha samanheng med at kategoriane kan vera flytande, og to variantar av same bunad kan vera i kvar sin kategori. For folk flest er den personlege tilnærminga til eigen bunad viktigare enn historisk tilknyting, og ein nedarva familiebunad kan ha stor personleg verdi sjølv om han er plassert i kategori fem.

Kategoriane

Kategori 1

Dette er bunader som representerer siste lekk i ei folkedraktutvikling. Nokre plassar i Noreg heldt den lokale klesskikken seg lengre, og særleg blant kvinner hende det at folkedrakta gjekk frå kvardagsklede til sundagsfint og så til bruk ved fest og høgtid. Slik gjekk ikkje drakta ut av bruk før ho etter kvart fekk ny interesse og funksjon som bunad.

Dømer på dette er Hardangerbunaden og livkjolane frå Gudbrandsdalen.

Kategori 2

Beltestakken er i kategori 2 (nesten ubroten tradisjon frå folkedrakt til bunad)

Beltestakk fra Midt-Telemark

Av Ingrid Lie.

Lisens: Avgrensa gjenbruk

Dette er bunader som har bakgrunn i ei folkedrakt som var gått av bruk, men som ikkje var gløymd. Mange visste korleis bunaden måtte vere i store drag, og til dels tok ein i byrjinga i bruk gamle plagg.

Eit god døme på denne kategorien er beltestakken frå Midt-Telemark som gjekk ut av bruk rundt 1900, men vart teken opp att rundt 1960.

Kategori 3

Skjælestakken fra Tinn er i kategori 3 (rekonstruerte bunader)

Skjælestakk fra Tinn

Av Helge Eek.

Lisens: Avgrensa gjenbruk

Dette er bunader som er systematisk rekonstruerte på grunnlag av bevarte, gamle folkedraktplagg, som er frå same område og periode og har høyrt til same drakttype. Alle andre kjelder som kan fortelje om drakttypen, til dømes skriftlege opplysningar, biletstoff og munnleg tradisjon, er nytta.

Ein slik rekonstruksjon er til dømes manns- og kvinnebunad frå Hedemarken. Desse bunadene syner den lokale draktskikken slik han var rundt år 1800.

Kategori 4

Dette er bunader som er laga på grunnlag av eit tilfeldig og mangelfullt gamalt draktmateriale. Dei delane ein ikkje fann førebilete til, har ein utforma i stil med resten av drakta.

Raudtrøyebunaden frå Aust-Telemark er blant desse bunadene. Sjølv om denne bunaden er frå eit distrikt med ein lang folkedrakttradisjon, er likevel bunaden utarbeidd slik samtida meinte ein bunad skulle sjå ut og utan fokus på historisk samanheng.

Kategori 5

Dette er bunader som heilt eller delvis er fritt komponerte. Enkelte av desse bunadene har trekk frå folkedraktmaterialet, medan andre har henta inspirasjon frå ulike typar gjenstandar eller plagg. Svært mange av dei broderte bunadene frå fyrste halvdel av 1900-tallet er i denne kategorien. Dette var ei tid med særs sterk bunadbegeistring, og nær sagt kvar ei bygd ville ha si eiga drakt, og gjerne med ullbroderi.

Gudbrandsdalens festdrakt som har inspirasjon frå ein stakk på Norsk Folkemuseum, og kvinnebunadene frå Romerike med mønster frå hestedekken, sko og lauslomme er gode døme på denne kategorien.

Bunader etter kategori

Kategori 1 (ubroten tradisjon)

Kategori 2 (nesten ubroten tradisjon)

Kategori 3 (rekonstruerte bunader)

Kategori 4 (laga etter tilfeldig/mangelfullt materiale)

Kategori 5 (frie komposisjonar)

Nokre døme:

Les meir i Store norske leksikon

Kommentarar

Kommentarar til artikkelen blir synleg for alle. Ikkje skriv inn sensitive opplysningar, for eksempel helseopplysningar. Fagansvarleg eller redaktør svarar når dei kan. Det kan ta tid før du får svar.

Du må vere logga inn for å kommentere.

Fagansvarleg for Bunad, kofter og folkedrakt

Barbro Tronhuus Storlien