Eliza Theodoranou

Στο άρθρο επισημαίνονται όλα τα χαρακτηριστικά του μεταδραματικού θεάτρου που συναντώνται στο σύνολο των θεατρικών έργων του Σάκη Σερέφα, όπως η αφηγηματική φόρμα και η αποστασιοποίηση, η αποσπασματικότητα, οι ρήξεις, η εναλλαγή των ρόλων, τα διακείμενα και οι αυτοαναφορικότητα, και εν γένει ο πειραματισμός.

Το άρθρο εξετάζει το ξεκίνημα του θεσμού των Γιορτών Ανοιχτού Θεάτρου του Δήμου Θεσσαλονίκης από τον Ιούνιο του 1981, όταν αρχίζει η προεργασία για τη διοργάνωση, έως το καλοκαίρι του επόμενου έτους, οπότε και οι Γιορτές πραγματοποιούνται για πρώτη φορά στο Θέατρο Κήπου. Βασιζόμενο σε πρωτογενές αρχειακό υλικό, το άρθρο παρακολουθεί όλη την πορεία της οργάνωσης και παραγωγής του φεστιβάλ, από τις αρχικές προθέσεις μέχρι το τελικό αποτέλεσμα των εκδηλώσεων του 1982. Επίσης, διερευνά την ουσιώδη σχέση των Γιορτών με τα νεανικά θεατρικά σχήματα της Θεσσαλονίκης (Θεατρικό Εργαστήρι Θεσσαλονίκης, Καφε-θέατρο Θεσσαλονίκης, Πειραματική Σκηνή της «Τέχνης», Επιθεώρηση Δραματικής Τέχνης) και τον ανανεωτικό άνεμο που αυτά φέρνουν στο τοπικό καλλιτεχνικό γίγνεσθαι, με φόντο τη γενικότερη ατμόσφαιρα της Μεταπολίτευσης και το ειδικότερο σκηνικό της πολιτιστικής αποκέντρωσης.

Στην παρούσα ανακοίνωση εξετάζεται η «εκλεκτική συγγένεια» που καλλιεργήθηκε μεταξύ της Πειραματική Σκηνή της «Τέχνης» και του Ιάκωβου Καμπανέλλη, συγγραφέα που εμπιστεύτηκε κείμενά του, αλλά και έγραψε έργο ειδικά για τον θίασο.
Μέσα στη διάρκεια της δεκαετίας του ’90 ο θίασος ανέβασε τρία θεατρικά έργα του συγγραφέα, εγκαινιάζοντας τη μακρά συνεργασία τους με το κείμενο "Ο δρόμος περνά από μέσα" που ανεβάστηκε το 1993, συνέχισε με το έργο "Στη χώρα Ίψεν", ένα μεταθεατρικό σχόλιο πάνω στους "Βρικόλακες" του Ίψεν, που παρουσιάστηκε σε πανελλήνια πρεμιέρα το 1996, ενώ την επόμενη χρονιά, το 1997, και αφού είχε προηγηθεί η στενή σύμπραξή του με τον θίασο ο Καμπανέλλης παρέδωσε στην Πειραματική Σκηνή ένα ακόμη άπαιχτο έργο, γραμμένο για τους συγκεκριμένους ηθοποιούς, έχοντας υπόψη του τη σύνθεση του θεατρικού σχήματος. Το 2005 ο θίασος επιστρέφει και πάλι στον Καμπανέλλη ανεβάζοντας ένα τρίπτυχο με τίτλο "Άντρες σε κρίση" που περιελάμβανε τους μονολόγους: "Ο πανηγυρικός", "Αυτός και το πανταλόνι του" και "Ο επικήδειος", τρία έξοχα δείγματα της κωμικοτραγικής στόφας του συγγραφέα. Η καλλιτεχνική συνέπεια και η διαρκής προσφορά του θιάσου ήταν οι αρετές της Πειραματικής Σκηνής που εκτιμούσε ο Καμπανέλλης, διακρίνοντας «μια παράλληλη και συνεχή εξέλιξη θεατών και ηθοποιών».
Ο στόχος μας είναι να διερευνήσουμε το πεδίο πάνω στο οποίο χτίζονται εκείνες οι προϋποθέσεις, μέσα από τις αλληλεπιδράσεις μεταξύ του συγγραφέα και των καλλιτεχνών, που οδηγούν τον Καμπανέλλη να εστιάσει στο ίδιο το σύμπαν του θεάτρου, στις σχέσεις μεταξύ θεάτρου και ζωής, στις αντιθέσεις μεταξύ ψευδαίσθησης και πραγματικότητας, και γενικά στον σύγχρονο μεταθεατρικό προβληματισμό, πάνω στην ίδια την ουσία του θεάτρου, όπως ο συγγραφέας την εισπράττει μέσα στην ατμόσφαιρα του θεάτρου «Αμαλία», μια ατμόσφαιρα που καθ’ ομολογίαν του Καμπανέλλη «τού θυμίζει τις ηρωικές εποχές του Θεάτρου Τέχνης».

«H Μικρασιατική Kαταστροφή ως ανάμνηση. Τραύμα, μνήμη και ταυτότητα στην Αυλή των θαυμάτων του Ιάκωβου Καμπανέλλη, στο Πανηγύρι και τη Βέρα του Δημήτρη Κεχαῒδη και στο Γκιακ του Δημοσθένη Παπαμάρκου.» στο επετειακό Συνέδριο για τα 100 χρόνια από τη Μικρασιατική Καταστροφή με θέμα: «Το Κωνσταντινουπολίτικο και Μικρασιατικό Θέατρο έως το 1922. Συνέχειες και τομές στην Ελλάδα και τη Διασπορά μέχρι τον 21ο αιώνα», Τμήμα Θεατρικών Σπουδών του Ε.Κ.Π.Α., Αθήνα, Οκτώβριος 2022.

Η διαλεκτική σχέση μεταξύ ιστορίας και μνήμης συνδέει τα δύο πεδία μέσω της γλώσσας και συνεπώς η κατασκευή και η αφήγηση της γλώσσας, δηλαδή του θεατρικού λόγου, εγείρουν προβληματισμούς σχετικά με την αναπαράστασή τους. Στην παρούσα ανακοίνωση θα διερευνήσουμε τους τρόπους με τους οποίους πραγματοποιείται δια της μνήμης η αναπαράσταση της ιστορικής πραγματικότητας και συγκεκριμένα πώς αποτυπώνεται η Μικρασιατική Καταστροφή στα θεατρικά έργα: Η Αυλή των θαυμάτων (1957) του Ιάκωβου Καμπανέλλη, Το Πανηγύρι (1962) και Η Βέρα (1972) του Δημήτρη Κεχαῒδη, καθώς και στο Γκιακ (2014) του Δημοσθένη Παπαμάρκου.
Η συλλογική και η θεσμική μνήμη, η φαντασία και η υποκειμενική οπτική, τα βιώματα, οι προφορικές αφηγήσεις και οι μαρτυρίες, η πρόσληψη της ιστορίας από τους συγγραφείς συνενώνονται στις αναπαραστάσεις της τέχνης. Εξετάζοντας τα κείμενα που συζητούμε εδώ, τα οποία εμπεριέχουν ως βασικό στοιχείο τη μνημονική αφήγηση, εύλογα αναρωτιόμαστε τι θυμούνται και τι ξεχνούν να μας αφηγηθούν οι ήρωες, αφού η συλλογική μνήμη διαμορφώνεται τόσο από τη μνήμη όσο και από τη λήθη. Πώς διαμορφώνεται η συλλογική μνήμη στον χώρο του θεάτρου; Πώς διασταυρώνονται τα θεατρικά κείμενα με τις μνήμες των θεατών; Πώς αναπαρίσταται διαχρονικά η δυστοπία της Μικρασιατικής Καταστροφής στη δραματουργία; Πώς διαχειρίζονται τη μνήμη των ηρώων τους οι συγγραφείς; Όπως η ιστορία είναι μια επιλεκτική αναπαράσταση του παρελθόντος και των γεγονότων που διαλέγει να αναδείξει η κάθε εποχή, έτσι και η θεατρική γραφή επιλέγει να νοηματοδοτήσει διαφορετικά τα ίδια φαινόμενα ανάλογα με την εποχή της συγγραφής (ο Καμπανέλλης και ο Κεχαΐδης γράφουν 35-50 χρόνια μετά από τα γεγονότα, ενώ ο Παπαμάρκος 92 χρόνια μετά). Η απόσταση των δύο συγγραφικών γενεών θα είναι καθοριστική για τις διαφορές στην προσέγγιση της μνήμης, της νοσταλγίας, του τραύματος και της βίας.

Στην ανακοίνωση «Ο απόηχος του παρισινού Μάη σε ελληνικές εναλλακτικές θεατρικές ομάδες: Η περίπτωση του Θεατρικού Εργαστηρίου Θεσσαλονίκης» εξετάζεται η επιρροή των ζυμώσεων του Παρισινού Μάη και του τέλους της δεκαετίας του ’60 στη διαμόρφωση της θεατρικών πρακτικών που υιοθέτησε ο θίασος του Θεατρικού Εργαστηρίου Θεσσαλονίκης στη δεκαετία του ’70. Η ιδέα της συλλογικότητας (το μοντέλο της αυτοδιαχείρισης και της συλλογικής λειτουργίας), η αμφισβήτηση της «αυθεντίας» του σκηνοθέτη, η άμεση επικοινωνία μεταξύ σκηνής και θεατών, η μετατόπιση του ενδιαφέροντος από το κείμενο στην παράσταση ήταν μερικές από τις επιλογές του θιάσου.

Το άρθρο επικεντρώνεται στη θεατρική σειρά του εκδοτικού οίκου Νεφέλη από το 1979 έως σήμερα και αναδεικνύει τη συνεισφορά του οίκου στην προώθηση της κλασικής αλλά και σύγχρονης δραματουργίας, μέσα από την έκδοση σημαντικών έργων του ελληνικού, αλλά κυρίως του παγκόσμιου ρεπερτορίου· έργων που δραματουργικά χαρακτηρίζονται από πειραματισμούς και νεωτερισμούς και που ως επί το πλείστον ανεβάζονται με πρωτοποριακή διάθεση από σχήματα αντίστοιχων στοχεύσεων.

Το άρθρο εστιάζει στις δύο αιρετικές τραγωδίες που ανεβάστηκαν από την Πειραματική Σκηνή της «Τέχνης», στη Θεσσαλονίκη, στη δεκαετία του ’90, οι οποίες διερευνούν θέματα όπως η θέση της γυναίκας σε μια ανδροκρατούμενη κοινωνία, με τους μύθους και τα στερεότυπα της οικογένειας και του φύλου να πλήττονται, μέσα σε ένα πνεύμα γυναικείας αλληλεγγύης ενάντια στην ανδρική εξουσία. Επίσης, εξετάζονται ζητήματα που σχετίζονται με τις δύο σύγχρονες σκηνοθετικές αναγνώσεις, οι οποίες προσπάθησαν να ανταποκριθούν στον υφολογικό προβληματισμό αυτών των ανορθόδοξων έργων, μεταφέροντας με ανανεωτική διάθεση την πλοκή σε νεότερες εποχές, ενταγμένες σε πιο οικείες ατμόσφαιρες, απομακρυνόμενες από τα μεγέθη της τραγωδίας: η Άλκηστη ανεβασμένη σαν μεσαιωνικό δρώμενο και ο Ίων σαν ψυχολογικό δράμα τοποθετημένο στον 19ο αιώνα, σε αποικιοκρατικό κλίμα.