kelmoq

Oʻzbekcha (uz)

Morfologik va sintaktik xususiyatlari

kel-moq

Etimologiyasi

KEL- 'boshqa joydan yaqinlashish tomonga hara — katlan—'. Yoz fasllari dehqonchilik qiladi, sahar ketib, kech keladi (Mirzakalon Ismoiliy). Hozirgi oʻzbek tilida ham shunday maʼnoni va yana bir qancha maʼnolarni anglatuvchi bu feʼl qadimgi turkiy tilda asli kil— tarzida talaffuz qilingan (ПДП, 394); keyinchalik i unlisi ye unlisiga almashgan: kil— > kel—.

Bu feʼlni ket— kech—, kez— feʼllari bilan qiyoslab, ushbu feʼllarning oʻzagi asli ke— (< ki—) boʻlgan deb faraz qilinadi (ЭСТЯ, III, 16). Agar bu fikrni tan olsak, kel—, ket— feʼllari oxiridagi l, t qismlari ' yaqinlashish', ' uzoqlashish' maʼnosini ifodalovchi qoʻshimcha boʻlib chiqadi (Unda ch qismi 'botib', z qismi 'turli yoʻnalish' maʼnosini ifodalagan boʻlib chiqadi).
Oʻzbek tilining etimologik lugʻati (I-jild) maʼlumotlaridan foydalanilgan; q. Adabiyotlar roʻyxati.

Maʼnoviy xususiyatlari

Maʼnosi

1 Yurish, uchish harakati yoki transport vositalari bilan soʻzlovchiga qarama-qarshi tomon (joy)dan soʻzlovchi turgan tomonga, joyga yoʻl olmoq, yoʻnalmoq; shu tomondagi biror joyga yetmoq; zid. ketmoq, bormoq. ◆ Poyezd kelyapti ◆ poyezd keldi . ◆ Toshkentga mehmonlar kelyapti (mehmonlar keldi). ◆ Kecha bir kampir televizorni qoldirayotib: „Tezroq tuzatib beringlar, bugun-erta nevaram askarlikdan keladi".. — deb iltimos qilgan. T. Ashurov, „Oq ot“ . ◆ ..kulrang shlyapa kiygan, qora koʻzoynak taqqan, gavdali bir kishi ariq ichidan Talʼat bilan yonma-yon kelardi. Oʻ. Hoshimov, „Qalbingga quloq sol“ . ◆ Yolgʻiz oʻzim bir chetda turgan edim, sekin oldimga keldi. S. Siyoyev, „Yorugʻlik“ .

2 Soʻzlovchi boʻlgan, turgan joyga yoki soʻzlovchi tomondagi joyga yetmoq, shu joyda hozir boʻlmoq; zid. ketmoq, joʻnamoq. ◆ Yoz fasllari dehqonchilik qiladi, sahar ketib, kech keladi. M. Ismoiliy, „Fargʻonat“ . o. ◆ Nimaga kelipti?.. qani beri kel-chi. Yarash-gani keliptimi? A. Qahhor, „Qoʻshchinor chiroqlari“ .

3 Vaqt maʼnoli soʻz yoki soʻz birikmasi bilan qoʻllanganda, shuningdek, vaqt bilan mantiqan bogʻliq narsani bildiruvchi soʻz bilan qoʻllanganda, shu soʻz yoki soʻz birikmasi ifodalagan payt, fursat, zamon va shu kabilarning yetganligini, boshlanishini bildiradi, „boshlanmoq“, „yetib kelmoq“, „etishmoq“ maʼnosini bildiradi. ◆ Yaxshi zamonlar keldi. Siz orzu qilgan kunlar ham keladi. Bahor keldi. Ekin mavsumi keldi. ◆ Oʻzi ham, payti kelib, mana shu qizlarday dugonalari bilan yayrab-yashnab, qiyqirib oʻynay olarmikin? Hoshimov, „Qalbingga quloq sol“ . ◆ Ekin davriga hali bor ekan, deb yana bir oz mizgʻib uygʻonsam, kuz kelibdi. "Mushtum" . ◆ Oʻzini koʻrsatib qoʻyadigan fursat kelganini sezib, dona-dona qilib tushunti-rishga kirishdi. K. Yashin, „Hamza“ . ◆ Bir qarishlikdan dutorni sevaman. "Koʻp chalaverma, buzilib ketasan," — der edi onam boyoqish, aytgani keldi. Oybek, „Tanlangan asarlar“ .

4 J. k. dagi ayrim soʻzlar bilan qoʻllanganda, shaxsning shu kelishikdagi soʻz bildirgan ish, narsa hodisada toʻxtashini, shunday narsa-hodisa yuz berishini bildiradi. ◆ Bir toʻxtamga kelmoq. Shunday xulosaga kelmoq. ◆ Uoʻshab-oʻylab, bir fikrga keldi shekilli, ancha yengil tortib: „Xah, shunchalik oson gap ekan-a“.. deb iljayib qoʻydi. K. Yashin, „Hamza“ . ◆ Muqaddam anjomlarini yigʻishtirib boʻlguncha, bir qarorga keldi-yu, cha-qirdi. Oʻ. Hoshimov, „Qalbingga quloq sol“ .

5 J. k. dagi baʼzi soʻzlar bilan qoʻllanganda, shu soʻz bildirgan ish, narsa-hodisaga oʻtish, navbat shunga kelganlik maʼnosini bildiradi. ◆ Endi Boʻtaning usti-dagi a nov i gapga kelsak, bu tuhmat gap. S. Ahmad, „Hukm“ . ◆ Endi boyagi hoʻkizga kelaylik. "Chalpak yoqqan kun" ◆ ...paxtani nima uchun kuzda sotmay, yozda sotayotganiga kelsak, buning tagida gap koʻp. M. Ismoiliy, „Fargʻona tong otguncha“ .

6 Ch. k. dagi ayrim soʻzlar bilan qoʻllanganda, ish, narsa-hodisaning shu kelishik shaklidagi soʻz bildirgan shaxe yoki narsa tomonidan boʻlishini (amalga oshishini) bildiradi. ◆ Sidiqjonningrangi boʻzaribketdi.. -Bunaqa qoʻshmachilik sizlardan keladi.. A. Qahhor, „Qoʻshchinor chiroqlari“ . ◆ Menimcha, Krratoy aka, Shokir ota, butun kulfatlar turmushning yomon tuzilganidan keladi. Oybek, „Tanlangan asarlar“ .

7 Oʻzi birikib kelgan soʻz ifodalagan narsaning yuzaga kelishi, yuz berishi, qoʻzgʻalishi maʼnosini bildiradi. ◆ Rahmi kelmoq . ◆ Havasi kelmoq . ◆ Zavqi kelmoq . ◆ Gʻazabi kelmoq . ◆ Gʻayirligi kelmoq. ◆ Mahmudaning xoʻrligi kelib, koʻzida yosh halqalandi. Oʻ.Hoshimov, „Qalbingga quloqsol“ . ◆ Uning [Kumushning] yuzini oʻpib tushgan suv tomchilari bilan ariq harakatga kelib chayqaldi. A. Qodiriy, „Oʻtgan kunlar“ . ◆ Kichik pochchamning juda izzatli boʻlib ketganiga katta pochchamning gʻashi keladi, lekin bildirmaydi. S. Siyoyev, „Yorugʻlik“ .

8 Oʻzi birikib kelgan soʻz bildirgan holatning boʻlishi maʼnosini bildiradi. ◆ Gʻolib kelmoq . ◆ Maʼqul kelmoq . ◆ Malol kelmoq . ◆ [Otabek] Chiqishi bilan nari eshikdan Sodiq ham koʻrinib qoldi-da, Otabek bilan toʻqnash keldi. A. Qodiriy, „Oʻtgan kunlar“ .

9 Numerativ soʻzli birikmalar tarki-bida evazi numerativli soʻzga evaz boʻladi-gan miqdorni, shunga beriladigan (keladigan, olinadigan) narsani bildiradi. ◆ Bu pulga uch metr atlas keladi. hi ◆ Kosibning bir haftalik ishiga bir xalta don keladi. Oybek, „Tanlangan asarlar“ .

10 Qiyos mazmunli birikmalar tarkibida tenglik, shuncha kelish maʼnosini bildiradi. ◆ Bir qop kartoshka 100 kilo keladi . ◆ Oyogʻini yoruqqa tutgan edi, xuddi bosh barmogʻining tagida gugurt choʻpiday keladigan tikan yonlamasiga sanchilib turganini koʻrdi. A. Muxtor, „Opa-singillar“ . ◆ Koʻzimni ochsam, oʻzimga ikkita keladigan galvarsday yigit yerda dumalab yotibdi. S. Siyoyev, „Yorugʻlik“ .

11 -gan qoʻshimchasi shaklida (kelgan) ch. k. dagi soʻz bilan qoʻllanib, shu soʻz bildirgan belgi, holatga moyillik, oʻxshashlik maʼnosini bildiradi. ◆ Qorachadan kelgan. ◆ Oldingi qatorda.. oʻrta yashar ayol bilan siyrak sochlari oqargan, toʻladan kelgan kishi oʻtirardi. Oʻ. Hoshimov, „Qalbingga quloq sol“ . ◆ Chekka sochlariga oq oralagan, boʻyi oʻrtadan kelgan bugʻdoyrang xotin avval eriga salom berdi. M. Ismoiliy, „Fargʻona tong otguncha“ . ◆ Sodiq akaning yoshi qirqlardan oshgan, oʻzi qotmadan kelgan boʻlib, atrofdagilar bilan tez til topishib ketar ekan. O. Moʻminov, „Xiyobondagi uch uchrashuv“ .

12 2-sh. buyruq mayli shaklida (kel, keling) daʼvat, undashni bildiradi. ◆ Kel, qoʻy, tangrining molini shayton qizgʻanadi. Qani, olishib oʻtiringlar. K. Yashin, „Hamza“ . ◆ Kel, shuyam bir quvonsin. Oʻ. Hoshimov, „Qalbingga quloq sol“ . '

13 Yord. fl. vazifasida. 1) shv. bogʻlama vazifasida „boʻlmoq“ maʼnosida qoʻllanadi. ◆ Eshakning yuki yengil kelsa, yotagʻon boʻlar. Maqol . ◆ Sutsiz sigir suzagʻon kelar. Maqol . ◆ Ot jonivor juda esli keladi. M. Ismoiliy, „Fargʻona tong otguncha“ . ; 2) -gi qoʻshimchali feʼlning shaxs-son shakli (-gim, -ging, -gisi) bilan qoʻllanib, istak-xohish ifodalaydi. ◆ Ketgim kelyapti . ◆ Aytgisi kelyapti . ◆ Yodgor undan koʻz uzmay oʻtirarkan, negadir gaplashgisi keldi shu topda. O.Hoshimov, „Qalbingga quloq sol“ . ◆ Ahmadlarni tezroq uchratib, shodligimni baham koʻrgim keladi. S. Siyoyev, „Yorugʻlik; 3) ravishdoshning -a(y), -(i)b qoʻshimchali shakllari bilan qoʻllanib, harakatning yoʻlakay, davomli bajarilishi kabi maʼnolarni bildiradi“ . ◆ Kelishingda xabar ola kel. Xotiralarni yozib kelyapman. sht Yunusali ota shu kungacha ularning bor-di-keldi gaplariga aralashmay chidab keldi. S. Ahmad, „Ufq“ .

Balanddan kelmoq q. baland. ◆ Oʻldimi unday qilib. Simu zarni koʻrgandan keyin.. Basharti juda balanddan kelib, tarxashlik qilib turib oladigan boʻlsa, bahridan oʻtib qoʻya qolamiz-da, shungayam tashvishmi? K. Yashin, „Hamza“ .

Baland kelmoq q. baland. ◆ Toʻgʻri gapni aytsam, baland keldi. Barori-dan kelmoq Yurishmoq, „yaxshi natijali boʻlmoq“ . ◆ Ishimiz baroridan keldi. sht Niho-yat, toʻrtinchi kuni ov baroridan keldi. A. Qahhor, „Asarlar“ .

Bas kelmoq q. bas. ◆ Yur, Asqar, unga it bas kelsin, direktorga aytamiz. Y. Shukurov, „Uch savol“ .

Boʻsh kelmoq q. boʻsh. ◆ Agar Ahmad oxunga boʻsh kelsang bormi.. shon-shavkatingga putur yetib, soʻzing oʻtmas chakadek boʻladi-qoladi. K. Yashin, „Hamza“ .

Gap kelganda, otangni ayama, Oʻrni kelganda, haq (bor) gapni aytishdan qaytmaslikni bildiradi. {{misol|Yov keldi-mi Shoshqaloqlik bilan harakat qilishning oʻrinsizligini qayd etadi. ◆ Ammo Mirzakarimboy har xil javob berdi. Bir gal: "Qoʻya tur-chi, yov keldimi, yolgʻiz kizing, vaqt-soati kelganda uzatarsan.." — dedi. Oybek, „Tanlangan asarlar“ .

Joni boʻgʻziga (yoki halqumiga) kelmoq Sabr-chidam oxirgi chegarasiga yetganlikni qayd etadi. ◆ Besh yildan beri oʻlponni bermaysan, soliqni toʻlamaysan, yigʻim desa, joning boʻgʻzingga keladi, oʻlaksa! M. Ismoiliy, „Fargʻona t. o“ .

Koʻpga kelgan toʻy Biror ish, narsa-hodisaning barchaga birdek tegishli ekanini qayd etadi. ◆ -Koʻpga kelgan toʻy deysizmi? — kinoya bilan iljaydi chol. — Be! Mahallamda uch oʻgʻillilar bor, besh oʻgʻillilar bor. Hammasi tip-tinch. Oybek, „Tanlangan asarlar“ .

Tili gapga kelmaslik Qattiq qoʻrquv, hayajon, ruhiy yoki jismoniy zarba, kasallik natijasida soʻzlay olmaslik. ◆ Eshon sal oʻzini yoʻqotayozdi. Tili gapga kelmay galdiradi. S. Ahmad, „Hukm“ . ◆ Tili gapga kelmadi, majolsizlik bilan yana koʻzla-rini yumdi. S. Zunnunova, „Koʻk chiroqlar“ .

Tilga kelmoq Gapirishga tushmoq, gapira boshlamoq. ◆ Nihoyat, oʻgʻliga yengillik berish niyatida Hoji tilga keldi. A. Qodiriy, „Oʻtgan kunlar“ . ◆ Uch-toʻrt dakiqalik sukutdan keyin Otabek tilga keldi. A. Qodiriy, „Oʻtgan kunlar“ .

Toʻgʻri kelmaydi Maʼqul emas (maʼqul boʻlmaslikni qayd etadi). ◆ "Oyoq bosishi bilanoq yoʻqlab boraman", deb jazm qilgan edi, oyoq bosganidan keyin oʻylab qarasa, toʻgʻri kelmaydi. A. Qahhor, „Asarlar“ .

Epaqaga kelmoq q. epaqa. ◆ Nimasini surishtirasiz, mulla aka, xoʻjayinlar orasidan epaqaga keladiganini qidirish ankoning tuxumini qidirish bilan barobar ekan. Oybek, „Tanlangan asarlar“ .

Oʻziga kelmoq 1) hushi oʻziga kelmoq, es-hushi tiklanmoq. ◆ Behush yotgan bemor ikki soatdan keyingina oʻziga keldi .; 2) es-hushini yigʻishtirib olmoq. ◆ Uni kabinetda nimalarni eshitarkanman degan savol qiynardi, u oʻqituvchilar xonasida bosh qotirib oʻtirar ekan, sekretar qiz, "ichkariga kirarkansiz", degandan keyin oʻziga keldi. "Guldasta" .

Quldan kelmoq Uddasidan chiqmoq, qila olmoq, bajara olmoq. ◆ Qoʻlimdan shuncha ish kelar ekan, dadang hayot vaqtida nega „bersang — yey-man, ursang — oʻlaman“, deb oʻtirgan ekan-man. A. Qahhor, „Qoʻshchinor chiroqlari“ . ◆ Agar qoʻlimdan kelsa, achib va yonib turgan yuragimni senga ochib koʻrsatar edim. A. Qodiriy, „Oʻtgan kunlar“ . ◆ Endi bundan buyon haqimni hech kimga bermayman. "Dard" desa, "oʻl!" deb tura beraman. Nima qilasiz, qoʻlingizdan nima keladi? P. Tursun, „Oʻqituvchi“ .

Qoʻl kelmoq Talab-ehtiyojga yarab ish bermoq; toʻgʻri kelmoq. ◆ Balkim bu tushuncha kimlargadir qoʻl kelar, balki ularning manfaatlariga xizmat qilar. K. Yashin, „Hamza“ . ◆ Oʻqimaganingiz ham yaxshi boʻlgan ekan. Bu hunar erkaklarga qoʻl kelmaydi. N. Safarov, „Tanlangan asarlar“ .

Antonimlari

КЕЛМОҚ. Oʻzbek tilining izohli lugʻati (2022) maʼlumotlaridan foydalanilgan; q.Adabiyotlar roʻyxati.

Tarjimalari

OʻTIL

Feʼl

kelmoq

Tillar

• Arabcha: أتى
• Turkcha: gelmek
• Inglizcha: come
• Niderlandcha: komen

Ruscha _ru

kelmoq
1 приходить; приезжать; прибывать; являться; u biznikiga keldi он пришёл к нам; ◆ poyezdda ~ приехать поездом; ◆ chaqiriq punktiga ~ явиться на призывной пункт; ◆ kechikib ~ прибыть, явиться с опозданием; ◆ oʻz vaqtida ~ 1) явиться вовремя, своевременно; 2) явиться кстати; egadan keyin kesim keladi после подлежащего идёт сказуемое; yuztacha keladi около ста; будет около сотни; bu pulga ancha narsa keladi на эти деньги много можно купить; sal yursangiz, katta koʻcha keladi если пройдёте немного, будет большая улица; bemorning tuzalgusi kelsa, tabib oʻz oyogʻi bilan keladi посл. если больному суждено поправиться, то лекарь придёт сам без приглашения (букв. своими ногами); unga baxt keldi к нему пришло счастье, ему привалило счастье;
2 наступать приходить; mana bahor ham keldi вот и весна наступила, пришла весна; bu yil kuz yaxshi keldi осень в этом году оказалась благоприятной;
3 падать, приходиться (на чью-л. долю); mehnat hisobiga kelgan daromad доход, полученный в результате труда; bir jon boshiga qanchadan keladi? сколько придется на душу населения?; Kosibning bir haftalik ishiga bir xalta don kelmaydi (Ойбек, „Ќутлуѓ ќон“) За недельную работу ремесленнику не достаётся и кулёчка зерна;
4 подходить по размеру; ◆ keng ~ быть (оказываться) больше, быть великоватым, широким (по размеру); koʻylak senga keng keldi рубаха тебе велика; ◆ kichik ~ оказаться меньше (по размеру); palto unga kichik keldi пальто ему маловато; ◆ mos ~ приходиться впору, соответствовать, быть подходящим, соответствующим; ◆ tor ~ быть (оказываться) тесным;
5 весить; тянуть (о весе); qovun olti kilogramm keldi дыня потянула на шесть килограммов; har biri bir pud keladigan tarvuzlar арбузы, каждый из которых весит по пуду;
6 быть размером с…, иметь величину (протяжённость, высоту и т. п.); balandligi yigirma metrcha keladigan daraxt дерево высотой метров двадцать; har bir anor choynakday keladi каждый гранат размером с чайник; gugurt choʻpiday keladigan tikan колючка размером со спичку;
7 говорить, начинать разговор (о чем-л.); qani, soʻzdan keling а ну-ка говорите, ну-ка расскажите; quruq soʻzni qoʻying, ishdan keling оставьте пустой разговор, говорите о деле (о работе); biri bogʻdan kelsa, ikkinchisi togʻdan keladi погов. (букв. один говорит о саде, другой о горе) один про Фому, другой про Ерёму;
8 в форме повел, накл. kel, keling означает: 1) приглашение, призыв к совершению действия; kel, qoʻy shu gapingni ладно, брось свои разговоры, откажись от своего намерения; Kel, gapingni qoʻy-chi, ovqat-povqating bormi? (Ѓ. Ѓулом, „Шум бола“) Ладно, хватит разговоров, поесть у тебя найдётся?; 2) приветствие пришедшему, вошедшему с улицы человеку; e, sizmisiz, qeling, keling а, это вы, здравствуйте, здравствуйте; kel, bolam, kel здравствуй, мальчик, заходи;
9 в сочетании с отглагольной ф. на -gi, -ki, -qi, -gu, -qu, -gʻu и притяжательными аффиксами означает желание, стремление, хотение; egim kelyapti мне хочется есть; yeging kelyaptimi? тебе хочется есть?; yegim keldi мне хотелось, захотелось есть; uyqum kelayotir мне хочется спать;
10 в качестве вспомогательного глагола означает: 1) с деепр. основного глагола на -a/-y действие, совершаемое попутно, мимоходом, одновременно с основным действием: ◆  ola ~ захватить (попутно); ◆ yoza ~ написать (заодно); ◆ kira ~ зайти (по пути); 2) с деепр. основного глагола на -(i)b:а) действие, происходящее с приближением к говорящему: ◆  borib ~ сходить, съездить; ◆ olib ~ принести (сюда), привезти; привести; ◆ qaytib ~ вернуться, возвратиться; ◆ yaqinlashib ~ приближаться; б) действие, непрерывно продолжающееся до какого-л. момента: ◆  bu kitobni oʻqib ~daman я читаю эту книгу (начал читать и продолжаю чтение до настоящего момента); 1984 yilgacha fabrikada ishlab keldim (вплоть) до 1984 года я работал на фабрике; Men bu sirni shu choqqacha ichimda saqlab kelayotgan edim, endi, aytmasam boʻlmaydi (А. Ќаћћор, „Хотинлар“) Я до сих пор хранила эту тайну, а теперь не могу не рассказать;
11 в сочетании с рядом имён образует сложные (составные) глаголы: ◆  duch ~ встречаться, попадаться; сталкиваться; ◆ toʻgʻri ~ 1) попадаться навстречу; 2) подходить, соответствовать; приходиться; быть подходящим; ◆ xush ~ приходиться по душе; нравиться; xush kelibsiz! добро пожаловать!; ◆ oʻziga ~ 1) приходить в себя, очнуться, приходить в сознание; 2) принимать прежний вид;
12 в форме деепр. входит в состав ряда сложных глаголов; kelib turmoq посещать, приходить (регулярно); kelib olmoq прийти (приехать) и взять; kelib chiqmoq 1) выходить; выезжать; darvozadan kelib chiqmoq выйти (выехать) из ворот; 2) появляться, показываться; 3) происходить, возникать; 4) перен. вытекать; kelib yetmoq 1) добираться, доходить; доезжать; 2) подходить; подъезжать; приближаться; kelib koʻrmoq 1) прийти и посмотреть; 2) попробовать, попытаться; qani, shu yerga kelib koʻr-chi! попробуй-ка подойти сюда!; * qoʻlidan keladi он в состоянии, он способен; он имеет возможность (сделать что-л.); qoʻldan kelgancha по мере сил, по мере возможности; aytishga tili kelmadi у него язык не повернулся сказать; aytganingiz kelsin да будет так, как вы сказали; да исполнится ваше желание; qorachadan kelgan смуглый, брюнет; смуглолицый, чернявый; bu masalaga kelganda… а что касается этого вопроса…; doʻppisi tang (или tor) keldi (букв. тюбетейка ему тесна) он в трудном (безвыходном) положении, ему пришлось плохо.