Komunikacja w rodzinie Wydawnictwo SGGW Warszawa 2016 © Copyright by Wydawnictwo SGGW, Warszawa 2016 Recenzent: dr hab. Kazimierz Korab, prof. nadzw. Projekt okładki – Krystyna Piotrowska Redaktor – Jan Kiryjow Redaktor techniczny – Krystyna Piotrowska Korekta – Dominika Cichocka ISBN 978-83-7583-706-3 Wydawnictwo SGGW ul. Nowoursynowska 166, 02-787 Warszawa tel. 22 593 55 20 (-22; -25 – sprzedaż), fax 22 593 55 21 e-mail: wydawnictwo@sggw.pl www.wydawnictwosggw.pl Druk: POLIMAX s.c., ul. Nowoursynowska 161L, 02-787 Warszawa Spis treści Wstęp ................................................................................................................... 5 Modele, style i wzorce komunikacji rodzinnej ................................................ 7 Amanda Krzyworzeka, Komunikacja rodzinna i jej wpływ na podejmowanie decyzji ekonomicznych w rodzinach rolniczych .............................................. 9 Agnieszka Pawluk-Skrzypek, Anna Witek, Rodzicielskie komunikaty akceptacji w kontekście samooceny młodzieży ze specyficznymi trudnościami w uczeniu się ............................................................................. 23 Emilia Janigová, Zuzanna Ferenčiková, Rodzinne wzorce komunikacji w rodzinach pełnych ....................................................................................... 42 Komunikacja rodzinna – konflikty, problemy i bariery ................................. 53 Monika Podkowińska, Komunikacja w rodzinie. Jak zmienić konflikty rodzinne w porozumienie? ................................................................ 55 Izabela Podobas, Mediacja jako metoda rozwiązywania konfliktów w różnych dziedzinach życia rodzinnego ........................................................ 71 Małgorzta H. Herudzińska, Strategie komunikacyjne w konfliktach. Od domowej wojny do integracji małżeństwa? .............................................. 83 Marek Jędrzejewski, Rodzina wobec agresji i przemocy ................................ 102 Różne oblicza komunikacji w rodzinie ............................................................ 119 Andrzej K. Rogalski, Akwizycja języka i „architektura umysłu” we współczesnych naukach o poznaniu .......................................................... 121 Paweł Prüfer, Kategoria refleksyjności relacyjnej jako klucz hermeneutyczny wewnątrzrodzinnej interakcyjności i komunikacji .......................................... 141 Agnieszka Maj, Czy moda może łączyć pokolenia? Moda jako narzędzie komunikacji międzypokoleniowej ................................................................... 165 Marzena Bojarzyńska, Nowoczesne narzędzia komunikacji wykorzystywane przez dzieci w wieku gimnazjalnym ................................................................ 178 Wstęp Komunikacja jest procesem, który determinuje jakość kontaktów międzyludzkich, atmosferę domowego ogniska, kierunek rozwoju konfliktów interpersonalnych i grupowych. Jest zatem czynnikiem determinującym życie każdej rodziny. To od umiejętności komunikacyjnych członków rodziny będą zależały sposoby rozwiązywania konfliktów i problemów, a także możliwości zrozumienia potrzeb bliskich osób. V. Satir podkreśla, że „komunikacja jest najpotężniejszym czynnikiem determinującym rodzaj relacji z innymi ludźmi i własny rozwój”1. Autorka nie tylko wskazuje na to, jak ważna jest komunikacja w budowaniu satysfakcjonujących relacji z bliskimi, ale także zwraca uwagę na fakt, iż od umiejętności komunikacyjnych w dużej mierze zależy to, w jaki sposób człowiek poszukuje sensu życia, jak postrzega kwestie dotyczące intymności, a także, w jaki sposób rozwiązuje sytuacje problematyczne i konfliktowe. Komunikacja rodzinna jest szczególnym obszarem komunikacyjnym, bowiem poprzez odpowiednie narzędzia komunikacyjne rodzice, osoby bliskie mogą uczyć najmłodszych członków rodziny, w jaki sposób komunikować się z otoczeniem, w jaki sposób zdobywać informacje, przetwarzać je i wykorzystywać. Dom jest miejscem, gdzie dzieci otrzymują pierwsze lekcje z zakresu komunikacji i zdobywają oraz rozwijają umiejętności komunikacyjne między innymi poprzez naśladowanie starszych członków rodziny. Jak zauważa W. Grant, „tylko w bezpiecznych czterech ścianach własnego domu możemy nauczyć się potrzebnych reakcji, rozwinąć korzystne strategie dyskusji, nauczyć się trzymać emocje na wodzy”2. W domu rodzinnym dzieci uczą się, jak wykorzystywać język oraz zachowania niewerbalne, a także, w jaki sposób i do jakich celów wykorzystywać różnorodne nowoczesne narzędzia komunikacyjne. Dom i dorośli członkowie rodziny stają się dla dzieci niejako wzorcami w sferze komunikacyjnej. Dzieci naśladują dorosłych chociażby w obszarze oglądania telewizji, wykorzystania Internetu czy telefonu komórkowego. Jak słusznie zauważa D. Lemish, oglądanie programów telewizyjnych jest często efektem dostosowywania się, negocjacji, kompromisu i naśladowania innych członków rodziny, a nie wynika z samodzielnego wyboru, jaki podejmuje jednostka3. Zważywszy na powyższe należy podkreślić, iż od komunikacji rodzinnej nie można uciec, a znajomość jej zasad pozwoli na budowanie satysfakcjonujących więzi, zrozumienie problemów, uczuć i oczekiwań bliskich osób, a także umożliwi rozwój kompetencji komunikacyjnych, pozwalając na właściwe i odpowiednie porozumiewanie się również poza domem rodzinnym. Istotną zatem kwestią pozostaje poznanie modeli, stylów czy wzorców komunikacyjnych charakterystycznych dla 1 V. Satir, Rodzina. Tu powstaje człowiek, GWP, Gdańsk 2002, s. 56. W. Grant, Zaradzić konfliktom. Zamienić konflikt we współpracę, KDC, Warszawa 2008, s. 99. 3 D. Lemish, Dzieci i telewizja. Perspektywa globalna, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2008, s. 11. 2 6 konkretnych rodzin. Dlatego właśnie pierwsza część publikacji została poświęcona tej problematyce. Autorzy rozdziałów wskazują na pewne wzorce, których znajomość pozwala na lepsze zrozumienie zachowań komunikacyjnych poszczególnych członków rodziny. Pamiętać bowiem należy, że każda rodzina jest inna i charakteryzuje się unikalnym stylem komunikacji. Co więcej, warto podkreślić, iż z czasem, tak jak zmieniają się poszczególni członkowie rodzin, tak i zmianie ulega sposób ich komunikacji, co może prowadzić do nieporozumień i konfliktów. Oczywiście należy pamiętać, iż z jednej strony sprawny system komunikacji rodzinnej pozwala na budowanie atmosfery zaufania i szacunku, jednakże z drugiej strony brak elastyczności w podejściu do zmian, jakie pojawiają się w ramach rodziny, może prowadzić do konfliktów i nieporozumień. Komunikacja może być także rozpatrywana jako jedna z przyczyn sprzeczek i sporów rodzinnych. Dlatego właśnie kwestiom odnoszącym się do problemów i konfliktów rodzinnych poświęcona została druga część publikacji. Należy przy tym jeszcze raz podkreślić, iż to rodzina jest miejscem, w którym człowiek uczy się, jak rozwiązywać problemy i konflikty, w jaki sposób wykorzystywać język i zachowania niewerbalne w sytuacjach trudnych. Można powiedzieć, że historia każdej rodziny jest tak naprawdę historią tego, w jaki sposób ludzie radzą sobie z nieporozumieniami i w jaki sposób wykorzystują dostępne narzędzia komunikacyjne, by niwelować konflikty lub prowadzić do ich eskalacji. Można zatem rozpatrywać komunikację rodzinną jako tę, która stanowi pierwszą lekcję porozumiewania się dla młodych ludzi, lub jako czynnik służący niwelowaniu lub eskalacji sytuacji konfliktowych. Styl komunikacji rodzinnej będzie determinował wybór odpowiednich narzędzi komunikacyjnych, a tym samym to, jak w przyszłości członkowie rodziny będą komunikować się z otoczeniem. Niewątpliwie należy podkreślić, iż komunikacja rodzinna stanowi niezmiernie istotny a zarazem szeroki obszar dociekań naukowych. Różnorodność ujęć problematyki odnoszącej się do porozumiewania się w rodzinie sprawia, że nie sposób odnieść się do wszystkich wymiarów komunikowania rodzinnego. Wielość wątków, różnorodność podejść do tej tematyki powoduje, że konieczne stało się rozwinięcie publikacji o kolejną – ostatnią część przedstawiającą różne oblicza komunikacji w rodzinie. W tej części przedstawiono wielopłaszczyznowe i wielowymiarowe podejście do porozumienia się familijnego, wskazując między innymi na różnorodność narzędzi i czynników determinujących efektywność tego procesu. Rozważania podjęte przez poszczególnych autorów wskazują na konieczność pierwszoplanowego i precyzyjnego odniesienia się do poruszanych w rozdziałach treści, poprzez prowadzenie dalszych badań uwzględniających zmiany, jakie pojawiają się w rodzinie i jej otoczeniu. Mam zatem nadzieję, że poruszane w poszczególnych częściach kwestie staną się inspiracją dla uczonych, dziennikarzy oraz analityków życia społecznego do dalszych dyskusji i badań, które przybliżać będą ważkość i siłę komunikacji rodzinnej. dr hab. Monika Podkowińska Modele, style i wzorce komunikacji rodzinnej Amanda Krzyworzeka Instytut Etnologii i Antropologii Kulturowej Uniwersytet Warszawski Komunikacja rodzinna i jej wpływ na podejmowanie decyzji ekonomicznych w rodzinach rolniczych Wstęp Centralnym tematem tego artykułu jest podejmowanie decyzji (głównie w sferze ekonomicznej) jako widzialny i dający się zbadać skutek sposobu komunikowania się. Moim celem jest wykazanie, że codzienne sposoby komunikowania się wewnątrz rodziny, często dotyczące pozornie błahych kwestii, mają kluczowe znaczenie w procesie podejmowania decyzji przez poszczególne jednostki – w tym także decyzji bardzo istotnych, odnoszących się do zagadnień, które mogą się wydawać niepowiązane ściśle ze sprawami rodzinnymi. W artykule tym skupię się na dwóch aspektach komunikacji w rodzinach rolniczych: na podstawowym, w mojej opinii, mechanizmie „nieustających konsultacji” oraz na niezwykle istotnych „sferach niekomunikowania”. Ponadto poświęcę nieco miejsca rozważaniom teoretycznym na temat pojęcia rodziny, jako podstawowego kontekstu w studiach dotyczących komunikacji (zwłaszcza w środowisku rolniczym). Prezentowane w tym artykule wnioski opieram na długotrwałych badaniach etnograficznych, przeprowadzonych w jednej z gmin województwa podlaskiego1 w latach 2005-2008. W terenie spędziłam w sumie ponad pół roku, mieszkając z trzema rodzinami rolniczymi w trzech różnych wioskach gminy. Badania były prowadzone metodami powszechnie stosowanymi w etnografii i antropologii: ich trzon stanowiły obserwacja uczestnicząca, uzupełniona przez wywiady pogłębione (w sumie około stu rozmów zarejestrowanych i transkrybowanych) oraz codzienne konwersacje, luźne rozmowy itp. Teren, w którym prowadziłam badania, jest typowo rolniczy: większość mieszkańców gminy utrzymuje się z rolnictwa, choć gospodarstwa nie są zbyt duże (średnia oscyluje wokół 15 hektarów) i dominuje model rolnictwa ro1 Ze względu na ochronę moich rozmówców nie ujawniam dokładnych danych dotyczących badanych miejscowości. Wszystkie materiały zebrane podczas badań znajdują się w archiwum Instytutu Etnologii i Antropologii Kulturowej Uniwersytetu Warszawskiego. Część badań stała się podstawą rozprawy doktorskiej oraz książki pt. „Rolnicze strategie pracy i przetrwania. Studium z antropologii ekonomicznej” (Warszawa 2014), w której rozwijam część z omówionych w tym rozdziale zagadnień. Artykuł powstał w ramach grantu NCN 2013/09/B/HS3/04302. 10 A. Krzyworzeka dzinnego; główna działalność to produkcja mleka oraz trzody chlewnej. W swojej analizie posługuję się głównie pojęciami z zakresu antropologii kulturowej. Nie jest łatwo prowadzić badania dotyczące komunikacji, bo kiedy badacz zaczyna się na niej skupiać, oczywiście zostaje ona zniekształcona. W trakcie swojego pobytu w badanej gminie nie zajmowałam się wyłącznie komunikacją, właściwie był to temat poboczny, który wynikł na marginesie moich zainteresowań sposobami gospodarowania; jeśli już się nim zajmowałam, to głównie w kontekście podejmowania decyzji przez rolników. Uważam, że taka sytuacja ułatwiła mi zrozumienie niektórych aspektów dotyczących codziennego komunikowania się wewnątrz rodziny, ponieważ mogłam je zaobserwować mimochodem, nie skupiając się na nich, nie koncentrowałam jednocześnie uwagi moich rozmówców na tych kwestiach, dzięki czemu sytuacja była bardziej naturalna, mniej zniekształcona przez sam proces badawczy. Jednostka a rodzina Praca w rolnictwie – charakteryzująca się m.in. wielorakim powiązaniem rodziny z warsztatem pracy (zarówno w sferze prawnej i ekonomicznej, jak też psychologicznej), zatrudnieniem zazwyczaj więcej niż jednego członka rodziny do prac gospodarskich, utożsamieniem miejsca pracy i zamieszkania – jest niewątpliwie specyficzna. Właśnie dzięki tej specyfice można rolników rozpatrywać jako swoistą grupę, nieco odmienną od innych grup społecznych, co nie oznacza, że prezentowane tutaj założenia i wnioski dotyczą wyłącznie rodzin rolniczych. Warto na początek zastanowić się nad rozumieniem samego pojęcia rodziny. Badacze społeczni poświęcili wiele studiów kwestii rodziny jako podstawowej jednostki analizy. W antropologii dawno już odróżniono rodziny, czyli grupy ludzi powiązanych więzami krwi oraz małżeństwami, od domostw opartych na wspólnocie zamieszkania2. Trudno byłoby przywołać obowiązującą obecnie w antropologii prostą i jednoznaczną definicję rodziny, ponieważ próby jej sformułowania porzucono już jakiś czas temu: wielość obserwowanych w świecie form podważała celowość takiego działania3. Ponieważ w tym artykule pojęcie rodziny nie jest traktowa2 Zob. G. Creed, “Family Values” and Domestic Economies, “Annual Review of Anthropology” 2000, t. 29, s. 329, zob. też: Pine F., Family, w: Encyclopedia of Social and Cultural Anthropology, red. A. Barnard, J. Spencer, Routledge, London-New York 1998, s. 226; J. Terrell, Family, w: The Dictionary of Anthropology, red. T. Barfield, Blackwell Publishing 2002, s. 179; S.J. Yanagisako, Family and Household. The Analysis of Domestic Groups, „Annual Review of Anthropology” 1979, t. 8, nr 1, s. 162. 3 Np. J.F. Collier, M.Z. Rosaldo, S. Yanagisako, Czy rodzina istnieje? Nowe ujęcia antropologiczne, w: Gender: perspektywa antropologiczna, t. 1, red. A. Kościańska, R.E. Hryciuk, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2007, s. 65; G. Creed, dz. cyt., s. 330 i nast.; F. Pine, dz. cyt., s. 223, J. Terrell, dz. cyt., s. 179 i nast.; S. Yanagisako, dz. cyt., s. 162. Warto dodać, że dawniej antropolodzy nie postrzegali tego argumentu jako wystarczającego, by zaprzestać podobnych prób (np. S. Szynkie- Komunikacja rodzinna i jej wpływ na podejmowanie decyzji... 11 ne przeze mnie jako pojęcie analityczne, nie będę wchodziła w spory związane m.in. z jego wieloznacznością i uwikłaniem ideologicznym. Na potrzeby tego artykułu będę używała pojęć „rodzina” i „domostwo” niekiedy wymiennie, określając nimi „grupę ludzi mieszkających w jednym domu i/lub dzielących współwłasność gospodarstwa rolnego, zazwyczaj, choć nie zawsze, powiązanych więzami pokrewieństwa i powinowactwa, zawsze jednak związanych interesami ekonomicznymi, różnorakimi emocjami i uwikłaniem w relacje szeroko rozumianej wzajemności, jak też grupę połączoną więzami pokrewieństwa lub powinowactwa, która nie dzieli wspólnego domu, ale z różnych względów jest związana wspólnymi działaniami konsumpcyjnymi, produkcyjnymi lub finansowymi oraz silnymi więzami emocjonalnymi – najczęściej są to dorosłe zamężne lub żonate dzieci, które mieszkając już poza domem rodzinnym utrzymują jednak bliskie więzi z rodzicami i pozostającym tam rodzeństwem”4. Od dawna już badacze zgadzają się, że błędem jest analizowanie działań poszczególnych ludzi z pominięciem ich zakorzenienia w strukturach rodzinnych. Wniosek ten może wydawać się zaskakujący, zwłaszcza w dzisiejszych czasach, charakteryzujących się mocnym zindywidualizowaniem jednostek5, i w świecie zachodnim, który w tym indywidualizmie przoduje6. A jednak, jak pokazują antropologowie, w wielu społecznościach człowiek nadal funkcjonuje jako część większej całości, jaką jest rodzina; jedną z takich społeczności jest grupa rolników, choć niewątpliwie współczesne przemiany ekonomiczne, kulturowe i społeczne sprawiają, że coraz częściej możemy obserwować tendencje indywidualizacji również wśród reprezentantów tej grupy. Dzieje się tak m.in. z powodu ogromnego postępu technologicznego, który znacznie zmniejszył pracochłonność rolnictwa7, sprawiając, że coraz więcej jest rolników, którzy właściwie samodzielnie wykonują wszelkie prace związane z posiadanym gospodarstwem, podczas gdy pozostali członkowie rodziny pracują w innych zawodach, często w mieście. Warto podkreślić, że rodzina nie jest całością jednolitą i jednorodną wewnętrznie, powiązaną zawsze wspólnotą interesów i wartości, choć nierzadko tak właśnie zakładają badacze, traktujący „rodzinę” jako podmiot swoich badań. Według Geralda W. Creeda, takie reifikowanie rodziny jest dużym błędem, ponieważ „w ten sposób wicz, Rodzina, w: Słownik etnologiczny. Terminy ogólne, red. Z. Staszczak, PWN, Warszawa-Poznań 1987, s. 312). 4 A. Krzyworzeka, Rolnicze strategie pracy i przetrwania. Studium z antropologii ekonomicznej, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2014, s. 51; por. F. Pine, dz. cyt. s., 226. 5 Por. Z. Bauman, Praca, konsumpcjonizm i nowi ubodzy, tłum. S. Obirek, Wyd. WAM, Kraków 2006. 6 Por. E. Dunn, Prywatyzując Polskę. O bobofrutach, wielkim biznesie i restrukturyzacji pracy, tłum. P. Sadura, Wyd. Krytyki Politycznej, Warszawa 2008. 7 Por. D. Albrecht, The Mechanization of Agriculture. A Historical Case Study of the Implications for Families and Communities, „Culture & Agriculture” 1997, t. 19, nr 1-2, s. 28 i nast.; P. Barlett, Industrial Agriculture, w: Economic Anthropology, red. S. Plattner, Stanford University Press, Stanford 1989, s. 256. 12 A. Krzyworzeka rodzina staje się aktorem, a relacje społeczne, które faktycznie ją konstytuują, zanikają, konflikty oraz istniejące w niej podziały są usuwane w cień”8. Wewnątrz rodzin istnieją relacje nierówności, kształtujące stosunki między ich członkami9 i często interesy poszczególnych członków rodziny wręcz wykluczają się wzajemnie, pomimo chętnie powielanego obrazu rodziny rolniczej zgodnie pracującej w gospodarstwie i kierującej się wspólnymi interesami. Antropologowie chętnie dekonstruują tę wizję jednorodnego domostwa i dostrzegają różnorakie siły działające wewnątrz rodziny (związane choćby z płcią kulturową, z różnicami wieku czy uznawanych wzorców dobrego życia); być może dzieje się tak, ponieważ badacze zajmujący się rodziną czy domostwem po prostu przekierowali swoje zainteresowania na kwestie nierówności i władzy wewnątrz domostw10. Jednakże mimo całego zróżnicowania wewnętrznego, rodziny są w rolniczej rzeczywistości silnymi podmiotami i odgrywają w niej niezwykle istotną rolę. Obok takiej rodziny – rozumianej tu jako zróżnicowana wewnętrznie grupa ludzi, wspólnie zaangażowanych w utrzymywanie gospodarstwa – mamy do czynienia z jednostką, czyli faktycznym wykonawcą codziennych działań rolniczych. To przecież jednostka podejmuje konkretne działania, czasem nawet przy sprzeciwie reszty rodziny. Każda z nich ma swój zbiór doświadczeń, opinii, wiedzy o świecie. A jednak sposób działania poszczególnych rolników niekoniecznie odzwierciedla współczesną, zachodnią koncepcję jednostki jako indywidualnego aktora11. Jeśli nawet jakiś rolnik działa samodzielnie, bez pomocy czy aprobaty rodziny, zwykle pozostaje w ścisłych relacjach z innymi rolnikami, którzy wspierają go radami i pomocą. Jak pisze Elizabeth Dunn: „Koncepcja osoby ludzkiej jako wspólnotowej lub społecznie zanurzonej jest całkowicie sprzeczna z tym, co Strathern określała mianem »człowieka Zachodu«. Podstawowym założeniem dotyczącym kondycji ludzi w społeczeństwie zachodnim nie jest to, że są jednostkami, lecz że są jednostkami posiadającymi swoje »części« lub cechy. Ludzie stają się więc nośnikami nie stosunków 8 G. Creed, dz. cyt., s. 345-346; por. P. Barlett, dz. cyt., s. 272; J.G. Carrier, J. McC. Heyman, Consumption and Political Economy, „The Journal of the Royal Anthropological Institute” 1997, t. 3, nr 2, s. 363-364; S. Ortiz Decisions and choices: the rationality of economic actors, w: Handbook of Economic Anthropology, red. J.G. Carrier, Edward Elgar, Cheltenham, UK; Northhampton, MA 2005, s. 61 i nast. 9 Zob. S. Yanagisako, dz. cyt., s. 190 i nast. 10 R.R. Wilk, House, Home, and Consumer Decision Making in Two Cultures, „Advances in Consumer Research” 1987, nr 14, s. 303. Do podważenia tego jednolitego obrazu przyczynili się w dużej mierze antropolodzy z nurtu feministycznego, wykazując, że owa jednolitość odzwierciedla nie tyle stan faktyczny, co raczej władzę nad sposobem reprezentacji, jaką posiadają ci, których wizja jest uznawana za uprawomocnioną i jednolitą (por. S. Howell, M. Melhuus, Studia nad pokrewieństwem, osobą ludzką czy nad płcią kulturową, w: Badanie kultury. Elementy teorii antropologicznej, red. M. Kempny, E. Nowicka, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2003, s. 352; M. Stivens Gender, w: Handbook of Economic Anthropology, red. J.G. Carrier, Edward Elgar, Cheltenham, UK; Northhampton, MA 2005, s. 329). 11 Por. S. Howell, M. Melhuus, dz. cyt., s. 349. Komunikacja rodzinna i jej wpływ na podejmowanie decyzji... 13 społecznych, lecz »własności« w dwojakim sensie: posiadanych dóbr i właściwości. (…) Osoba »wspólnotowa« oddziałuje na świat, oddziałując na innych. (…) W przypadku znajomości lub wasalstwa ludzie starają się »znać« innych i być przez nich znanymi, aby włączać się w swoje środowiska, a następnie prowadzić wymianę dóbr. Znajomości to sposób »oddziaływania na innych« i tym samym zmiany świata przeżywanego. Zupełnie inaczej zachowuje się jednostka sprywatyzowana, która oddziałuje na świat, zmieniając siebie”12. Taka jednostka „wspólnotowa” nie szuka samodzielności jako wyzwolenia spod wpływów innych ludzi i być może dlatego nie ma sprzeczności między traktowaniem jako podmiotu działającego zarówno rodzin, jak i poszczególnych ludzi. Niemożliwe jest jednoznaczne określenie charakteru owych podmiotów działających – jednostek i rodzin – także dlatego, że nie jest on statyczny: to, czy ktoś występuje jako reprezentant rodziny, czy jako jednostka, zależy od sytuacji ekonomicznej i rodzinnej w danym gospodarstwie, a także od kontekstu, chwilowej sytuacji, czy doraźnych celów, które chce on osiągnąć. A skoro dzieje się właśnie tak, komunikacja zachodząca między poszczególnymi członkami rodzin rolniczych odgrywa kluczową rolę w podejmowaniu decyzji, nawet tych, które pozornie mogą się wydawać indywidualne (bądź to dotyczących spraw prywatnych, jednostkowych, bądź też podejmowanych przez jednostki). Oczywiście, istnieją sfery, które komunikowaniu nie podlegają, są chronione jako intymne, albo nie wydają się być dość istotne, by podlegały dyskusjom. Poniżej zajmę się zarówno sposobami komunikowania, które znacząco wpływają na podejmowanie decyzji, jak też sferami niekomunikowalnymi. Nieustające konsultacje Najczęstszy, powszechny model codziennej komunikacji między członkami rodziny13 nazwałam „nieustającymi konsultacjami”. Wyodrębnienie tego modelu zawdzięczam swojej początkowej obserwacji poczynionej w tracie badań terenowych, a dotyczącej rytmu życia w badanych przeze mnie wsiach. Nagminnie spotykałam ludzi, którzy deklarowali, że są bardzo zapracowani i ciągle zajęci, a tymczasem poświęcali mnóstwo czasu na to, co postrzegałam jako ploteczki, luźne rozmowy o niczym, długie gadanie przy kawie itp. Dopiero po pewnym czasie zrozumiałam prawdziwą rolę owych „pogaduszek”: dzięki nim dyskutowano o problemach i interesujących rolników kwestiach wtedy, kiedy się pojawiały, a nie w momencie, w którym wynikała nagła potrzeba podjęcia na ich temat decyzji. Taka sytuacja pozwalała rolnikom zawczasu wyrobić sobie 12 E. Dunn, dz. cyt., s. 150. Ten model komunikacji obejmuje przede wszystkim członków rodziny, ale dotyczy on także sąsiadów czy znajomych. 13 14 A. Krzyworzeka zdanie na różne ważne tematy (jak ceny płodów w danym roku, najlepsze strategie ich sprzedaży, plany dotyczące zasiewu konkretnych roślin, zakupu maszyn itp.), a często także ustalić wspólny front. W rezultacie postronny widz często odnosi wrażenie, że rolnicy są grupą jednorodną, myślą tak samo, podejmują takie same decyzje, mają takie same poglądy. Tymczasem ta spójność nie jest zjawiskiem „naturalnym”, ale żmudnie wypracowanym wynikiem długotrwałego procesu „nieustannych konsultacji”, który sprawia, że rolnicy są zazwyczaj świetnie przygotowani do szybkiego i efektywnego podejmowania decyzji gospodarczych, gdy zachodzi taka potrzeba. W takich pogawędkach informacyjnych udział biorą wszyscy: członkowie rodziny (bez względu na płeć, wiek czy wykonywany zawód), goście, sąsiedzi, również eksperci (z ośrodków doradztwa rolniczego czy różnego rodzaju firm agrobiznesu). Jednak nie wszyscy uczestnicy konsultacji są traktowani w ten sam sposób; diagnoza oceniana jest w zależności od tego, czy wypowiadający ją cieszy się opinią dobrego, doświadczonego i rozsądnego rolnika, czy też jest uważany za gospodarza łatwowiernego, nazbyt impulsywnego lub zbyt ochoczo goniącego za nowościami, czy uważany jest za oderwanego od rzeczywistości teoretyka, czy twardo stąpającego po ziemi eksperta. Wyrobienie sobie zdania na temat konkretnych osób jest bardzo złożonym procesem, wymagającym m.in. solidnej wiedzy rolniczej, bez której rolnik nie byłby w stanie ocenić, na ile zasłyszana informacja czy opinia jest wartościowa, prawdopodobna, warta rozważenia. Ważne są także swoiste wyczucie psychologiczne oraz umiejętność rozłącznego oceniania człowieka i jego postępowania – często nie traktuje się poważnie czyichś decyzji i opinii, choć człowieka tego bardzo się lubi. Nie wszystkie potencjalne źródła wiedzy są więc darzone przez rolników równym zaufaniem. Często brakuje tego zaufania w stosunku do zewnętrznych źródeł wiedzy, np. szkoleniowców z ministerstwa czy pracowników ODR-u. Podobnie sprawa się ma z mediami, w tym z Internetem. Dzięki latom praktyki każdy rolnik sam wypracowuje sobie grono zaufanych ludzi, instytucji i innych przekaźników wiedzy, ustanawiając i nieustannie przebudowując w ten sposób żywą sieć, w której tworzy się i przekształca jego wiedza. Niewątpliwie najistotniejszym ogniwem są tutaj najbliżsi – głównie rodzina, ale także sąsiedzi. To tym ludziom, najlepiej znanym, sprawdzonym już niejednokrotnie, ufa się najbardziej. Z nimi też można najczęściej dyskutować i w tych dyskusjach oddzielać dobre pomysły od złych. To właśnie członkowie rodziny są najczęstszymi partnerami w „nieustających konsultacjach”, które odbywają się przy wspólnej kolacji, podczas wyprawy po zakupy, przy odrabianiu lekcji, w czasie niedzielnego spotkania z kuzynami, podczas sprzątania czy gotowania – po prostu przez cały czas. Przez sito ich opinii przesiewa się informacje usłyszane w mediach, uzyskane od szkoleniowców czy nauczycieli, przyniesione z pobliskiego składu rolnego. Komunikacja rodzinna i jej wpływ na podejmowanie decyzji... 15 Zazwyczaj podejmowane przez danego rolnika decyzje gospodarcze są dość spójne i ściśle łączą się z jego wizją dobrego życia i słusznego sposobu gospodarowania, czyli wybranego stylu życia czy wręcz filozofii życiowej – a te do pewnego stopnia należą do kanonu wartości przekazywanych w rodzinie. Oczywiście, przedstawicieli różnych pokoleń charakteryzują pewne różnice zdań. Dość często zdarza się, że rodzice, którzy przepisali już ziemię na syna, nie do końca zgadzają się z jego wyborami i pomysłami na uprawę ziemi czy hodowlę zwierząt. Jadąc w teren spodziewałam się na tym tle powszechnych i gorących konfliktów, ale rzeczywistość okazała się znacznie spokojniejsza od przewidywań. Zazwyczaj do otwartego konfliktu nie dochodzi. Wydaje mi się, że ogromną rolę odgrywają tu wielopokoleniowe domy: dziś są już zwykle duże, najczęściej starsze pokolenie zajmuje jedno piętro, a dorosłe dzieci lub dziecko ze swoją rodziną drugie piętro; kiedyś jednak większość rodzin żyła w małych domach, w dość trudnych warunkach, i często były to rodziny liczniejsze niż obecnie. Takie warunki wymuszały w miarę pokojowe współistnienie. Wiele kobiet, mających już dorosłe dzieci, na ogół niemające jeszcze własnej rodziny, opowiadało mi o swoich problemach z teściowymi, o ich wtrącaniu się w życie młodych, gorąco deklarując, że one nie zamierzają w żaden sposób ingerować w życie swoich dzieci i ich rodzin14. Z moich obserwacji wynika, że w większości przypadków istnieje milczące założenie, iż decydujący głos w sprawach domu i gospodarstwa ma pokolenie „gospodarzy” – rodzice przechodzący na emeryturę usuwają się więc na bok, nie roszcząc sobie prawa do decydowania, podobnie jak prawie dorosłe potomstwo, które jednak ma jeszcze status dzieci15. Kurtuazyjnie wszyscy są zapraszani do debat i proszeni o zdanie, wszyscy biorą czynny udział w „nieustających konsultacjach”, ale ostateczna decyzja należy do posiadaczy gospodarstwa. Sfery niekomunikowania Oczywiście, nie każda decyzja i nie każde działanie wymaga zbiorowego namysłu i akceptacji. Mnóstwo z nich podejmowanych jest samodzielnie przez jedną osobę, są to zarówno decyzje dotyczące zakupów, rozplanowania pracy, jak i tego, co przygotować na kolację czy kiedy zasiać sałatę. Zazwyczaj w takich sytuacjach ostateczna decyzja podejmowana jest w sposób charakterystyczny dla „pierwszego 14 Na przykład pani Kasia, współwłaścicielka dobrze prosperującego gospodarstwa, które prowadzi z mężem i dorosłym synem, opowiadała, że: „Dlatego tamtego domu nie rozbieramy. Bo wspólne podwórko to może być, ale dom to nie. Jak Wojtek się ożeni, to tam pójdzie. Ja nie chcę tutaj małych dzieci, w kuchni z synową to też tak nie bardzo. A jeszcze ona będzie chciała pewnie jakoś dom urządzać. Nie, nie. (…) No, jak Wojtek założy rodzinę, to te pieniążki będą nasze, te renty, a my mu będziemy pomagali, a zysk z gospodarstwa będzie ich. To tak w wielu jest rodzinach, tam gdzie jest zgoda. Bo czasami jak jest niezgoda, to po prostu rodzice zostają sobie, nie pomagają w tym gospodarstwie” (rozmowa nr Z2). 15 Inaczej sprawa ta wyglądała dawniej, kiedy autorytet ludzi starszych był zwykle decydujący (L. Stomma, Antropologia kultury wsi polskiej XIX w., Instytut Wydawniczy Pax, Warszawa 1986, s. 84). 16 A. Krzyworzeka stadium” według bardzo przydatnej teorii C. H. Gladwin16, czyli na poziomie nieświadomym, jest działaniem automatycznym i zwykle nawet nie jest postrzegana jako decyzja17. Z tego właśnie powodu pytani o sposób podejmowania decyzji rolnicy zwykle mówią tylko o ważnych decyzjach, które są podejmowane świadomie, w porozumieniu z pozostałymi członkami rodziny, w wyniku „nieustających konsultacji”. Owo pierwsze stadium podejmowania decyzji często pokrywa się z tym, co w rodzinach rolniczych nazywam „sferą niekomunikowania”, ponieważ z różnych względów dziedziny jej podległe nie są konsultowane z innymi członkami rodziny. Warto zastanowić się nad tym, o czym się nie mówi, bo wobec tak intensywnego dyskutowania, omawiania i konsultowania przeróżnych tematów codziennych ta nieobecność jest szalenie wymowna. Pierwszy zbiór kwestii „niekomunikowanych” składa się z tych, które są dla wszystkich oczywiste, i wydaje się, że nie trzeba z nikim o nich dyskutować, ponieważ wszyscy podzielają opinię na ich temat (nawet jeśli faktycznie te opinie mogą się znacząco różnić). Należą do nich działania rutynowe, jak choćby decyzja, co ugotować na obiad, w co się ubrać rano, o której godzinie wstać, gdzie zrobić zakupy, a nawet – kogo wypada zaprosić na wesele. Często zdarza się, że takie sprawy na mocy przyzwyczajenia należą do konkretnej osoby, np. praniem zawsze zajmuje się żona, więc nie konsultuje z mężem czy dziećmi terminów prania, sposobu segregowania ubrań itp., tak samo jak mąż nie będzie konsultował działań związanych z konserwacją maszyn rolniczych, chyba że coś wymyka się rutynie i wymaga dodatkowej, niestandardowej czynności (np. niespodziewana awaria). 16 Opisywana m. in. przez C.H. Gladwin (A Theory of Real-Life Choice: Applications to Agricultural Decisions, w: Agricultural Decision Making. Anthropological contribution to rural development, red. P.F. Barlett, Academia Press, New York, London, Toronto, Sydney, San Francisco 1980, s. 45 i nast.) czy H. Gladwina oraz M. Murtaugha (The Attentive-Preattentive Distinction in Agricultural Decision Making, w: Agricultural Decision Making. Anthropological contribution to rural development, red. P.F. Barlett, Academia Press, New York, London, Toronto, Sydney, San Francisco 1980, s. 115 i nast.) teoria real-life choice zakłada, że istnieją dwa stadia podejmowania decyzji: pierwsze, w którym dość szybko odrzucane są najmniej odpowiadające decydującemu warianty i możliwości, oraz drugie, w którym uważniej rozważane są pozostałe warianty, zwykle już nieliczne. Teoria ta opiera się na założeniu, że ludzie na co dzień stosują zabiegi upraszczające procesy podejmowania decyzji. C.H. Gladwin pokazuje, że pierwsze stadium często bywa nieświadome, automatyczne, co może tłumaczyć wiele nieoczekiwanych decyzji, które trudno byłoby przewidzieć (Tamże, s. 46). Nieraz się zdarza, że sami podejmujący decyzję nie zdają sobie sprawy z istnienia pierwszego stadium i są przekonani, że zaczynają proces podejmowania decyzji, kiedy następuje już drugie stadium, w którym pod uwagę brane są tylko nieliczne, wstępnie wyselekcjonowane możliwości (tamże, s. 54). 17 Por. zasygnalizowany przez A. Langely, H. Mintzberga, P. Pitcher, E. Posada, J. Saint-Macary’ego (A. Langley, H. Mintzberg, P. Pitcher, et al., Opening up decision making: The view from the black stool, „Organization Science” 1995, s. 264 i nast.) problem niejednoznacznych granic samego zjawiska decyzji oraz reifikowania decyzji przez badaczy, podczas gdy faktycznie decyzje są konstruktami przez nich tworzonymi. Komunikacja rodzinna i jej wpływ na podejmowanie decyzji... 17 Druga grupa zagadnień niekomunikowalnych jest częściowo powiązana z pierwszą – to działania, które nazywam tradycyjnymi: nie podlegają refleksji, ponieważ stanowią powielenie działań uprawianych od lat, a przynajmniej za powielenie są uważane (bo niekiedy w sposób niezauważany podlegają zmianie); ich przykładem mogą być sposoby wychowywania dzieci. Pomysł, by w wychowywaniu stosować jakieś „metody”, był przez większość moich rozmówców traktowany jako przejaw niestosownego gonienia za nowościami: uważali oni wychowanie dzieci za coś naturalnego, coś, co dzieje się samo i nie wymaga stosowania jakichś specjalnych „metod”, po prostu dzieci rodzą się, rosną, dojrzewają i stają się dorosłymi. Skupianie się na psychologicznych czy pedagogicznych aspektach wychowywania i dorastania uważano za zbędną fanaberię, niekiedy wręcz szkodliwą – to jej skutkiem miały być rozpieszczone, niezdyscyplinowane dzieci, nad którymi rodzice nie potrafią zapanować. Prawdopodobnie wiąże się to z tradycyjnym pojmowaniem funkcji wychowawczej rodziny chłopskiej, o której pisali Sławoj Szynkiewicz18 czy Kazimierz Dobrowolski i Andrzej Woźniak19. Skoro podstawową funkcją wychowawczą rodziny było nauczenie młodego człowieka trudnej pracy na roli, to obecnie, kiedy dzieci głównie uczą się w szkole, a w gospodarstwie ich pomoc jest coraz rzadziej wykorzystywana, dawne wzorce wychowania straciły rację bytu. Ale nowe, w których nacisk miałby być położony np. na sferę psychologicznego przystosowania dziecka do życia w otaczającej go rzeczywistości, nie przyjęły się20. Do tradycyjnych zaliczam też takie działania, jak np. uprawa ogródków przydomowych – w przeciwieństwie do produkcji przeznaczonej na sprzedaż; ta prowadzona na potrzeby własne nie podlega ciągłym zmianom, ulepszeniom, rolnicy niechętnie stosują w niej nowinki technologiczne, porady specjalistów. Powielają raczej znane sobie z przeszłości sposoby działania. W tej grupie problemów umieszczam także kwestię podziału prac między mężczyzn i kobiety, na wsi nadal dość mocno zakorzenioną w tradycji. Interesujące jest, że zwykle w rozmowach faktyczna rola, jaką odgrywają kobiety w podejmowaniu decyzji na temat gospodarstwa rolnego, jest pomniejszana zarówno przez mężczyzn, jak i przez same kobiety. W wersji oficjalnej to mężczyzna ma ostatnie słowo, podczas gdy faktycznie bardzo często to 18 S. Szynkiewicz, Rodzina, w: Etnografia Polski. Przemiany kultury ludowej, red. A. Kutrzeba-Pojnarowa, W. Paprocka, M. Biernacka, B. Kopczyńska-Jaworska, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Biblioteka Etnografii Polskiej, nr 32, Wrocław 1976, s. 493. 19 K. Dobrowolski, A. Woźniak, Historyczne podłoże polskiej kultury chłopskiej, w: Etnografia Polski. Przemiany kultury ludowej, red. A. Kutrzeba-Pojnarowa, W. Paprocka, M. Biernacka, B. Kopczyńska-Jaworska, Biblioteka Etnografii Polskiej, nr 32, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1976, s. 81 i nast. 20 Michał Buchowski, opisując obowiązki codzienne jednej ze swoich rozmówczyń z Wielkopolski, pisze „Wychowywała również dzieci, a oznaczało to m.in. uczestniczenie w zebraniach rodziców czy też upewnienie się, że najmłodsze dzieci umyły się przed pójściem spać” (M. Buchowski, Dystynkcja przez pracę w społeczności lokalnej w Wielkopolsce, w: Oblicza lokalności. Różnorodność miejsc i czasu, red. J. Kurczewska, IFIS PAN, Warszawa 2006, s. 207). 18 A. Krzyworzeka kobieta ma głos decydujący, a nierzadko decyduje sama, nawet nie konsultując się z mężem, czyli ogranicza się do „pierwszego stadium”21. Rzecz jasna, udział kobiet w podejmowaniu kluczowych decyzji w gospodarstwie zależy od wielu czynników i jest różny w różnych rodzinach: niektóre kobiety uczestniczą tylko w podejmowaniu najważniejszych decyzji, inne decydują razem z mężem o najmniejszych sprawach, niekiedy są równoprawnymi partnerami w prowadzeniu gospodarstwa, a niekiedy nie wtrącają się do spraw związanych z rolnictwem i wszelkie decyzje pozostawiają mężom. Niemniej ów rozdźwięk między sferą deklaratywną a faktycznym działaniem wart jest odnotowania. Kolejna kategoria „niekomunikowalna” to sprawy, które określam jako zbyt osobiste, choć oczywiście to, co dla badanej grupy jest „zbyt” osobiste, w innych grupach takie nie musi być. Są to kwestie często odczuwane jako wstydliwe, niepodlegające rozmowom: uczucia, kompleksy, problemy w relacjach międzyludzkich. Rozmowy dotyczące tych kwestii były wśród moich badanych bardzo rzadkie, jeśli już o nich mówiono, były to raczej opowieści o działaniach sąsiadów czy znajomych, utrzymane w konwencji plotek, okraszone własnym komentarzem. Takie nieosobiste analizy ludzkich działań są niemal jedynymi sposobami rozmawiania o trudnościach w relacjach międzyludzkich, przykładem może być przemoc w rodzinie – niewątpliwie problem na wsi obecny. Można usłyszeć o tym, że np. sąsiad z innej wsi bije żonę (zazwyczaj mówi się wyłącznie o przypadkach bardzo drastycznych), można też natrafić na żarty dotyczące takiej przemocy, ale prawie nigdy nie słyszy się narzekania na własne z tym problemy. W trakcie moich kilkumiesięcznych badań, podczas których z wieloma osobami weszłam w bliskie i dość zażyłe relacje, tylko od jednej kobiety usłyszałam zwierzenia dotyczące jej kłopotów z pijącym mężem; nie byłam zresztą jedyną osobą, której się zwierzyła. Jednak jej otwartość sprawiła, że była traktowana jako dziwaczka, sąsiadki „patrzyły na nią krzywo”. Podsumowanie W codziennym życiu mieszkańców badanych przeze mnie wsi rodzina stanowi podstawowy kontekst wszystkich działań: pracuje się dla rodziny i z rodziną, odpoczywa się wspólnie, troszczy się głównie o najbliższych i najbardziej cieszą sukcesy osiągane właśnie przez nich. Przy podejmowaniu decyzji (nie tylko tych gospodarczych) wpływ członków rodziny też jest najważniejszy. Ta perspektywa sprawia, że dla badacza społecznego kluczowe staje się odkrycie, w jaki sposób funkcjonują wzajemne oddziaływania członków rodziny, i co za tym idzie – jak wygląda komunikacja wewnątrz rodziny. Można pokusić się o stwierdzenie, że ze 21 Por. N. Jha, Gender and decision making in Balinese agriculture, „American Ethnologist”, 2004, t. 31, nr 4, s. 552-572. Komunikacja rodzinna i jej wpływ na podejmowanie decyzji... 19 względu na specyfikę funkcjonowania rodzin rolniczych (związaną choćby z pracą w miejscu zamieszkania, często angażującą większość członków rodziny) komunikacja wewnątrz nich jest znacznie intensywniejsza niż w innych środowiskach, w których jednostka funkcjonuje w sposób bardziej zidywidualizowany. To właśnie przez sito codziennych rozmów, owych „nieustających konsultacji” przesiewa się wszystkie ważniejsze informacje, wypracowując jednocześnie opinie na ich temat. W odpowiednim momencie, kiedy trzeba podjąć decyzję, można przywołać te wspólnie wypracowane oceny i dzięki nim nie tylko zdecydować szybciej, ale też bez ryzyka, że decyzja zostanie skrytykowana przez otoczenie22. Proces nieustającego konsultowania sprawia, że codzienne działania jednostek są mniej narażone na ryzyko wzbudzania konfliktów między członkami rodziny, są też dokonywane w sposób znacznie płynniejszy, niż gdyby trzeba było zaczynać żmudny proces „wyrabiania sobie opinii” na dany temat dopiero wtedy, gdy pojawia się potrzeba szybkiego działania. Z kolei „sfera niekomunikowania” stanowi fascynujące pole badań, jak to zwykle bywa z tym, co ukryte i nieoczywiste. Dla etnografa czy antropologa częstą strategią jest szukanie właśnie tego, o czym się nie mówi, co schowane czy niejawne. Najważniejsze elementy kultury można odnaleźć w tych obszarach, które nie podlegają jawnym dyskusjom i ocenom, choćby dlatego, że bez tych dyskusji i ocen trudniej o zmianę, w związku z czym na tych polach można obserwować zachowania bardziej niezmienne, działania traktowane jako oczywiste. Poznanie specyfiki komunikacji wewnątrz rodzin rolniczych wydaje się bardzo ważne: dzięki niemu można zaobserwować dynamikę podejmowania decyzji, dostrzec bardzo złożony proces, którego zwieńczeniem jest konkretna decyzja. Jest to istotne nie tylko dla badaczy, którzy chcą jak najlepiej zrozumieć mechanizmy społeczne, ale ma też kluczowe znaczenie praktyczne, choćby dla tych, którzy podejmują różnego rodzaju decyzje polityczne. Niejednokrotnie obserwowałam zupełnie chybione próby wpływania na decyzje rolników (np. za pomocą szkoleń organizowanych przez Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi albo inne instytucje, jak choćby ARMiR), które można by uczynić znacznie skuteczniejszymi, gdyby wziąć pod uwagę specyfikę komunikowania w ramach rodzin rolniczych i zbiorowy charakter podejmowanych przez rolników decyzji. Równie istotny, co „nieustające konsultacje” jest w tej kwestii mechanizm przeciwny – niepoddawanie dyskusjom pewnych kwestii, otaczanie ich kokonem milczenia. Odkrycie owych sfer niekomunikowania jest – analogicznie – ważne nie tylko ze względów czysto poznawczych, ale także dlatego, że wśród nich znajdują się niezwykle istotne dziedziny życia, jak chociażby kwestie wychowywania dzieci, upraw na własny użytek, płciowego podziału prac 22 Michał Buchowski twierdzi, że „horyzonty kulturowe eliminują z pola widzenia szereg możliwości działania” (M. Buchowski, Klasa i kultura w okresie transformacji: Antropologiczne studium przypadku społeczności lokalnej, Centre Marc Bloch, Berlin 1996, s. 64). 20 A. Krzyworzeka czy przemocy. Bez wpływania na te sfery często nie da się przeprowadzić skutecznych zmian w rolnictwie czy życiu społecznym na wsi; dopiero ich rozpoznanie umożliwia pełne zrozumienie działań rolników i w związku z tym – prowadzenie efektywnej polityki rolnej czy społecznej. Bibliografia Albrecht D.E., The Mechanization of Agriculture. A Historical Case Study of the Implications for Families and Communities, “Culture & Agriculture” 1997, t. 19, nr 1–2. Barlett P.F., Industrial Agriculture, w: Economic Anthropology, red. S. Plattner, Stanford University Press, Stanford 1989. Bauman Z., Praca, konsumpcjonizm i nowi ubodzy, tłum. S. Obirek, Wydawnictwo WAM, Kraków 2006. Buchowski M., Klasa i kultura w okresie transformacji: Antropologiczne studium przypadku społeczności lokalnej, Centre Marc Bloch, Berlin 1996. Buchowski M., Dystynkcja przez pracę w społeczności lokalnej w Wielkopolsce, w: Oblicza lokalności. Różnorodność miejsc i czasu, red. J. Kurczewska, IFIS PAN, Warszawa 2006. Carrier J.G., J. McC. Heyman, Consumption and Political Economy, “The Journal of the Royal Anthropological Institute” 1997, t. 3, nr 2. Collier J.F., M.Z. Rosaldo, S. Yanagisako, Czy rodzina istnieje? Nowe ujęcia antropologiczne, w: Gender: perspektywa antropologiczna, t. 1, red. A. Kościańska, R.E. Hryciuk, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2007. Creed G.W., “Family Values” and Domestic Economies, “Annual Review of Anthropology” 2000, t. 29. Dobrowolski K., A. Woźniak, Historyczne podłoże polskiej kultury chłopskiej, w: Etnografia Polski. Przemiany kultury ludowej, red. A. Kutrzeba-Pojnarowa, W. Paprocka, M. Biernacka, B. Kopczyńska-Jaworska, Biblioteka Etnografii Polskiej, nr 32, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1976. Dunn E.C., Prywatyzując Polskę. O bobofrutach, wielkim biznesie i restrukturyzacji pracy, tłum. P. Sadura, Wydawnictwo Krytyki Politycznej, Warszawa 2008. Gladwin C.H., A Theory of Real-Life Choice: Applications to Agricultural Decisions, w: Agricultural Decision Making. Anthropological contribution to rural development, red. P.F. Barlett, Academia Press, New York, London, Toronto, Sydney, San Francisco 1980. Gladwin H., M. Murtaugh, The Attentive-Preattentive Distinction in Agricultural Decision Making, w: Agricultural Decision Making. Anthropological contribution to rural development, red. P. F. Barlett, Academia Press, New York, London, Toronto, Sydney, San Francisco 1980. Howell S., M. Melhuus (2003), Studia nad pokrewieństwem, osobą ludzką czy nad płcią kulturową, w: Badanie kultury. Elementy teorii antropologicznej, red. M. Kempny, E. Nowicka, PWN, Warszawa 2003. Jha N., Gender and decision making in Balinese agriculture, “American Ethnologist”, 2004, t. 31, nr 4. Krzyworzeka A., Rolnicze strategie pracy i przetrwania. Studium z antropologii ekonomicznej, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2014. Komunikacja rodzinna i jej wpływ na podejmowanie decyzji... 21 Langley A., H. Mintzberg, P. Pitcher, et al., Opening up decision making: The view from the black stool, “Organization Science” 1995. Ortiz S., Decisions and choices: the rationality of economic actors, w: Handbook of Economic Anthropology, red. J. G. Carrier, Edward Elgar, Cheltenham, UK; Northhampton, MA 2005. Pine F., Family, w: Encyclopedia of Social and Cultural Anthropology, red. A. Barnard, J. Spencer, Routledge, London-New York 1998. Stivens M., Gender, w: Handbook of Economic Anthropology, red. J. G. Carrier, Edward Elgar, Cheltenham, UK; Northhampton, MA 2005. Stomma, L., Antropologia kultury wsi polskiej XIX w., Instytut Wydawniczy Pax, Warszawa 1986. Szynkiewicz S., Rodzina, w: Etnografia Polski. Przemiany kultury ludowej, red. A. Kutrzeba-Pojnarowa, W. Paprocka, M. Biernacka, B. Kopczyńska-Jaworska, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Biblioteka Etnografii Polskiej, nr 32, Wrocław 1976. Szynkiewicz S., Rodzina, w: Słownik etnologiczny. Terminy ogólne, red. Z. Staszczak, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa-Poznań 1987. Terrell J., Family, w: The Dictionary of Anthropology, red. T. Barfield, Blackwell Publishing 2002. Wilk R.R., House, Home, and Consumer Decision Making in Two Cultures, “Advances in Consumer Research” 1987, nr 14. Yanagisako S.J., Family and Household. The Analysis of Domestic Groups, “Annual Review of Anthropology” 1979, t. 8, nr 1. Streszczenie Niniejszy artykuł poświęcony jest roli komunikacji w podejmowaniu decyzji przez członków rodzin rolniczych. Badania etnograficzne, na podstawie których wysnuwam wnioski w tym artykule, zostały przeprowadzone w jednej z rolniczych gmin województwa podlaskiego. Specyfika zawodu rolnika sprawia, że zjawisko to w badanej grupie wygląda nieco inaczej niż wśród nierolników. W artykule omawiam najbardziej charakterystyczną cechę komunikacji w rodzinie rolniczej – „nieustające konsultacje”, a także znaczącą sferę niekomunikowania. W końcowej części artykułu wskazuję wnioski, które mogą być przydatne nie tylko dla naukowców, chcących lepiej zrozumieć kwestię komunikacji w rodzinie rolniczej oraz zjawisko podejmowania decyzji przez rolników, ale także dla decydentów, kreujących politykę rolną oraz społeczną. Słowa kluczowe: komunikacja, podejmowanie decyzji, antropologia wsi, antropologia ekonomiczna Abstract This chapter explores the key aspects of a communication within a family and its role in the process of decision making in a group of farmers. The ethnographic fieldwork, which is a basis for my statements in this chapter, was done in a farming 22 A. Krzyworzeka commune in Podlaskie province (in Eastern Poland). The peculiarity of farming as a profession leads to a specific character of both communication and decision making among farmers. In the chapter I focus on the most distinctive feature of communication within farmer’s family: “ongoing consultations” and on a very significant sphere of not communicating. In the last part of the chapter I present some conclusions which can be useful for academics who are eager to understand the phenomena of communication within farmer’s family and a process of farming decision making as well as for those who crate agricultural and social policies for countryside regions. Key words: communication, decision making, peasant studies, economic anthropology Amanda Krzyworzeka – adiunkt w Instytucie Etnologii i Antropologii Kulturowej Uniwersytetu Warszawskiego, specjalizuje się w antropologii ekonomicznej oraz w badaniu współczesnych zjawisk społecznych i kulturowych na polskiej wsi. Prowadziła badania m.in. na Podlasiu, Roztoczu, Podhalu oraz na Syberii (obwód tomski), w Rumunii i Singapurze. Ostatnio wydała książkę pt. „Rolnicze strategie pracy i przetrwania. Studium z antropologii ekonomicznej” (Warszawa 2014). W roku akademickim 2011/2012 była profesorem wizytującym w Instytucie Antropologii Cornell University (USA). Agnieszka Pawluk-Skrzypek Wydział Nauk Społecznych Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie Anna Witek Wydział Pedagogiki i Psychlogii Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie Rodzicielskie komunikaty akceptacji w kontekście samooceny młodzieży ze specyficznymi trudnościami w uczeniu się Wstęp Rodzina to pierwsze i naturalne środowisko wychowania dzieci. W obliczu współczesnej transformacji modelu rodziny tradycyjnej dokonuje się redefinicji omawianego pojęcia. W opinii S. Kawuli wielość współczesnych form życia rodzinnego i sposób definiowania rodziny powinny mieć formułę inkluzyjną, bez ocen co do jej struktury i funkcjonowania1. W sferze wychowania dzieci ważny jest sposób, w jaki będą się rozwijały relacje rodzice – dziecko, które zależą one w dużej mierze od postaw rodzicielskich oraz sposobu komunikacji w rodzinie2 . Wpływ rodziny, preferowanego stylu wychowawczego matki i ojca odczuwamy przez całe życie. Każda rodzina charakteryzuje się określonym stylem wychowania, który stwarza klimat życia rodzinnego3. Rodzice odpowiadają za zaspokajanie potrzeb dziecka, zarówno tych podstawowych, jak i wyższych, uczą dziecko sposobu wyrażania uczuć, a przekazywane dziecku komunikaty mają duże znaczenie dla kształtowania jego samooceny4. Przyjęty przez rodzinę styl wychowania to swego rodzaju posag, który przekazujemy dzieciom. Jest to względnie stały wzorzec zachowań rodziców wobec dziecka, to pewien klimat interakcji rodzice – dziecko w różnych sytuacjach i kontekstach5. 1 S. Kawula, Tendencje przemian rodziny w początkach XXI wieku, w: Rodzina na początku III tysiąclecia – obraz przeszłości i teraźniejszości, red. H. Marzec, C. Wiśniewski, Wyd. NWP, Piotrków Trybunalski, 2009, s. 23. 2 M. Całusińska, W. Malinowski, Trening umiejętności wychowawczych. Dla rodziców i specjalistów, Wyd. GWP, Sopot 2013, s. 15. 3 M. Przetacznik-Gierowska, Z. Włodarski, Psychologia wychowawcza, t. 2, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 1998, s. 127. 4 M. Całusińska, W. Malinowski, dz. cyt. 5 J. Rajchert, Style rodzicielskie a mechanizmy regulacji zachowań agresywnych w Polsce i w USA, w: Agresja, socjalizacja, edukacja. Refleksje i inspiracje, red. H. Grzegołowska-Klarkowska, Wyd. Akademii Pedagogiki Specjalnej, Warszawa 2012. 24 A. Pawluk-Skrzypek, A. Witek W polskiej literaturze przedmiotu za M. Ziemską (1970) często odwołujemy się do trzech stylów wychowania: autokratycznego, demokratycznego i liberalnego6: – styl autokratyczny obserwujemy w rodzinach konserwatywnych, gdzie jeden z rodziców dominuje nad drugim, w rodzinie przeważa komunikacja jednokierunkowa: rodzic – dziecko. Kary i nagrody są jasno określone przez rodziców, którzy są przekonani o słuszności swego postępowania. Autokratyczny styl wychowania hamuje rozwój emocjonalny, społeczny i moralny. Ogranicza to samodzielność i inicjatywę dziecka, zmniejszając szansę na rozwój jego pozytywnej samooceny. U części dzieci może wywoływać agresję lub zachowania autodestrukcyjne; – styl demokratyczny uznawany jest za bardziej korzystny dla rozwoju osobowości dziecka. Rodzice są dla dziecka dostępni, a ono jest pełnoprawnym uczestnikiem życia rodzinnego, ufa rodzicom i rozmawia z nimi o tym, co dla niego ważne. Więź emocjonalna dziecka z rodzicami jest silna, przeważają uczucia pozytywne, wzajemne zaufanie, życzliwość. W sytuacji problemowej rodzice wspierają dziecko i zachęcają do rozwiązywania problemów; – styl liberalny jest typowy dla rodziców, którzy pozostawiają wiele swobody swoim dzieciom, co sprawia, że dziecko nie zna norm społecznych i często je narusza. Buntuje się przeciwko próbom ograniczenia jego woli. Kieruje rodzicami, przecenia swoją wartość, jest egoistyczne, niezdyscyplinowane, niezdolne do trwałego wysiłku7. W rodzinie, w której panuje zdrowa, przejrzysta komunikacja, jej członkowie komunikują się ze sobą bez przeszkód, co sprzyja rozwiązywaniu problemów na bieżąco8. Dziecko o niezaspokojonej potrzebie miłości i aprobaty nie otrzymuje od rodziców komunikatów dotyczących szacunku do siebie, nie wierzy w siebie i możliwość pokonywania trudności życiowych9. W badaniach empirycznych jako jeden z pierwszych problem znaczenia rodziny dla kształtowania się samooceny dziecka poruszył M. J. Rosenberg, podkreślając, że opieka i zainteresowanie rodziców dziećmi mają wyraźny wpływ na kształtowanie się szacunku do samego siebie. Dziecko wzrastające w środowisku stymulującym jego rozwój, kochane i cenione, przejawia pełen akceptacji stosunek do świata10. Rodzina poprzez swoje oddziaływania kształtuje obraz samego siebie, samoocenę i akceptację. Postawa akceptacji dziecka sprzyja samoakceptacji, a uczuciowe od- 6 M. Łobocki, Teoria wychowania w zarysie, Wyd. Impuls, Kraków 2010, s. 300. M. Przetacznik-Gierowska, Z. Włodarski, dz. cyt., s. 130-131. 8 M. Ziemska, Postawy rodzicielskie i ich wpływ na osobowość dziecka, w: Rodzina i dziecko, red. M. Ziemska, PWN, Warszawa 1979. 9 N. Branden, 6 filarów poczucia własnej wartości, Wyd. Ravi, Łódź 1998. 10 D. Wosik-Kawala, Korygowanie samooceny uczniów gimnazjum, Wyd. UMCS, Lublin 2007, s. 33. 7 Rodzicielskie komunikaty akceptacji w kontekście samooceny młodzieży... 25 trącenie przez rodziców może prowadzić do obniżenia poczucia własnej wartości i akceptacji własnej osoby11. Podstawowym warunkiem trwałości samooceny jest stabilność doświadczeń. Za najbardziej istotne dla kształtowania się samooceny uznaje się opinie i oceny, jakie dziecko słyszy o sobie, sukcesy i niepowodzenia życiowe, a także porównywanie siebie ze znaczącymi dla jednostki wzorcami osobowymi oraz pozycję społeczno-ekonomiczną rodziców. Zatem prawidłowy przebieg wychowania w dzieciństwie odgrywa tu olbrzymią rolę. Wszelkie sprzeczności w wiedzy o sobie utrudniają powstawanie prawidłowej pozytywnej postawy w stosunku do siebie. Pod wpływem ponoszonych porażek obserwowane jest zaniżanie się samooceny, odnoszenie zaś sukcesów wpływa korzystnie na podniesienie jej poziomu12. Samoocena w dużej mierze decyduje o tym, jak człowiek radzi sobie w sytuacjach trudnych. Badania wskazują, iż samoocena nieadekwatna i niestabilna w sytuacji zetknięcia się z trudnościami powoduje poczucie zagrożenia, wzrost negatywnych emocji oraz dezorganizację zachowania. Samoocena adekwatna, stabilna i pozytywna sprzyja odporności na sytuacje trudne, ponieważ zmniejsza wewnętrzne przyczyny poczucia zagrożenia jednostki. Osoby, które nisko się oceniają i nie wierzą w swoje możliwości, na ogół przejawiają skłonności do przeceniania trudności i się im poddają. Samoocena nieadekwatna za wysoka powoduje tendencje do silnych emocji negatywnych i reakcji obronnych13. Z kolei osoby z wysokim poczuciem własnej wartości w procesie radzenia sobie w sytuacjach trudnych stosują strategie aktywne, podejmują starania, aby bezpośrednio rozwiązywać stojące przed nimi problemy, są bardziej skoncentrowane na wysiłkach mających na celu pokonanie trudności i bardziej wytrwałe w działaniach, nie załamują się w sytuacji porażki14. Badacze zwracają uwagę na związek samooceny z poziomem osiągnięć szkolnych, podkreślając, że „pozytywna koncepcja siebie wywiera wpływ na poziom osiągnięć szkolnych a jej wzmocnienie powinno być celem kształcenia”15. Jednym z wymienianych powodów niskiej samooceny uczniów z trudnościami w uczeniu się (w tym z dysleksją) jest otrzymywanie od rodziców, nauczycieli i rówieśników negatywnych informacji zwrotnych odnośnie do poziomu swoich kompetencji 11 A. Brzezińska, Struktura obrazu własnej osoby i jego wpływ na zachowanie. „Kwartalnik Pedagogiczny” 1973, nr 3, s. 87-97. 12 Tamże, s. 96. 13 M. Tyszkowa, Osobowościowe i wychowawcze wyznaczniki psychicznej odporności dzieci i młodzieży, w: Zachowanie się młodzieży w sytuacjach trudnych i rozwój osobowości, red. M. Tyszkowa, Wyd. Naukowe Uniwersytetu im. A. Mickiewicza, Poznań 1977, s. 93. 14 Borecka-Biernat D., Style wychowania w rodzinie a agresywne zachowania dzieci, „Acta Universitatis Wratislaviensis. Prace Psychologiczne“ 1992, nr 26, s. 91. 15 P.A. Gindrich, Funkcjonowanie psychospołeczne uczniów dyslektycznych, Wyd. UMCS, Lublin 2004, s. 56. 26 A. Pawluk-Skrzypek, A. Witek szkolnych czy osiągnięć w nauce16. Szczególną rolę odgrywają tu zwłaszcza rodzice i preferowany przez nich styl wychowania oraz komunikacji z dzieckiem. Specyficzne trudności w uczeniu się (dysleksja), zgodnie z definicją opublikowaną w 2009 r. przez Europejskie Towarzystwo Dysleksji, jest to „odmienny sposób nabywania umiejętności czytania i pisania oraz ortografii, o podłożu neurobiologicznym. Trudności, które powodują tę odmienność, mogą także wpłynąć na umiejętność planowania, liczenia itp. Przyczyną może być kombinacja trudności w zakresie przetwarzania fonologicznego, pamięci operacyjnej, szybkości nazywania, uczenia się materiału zorganizowanego w sekwencje i automatyzacji podstawowych umiejętności”17. M. Korendo zwraca uwagę, że „istota dysleksji nie ogranicza się jedynie do pisma (w znaczeniu odczytywania i zapisywania), ale do całego systemu językowego, w tym także do tworzenia oraz rozumienia wypowiedzi ustnych”18. Biorąc pod uwagę powyższe treści, celem artykułu uczyniono określenie zależności między komunikatami rodzicielskimi a poziomem samooceny młodzieży ze specyficznymi trudnościami w nauce. Rodzina a samoocena Badania wskazują, że wysoka samoocena stanowi dyspozycję do doświadczania siebie jako osoby kompetentnej w radzeniu sobie z podstawowymi wymaganiami, jakie stawia życie, i zasługującej na doznawanie szczęścia. Im niższa samoocena, tym niższe aspiracje i więcej problemów w relacjach i komunikacji, ponieważ osoba nie jest pewna własnych myśli i uczuć. Niska samoocena koreluje z brakiem poczucia szczęścia19. W sferze wychowania jednym ze źródeł budowania pozytywnej samooceny jest zdrowe, przewidywalne środowisko rodzinne, budujące przekonanie o stawianiu czoła podstawowym wyzwaniom. Jeżeli rodzice wychowują dzieci w atmosferze miłości, szacunku, akceptacji, nie zasypują sprzecznościami, nie wyśmiewają, nie poniżają, nie znęcają się fizycznie, wierzą w ich kompetencję i dobroć, to dziecko ma szanse zinternalizowania postaw rodzicielskich i stworzenia zrębów zdrowej osobowości20. 16 P.A. Gindrich, Psychospołeczne korelaty wyuczonej bezradności młodzieży gimnazjalnej z trudnościami w uczeniu się i zaburzeniami towarzyszącymi, Wyd. UMCS, Lublin 2011, s. 96. 17 M. Łockiewicz, K.M. Bogdanowicz, Dysleksja u osób dorosłych, Wyd. Impuls, Kraków 2013, s. 22-23. 18 M. Korendo, Dysleksja – problem wciąż nieznany, http://www.konferencje-logopedyczne.pl/20,a,marta-korendo.htm, 05.08.2014. 19 N. Branden, dz. cyt., s. 23-25. 20 Tamże, s. 77-78. Rodzicielskie komunikaty akceptacji w kontekście samooceny młodzieży... 27 Na podstawie prowadzonych badań w zakresie czynników budujących relację rodzic – dziecko i korzystnie wpływających na samoocenę dziecka Coopersmith wskazał pięć warunków wysokiej samooceny dzieci, zaznaczając jednocześnie, że o kierunku psychicznego rozwoju dziecka nie decyduje wyłącznie zachowanie rodziców. Rodzice mogą ułatwić lub utrudnić młodemu człowiekowi rozwój zdrowej samooceny. Wśród wspomnianych czynników badacz wskazał: odczuwanie całkowitej akceptacji tego, co dziecko czuje i myśli – dziecku stawiane są jasne granice i doznaje ono poczucia bezpieczeństwa. Rodzice unikają nadmiernej kontroli, przemocy, upokarzania i wyśmiewania, przejawiają większą skłonność do nagradzania niż karania. Interesują się dzieckiem i jego sprawami. Rodzice stawiają wysokie wymagania w kwestiach zachowania dziecka, przez co staje ono wobec wyzwania, by być lepszym. Rodzice sami stanowią dla dziecka model poczucia własnej skuteczności i szacunku do siebie nawzajem21. Komunikacja w rodzinie Sposób komunikowania się z dzieckiem jest odbiciem tego, jak je spostrzegamy. Stąd kluczowe wydaje się przekazanie pozytywnego, prawdziwego obrazu jego osoby. Jeżeli nasz sposób komunikacji z dzieckiem opiera się na sformułowaniach typu: musisz, powinieneś, jesteś za młody, żeby mieć rację, a na każdy protest ze strony dziecka reagujemy długim przemówieniem z listą argumentów, wówczas dowiaduje się ono, że lepiej zrezygnować z własnych decyzji, a w konsekwencji i z własnego zdania. Tego typu sytuacja jest szczególnie szkodliwa dla rozwoju autonomii w okresie dorastania22. Poniżej przedstawiono za Gael Lindenfield przykładowe negatywne komunikaty rodzicielskie, niszczące samoocenę dziecka: – ignorowanie, odrzucanie uczuć dziecka (smutku, radości), karcenie, ośmieszanie, poniżanie; – żądanie, by dziecko udawało kogoś innego, niż jest w istocie, by zrobić odpowiednie wrażenie na innych, lub otrzymać to, czego pragnie; – niekorzystne dla dziecka porównywanie z innymi; – nieliczenie się z poglądami i opiniami dziecka, zwłaszcza w sprawach, które go nie dotyczą; – odmawianie mu racjonalnego uzasadniania; – przypinanie etykietki niszczącej jego indywidualność; – nadopiekuńczość, z której płynie przekaz, że dziecko jest zbyt słabe lub nie poradzi sobie z danym zadaniem; 21 Tamże, s. 184-185. H. Rylke, Pokolenie zmian. Czego boją się dorośli?, Wyd. WSiP, Warszawa 1999, s. 108. 22 28 A. Pawluk-Skrzypek, A. Witek – zbyt częste i surowe karanie – przekaz świadczący o tym, że dziecko jest z gruntu niedobre; – niekonsekwentne postępowanie wobec dziecka; – straszenie przemocą fizyczną lub jej stosowanie i przekonywanie dziecka, że to jego wina; – wykorzystywanie seksualne dziecka przez osobę, której powierzono opiekę nad nim; – oskarżanie o doprowadzenie osoby ukochanej lub szanowanej do zguby; – dostarczanie dziecku zbyt wielu nieosiągalnych wzorów przez środki masowego przekazu, zwłaszcza gdy jest ono nieatrakcyjne fizycznie lub warunki, w których żyje są skromne i dziecko ma niewielkie szanse na doścignięcie tych wzorów23. Dzieci, które doświadczają tego typu komunikatów, nie mają możliwości rozwijania umiejętności społecznych, są gorzej przygotowane do przejawiania w przyszłości pewności siebie, odwagi, samodzielności i umiejętności obrony siebie. Sposób komunikowania się z dzieckiem ma zasadnicze znaczenie dla kształtowania się jego wizerunku własnej osoby. Nasz styl komunikacji i zachowanie są znaczące dla myślenia o sobie, wiary w siebie i gotowości dziecka do polegania na sobie24. Rodziców budujących pozytywną samoocenę u dzieci możemy poznać po tym, że: – wyrażają wobec dziecka pozytywne uczucia zarówno w postaci słów, jak i gestów (np. przytulenia); – mówią do dziecka i słuchają go z uwagą; – dają dziecku poczucie bezpieczeństwa, zaufania, poświęcają czas na bycie z dzieckiem; – zachęcają dziecko do manifestowania własnej indywidualności, angażują w obowiązki domowe i uczą ważnych umiejętności życiowych, które pomogą mu w przyszłości stać się niezależnym; – zachęcają dziecko do wyrażania własnego zdania, pozwalają mu uczyć się na własnych błędach, towarzyszą w poznawaniu świata25. Wyrażając pochwały, czyli pozytywne oceny zachowania i osiągnięć dziecka w okresie adolescencji, warto konkretnie określić, za co dziecko chwalimy lub podziwiamy, przykładowo: Podziwiam Twoją odwagę, to, że zaryzykowałeś wyrazić inną opinię niż reszta klasy. W ten sposób dajemy dziecku informację zwrotną odnoszącą się do tego, co robi dobrze26. Jak już wskazywano, prawidłowe relacje dziecka z rodzicami są wzorem dla kształtowania się jego późniejszych odniesień interpersonalnych – indywidualnych 23 G. Lindenfield, Poczucie własnej wartości, Wyd. Ravi, Łódź 1998, s. 26-27. H. Rylke, dz. cyt., s. 108. 25 G. Lindenfield, dz. cyt., s. 181-182. 24 26 H. Rylke, dz. cyt., s. 109. Rodzicielskie komunikaty akceptacji w kontekście samooceny młodzieży... 29 i społecznych. Właściwemu klimatowi rodzinnemu towarzyszy umiejętność wyrażania uczuć, które zależą od posiadanych przez rodziców i nabytych przez dzieci umiejętności komunikowania się27. Kompetencje komunikacyjne to przekazywanie wiedzy i umiejętności potrzebnych w różnych sytuacjach komunikacyjnych, w których znajdują się lub mogą w przyszłości znaleźć się dorośli i dzieci. Wobec powyższego tak ważne wydaje się dostarczanie dzieciom odpowiednich wzorców komunikacyjnych28 oraz budowanie relacji opartych na więzi emocjonalnej, gdyż to, z jakim bagażem doświadczeń i umiejętności społecznych wkroczy dziecko w dorosłe życie, zależy w dużym stopniu od rodziców29. Cel pracy, materiał i metoda Głównym celem podjętych badań uczyniono określenie poziomu samooceny uczniów z klas trzecich gimnazjum ze specyficznymi trudnościami w uczeniu się, w zależności od udzielanych im rodzicielskich komunikatów akceptacji. W związku z tym problem główny zawiera się w pytaniu: Czy i jaka istnieje zależność pomiędzy rodzicielskimi komunikatami akceptacji a poziomem samooceny uczniów klas trzecich gimnazjum w kontekście ich specyficznych trudności w uczeniu się? Powyższe zagadnienie – zdaniem autorek artykułu – wydaje się być o tyle istotne, iż w świetle dostępnych badań sposób postępowania rodziców wobec uczniów z trudnościami w uczeniu się, ich wsparcie lub jego brak, w tym adekwatna komunikacja interpersonalna, może pełnić ważną rolę w kształtowaniu się samooceny młodego człowieka, a to z kolei może warunkować satysfakcjonujące pełnienie ról społecznych oraz radzenie sobie w sytuacjach trudnych, jakimi niewątpliwie są próby przezwyciężania niepowodzeń szkolnych. Badania przeprowadzone zostały przy użyciu Skali Analizy Środowiska Rodzinnego w Rodzinie Pochodzenia M. Ryś, z której wybrano sześć pytań pochodzących z kwestionariusza „Style wychowania w rodzinie”. Są to twierdzenia: 3, 10, 11, 19, 22, 30. Ponadto wykorzystano Skalę samooceny (SES) Rosenberga oraz metodę sondażu diagnostycznego, w ramach którego wykorzystano technikę ankiety konstrukcji własnej. Skala Analizy Środowiska Rodzinnego w Rodzinie Pochodzenia M. Ryś jest metodą służącą do badania struktury systemów rodzinnych i stylów wy27 M. Grygielski, Style komunikacji rodzicielskiej a identyfikacja dzieci z rodzicami, Wyd. KUL, Lublin 1994. 28 S. Frydrychowicz, Komunikacja interpersonalna jako wartość rozwojowa w rodzinie, w: Rodzina jako wartość w rozwoju człowieka, red. B. Harwas-Napierała, Wyd. Naukowe UAM, Poznań 2009, s. 91-108. 29 A. Roszak-Cyrson, Postawy rodziców a zachowania wobec dzieci, w: Pedagogika społeczna wobec problemów współczesnej rodziny. Polska pedagogika społeczna na początku XXI wieku, red. M. Ciczkowska-Giedziun, E. Kantowicz, Wyd. Edukacyjne Akapit, Toruń 2010, s. 151-158. 30 A. Pawluk-Skrzypek, A. Witek chowania w rodzinie. W badaniach stylu wychowawczego określa się natężenie cech w zakresie 4 stylów: styl wychowania demokratyczny, styl wychowania autokratyczny, styl wychowania liberalny kochający, styl wychowania liberalny niekochający. Skala samooceny (SES) Rosenberga jest metodą pomiaru globalnej samooceny u młodzieży i osób dorosłych. Autor podkreśla, że wysoka samoocena w jego ujęciu oznacza przekonanie, że jest się „wystarczająco dobrym”, wartościowym człowiekiem, co niekoniecznie świadczy o tym, że osoba z wysoką samooceną uważa siebie za lepszą od innych. Niska samoocena w ujęciu Rosenberga oznacza niezadowolenie z siebie, odrzucenie własnego Ja. Samoocena jest z samej swej natury konstruktem subiektywnym, opartym na percepcji i ocenie własnej wartości30. Wyniki badań własnych Uzyskane z badań dane empiryczne poddano analizie statystycznej przy zastosowaniu pakietu analiz statystycznych SPSS dla Windows wersja 21. Badania przeprowadzono w styczniu i lutym 2014 r. Aby wyniki badań były reprezentatywne, zastosowano metodę celowego doboru próby. Badaniami zostali objęci uczniowie klas trzecich gimnazjów ze zdiagnozowanymi specyficznymi trudnościami w uczeniu się. Ogółem w badaniu uczestniczyło 69 uczniów, w tym 30 dziewcząt i 39 chłopców z województw mazowieckiego i lubelskiego. Jak wynika z danych zawartych w tabeli 1 prawie 40% badanej młodzieży prezentuje niski poziom samooceny. Niewiele mniej (33,3%) charakteryzuje się przeciętną dla tego wieku samooceną, natomiast wysoki poziom badanej zmiennej charakteryzuje jedynie 27,5% badanej młodzieży. Tabela 1. Poziom samooceny badanej młodzieży, N = 69 Poziom samooceny Niski Częstość Procent 27 39,1 Przeciętny 23 33,3 Wysoki 19 27,5 Ogółem 69 100,0 Źródło opracowania: badania własne W tabelach 2-7 przedstawiono wyniki badań odnoszące się do problemu badawczego, poprzez który szukano zależności między rodzicielskimi komunikatami a poziomem samooceny młodzieży ze specyficznymi trudnościami w nauce. W pierwszej kolejności przeanalizowano komunikaty matek, a następnie ojców w kontekście poziomu samooceny badanych uczniów ze stwierdzonymi specyficz30 Tamże, s. 7-8. 31 Rodzicielskie komunikaty akceptacji w kontekście samooceny młodzieży... nymi trudnościami w uczeniu się. Nie odnotowano zależności między charakterem komunikatów rodzicielskich zarówno w przypadku matek, jak i ojców a poziomem samooceny badanych uczniów (p > 0,05). Tabela 2. Komunikaty matki a poziom samooceny badanej młodzieży, N = 69 Tw. 3. Jako dziecko wiedziałem dokładnie, czego ode mnie matka oczekuje, ale nie słyszałem nigdy od niej, że jestem przez nią kochany nie zupełnie zdecydoraczej nie raczej tak potrafię nie wanie tak określić Samoocena niski Poziom przeciętny wysoki Ogółem Ogółem L 10 9 1 1 6 27 % 14,5% 13,0% 1,4% 1,4% 8,7% 39,1% L 15 4 1 1 2 23 % 21,7% 5,8% 1,4% 1,4% 2,9% 33,3% L 14 2 2 0 1 19 % 20,3% 2,9% 2,9% 0,0% 1,4% 27,5% L 39 15 4 2 9 69 % 56,5% 21,7% 5,8% 2,9% 13,0% 100,0% χ2 = 10,837a, df = 8, p > 0,05 Źródło opracowania: badania własne Tabela 3. Komunikaty matki a poziom samooceny badanej młodzieży, N = 69 Tw. 10, Moje dobre zachowanie nigdy nie było dla matki wystarczająco dobre; matka moje sukcesy i postępy przyjmowała jako rzecz oczywistą, nie chwaliła mnie za osiągnięcia nie zupełnie zdecydoraczej nie raczej tak potrafię nie wanie tak określić Samoocena niski Poziom przeciętny wysoki Ogółem Ogółem L 10 7 5 2 3 27 % 14,5% 10,1% 7,2% 2,9% 4,3% 39,1% L 13 9 1 0 0 23 % 18,8% 13,0% 1,4% 0,0% 0,0% 33,3% L 10 6 2 1 0 19 % 14,5% 8,7% 2,9% 1,4% 0,0% 27,5% L 33 22 8 3 3 69 % 47,8% 31,9% 11,6% 4,3% 4,3% 100,0% χ2 = 0,254, df = 8, p > 0,05 Źródło opracowania: badania własne 32 A. Pawluk-Skrzypek, A. Witek W odniesieniu do twierdzenia 3 zdecydowana większość badanej młodzieży (78,2%) bez względu na poziom samooceny zaprzecza, jakoby matki tylko komunikowały dzieciom swoje oczekiwania i nie dawały do zrozumienia, że są przez nie kochane (tab. 2). Analiza wyników napawa optymizmem, ponieważ – jak zauważa J.G. Woititz: „o miłości świadczy zachowanie. Dziecko musi czuć miłość i doznawać jej, a nie po prostu interpretować słowa”31. Większość uczniów (79,7%) bez względu na poziom samooceny nie zgadza się z twierdzeniem, iż matki nie chwaliły ich sukcesów i osiągnięć. Jest jednak grupa blisko 16% badanych, która potwierdza fakt wygórowanych oczekiwań matek oraz braku pochwał za osiągnięcia, w tym 10% to uczniowie z niskim poziomem samooceny (tab. 3). Tymczasem jedną z najsilniejszych potrzeb psychicznych dziecka jest bezwarunkowa akceptacja. Obecnie potencjał intelektualny oraz sprawność fizyczna uważane są za istotny wyznacznik osiągania sukcesów w szkole, na zajęciach pozaszkolnych, a później w życiu zawodowym. W związku z tym rodzice, szkoła i otoczenie stawiają dzieciom coraz wyższe wymagania – niestety, nie zawsze uwzględniając ich możliwości, chęci i potrzeby. Szczerość to jedna z podstawowych zasad skutecznej komunikacji. Źródłem szczerości jest postawa otwartości wobec samego siebie i innych ludzi. Opiera się ona na szacunku i uczciwości, a także na prawie do wyrażania siebie. Analiza zebranych danych empirycznych wskazuje, że zdecydowana większość badanych uczniów (78,2%) postrzega komunikację z matką jako szczerą. Innego zdania jest 13% adolescentów, którzy wskazują na brak wspomnianej szczerości w komunikacji (tab. 4). Tabela 4. Komunikaty matki a poziom samooceny badanej młodzieży, N = 69 Tw. 11. Pomiędzy matką a mną w zasadzie nie było szczerej komunikacji Samoocena niski Poziom przeciętny wysoki Ogółem zupełnie nie raczej nie raczej tak zdecydowanie tak nie potrafię określić Ogółem L 12 6 4 1 4 27 % 17,4% 8,7% 5,8% 1,4% 5,8% 39,1% L 13 6 2 1 1 23 % 18,8% 8,7% 2,9% 1,4% 1,4% 33,3% L 14 3 0 1 1 19 % 20,3% 4,3% 0,0% 1,4% 1,4% 27,5% L 39 15 6 3 6 69 % 56,5% 21,7% 8,7% 4,3% 8,7% 100,0% χ2 = 6,996, df = 8, p > 0,05 Źródło opracowania: badania własne 31 J.G. Woititz, Wymarzone dzieciństwo, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 1999, s. 42. Rodzicielskie komunikaty akceptacji w kontekście samooceny młodzieży... 33 Niemal połowa badanych (47,8%) uważa, że relacje z matką głównie opierają się na prośbie i tłumaczeniu swoich racji, a nie na odwoływaniu się do autorytetu. Analiza częstości wskazań wśród uczniów z niskim poziomem samooceny wskazuje, iż 17,3% badanych nie zgadza się z tą opinią, a 7,2% nie potrafi jasno określić swojego stosunku do analizowanego twierdzenia (tab. 5). Tabela 5. Komunikaty matki a poziom samooceny badanej młodzieży, N = 69 Samoocena niski Poziom przeciętny wysoki Ogółem L Tw. 19. Moja matka raczej mnie prosiła o wykonanie poleceń i tłumaczyła racje, niż odwoływała się do autorytetu nie zupełnie zdecydoraczej nie raczej tak potrafię nie wanie tak określić 9 3 6 4 5 % 13,0% 4,3% 8,7% 5,8% 7,2% Ogółem 27 39,1% L 4 6 8 4 1 23 % 21,7% 5,8% 1,4% 1,4% 2,9% 33,3% L 3 3 9 2 2 19 % 4,3% 4,3% 13,0% 2,9% 2,9% 27,5% L 16 12 23 10 8 69 % 23,2% 17,4% 33,3% 14,5% 11,6% 100,0% χ2 = 8,276, df = 8, p > 0,05 Źródło opracowania: badania własne Młodzież w okresie dorastania w sposób szczególny potrzebuje wsparcia i zrozumienia ze strony rodziców32. Otrzymuje je również badana młodzież. Zdecydowana większość gimnazjalistów (81,2%) nie zgadza się z twierdzeniem, iż matka jest osobą krytykującą nawet najmniejszy błąd. Jednak w grupie uczniów z niską samooceną odnotowano, że 8,7% spostrzega swoje matki jako krytykujące (tab. 6). Tymczasem krytykowanie i osądzanie należą do najczęstszych błędów w komunikacji interpersonalnej. Rodzice krytykując dziecko, kierują jego uwagę na te cechy i w efekcie powodują potęgowanie niepożądanych zachowań. Jak podaje J. Brągiel, we współczesnej rodzinie akcentuje się wzajemną miłość, zrozumienie, pozytywną komunikatywność, przeżywanie satysfakcji i szczęścia33. Większość uczniów (72,4%) uważa, że dla ich matek ważniejsze jest zaspokajanie potrzeb i budowanie relacji, niż samo skupianie się na wypełnianiu obowiązków. Analizując wyniki w grupie uczniów z niską samooceną stwierdzono, że 8,6% ba32 S. Kawula, J. Brągiel, A.W. Janke, Pedagogika rodziny. Obszary i panorama problematyki, Wyd. Adam Marszałek, Toruń 2000. 33 Tamże, s. 106. 34 A. Pawluk-Skrzypek, A. Witek Tabela 6. Komunikaty matki a poziom samooceny badanej młodzieży, N = 69 Samoocena niski Poziom przeciętny wysoki Ogółem L Tw. 22. Matka wychwytywała i krytykowała każdy, nawet najmniejszy mój błąd nie zupełnie zdecydoraczej nie raczej tak potrafię nie wanie tak określić 7 10 4 2 4 % 10,1% 14,5% 5,8% 2,9% 5,8% Ogółem 27 39,1% L 11 10 1 0 1 23 % 15,9% 14,5% 1,4% 0,0% 1,4% 33,3% L 10 8 0 0 1 19 % 14,5% 11,6% 0,0% 0,0% 1,4% 27,5% L 28 28 5 2 6 69 % 40,6% 40,6% 7,2% 2,9% 8,7% 100,0% χ2 = 11,357, df = 8, p > 0,05 Źródło opracowania: badania własne danych jest odmiennego zdania, a kolejne 7,2% wyraża niezdecydowanie (tab. 7). Tymczasem bliskość, zaufanie i szczerość w rodzinie to efekty wieloletniej pracy nad budowaniem wzajemnych relacji, których podstawą jest rozmowa i uważne słuchanie. Tabela 7. Komunikaty akceptacji matki a poziom samooceny badanej młodzieży, N = 69 Samoocena niski Poziom przeciętny wysoki Ogółem L Tw. 30. Dla matki ważniejsze było wypełnianie obowiązków niż zaspokajanie potrzeb i budowanie relacji nie zupełnie zdecydoraczej nie raczej tak potrafię nie wanie tak określić 10 6 3 3 5 % 14,5% 8,7% 4,3% 4,3% 7,2% Ogółem 27 39,1% L 12 5 2 0 4 23 % 17,4% 7,2% 2,9% 0,0% 5,8% 33,3% L 13 4 2 0 0 19 % 18,8% 5,8% 2,9% 0,0% 0,0% 27,5% L 35 15 7 3 9 69 % 50,7% 21,7% 10,1% 4,3% 13,0% 100,0% χ2 = 10,361, df = 8, p > 0,05 Źródło opracowania: badania własne Poniżej dokonano analizy materiału empirycznego dotyczącego spostrzegania komunikacji badanych uczniów ze specyficznymi trudnościami w uczeniu się z ich ojcami. Wyniki zebrano w tabelach 8-13. Rodzicielskie komunikaty akceptacji w kontekście samooceny młodzieży... 35 Tabela 8. Komunikaty ojca a poziom samooceny badanej młodzieży, N = 69 Tw. 3. Jako dziecko wiedziałem dokładnie, czego ode mnie ojciec oczekuje, ale nie słyszałem nigdy od niego, że jestem przez niego kochany Samoocena zupełnie nie niski Poziom przeciętny wysoki Ogółem zdecydoraczej nie raczej tak wanie tak nie potrafię określić Ogółem L 8 4 5 4 6 27 % 11,6% 5,8% 7,2% 5,8% 8,7% 39,1% L 10 4 6 1 2 23 % 14,5% 5,8% 8,7% 1,4% 2,9% 33,3% L 9 3 4 0 3 19 % 13,0% 4,3% 5,8% 0,0% 4,3% 27,5% L 27 11 15 5 11 69 % 39,1% 15,9% 21,7% 7,2% 15,9% 100,0% χ2 = 6,652, df = 8, p > 0,05 Źródło opracowania: badania własne Z danych przedstawionych w tabeli 8, wynika, że bez względu na poziom samooceny połowa uczniów (55%) czuje się kochana przez ojca. Odmienne opinie w zakresie twierdzenia 3, wyraża 28,9% uczniów, a blisko 16% jest niezdecydowanych. Wśród uczniów deklarujących, iż nie słyszeli od ojca słów potwierdzających miłość do dziecka, 13% stanowią osoby z niskim poziomem samooceny, a 8,7% badanych nie udzieliło jednoznacznej odpowiedzi. Podobnie jak w przypadku odpowiedzi dotyczących matek, podkreślić należy, iż w prawidłowo funkcjonującej rodzinie dziecko powinno czuć się kochane, nawet jeżeli jego zachowanie jest nie do przyjęcia. Stawianie nadmiernych wymagań ze strony ojca deklaruje 39,1% badanych gimnazjalistów, co trzeci uczeń (33,3%) zaprzecza temu faktowi, pozostałe 27,5% wyraża niezdecydowanie. Wśród uczniów o niskim poziomie samooceny co dziesiąty (10,1%) uważa, że jego dobre zachowanie nigdy nie było dla ojca wystarczająco dobre, a 13% nie udzieliło jednoznacznej odpowiedzi (tab. 9). Ponownie podkreślić należy fakt, iż postawa przejawiająca się w stawianiu dziecku zbyt wysokich wymagań powoduje urabianie dziecka do wymarzonego przez rodziców wzoru, bez liczenia się z jego możliwościami i indywidualnymi cechami. Takie dziecko przez cały czas znajduje się pod presją, gdyż stara się spełnić oczekiwania rodziców, zasłużyć na ich szacunek i uznanie, których bardzo potrzebuje. Szczera komunikacja jest podstawą tworzenia udanych, satysfakcjonujących relacji interpersonalnych. Niejasne i niezrozumiałe komunikaty wprowadzają zamieszanie i wymagają domyślania się, co zwłaszcza w przypadku uczniów z dysleksją dodatkowo komplikuje zrozumienie sytuacji, ponieważ miewają oni trudności z odczytywaniem kontekstów sytuacyjnych. 36 A. Pawluk-Skrzypek, A. Witek Tabela 9. Komunikaty ojca a poziom samooceny badanej młodzieży, N = 69 Samoocena Tw. 10. Moje dobre zachowanie nigdy nie było dla ojca wystarczająco dobre; ojciec moje sukcesy i postępy przyjmował jako rzecz oczywistą, nie chwalił mnie za osiągnięcia Ogółem nie potrafię określić 9 13,0% 6 8,7% 4 5,8% 19 27,5% 27 39,1% 23 33,3% 19 27,5% 69 100,0% zupełnie nie niski Poziom przeciętny wysoki Ogółem L % L % L % L % 6 8,7% 4 5,8% 3 4,3% 13 18,8% raczej nie raczej tak 5 7,2% 2 2,9% 3 4,3% 10 14,5% 4 5,8% 9 13,0% 5 7,2% 18 26,1% zdecydowanie tak 3 4,3% 2 2,9% 4 5,8% 9 13,0% χ2 = 5,938, df = 8, p > 0,05 Źródło opracowania: badania własne Brak szczerej i otwartej komunikacji z ojcem potwierdza blisko 32% młodzieży, połowa badanych (50,7%) zaprzecza tej opinii, a 17,4% nie potrafi jasno określić czy komunikacja opierała się na szczerości i otwartości (tab. 10). Analiza częstości wśród uczniów z niską samooceną pokazuje, że dla 15,7% młodzieży relacje z ojcem nie opierają się na szczerości i otwartości. Tabela 10. Komunikaty ojca a poziom samooceny badanej młodzieży, N = 69 Tw. 11. Pomiędzy ojcem a mną w zasadzie nie było szczerej komunikacji Samoocena niski Poziom przeciętny wysoki Ogółem zupełnie nie zdecydoraczej nie raczej tak wanie tak nie potrafię określić Ogółem L 4 6 7 4 6 27 % 5,8% 8,7% 10,1% 5,8% 8,7% 39,1% L 10 2 5 2 4 23 % 14,5% 2,9% 7,2% 2,9% 5,8% 33,3% L 6 7 4 0 2 19 % 8,7% 10,1% 5,8% 0,0% 2,9% 27,5% L 20 15 16 6 12 69 % 29,0% 21,7% 23,2% 8,7% 17,4% 100,0% χ2 = 11,215, df = 8, p > 0,05 Źródło opracowania: badania własne Rodzicielskie komunikaty akceptacji w kontekście samooceny młodzieży... 37 Analiza danych empirycznych odnoszących się do twierdzenia 19, wskazuje na równomierne rozłożenie się odpowiedzi. Fakt komunikacji z ojcem opierającej się na prośbach, a nie na odwoływaniu się do autorytetu potwierdza co trzeci uczeń (33,3%), tyle samo osób temu zaprzecza (33,3%), jak i nie chce wyrazi jednoznacznej opinii w tym temacie. Przyglądając się częstościom wyborów przyporządkowanym uczniom z niskim poziomem samooceny odnotowano przewagę wskazań (15,7%) potwierdzających budowanie relacji opartych na autorytecie, a nie na prośbie oraz 14,5% niepotrafiących jednoznacznie ustosunkować się do twierdzenia (tab. 11) Tabela 11. Komunikaty ojca a poziom samooceny badanej młodzieży, N = 69 Samoocena niski Poziom przeciętny wysoki Ogółem L Tw. 19. Mój ojciec raczej mnie prosił o wykonanie poleceń i tłumaczył racje, niż odwoływał się do autorytetu nie zupełnie zdecydoraczej nie raczej tak potrafię nie wanie tak określić 5 6 4 2 10 Ogółem 27 % 7,2% 8,7% 5,8% 2,9% 14,5% 39,1% L 4 3 6 2 8 23 % 5,8% 4,3% 8,7% 2,9% 11,6% 33,3% L 1 4 8 1 5 19 % 1,4% 5,8% 11,6% 1,4% 7,2% 27,5% L 10 13 18 5 23 69 % 14,5% 18,8% 26,1% 7,2% 33,3% 100,0% 2 χ = 5,936, df = 8, p > 0,05 Źródło opracowania: badania własne Komunikacja oparta na krytyce i wytykaniu błędów jest komunikacją nieefektywną, ponieważ kieruje uwagę na cechy i zachowania, które powinny być wygaszane, a nie wzmacniane. Ponadto, krytyka i osądy powodują poczucie bycia atakowanym, a to z kolei wywołuje potrzebę odwetu i agresywnej riposty zamiast rzeczowej argumentacji. Większość badanej młodzieży bez względu na poziom samooceny (62,3%) zaprzecza, iż ojciec wychwytywał i krytykował nawet najmniejszy błąd. Jednak wśród uczniów z niskim poziomem samooceny 13% badanych spostrzega swojego ojca jako krytykującego nawet najmniejszy błąd, a 7,2% wyraża niezdecydowanie (tab. 12). Połowa badanych (53,6%) uważa, iż dla ojca ważniejsze było budowanie relacji z dzieckiem niż zaspokajanie własnych potrzeb i wypełnianie obowiązków. Postawę niezdecydowaną odnotowano u 29% uczniów. Podobna tendencja odpowiedzi widoczna jest wśród uczniów z niskim poziomem samooceny (tab. 13). 38 A. Pawluk-Skrzypek, A. Witek Tabela 12. Komunikaty ojca a poziom samooceny badanej młodzieży, N = 69 Samoocena niski Poziom przeciętny wysoki Ogółem L % Tw. 22. Ojciec wychwytywał i krytykował każdy, nawet najmniejszy mój błąd nie zupełnie zdecydoraczej nie raczej tak potrafię nie wanie tak określić 7 6 6 3 5 10,1% 8,7% 8,7% 4,3% 7,2% Ogółem 27 39,1% L 6 10 1 2 4 23 % 8,7% 14,5% 1,4% 2,9% 5,8% 33,3% L 9 5 1 1 3 19 % 13,0% 7,2% 1,4% 1,4% 4,3% 27,5% L 22 21 8 6 12 69 % 31,9% 30,4% 11,6% 8,7% 17,4% 100,0% χ2 = 8,777, df = 8, p > 0,05 Źródło opracowania: badania własne Tabela 13. Komunikaty ojca a poziom samooceny badanej młodzieży, N = 69 Samoocena niski Poziom przeciętny wysoki Ogółem L % Tw. 30. Dla ojca ważniejsze było wypełnianie obowiązków niż zaspokajanie potrzeb i budowanie relacji w rodzinie nie zupełnie zdecydoraczej nie raczej tak potrafię nie wanie tak określić 7 5 4 1 10 10,1% 7,2% 5,8% 1,4% 14,5% Ogółem 27 39,1% L 6 8 2 0 7 23 % 8,7% 11,6% 2,9% 0,0% 10,1% 33,3% L 7 4 3 2 3 19 % 10,1% 5,8% 4,3% 2,9% 4,3% 27,5% L 20 17 9 3 20 69 % 29,0% 24,6% 13,0% 4,3% 29,0% 100,0% χ2 = 6,993, df = 8, p > 0,05 Źródło opracowania: badania własne Podsumowanie i wnioski Głównym przedmiotem analiz zawartych w niniejszym artykule uczyniono określenie zależności między rodzicielskimi komunikatami a poziomem samooceny młodzieży ze specyficznymi trudnościami w uczeniu się. Wyniki badań własnych Rodzicielskie komunikaty akceptacji w kontekście samooceny młodzieży... 39 wskazują na brak owej zależności zarówno w przypadku komunikatów matek, jak i ojców wobec badanej młodzieży. Jednak biorąc pod uwagę częstości wskazań odnotowano pewne różnice. W odniesieniu do twierdzenia 3, poprzez które rodzic daje dziecku do zrozumienia, że jest kochane, odpowiedzi twierdzącej w stosunku do matek udzieliło 78,2% badanych, a w stosunku do ojca 55% uczniów. Stosunkowo częściej komunikaty odnoszące się do dostrzegania sukcesów dziecka i chwalenia za nie (tw. 10) odnotowano w relacji z matkami (79,5%), a dla porównania w komunikacji z ojcem było to 33,3% wskazań. Podobnie na budowanie komunikacji opartej na szczerości (tw. 11) badani częściej wskazywali w kontakcie z matką (78,2%) niż ojcem (50,7%). Kolejne twierdzenie (19) odnosiło się do budowania komunikacji opartej na prośbie, dialogu. Taki charakter relacji z matką wskazało 47,8% uczniów, a w przypadku ojców 33,3% badanych. Niewielki procent badanej młodzieży postrzega swoich rodziców jako osoby krytykujące nawet najmniejszy błąd – twierdzenie 22 (matki – 9,9%; ojcowie – 20,3%). Opisany rozkład wyników z poszczególnych twierdzeń Skali Analizy Środowiska Rodzinnego w Rodzinie Pochodzenia M. Ryś koresponduje z odpowiedziami młodzieży zawartymi w kwestionariuszu ankiety. Większość badanych (81,2%), deklaruje, że rodzice znają i rozumieją ich problemy z dysleksją. Ostatnie z analizowanych twierdzeń Skali (tw. 30) określa kontakt z rodzicem oparty na zaspokajaniu potrzeb i budowaniu relacji. Tu również częściej wskazywano na taką formę komunikacji z matką (72,4%) niż z ojcem (53,6%). Analiza częstości wyników badań własnych pozwala wnioskować, iż to matki w opinii badanej młodzieży częściej zauważają sukcesy, chwalą, zaspokajają potrzeby i rozmawiają, co sprzyja budowaniu zdrowych relacji z dzieckiem. Ojcowie nadal otrzymują w tym obszarze mniej wskazań, co jest to zgodne z modelem rodziny, w którym to matka stosunkowo częściej troszczy się o dzieci oraz wspiera je w rozwiązywaniu problemów. Bibliografia Borecka-Biernat D., Style wychowania w rodzinie a agresywne zachowania dzieci, „Acta Universitatis Wratislaviensis. Prace Psychologiczne“ nr 26. Branden N., 6 filarów poczucia własnej wartości, Wyd. Ravi, Łódź 1998. Brzezińska A., Struktura obrazu własnej osoby i jego wpływ na zachowanie. „Kwartalnik Pedagogiczny” 1973, nr 3, s. 87-97. Dzwonkowska I., Lachowicz-Tabaczek K., Łaguna, M., Polska adaptacja skali SES M. Rosenberga, Wyd. Pracownia Testów Psychologicznych, Warszawa 2008. Frydrychowicz S., Komunikacja interpersonalna jako wartość rozwojowa w rodzinie, w: Rodzina jako wartość w rozwoju człowieka, red. B. Harwas-Napierała, Wyd. Naukowe UAM, Poznań 2009, s. 91-108. Gindrich P.A., Funkcjonowanie psychospołeczne uczniów dyslektycznych, Wyd. UMCS, Lublin 2004. 40 A. Pawluk-Skrzypek, A. Witek Gindrich P., Psychospołeczne korelaty wyuczonej bezradności młodzieży gimnazjalnej z trudnościami w uczeniu się i zaburzeniami towarzyszącymi, Wyd. UMCS, Lublin 2011. Grygielski M., Style komunikacji rodzicielskiej a identyfikacja dzieci z rodzicami, Wyd. KUL, Lublin 1994. Kawula S., Brągiel J., Janke A.W., Pedagogika rodziny. Obszary i panorama problematyki, Wyd. Adam Marszałek, Toruń 2000. Kawula S., Tendencje przemian rodziny w początkach XXI wieku, w: Rodzina na początku III tysiąclecia – obraz przeszłości i teraźniejszości, red. H. Marzec, C. Wiśniewski, Wyd. NWP, Piotrków Trybunalski 2009, s. 23. Korendo M., Dysleksja – problem wciąż nieznany, http://www.konferencje-logopedyczne.pl/20, a,marta-korendo.htm, 05.08.2014. Lindenfield G., Poczucie własnej wartości, Wyd. Ravi, Łódź 1998. Łobocki M., Teoria wychowania w zarysie, Wyd. Impuls, Kraków 2010. Łockiewicz, M., Bogdanowicz K.M., Dysleksja u osób dorosłych, Wyd. Impuls, Kraków 2013. Przetacznik-Gierowska M., Włodarski Z., Psychologia wychowawcza, t. 2, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 1998. Rajchert J., Style rodzicielskie a mechanizmy regulacji zachowań agresywnych w Polsce i w USA, w: Agresja, socjalizacja, edukacja. Refleksje i inspiracje, red. H. Grzegołowska-Klarkowska, Wyd. Akademii Pedagogiki Specjalnej, Warszawa 2012. Roszak-Cyrson A., Postawy rodziców a zachowania wobec dzieci, w: Pedagogika społeczna wobec problemów współczesnej rodziny. Polska pedagogika społeczna na początku XXI wieku, red. M. Ciczkowska-Giedziun, E. Kantowicz, Wyd. Edukacyjne Akapit, Toruń 2010. Rylke H., Pokolenie zmian. Czego boją się dorośli?, Wyd. WSiP, Warszawa 1999. Ryś M., Systemy rodzinne. Metody badań struktury rodziny pochodzenia i rodziny własnej, Wyd. Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej, Warszawa 2011. Tyszkowa M., Osobowościowe i wychowawcze wyznaczniki psychicznej odporności dzieci i młodzieży, w: Zachowanie się młodzieży w sytuacjach trudnych i rozwój osobowości, red. M. Tyszkowa, Wyd. Naukowe Uniwersytetu im. A. Mickiewicza, Poznań 1977. Woititz J.G., Wymarzone dzieciństwo, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 1999. Wosik-Kawala D., Korygowanie samooceny uczniów gimnazjum, Wyd. UMCS, Lublin 2007. Ziemska M., Postawy rodzicielskie i ich wpływ na osobowość dziecka, w: Rodzina i dziecko, red. M. Ziemska, PWN, Warszawa 1979. Streszczenie Artykuł koncentruje się wokół zagadnienia rodzicielskich komunikatów akceptacji i ich związku z samooceną uczniów ze zdiagnozowaną dysleksją rozwojową. Budowanie prawidłowych relacji rodzinnych nie jest zadaniem łatwym. Bliskość, zaufanie i szczerość to efekty wieloletniej pracy. Jedną z najsilniejszych potrzeb psychicznych dziecka jest bezwarunkowa akceptacja, a więc poczucie, że rodzice kochają go za to, że jest, a nie za to, jakie jest. Opieka i zainteresowanie rodziców dzieckiem mają wyraźny wpływ na kształtowanie się jego szacunku do samego siebie. Dziecko wzrastające w środowisku Rodzicielskie komunikaty akceptacji w kontekście samooceny młodzieży... 41 stymulującym jego rozwój, kochane i cenione, przejawia pełen akceptacji stosunek do świata. Rodzina poprzez swoje oddziaływania kształtuje u dziecka obraz samego siebie, samoocenę i akceptację. Jednym z wymienianych powodów niskiej samooceny uczniów z trudnościami w uczeniu się (w tym z dysleksją) jest otrzymywanie od rodziców, nauczycieli i rówieśników negatywnych informacji zwrotnych odnośnie do poziomu swoich kompetencji szkolnych czy osiągnięć w nauce. Szczególną rolę odgrywają tu zwłaszcza rodzice i preferowany przez nich styl wychowania oraz komunikacji z dzieckiem. Słowa kluczowe: komunikacja, samoocena, uczeń z trudnościami w uczeniu się Abstract Article focuses on the issues of parental messages of acceptance and their relationship with self-esteem of students diagnosed with developmental dyslexia. Building a normal family relationships is not an easy task. Closeness, trust and honesty are the result of many years of work. One of the strongest psychological needs of a child is unconditional acceptance, and conviction that parents love him for himself, that is, not for whom he is. The care and attention of parents that the child receive has a clear influence on his self-respect. A child growing up in an environment that stimulates its development, feeling loved and valued, manifests full acceptance attitude towards the world. The family, through their interaction shapes the child’s self-image, self-esteem and acceptance. One of the reasons of low self-esteem of students with learning disabilities (including dyslexia) is receiving from parents, teachers and peers negative feedback regarding their level of competence or school achievements. A special role is played here especially by parents, as a people significant to the child and their preferred style of education and communication with the child. Key words: communication, self-esteem, a student with learning difficulties Agnieszka Pawluk-Skrzypek – adiunkt na Wydziale Nauk Społecznych SGGW w Warszawie, terapeuta pedagogiczny, zainteresowania naukowe koncentruje wokół zagadnień związanych ze wspieraniem i terapią pedagogiczną uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi. Anna Witek – adiunkt w Instytucie Pedagogiki UMCS w Lublinie, terapeuta pedagogiczny, zainteresowania naukowe koncentruje wokół teorii i praktyki terapeutycznej uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi oraz wspierania dzieci i ich rodzin w sytuacjach trudnych. Emilia Janigová Zuzanna Ferenčiková Wydział Pedagogiczny Katolicki Uniwersytet w Rużomberku Rodzinne wzorce komunikacji w rodzinach pełnych Wstęp Podczas obserwacji życia dzisiejszych rodzin, nie tylko w Słowacji, ale na całym świecie, spotykamy się z fenomenem kryzysu rodziny i wynikającymi z tego istotnymi następstwami dla poszczególnych jej członków. Byt człowieka związany jest z rodziną, w związku z czym mamy pełne prawo nazywać go istotą rodzinną. W rodzinie przychodzi na świat, w rodzinie przeżywa większą część swojego życia, w rodzinie wykonuje i na rodzinę skierowana jest większość jego działań. Rodzina jest dla człowieka naturalnym środowiskiem bytowania. Rodzina ma niczym niezastąpione miejsce w życiu każdego człowieka. Jest miejscem przekazu podstawowych doświadczeń życiowych, a także przyszłością kolejnych pokoleń. Właśnie dlatego ważne jest zwrócenie uwagi na rodzinę oraz rodzaj komunikacji wewnątrz niej. We współczesnym świecie, w którym zmiany zachodzą szybciej niż kiedykolwiek wcześniej, brakuje czasu na dobrą komunikację pomiędzy członkami rodziny. Komunikacja ta nie rozwija się, często jest problematyczna, bezosobowa (kontakt telefoniczny, wiadomości tekstowe itd.) i ograniczona czasem. Podczas komunikacji chodzi o stosunki między ludźmi. A te z reguły wymagają osobistego zaangażowania. Chodzi o komunikację „ja” i „ty”. Celem niniejszego artykułu jest przedstawienie komunikacji w rodzinach pełnych. Aby jak najlepiej zrozumieć komunikację w takich rodzinach, przedstawimy rodzinne wzorce komunikacji, które rodziny wytworzyły w wyniku wspólnego uczestnictwa w rzeczywistości społecznej. Na tej podstawie możemy zdefiniować cztery różne typy rodziny, na które także dalej zwrócimy uwagę. Rodziny pełne Rodzinę można zdefiniować z trzech perspektyw. Z perspektywy strukturalnej definicje wskazują na obecność lub nieobecność członków rodziny. Perspektywa psychologiczna wychodzi z tego, czy grupa ludzi osiągnęła i spełnia pewne zadania społeczne, jak utrzymanie gospodarstwa domowego, wychowanie dzieci, przekazywanie wsparcia emocjonalnego i materialnego sobie nawzajem. Perspektywa Rodzinne wzorce komunikacji w rodzinach pełnych 43 transakcyjna mówi o tym, czy członkowie rodziny przez swoje zachowanie tworzą poczucie tożsamości rodzinnej z silnymi więziami emocjonalnymi oraz przeżyciami z przeszłości pomagającymi im funkcjonować w przyszłości1. Definicja rodziny pełnej wychodzi z perspektywy strukturalnej, która koncentruje się na tym, kto jest częścią rodziny. W rodzinie pełnej rodzice dzieci są małżonkami, żyjącymi we wspólnym gospodarstwie domowym wraz ze swoimi dziećmi. Na początku rodzina pełna była definiowana przede wszystkim z punktu widzenia struktury rodziny, ale też z punktu widzenia ich funkcji. Przy porównaniu rodziny pełnej z rodziną niepełną możemy powiedzieć, że rodzina pełna różni się głównie silniejszą pozycją rodziców w rodzinie, w związku z czym rodzice mają większy wpływ na charakter komunikacji familijnej, na ogólne funkcjonowanie rodziny, a także na wychowanie swoich dzieci. Rodzinne wzorce komunikacji Rodzinne wzorce komunikacji opisują tendencje rodzin do rozwijania względnie stabilnych i w związku z tym przewidywalnych sposobów komunikacji pomiędzy członkami rodziny. Umożliwiają nie tylko ocenę i prognozowanie wielu istotnych procesów zachodzących w rodzinie, ale także prognozowanie możliwych następstw psychospołecznych wynikających z tych procesów dla rodziny i jej poszczególnych członków. Powstają na podstawie tego, jak rodzina współuczestniczy we własnej rzeczywistości społecznej. To oznacza, że łączą się z podstawowymi funkcjami społecznymi w rodzinie. Według badań, rodzinne wzorce komunikacji mają wpływ na różne sytuacje, zdarzenia występujące w rodzinie, w tym także na powstające konflikty i sposoby ich rozwiązywania. Mają także wpływ na możliwości życiowe dzieci na przyszłe związki partnerskie dzieci2, na komunikację i obawy występujące u dzieci3, na umiejętności samokontroli społecznej, a także na zachowania wynikające z braków społecznych u dzieci4, na tworzenie rodzinnych zwyczajów i nawyków funkcjonujących w rodzinie5. 1 M.A. Fitzpatrick, L.D. Ritchie, Communication theory and the family, Plenum Press, New York 1993, In: P.G. Boss, W.J. Doherty, W.R. Schumm, S.K. Steinmetz, Sourcebook of family theories and methods: A contextual approach, 2 eds. Plenum Press, New York 1993, s. 565-585. 2 A.F. Koerner, M.A. Fitzpatrick, You never leave your family in a fight: The impact of families of origins on conflict-behavior in romantic relationships, “Communication Studies” 2002, vol. 53, no. 3. s. 22. 3 T.D. Elwood, D.C. Schrader, Family communication patterns and communication apprehension. “Journal of Social Behavior and personality” 1998, vol. 13, no. 2, s. 493-502. 4 M.A. Fitzpatrick, L.J. Marshall, T.J. Leutwiler, M. Krčmář, The effect of family communication environments on children’s social behavior during middle childhood, “Communication Research” 1996. vol. 23, no. 2. s. 406. 5 L.A. Baxter, C.L. Clark, Perceptions of family communication patterns and the enactment of family rituals. “Western Journal of Communication” 1996, vol. 60, no. 2. s. 254-268. 44 E. Janigová, Z. Ferenčikowá Konkretne rodzinne wzorce komunikacji stanowią wynik koorientacji, bez której ogólne interakcje pomiędzy ludźmi oraz komunikowanie się w rodzinie nie byłyby możliwe. Koorientacja dotyczy dwojga lub większej liczby osób, zorientowanych na ten sam obiekt w ich otoczeniu społecznym i materialnym, przy czym są one świadome własnej orientacji społecznej. W procesie koorientacji powstają dwie informacje. Pierwsza z nich dotyczy postawy wobec obserwowanego obiektu, a druga – przyjmowania postawy drugiego człowieka w stosunku do obiektu. Na podstawie tych dwóch różnych informacji powstają trzy atrybuty koorientacji grupy: zgoda, dokładność oraz kongruencja. Zgoda dotyczy podobieństwa postaw osób w stosunku do danego obiektu. Dokładność dotyczy podobieństwa, jak człowiek odbiera postawę drugiego człowieka w stosunku do obiektu i w jakim stopniu postawa ta jest zgodna z jego faktyczną postawą wobec obiektu. Kongruencja dotyczy podobieństwa pomiędzy własnym odbiorem obiektu a odbiorem obiektu przez drugiego człowieka. Te trzy atrybuty są od siebie zależne liniowo. To oznacza, że stan dwóch atrybutów określa atrybut trzeci6. Rzeczywistość społeczna jest podzielana tylko wtedy, kiedy system rodzinny uzyskuje zgodność, dokładność i kongruencję7. Bliskie stosunki interpersonalne, jakimi są stosunki w rodzinie, psychologiczna potrzeba spójnych informacji (kongruencja) oraz pragmatyczna (rzeczowa) potrzeba prawidłowego przewidywania zachowania innych tworzy sytuację socjalną, która także prowadzi do zgody. Wysoki stopień kongruencji, dokładności i zgody to cechy charakterystyczne grupy społecznej, która podziela rzeczywistość społeczną8. Płaszczyzny rodzinnych wzorców komunikacji W tej części artykułu przybliżymy dwie płaszczyzny wchodzące w skład rodzinnych wzorców komunikacji. Poświęcimy też uwagę scharakteryzowaniu typologii rodzin, które powstają z połączenia tych dwóch płaszczyzn. Każdy typ rodziny odznacza się wyraźnym zachowaniem komunikacyjnym, które umożliwia każdemu typowi rodziny ogólne dobre funkcjonowanie, choć każdy z tych typów ma swoje silne i słabe strony w różnych obszarach życia rodzinnego, jak np. rozwiązywanie konfliktów, podejmowanie decyzji itd. 6 T.M. Newcomb, An approach to the study of communicative acts, “Psychological Review” 1953, vol. 60, s. 393-404. 7 J.M. McLeod, S.H. Chaffee, The construction of social reality, w: J. Tedeschi. The social influence process, Chicago, IL: Aldine-Atherton. 2 eds. 1972, s. 545-564. 8 A.F. Koerner, M.A. Fitzpatrick, Communication in Intact Families, w: A.L. Vangelisti, Handbook of Family Communication, New Jersey London: Mahwah. 2. eds. 2004, s. 767. Rodzinne wzorce komunikacji w rodzinach pełnych 45 1. Płaszczyzna: Zorientowanie na konwersację Pierwsza płaszczyzna komunikowania się w rodzinie to zorientowanie na konwersację. Chodzi o stopień, poziom, na jakim rodzina tworzy odpowiednie środowisko, w którym wszyscy jej członkowie są wzywani, aby włączyli się do niezobowiązującej konwersacji na różne tematy. W górnej części tej płaszczyzny znajdują się rodziny, które spontanicznie, swobodnie i bez ograniczeń dyskutują na różne tematy. Wymieniają się wzajemnie swoimi myślami, poglądami i odczuciami. Wspólnie uczestniczą w rodzinnym podejmowaniu decyzji. W rodzinach tych, dzięki przebiegającym w nich owocnych rodzinnych dyskusjach na różne tematy, życie rodzinne staje się bogatsze i ogólnie przyjemniejsze. Rodzice więcej komunikują się ze swoimi dziećmi, co stanowi istotne narzędzie służące rodzicom do kształcenia i socjalizowania dzieci. I przeciwnie, na dolnym krańcu tej płaszczyzny rodziny rzadko potrafią być otwarte społecznie, dyskutować bez ograniczeń, i to tylko na określone tematy. O wiele rzadziej dzielą się swoimi osobistymi odczuciami, myślami i poglądami. I równie rzadko wszyscy członkowie rodziny uczestniczą w rodzinnym podejmowaniu decyzji9. 2. Płaszczyzna: Nastawienie konformistyczne Druga płaszczyzna komunikowania się w rodzinie to nastawienie konformistyczne, dotyczące stopnia, w jakim komunikacja rodzinna skupia się na homogenności postaw, ocen i przekonań. Rodziny z górnej części tej płaszczyzny charakteryzują się interakcjami, które podkreślają uniformizację postaw, poglądów i przekonań. Ich stosunki zwykle ukierunkowane są na harmonię i unikanie konfliktów oraz na zależność od członków rodziny. Z punktu widzenia pokoleń ten rodzaj komunikacji odzwierciedla posłuszeństwo dzieci wobec rodziców, a także posłuszeństwo wobec innych dorosłych. Na dolnym krańcu tej płaszczyzny znajdują się rodziny, które są otwarte na heterogeniczne postawy, poglądy i przekonania, a także kładą nacisk na indywidualność członków oraz ich niezależność od rodziny. Z punktu widzenia pokoleń ten rodzaj komunikacji odzwierciedla równość wszystkich członków. Dzieci są po prostu włączone do procesów decyzyjnych dotyczących rodziny10. Wysoki poziom nastawienia konformistycznego można nazwać tradycyjną strukturą rodziny. W takim pojęciu rodziny są spójne i mają budowę hierarchiczną. Ich członkowie dają pierwszeństwo stosunkom w rodzinie wobec stosunków poza nią. Starają się spędzać jak najwięcej czasu z rodziną, która oczekuje, że podporząd9 Tamże, s. 767. A.F. Koerner, M.A. Fitzpatrick, Family type and conflict: The impact of conversation orientation and conformity orientation on conflict in the family, “Communication Studies” 1997, vol. 48, s. 59-75. 10 46 E. Janigová, Z. Ferenčikowá kują swoje osobiste interesy interesom rodziny. Rodzice podejmują decyzje dotyczące rodziny i dzieci na podstawie własnych poglądów i przekonań. I odwrotnie, rodziny z niskim stopniem nastawienia konformistycznego nie wierzą w tradycyjną strukturę rodzinną. Rodzina jest mniej zwarta i nie ma w niej hierarchii członków. Wyraża też zgodę na to, aby stosunki poza rodziną były tak samo istotne, jak stosunki w rodzinie. Jednocześnie rodzina powinna wspierać rozwój osobisty poszczególnych jej członków, także wtedy, gdy prowadzi to do osłabienia struktury rodzinnej. Wierzy w niezależność członków i ceni sobie przestrzeń osobistą każdego z nich11. Pomiędzy powyższymi płaszczyznami często dochodzi do interakcji, co oznacza, że zorientowanie na konwersację ma wpływ na funkcjonowanie w rodzinie oraz wpływa na stopień nastawienia konformistycznego i odwrotnie. Z tego powodu przy przewidywaniu wpływów rodzinnych wzorców komunikacji na funkcjonowanie rodziny nie wystarczy ocena tylko jednej płaszczyzny, należy wziąć pod uwagę również drugą, gdyż obie na siebie wzajemnie oddziałują12. Na podstawie tych dwóch płaszczyzn można wyróżnić cztery typy rodzin, które różnią się od siebie jakościowo13. 1. Rodziny kompromisowe Chodzi o rodziny z wysokim stopniem zorientowania na konwersację oraz nastawienia konformistycznego. Komunikowanie się w rodzinie charakteryzuje się napięciem wynikającym ze starań zachowania istniejącej w rodzinie hierarchii (posłuszeństwo dzieci wobec rodziców), a z drugiej strony zainteresowaniem komunikacją otwartą, bez ograniczeń. Rodzice w tym typie rodziny dbają o to, co chcą powiedzieć dzieci, ale z drugiej strony uważają, że właśnie oni powinni podejmować decyzje dotyczące rodziny, a dzieci mają szanować ich decyzje. Rodzice w takich rodzinach uczą dzieci szacunku dla wartości rodzinnych, a dzieci mają przyjmować wartości i przekonania swoich rodziców. Tu konflikt jest ogólnie uważany za czynnik negatywny i szkodliwy dla rodziny14. 2. Rodziny pluralistyczne Wysoki poziom zorientowania na konwersację, ale niski poziom nastawienia konformistycznego. Komunikacja w takiej rodzinie charakteryzuje się otwartymi i nielimitowanymi dyskusjami, w których uczestniczą wszyscy członkowie rodziny. 11 A.F. Koerner, M.A. Fitzpatrick, Communication..., dz. cyt., s. 767. A.F. Koerner, M.A. Fitzpatrick, You never leave your family in a fight: The impact of families of origins on conflict-behavior in romantic relationships, “Communication Studies” 2002, vol. 53, no. 3, s. 22. 13 A.F. Koerner, M.A. Fitzpatrick, Family..., s. 59-75. 14 Tamże, s. 59-75. 12 Rodzinne wzorce komunikacji w rodzinach pełnych 47 Rodzice w takich rodzinach nie muszą mieć swoich dzieci pod wyłączną kontrolą lub dokonywać za nie wszystkich wyborów. Potrafią akcentować poglądy dzieci, a także włączać je do procesów decyzyjnych dotyczących rodziny. W związku ze swobodną wymianą poglądów i brakiem wyraźnego nacisku na podporządkowanie się rodziny te otwarcie rozwiązują konflikty i starają się wybrać odpowiednią strategię ich rozwiązania. Dzieci w tych rodzinach uczą się wartości i znaczenia komunikowania się w rodzinie, a jednocześnie, jak być niezależne i autonomiczne, co wspiera ich strategie komunikacyjne i wiarę we własne decyzje15. 3. Rodziny protekcyjne Niski poziom zorientowania na konwersację i wysoki poziom na płaszczyźnie nastawienia konformistycznego. Komunikacja w takich rodzinach charakteryzuje się naciskiem na posłuszeństwo wobec autorytetu rodzica i raczej niewielkim zainteresowaniem otwartością. Rodzina ta preferuje pogląd, że rodzice mają podejmować decyzje dotyczące dzieci i rodziny. Rodzice nie widzą potrzeby wyjaśniania dzieciom, dlaczego podjęli konkretne decyzje. Oczekuje się, że członkowie rodziny nie wchodzą ze sobą w żadne konflikty i zachowują się zgodnie z interesami, normami i wartościami, które obowiązują w rodzinie. Konflikty oceniają bardzo negatywnie, gdyż kładą wielki nacisk na zgodę, posłuszeństwo i przypisują małe znaczenie otwartej komunikacji, w ramach której można by było te konflikty rozwiązać. Ze względu na małe zainteresowanie komunikacją umiejętności komunikacyjne nie są doceniane, praktykowane ani ćwiczone, dlatego rodziny te nie mają potrzebnej biegłości w konstruktywnym rozwiązywaniu konfliktów i problemów. Dzieci nie wierzą we własne umiejętności podejmowania właściwych decyzji16. 4. Rodziny liberalne W tym typie rodziny mamy do czynienia z niskim poziomem na obydwu płaszczyznach: niski stopień zorientowania na konwersację oraz niski poziom nastawienia konformistycznego. Zainteresowanie wzajemnym komunikowaniem się jest małe, a dyskusje są ograniczone do niewielkiego zakresu tematycznego. Rodzice wierzą, że dzieci powinny wiedzieć, jak decydować o sobie. W przeciwieństwie do rodzin pluralistycznych, rodzice „liberalni” nie tylko w niewielkim stopniu są zainteresowani decyzjami, jakie podejmują ich dzieci, ale także nie są zainteresowani komunikacją rodzicielską, tzn. inicjowaniem rozmów z dziećmi. W rodzinach liberalnych ich członkowie emocjonalnie oddalają się od swoich rodzin. Ze względu na to, że rodzina nie ogranicza ich osobistych interesów, rzadko powstają konflikty. Dzieci są nauczone, że rozmowy rodzinne nie są ważne 15 Tamże, s. 59-75. Tamże, s. 59-75. 16 48 E. Janigová, Z. Ferenčikowá i nie mają dla nich znaczenia. Ze względu na to, że dzieci nie otrzymują od rodziców zbyt dużo wsparcia, same muszą dojść do tego, jak podejmować właściwe decyzje17. Członkowie rodziny są we wzajemnej interakcji i komunikują się ze sobą. To, do jakiego stopnia, z jaką otwartością i jakością porozumiewają się ze sobą zależy w dużej mierze od rodzinnych wzorów komunikacji. Warto również podkreślić, że typologia rodzin powstała na podstawie rodzinnych wzorców komunikacji różni się od innych typologii rodzin w wielu istotnych miejscach. Po pierwsze, nie została oparta na różnicach pojmowania wysokiego i niskiego stopnia funkcjonowania rodziny. To oznacza, że w tej typologii uznaje się, iż rodziny mogą być dobre i mieć wysoki stopień funkcjonowania w ramach różnych typów zachowania. Co działa w kontekście jednego typu rodziny, może być dysfunkcyjne w innym typie rodziny i odwrotnie. Z powyższego wynika, że nie istnieje idealny typ rodziny ani idealna droga komunikacji w ramach rodziny. Po drugie, typologia ta nie jest tylko sposobem opisu obserwowanych zachowań, ale jej podstawą jest model teoretyczny, wyjaśniający, w jaki sposób rodzina tworzy własną rzeczywistość społeczną. Ważne jest też to, że typologia ta czerpie z wyników badań, w których użyto odpowiedniego narzędzia pomiaru, czyli ankiety pod tytułem Revised Family Communication Patterns instrument (RFCP)18. Kantor i Lehr (1975) rozróżniali otwarty, zamknięty i nieregularny system rodzinny. Systemy te wychodzą z zachowań komunikacyjnych oraz tego, w jaki sposób rodziny funkcjonują w zakresie stosunków między ich członkami. Rodziny otwarte odznaczają się najlepszymi zachowaniami funkcjonalnymi, rodziny zamknięte mają średni poziom funkcjonowania, a rodziny przypadkowe są najmniej funkcjonalne w ramach tej typologii. Podobnie model kołowy funkcjonowania rodziny19 jest oparty na spójności i elastyczności rodzin. Rozróżnia się typy rodzin, które funkcjonują prawidłowo (rodziny zrównoważone), rodziny funkcjonujące na średnim poziomie (rodziny średnie) oraz rodziny funkcjonujące słabo (rodziny ekstremalne). W odróżnieniu od typologii przytoczonych powyżej, typologia rodziny oparta na rodzinnych wzorcach komunikacji nie zakłada, że jej członkowie tylko inaczej się ze sobą komunikują, ale też inaczej ze sobą funkcjonują. Typologia ta mówi badaczowi, aby skupił się na tym, jakie jest i w jaki sposób przebiega zachowanie w interakcji ze specyficznym otoczeniem komunikacyjnym, a także, aby postarał 17 Tamże, s. 59-75. L.D. Ritchie, M.A. Fitzpatrick, Family communication patterns: Measuring interpersonal perceptions of interpersonal relationships, “Communication Research” 1990, vol. 17, s. 523-544. 19 D.H. Olson, D.H. Sprenkle, C.S. Russell, Circumplex model of maritaland family systems: Cohesion and adaptability dimensions, family types, and clinical applications, “Family Process” 1979, vol. 18, s. 3-28. 18 Rodzinne wzorce komunikacji w rodzinach pełnych 49 się wyjaśnić wpływ, który mają rodzinne wzorce komunikacji na funkcjonowanie rodziny20. Wpływ dzieci na rodzinne wzorce komunikacji Typ małżeństwa rodziców ma wielki wpływ na rodzinne wzorce komunikacji przede wszystkim w rodzinach pełnych, co jednak jeszcze nie oznacza, że wzorce te określają wyłącznie rodzice. Dzieci także mają wpływ na rodzinne wzorce komunikacji, choć prawdopodobnie mniejszy niż rodzice. Tak więc w rodzinach pełnych, gdzie występuje silniejszy związek pomiędzy rodzicami, dzieci mają mniejszy wpływ na rodzinne wzorce komunikacji niż w rodzinach niepełnych, w których jest jeden rodzic – bardziej zależny od dzieci. Dzieci mają wpływ na komunikację rodziców już od najmłodszych lat. W zasadzie małe dzieci mają duży wpływ na to, jak rodzice się z nimi komunikują, ale też rodzice przystosowują swoje zachowanie do dzieci. A wraz ze wzrostem dzieci ich wpływ również rośnie21. Ogólnie można oczekiwać, że dzieci, które są ekstrawertyczne, są też łatwowierne i mają bliskie stosunki ze swoimi rodzicami oraz rodzeństwem, bardziej się starają o rozmowy z nimi, a także wnoszą coś do różnych tematów w ramach konwersacji w rodzinie. I przeciwnie, dzieci, które są introwertykami, są ostrożne i nie mają bliskich stosunków ze swoimi rodzicami i rodzeństwem, unikają rozmów z nimi i w niewielkim stopniu włączają się do rodzinnych dyskusji. Tak samo dzieci, które są pewne siebie, mają wysoki szacunek do siebie i są kompetentne w stosunkach poza rodziną (np. koledzy w szkole, rówieśnicy), z większym prawdopodobieństwem nie będą poddawać się naciskom rodziców22. Sposób postrzegania rodzinnych wzorców komunikacji przez członków rodziny Poszczególni członkowie rodziny różnią się od siebie odbiorem własnej rodziny oraz zachowaniami komunikacyjnymi. To, w jaki sposób człowiek odbiera swoją rodzinę i komunikację familijną, zależy od tego, jaką rolę pełni w danej rodzinie23. Matki są bardziej zorientowane na komunikowanie się niż inni członkowie rodziny. Dzieje się tak dlatego, że są bardziej zainteresowane komunikacją rodzinną i ogólnie mają większą potrzebę porozumiewania się z członkami rodziny. Synowie zaś wykazują większy stopień konformizmu w stosunku do nastawienia rodziny niż 20 A.F. Koerner, M.A. Fitzpatrick, Communication..., dz. cyt., s. 767. Tamże, s. 767. 22 Tamże, s. 767. 23 Por. tamże, s. 767. 21 50 E. Janigová, Z. Ferenčikowá pozostali członkowie rodziny. Synowie bardziej niż córki starają się usamodzielnić od rodziny i odczuwają większy nacisk na to, że muszą się do tej rodziny przystosować. Także u synów występuje większe prawdopodobieństwo, że wystąpią przeciwko autorytetowi rodziców i dlatego rodzice starają się, aby chłopcy byli bardziej dostosowani do funkcjonowania rodziny. W badaniach wyszło też, że młodsze dzieci szybciej zgadzają się z postawami i poglądami swoich ojców, a starsze dzieci – swoich matek24. Wnioski Zwrócenie uwagi na rodzinę i komunikację pomiędzy jej członkami jest istotne z powodu rosnącego odsetka rozwodów, problematycznego zachowania dzieci wobec rodziców i ogólnie z powodu trudnej komunikacji w rodzinie, która jest często konfliktowa i słabej jakości. Powodem naszego zamiaru przyjrzenia się rodzinnym wzorcom komunikacji jest założenie, że wzorce te mają większe znaczenie niż typologie rodziny, które widzą różnice pomiędzy dobrym a złym funkcjonowaniem w rodzinie. Uwzględniają to, że zachowanie jest z założenia pozytywne lub negatywne. A przecież takie samo zachowanie może mieć inne następstwa w zależności od kontekstu komunikacyjnego, w którym występuje. W konsekwencji rodzinne wzorce komunikacji wychodzą z dwóch powiązanych ze sobą płaszczyzn, na podstawie których opracowaliśmy typologię, która składa się z czterech odrębnych typów rodzin. Oprócz typu małżeństwa oraz stylu rodzicielstwa wpływ na rodzinne wzorce komunikacji mają też inne czynniki, np. osobowość dzieci, ich stosunki z rodzicami i rodzeństwem, ich wiek itd. I choć rodzinne wzorce komunikacji w rodzinach pełnych są względnie stabilne w czasie, gdyż czerpią z trwałego związku rodziców, mogą się zmienić stosunkowo szybko w związku z reakcją na zmieniające się okoliczności. Dynamika ta jest systematyczna i przewidywalna, bardziej niż przypadkowa, i faktycznie podwyższa wartość przekazu rodzinnych wzorców komunikacji. Na przykład z informacji, że członkowie rodziny mają inny stopień nastawienia konformistycznego oraz orientacji na konwersację, można przewidzieć, w jaki sposób zmienią się rodzinne wzorce komunikacji, kiedy zabraknie jednego z członków w dyskusji rodzinnej25. Wierzymy, że nasz artykuł przyniósł jasny i zrozumiały przegląd rodzinnych wzorców komunikacji w rodzinach pełnych, tak samo jak opis typologii rodzinnej powstałej na podstawie płaszczyzn tworzących rodzinne wzorce komunikacji. Mamy też nadzieję, że nasz artykuł będzie inspiracją do dalszych badań ukierunkowanych na komunikację pomiędzy członkami rodziny. 24 Tamże, s. 767. Tamże, s.767. 25 Rodzinne wzorce komunikacji w rodzinach pełnych 51 Swojej rodziny nie wybierasz. Ta jest Darem Bożym dla Ciebie, tak samo jak Ty jesteś Darem dla niej. Desmond Mpilo Tutu Streszczenie W artykule autorki wskazują na znaczenie komunikacji w sferze funkcjonowania rodziny. Opisane zostały rodzinne wzorce komunikacji, a także typy rodzin. Wyjaśniono także pojęcie rodziny pełnej oraz wskazano czynniki determinujące rodzinne wzorce komunikacji. Słowa kluczowe: komunikacja, rodzinne wzorce komunikacji, typy rodzin, rodzina pełna Abstract In the article, the authors point to the importance of communication in the sphere of the functioning of the family. The family models of communications were discussed, as well as the types of families. Also the concept of the full family has been explained and the factors determining the family communication patterns were indicated. Key words: communication, family communication patterns, types of families, a full family Bibliografia Baxter L.A., Clark, C.L., Perceptions of family communication patterns and the enactment of family rituals. “Western Journal of Communication” 1996, vol. 60, no. 2. pp. 254-268. Elwood T.D., Schrader D.C., Family communication patterns and communication apprehension. “Journal of Social Behavior and Personality” 1998, vol. 13, no. 4. pp. 493-502. Fitzpatrick M.A., Koerner A.F., Family communication schemata and social functions of communication. In: International Research Colloquium on Communication Research 1996. Moscow, Russia. Fitzpatrick, M.A., Marshall L.J., Leutwiler T.J., Krčmář M., The effectof family communication environments on children’s social behavior during middle childhood. “Communication Research” 1996, vol. 23, no. 2. pp. 379-406. Fitzpatrick M.A., Ritchie L.D., Communication theory and the family. In P.G. Boss, W.J. Doherty, W.R. Schumm, S.K. Steinmetz. 2 eds. Sourcebook of family theories and methods: A contextual approach, New York: Plenum Press 1993. pp. 565-585. 52 E. Janigová, Z. Ferenčikowá Kantor D., Lehr W., Inside the family: Towards a theory of family process. San Francisco: Jossey-Bass.1975. Koerner A.F., Fitzpatrick M.A., Communication in Intact Families. In: Vangelisti A.L., Handbook of Family Communication. New Jersey London: Mahwah. 2. eds. 2004. 765 p. Koerner A.F., Fitzpatrick M.A., Family type and conflict: The impact of conversation orientation and conformity orientation on conflict in the family. “Communication Studies” 1997 vol. 48, pp. 59-75. Koerner A.F., Fitzpatrick M.A., You never leave your family in a fight: The impact of families of origins on conflict-behavior in romantic relationships. “Communication Studies” 2002 vol. 53, no. 3. pp. 234-251. McLeod J.M., Chaffee S.H., The construction of social reality. In: J. Tedeschi. The social influence process. Chicago, IL: Aldine-Atherton. 2 eds. 1972, pp. 50-59. Newcomb T.M., An approach to the study of communicative acts. “Psychological Review” 1953, vol. 60, pp. 393-404. Olson D.H., Sprenkle D.H., Russell, C.S., Circumplex model of marital and family systems: Cohesion and adaptability dimensions, family types, and clinical applications. “Family Process” 1979, vol. 18, pp. 3-28. Ritchie L.D., Fitzpatrick M.A., Family communication patterns: Measuring interpersonal perceptions of interpersonal relationships. “Communication Research” 1990, vol. 17, pp. 523-544. Ferenčíková Zuzana – absolwentka Wydziału Filozofii Trnawskiego Uniwersytetu w Trnawie na kierunku psychologia. Doktorantka w Katedrze Pracy Socjalnej Wydziału Pedagogicznego Katolickiego Uniwersytetu w Rużomberku. Janigová Emília – doktor habilitowany. Prodziekan ds. Nauki i Sztuki Wydziału Pedagogicznego Katolickiego Uniwersytetu w Rużomberku. Posiada wieloletnie doświadczenie w zakresie nauczania i badań odnoszących się między innymi do teorii pracy socjalnej, zarządzaniem jakością oraz zarządzania zasobami ludzkimi. Komunikacja rodzinna – konflikty, problemy i bariery Monika Podkowińska Wydział Nauk Społecznych Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie Komunikacja w rodzinie Jak zmienić konflikty rodzinne w porozumienie? Wstęp Komunikacja w rodzinie stanowi ten obszar porozumiewania się, który odgrywa kluczową rolę w rozwoju jednostki, zdobywaniu doświadczeń, uczeniu się oraz budowaniu satysfakcjonujących związków. Komunikacja jest tym procesem, który towarzyszy człowiekowi przez całe jego życie – od narodzin aż do śmierci. Pozwala zrozumieć innych, ich oczekiwania, pragnienia i potrzeby, wpływać na ich zachowania, postawy, umożliwia zaspokajanie podstawowych potrzeb. Wydaje się jednak, iż ze wszystkich systemów komunikacyjnych ten rodzinny system porozumiewania się zajmuje szczególną pozycję w życiu jednostki. To w rodzinie człowiek uczy się, jak komunikować się z resztą świata, jak budować więzi, rozwiązywać konflikty i jak wykorzystywać komunikację do tego, by zrozumieć innych, ich opinie i punkt widzenia na konkretne problemy i sprawy. Jest zatem komunikacja rodzinna swoistego rodzaju przewodnikiem, który pozwala na wprowadzenie młodych ludzi w świat komunikacji, w świat drugiego człowieka, w świat, który nie może istnieć bez procesu porozumiewania się. Rodzina powinna być zatem miejscem, w którym kolejne pokolenia zostają „wyposażone” w odpowiednie narzędzia komunikacyjne, które ułatwiają i umożliwiają sprawne i efektywne porozumiewanie się w różnych obszarach aktywności ludzkiej. Pamiętać także należy, że „każda rodzina przekazuje pewną wiedzę związaną z funkcjonowaniem w świecie zewnętrznym: jak dawać sobie radę, co robić, gdy doznajemy niesprawiedliwości i przykrości, jak się do tego wszystkiego ustosunkować”1. Rodzina jest także miejscem, w którym nie tylko uczy się dzieci tego, co, jak i kiedy należy mówić, ale także „odkrywa” się przed nimi świat zewnętrzny w takim stopniu, w jakim rodzice uznają że jest to właściwe dla ich pociech. To, jaką część świata zewnętrznego młodzi członkowie rodzin poznają, zależy zatem w dużej mierze od koncepcji wychowania, jaką przyjęli rodzice. Jak zauważa V. Satir, „rodzice z łatwością mogą nauczyć dzieci postawy laissez-faire poprzez otaczanie ich barierą ochronną, kierowanie ich krokami w taki sposób, aby nie widziały niesprawiedliwości i brzydoty świata. Krótko mówiąc, chroniąc dzieci 1 V. Satir, Rodzina. Tu powstaje człowiek, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2002, s. 326. 56 M. Podkowińska przed konfrontacją ze światem widzianym od podszewki. W ten sposób sprawiają, że świat ich pociech ograniczony jest wyłącznie do tej części, którą dzieci poznały, lub raczej, którą pozwolono im zobaczyć”2. Oczywiście obecne w dzisiejszym życiu rodziny nowoczesne narzędzia komunikacyjne sprawiają, iż kontrola informacji „płynących” ze świata zewnętrznego nie jest tak łatwa, a wiedzę o świecie młodzi ludzie mogą zdobywać w domu nie tylko od członków rodziny, ale także z Internetu czy telewizji. Telewizja i Internet w komunikacji rodzinnej Nowoczesne i tradycyjne narzędzia komunikacji, takie jak Internet czy telewizja, zmieniają „charakter” komunikacji rodzinnej, determinując jej jakość, czas i tematykę. Stają się narzędziami, które uczą, dostarczają wiedzy o świecie zewnętrznym, ale także prowadzić mogą do oddalania się od siebie członków rodziny. Telewizja może być wykorzystywana przez członków rodzin do różnych celów. Jak zauważa M. Sitarczyk, „w wielu rodzinach oglądanie telewizji jest jedyną formą spędzania wolnego czasu. Z kolei w wielu rodzinach z małymi dziećmi telewizja pełni rolę elektronicznej niańki. Stanowi jedno z najważniejszych środowisk wychowawczych. Jest źródłem wiedzy, kształtuje postawy wobec rzeczywistości, dostarcza rozrywki”3. Istotną kwestią pozostaje oczywiście to, w jaki sposób dzieci odbierają przekazywane przez telewizję i Internet wiadomości, czy zauważają je i jak je interpretują. To rodzina jest miejscem, w którym dzieci powinny być uczone krytycznej oceny oglądanych treści. Oczywiście siła oddziaływania mediów na dzieci zależy od wielu czynników, wśród których M. Sitarczyk wymienia cechy indywidualne dzieci, tempo i rytm ich rozwoju, poziom kompetencji poznawczych, intelektualnych, emocjonalnych czy społecznych4. Istotną kwestią pozostaje także rodzaj oglądanych programów, czas spędzany przed ekranem telewizora lub komputera, na uwagę zasługuje także sposób oglądania telewizji, tzn. czy dziecko ogląda samo programy telewizyjne czy w obecności innych członków rodziny, czy też razem z innymi osobami. Pamiętać bowiem należy, iż telewizja z jednej strony może prowadzić do tego, że członkowie rodziny oddalają się od siebie w wyniku tego, że każdy jest skoncentrowany na programach, które właśnie ogląda przed ekranem telewizora lub komputera, ograniczając w ten sposób czas poświęcany na rozmowy, gry, spacery i inne formy wspólnie spędzanego czasu. Z drugiej jednak strony telewizja może integrować w sytuacji, w której członkowie rodziny wspólnie oglądają wybrane pro2 Tamże, s. 326-327. M. Sitarczyk, Dzieciństwo przed telewizorem. Konfrontacja poglądów rodziców i nauczycielek przedszkoli, w: Rodzina w mediach. Media w rodzinie, red. M. Sitarczyk, Difin, Warszawa 2013, s. 106. 4 Tamże, s. 111. 3 Komunikacja w rodzinie. Jak zmienić konflikty rodzinne w porozumienie? 57 gramy, komentują je, przeżywają, opiniują. Istotną kwestią pozostaje zatem sposób oglądania programów telewizyjnych – czy sprzyja on integracji czy dezintegracji rodziny, czy zbliża do siebie członków rodziny czy wręcz przeciwnie – oddala. Jest bowiem różnica między wspólnym oglądaniem telewizji, byciem obok siebie oraz oglądaniem w różnych miejscach (różnych pokojach) różnych lub tych samych programów. Jak zauważa D. Lemish, „oglądanie telewizji z całą rodziną może równie dobrze pobudzić rozmowę, jak i ją wytłumić – w zależności od okoliczności. Wspólne oglądanie wytwarza wspólne doświadczenie, które zbliża domowników do siebie – może być to śmiech, napięcie, zainteresowanie, jak również fizyczne oznaki bliskości, np. kontakt cielesny i przytulanie dziecka”5. Istotną kwestią pozostaje zatem to, w jakim celu, jak często domownicy wykorzystują Internet i telewizję, a także to, czy rodzice uczą dzieci, jak należy z tych narzędzi komunikacyjnych korzystać. Nie chodzi tu tylko o umiejętność posługiwania się pilotem czy szukania informacji w Internecie. Jak zauważa M. Sitarczyk, rodzice muszą „być świadomi, że nie wystarczy nauczyć dziecka instrukcji obsługi: jak ustawić kanał, uruchomić telegazetę czy zwyczajnie włączyć i wyłączyć odbiornik. Ich podstawowe zadanie jest o wiele trudniejsze i ważniejsze, polega bowiem na nauczeniu umiejętnego, krytycznego i selektywnego korzystania z tego, co przekazuje telewizja”6 i Internet. To rodzina powinna być miejscem, w którym dzieci uczą się nie tylko, jak komunikować się na poziomie interpersonalnym, grupowym, ale także medialnym i masowym. Jednocześnie pamiętać należy, że to domownicy dostarczają swoim komunikacyjnym zachowaniem wzorców do naśladowania w przyszłości przez dzieci i to oni stają się nauczycielami dzieci w zakresie zdobywania umiejętności komunikacyjnych. Zauważa to A. Kozłowska, przypominając, iż „to rodzina powinna dostarczać podstawowych wzorców postrzegania i rozumienia rzeczywistości. Powinna też wspomagać kształtujące się u dziecka możliwości poznawcze, poprzez wyrobienie u dziecka krytycznego stosunku wobec mass mediów, podkreślanie nierealności świata medialnego, dostarczanie pozytywnych wzorców zachowań”7. Jest bowiem rodzina miejscem, w którym dzieci uczą się, jak komunikować się ze światem, a także dzięki mediom poznają ten świat nie wychodząc z domu. To rodzice powinni decydować, jak owe poznanie świata zewnętrznego w przestrzeni rodzinnej będzie wyglądać i jak często i w jakim celu dziecko będzie korzystać z Internetu i telewizji. Obecnie nie można przecież „uciec” od mediów, jednakże można uczyć dzieci, jak krytycznie selekcjonować i interpretować informacje – a do tego potrzebna jest komunikacja, zwłaszcza komunikacja bezpośrednia. Jak zauważa T. Rostowska, „komunikacja jest niezbędna do wychowywania 5 D. Lemish, Dzieci i telewizja. Perspektywa globalna, Wyd. Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2008, s. 17. 6 M. Sitarczyk, Dzieciństwo przed telewizorem..., dz. cyt., s. 121. 7 A. Kozłowska, Oddziaływanie mass mediów, SGH, Warszawa 2006, s. 159. 58 M. Podkowińska i kontrolowania, do dokonujących się procesów przemian, do wprowadzania, określania ról, norm, systemów czy reguł, a ponadto do ciągłego rozwoju, doskonalenia, wzmacniania i osiągania coraz wyższego poziomu jakości i zadowolenia ze związku małżeńskiego czy rodziny”8. Jest zatem komunikacja interpersonalna podstawą budowania satysfakcjonujących związków, wzmacniania więzi, uczenia kolejnych pokoleń tego, jak się skutecznie i efektywnie komunikować. Satysfakcjonująca komunikacja rodzinna, pozwalająca na budowanie pozytywnej atmosfery domowego ogniska, to taka, która pozwala połączyć bezpośrednie i pośrednie formy porozumiewania się, nie ograniczając się jedynie lub w przeważającej części do jednej z nich. Media mogą stanowić uzupełnienie, dopełnienie komunikacji bezpośredniej i nie muszą stanowić zagrożenia dla jakości życia rodzinnego, pod warunkiem, iż domownicy w sposób świadomy wprowadzają dzieci w świat mediów. Internet i telewizja są bowiem narzędziami komunikacji, które mogą sprzyjać integracji rodziny, uczyć i dostarczać cennych informacji – jednakże nie powinny zastępować lub eliminować komunikacji bezpośredniej, która w odczuciu autorki stanowi podstawę systemu komunikacyjnego w rodzinie. Jak zauważa A. Siwek-Szczepanik, „z jednej strony środki masowego przekazu i hipermedia mają negatywny wpływ na młode pokolenie, np. kreują fałszywą rzeczywistość, utrwalają konsumpcyjny styl życia, pogłębiają proces dekulturyzacji itp. Ale z drugiej strony przyczyniają się do zwiększenia szans edukacyjnych”9. Dają możliwość poznania świata zewnętrznego, zdobycia informacji w sposób szybki i łatwy, tak więc „poprzez media społeczeństwo staje się informacyjne”10, a człowiek uczy się i poznaje to, czego bez mediów nie byłby w stanie zobaczyć, odkryć, zrozumieć. Realizowana jest w ten sposób jedna ze społecznych funkcji mediów – funkcja komunikatywna11. Media są więc narzędziem służącym poznaniu świata, odkryciu tego, co inne i nieznane, i stanowią integralną część „komunikacyjnego” życia rodziny. Tak jak człowiek nie może uciec od komunikacji rodzinnej, tak i komunikacja rodzinna obecnie nie może istnieć bez mediów. Media mogą więc z jednej strony uzupełniać komunikację interpersonalną, ale z drugiej mogą stać się przyczyną konfliktów i nieporozumień. Przykładem może być „walka” o czas spędzany przed odbiornikiem telewizora lub ekranem monitora, lub rodzaj oglądanego programu. Jest zatem telewizja i Internet narzędziem, które 8 T. Rostowska, Małżeństwo, rodzina, praca a jakość życia, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2008, s. 91. 9 A. Siwek-Szczepanik, Młode pokolenie – uzależnione od mass mediów?, w: Rodzina w mediach. Media w rodzinie, red. M. Sitarczyk, Difin, Warszawa 2013, s. 123. 10 Tamże. 11 Funkcję komunikatywną szerzej opisuje A. Zwoliński, wskazując, iż odnosi się ona do sytuacji, w której telewizja przybliża człowiekowi to, co nieznane obce i dalekie, a więc „«zbliża» ludzi do siebie, zaznajamiając z problemami obcych kultur i narodów, czyni bardziej zrozumiałymi problemy, które tam się pojawiają – podobną rolę odgrywa w społecznościach lokalnych”. A. Zwoliński, Obraz w relacjach społecznych, Wyd. WAM, Kraków 2004, s. 262. Komunikacja w rodzinie. Jak zmienić konflikty rodzinne w porozumienie? 59 służy wskazaniu tego, kto ma władzę, kto dominuje, ale także kto jest ekspertem i posiada wiedzę w danym zakresie. D. Lemish słusznie zauważa, iż „w kontekście rodzinnym używa się też często telewizji w celu pokazania swoich kompetencji i dominacji. Kontrola nad tym, co oglądają dzieci, jest wyraźnym przejawem hierarchii w rodzinie, podobnie jak trzymanie pilota czy obsługiwanie wideo”12, a programy edukacyjne, konkursy i teleturnieje stają się tym, co pozwala wykazać się wiedzą i kompetencjami. Członek rodziny, który odpowiada bezbłędnie na pytania zadawane w trakcie oglądanego przez całą rodzinę teleturnieju buduje wizerunek własnej osoby jako tej, która posiada wiedzę i jest ekspertem. Oczywiście nieporozumienia odnoszące się do wykorzystania mediów w rodzinie, czasu oglądania telewizji i korzystania z Internetu oraz rodzaju programów nie są jedynymi źródłami codziennych nieporozumień. Błędy w komunikacji bezpośredniej to kolejne źródło konfliktów. Należy zatem zadać sobie pytanie: jak zmienić konflikty w porozumienie i współpracę? Konflikty w rodzinie Barier komunikacyjnych utrudniających skuteczną komunikację rodzinną jest wiele. Niewątpliwie rozważając kwestie dotyczące konfliktów rodzinnych należy przede wszystkim zwrócić uwagę na to, czy system porozumiewania się familijnego jest systemem otwartym, tzn. czy członkowie rodziny potrafią mówić o swoich uczuciach, potrzebach, problemach i oczekiwaniach. Liczne nieporozumienia oraz strategie manipulacji mają swoje źródło właśnie w braku owej otwartości, w tym, że domownicy nie potrafią mówić o tym, co dla nich ważne, a także o tym, czego potrzebują i pragną. Otwartość komunikacyjna, rozumiana właśnie jako umiejętność wyrażania swoich uczuć i oczekiwań, staje się podstawą zdrowej i efektywnej komunikacji interpersonalnej, determinując jakość budowanych relacji rodzinnych. Pamiętać zatem należy, że „kiedy członkom rodziny nie wolno wyrażać pewnych uczuć, mówić o swoich potrzebach czy przemyśleniach, rodzina nie może dobrze funkcjonować. Dzieci przejmują od rodziców pewne zasady, które określają, o co nie można prosić, o czym rozmawiać i czego dostrzegać”13. Istotną kwestią pozostaje zatem nie tylko umiejętność jasnego i otwartego wyrażania swoich myśli i potrzeb, ale także zwrócenie uwagi na fakt, iż rodzice dostarczają dzieciom wzorców komunikacyjnych, a więc w przyszłości dorosłe już dzieci będą skłonne do naśladowania i powielania zachowań komunikacyjnych swoich rodziców oraz sposobów rozwiązywania nieporozumień i konfliktów. Dlatego tak istotną kwestią wydaje się zwrócenie uwagi na rodzinę pochodzenia. Czy w rodzinie dorośli jej członkowie 12 D. Lemish, Dzieci i telewizja. Perspektywa…, dz. cyt., s. 18. M. McKay, M. Davis, P. Fanning, Sztuka skutecznego porozumiewania się, GWP, Gdańsk 2011, s. 255. 13 60 M. Podkowińska unikali konfliktów, współpracowali ze sobą, aby rozwiązać nieporozumienia, czy też może byli w stosunku do siebie agresywni. Biorąc pod uwagę wymienione powyżej zachowania komunikacyjne, można wyróżnić trzy rodzaje rodzin różniące się pod względem sposobów radzenia sobie z konfliktami. Są to rodziny unikające, współdziałające oraz agresywne. W pierwszym typie rodzin konfliktów się nie zauważa, są one ignorowane, każdy musi radzić sobie sam z sytuacją konfliktową. Ponadto unika się wyrażania silnych emocji tak, jak unika się podnoszenia głosu, choć złośliwe stwierdzenia są wyrażane otwarcie w stosunku do drugiej osoby. Zupełnie inaczej przebiega natomiast komunikacja w rodzinach współdziałających, gdzie członkowie rodziny wspólnie omawiają i próbują rozwiązać sytuacje problematyczne i konfliktowe, słuchając siebie nawzajem. W tego typu rodzinach nie tylko słuchanie, szczerość, ale i otwartość stanowią elementy składowe procesu porozumiewania się rodzinnego. Można mówić otwarcie o potrzebach i problemach, a rodzice pomagają najmłodszym członkom rodziny rozwiązywać ich dylematy. Ponadto nie ma miejsca w takiej rodzinie na nieuczciwą komunikację. Zupełnie inaczej styl komunikacji rodzinnej w sferze rozwiązywania konfliktów wygląda w rodzinach agresywnych, w których choć szczerość jest aprobowana, to sposób jej wykorzystywania może budzić pewne wątpliwości, bowiem członkowie takiej rodziny są wręcz brutalnie szczerzy, a tego typu szczerość może ranić innych i prowadzić do eskalacji nieporozumień14. Wydaje się, iż zachowania komunikacyjne charakterystyczne dla rodzin agresywnych można przyrównać do negocjacji przegrana – przegrana, gdzie traktujemy drugą stronę jako wroga. A jeśli mamy do czynienia z wrogiem, to można krzyczeć, wyrażać emocje w sposób, który będzie ranił drugą stronę, należy silnie strzec swojej pozycji i nie ustępować. Dozwolone są kłótnie i sprzeczki przed publicznością. Taka strategia rozwiązania konfliktu nie przynosi żadnych korzyści, ale osłabia pozycję zarówno jednej, jak i drugiej strony. Można oczywiście stwierdzić, że powyższy podział rodzin pochodzenia, jaki przedstawiają W. Wilmot i J.L. Hocker, jest sztywny i sztuczny, bo sposób reakcji na konflikt może być determinowany przez wiele czynników i zmieniać się z czasem, tzn. konkretna rodzina może najpierw unikać konfliktu, potem przejść do fazy agresji, aby – jak podkreślają autorzy – na końcu powrócić do strategii unikania. Jednakże ów podział wskazuje na pewne wzorce i zasady, jakie towarzyszą rodzinom w sytuacjach konfliktowych. Owe wzorce i zasady są tymi, których dzieci się uczą i naśladują w życiu dorosłym. Tworzą one pewien model zachowań komunikacyjnych charakterystycznych dla konfliktów rodzinnych, które stanowią przecież integralną część życia każdej rodziny. Ów model jest przez dorosłe już dzieci „przenoszony” na grunt ich własnych rodzin i domów, które tworzą i zakładają. Jeśli partnerzy wynieśli z domów inne wzorce zachowań komunikacyjnych, może to 14 Por. W.W. Wilmot, J.L. Hocker, Konflikty między ludźmi, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2011, s. 61 Komunikacja w rodzinie. Jak zmienić konflikty rodzinne w porozumienie? 61 oznaczać, iż oczekiwania w stosunku do tego, jak osoba bliska powinna się zachować, będą odmienne od tego, jak w rzeczywistości się ona zachowuje. W. Wilmot i J.L. Hocker stwierdzają, że „jeśli dorastałeś w rodzinie unikającej, a twój współlokator pochodzi z rodziny agresywnej, to nie powinno cię dziwić, że rozwiązanie waszego konfliktu było trudne – każdy z was łamał zasady interakcji, które zgodnie z oczekiwaniami drugiej strony powinny być przestrzegane”15. Istotną kwestią w sferze rozwiązywania konfliktów staje się zatem nie tylko znalezienie przyczyn i odpowiedniego rozwiązania nieporozumienia, ale także zwrócenie uwagi na przeszłość i doświadczenia komunikacyjne wyniesione z domu rodzinnego. Teraźniejsze konflikty rodzinne i sposób ich postrzegania oraz rozwiązywania zależą bowiem w dużej mierze od wzorców i zasad komunikacyjnych, charakterystycznych dla rodziny pochodzenia. To nasz dom rodzinny jest miejscem, w którym człowiek zdobywa pierwsze lekcje radzenia sobie z bolesnymi sytuacjami, dzielenia się problemami i uczuciami z bliskimi. Te lekcje determinują to, w jaki sposób dorosłe już dzieci będą budowały system komunikacji rodzinnej we własnych domach, z osobami bliskimi. Można zatem stwierdzić, iż przeszłość komunikacyjna determinuje teraźniejszość i przyszłość komunikacyjną najmłodszych członków rodziny. Dlatego wydaje się, iż tak istotną kwestią jest właśnie zwrócenie uwagi na system komunikacji rodzinnej, gdyż zasady charakterystyczne dla tego systemu są wykorzystywane przez członków rodziny przez całe ich życie, także w sferze komunikacji zewnętrznej. Komunikacja rodzinna – w stronę porozumienia i współpracy Każda rodzina charakteryzuje się oczywiście swoim indywidualnym stylem komunikacji, który pozwala na odróżnienie jednej rodziny od drugiej. W różnych rodzinach można także spotkać różne podejścia do rozwiązywania konfliktów i nieporozumień. Jeśli konflikty mają prowadzić do współpracy i porozumienia, to niewątpliwie należy zwrócić uwagę na dwie kwestie, tj. otwartość oraz słuchanie. Można zadać sobie pytanie: jakie korzyści płyną z otwartości i aktywnego słuchania? Na to pytanie można odpowiedzieć, wskazując przede wszystkim zagrożenia, jakie niesie ze sobą „zamknięta” komunikacja. Do tych zagrożeń można zaliczyć ukryte strategie manipulowania, które pojawiają się w komunikacji rodzinnej wtedy, „gdy człowiek kieruje się zasadami, które zabraniają mu mówić o swoich potrzebach, uczuciach i myślach. Jeżeli dwóch lub więcej członków rodziny wyznaje takie zasady, tworzące się wówczas w rodzinie ukryte strategie nazywają się systemem”16. 15 Tamże, s. 62. M. McKay, M. Davis, P. Fanning, Sztuka skutecznego porozumiewania się…, dz. cyt., s. 266. 16 62 M. Podkowińska Otwartość komunikacyjna pomaga nie tylko odbiorcy zrozumieć nadawcę, ale także jest korzystna dla źródła komunikatu. M. McKay, M. Davis i P. Fanning wskazują na kilka korzyści płynących z otwartej komunikacji. Do owych pozytywnych stron otwartości i odsłaniania siebie przed rozmówcami autorzy zaliczają 17: – większą samoświadomość – aby lepiej zrozumieć siebie, konieczne czasami staje się wypowiedzenie na głos, zwerbalizowanie swoich myśli, oczekiwań i uczuć, bowiem „aby zostać zrozumianym przez innych, musimy uświadomić sobie, zdefiniować i opisać swoje myśli, uczucia i potrzeby oraz wyciągnąć z nich wnioski”18. Komunikacja intrapersonalna często nie jest wystarczająca do tego, aby lepiej zrozumieć siebie i swoje potrzeby. Nasze myśli i oczekiwania oraz doświadczane emocje stają się bardziej zrozumiałe i przejrzyste w chwili, gdy o nich zaczniemy mówić; – pogłębienie związków – aby móc budować satysfakcjonujące związki i wzmacniać więzi, konieczna staje się otwartość, która prowadzi do zrozumienia i poznania drugiej osoby, bowiem „wiedza o samym sobie i innych jest podstawą budowania bliskich związków. Jeśli dwie osoby są gotowe na otworzenie się nawzajem przed sobą, ich związek pogłębia się i rozwija w synergii”19; – poprawę komunikacji – otwartość komunikacyjna sprzyja temu, że nasz rozmówca także staje się otwarty i chętnie dzieli się posiadanymi informacjami, myślami i uczuciami. „Otwarcie rodzi otwarcie. Jeśli ty stajesz się dostępny dla innych, oni również odpowiadają otwartością. Zwiększa się zakres tematów waszych rozmów – nawet z osobami, z którymi nie pozostajesz w zbyt zażyłych stosunkach”20. Otwartość może poprawiać komunikację również w sferze zaufania – dzieląc się osobistymi informacjami z rozmówcą, nadawca pokazuje w ten sposób, że ufa mu, a także, że jest szczery i otwarty. To prowadzi do poprawy komunikacji, a nawet można powiedzieć do „pogłębionej” komunikacji – to już nie tylko komunikacja fatyczna, rozmowa na tematy, które wydają się powierzchowne i nieistotne, to komunikacja, która zbliża i pozwala na powolne odkrywanie siebie przed rozmówcą; – mniejsze poczucie winy – to, co powiedzieliśmy lub zrobiliśmy źle, niewłaściwie, może wywoływać poczucie winy. Możliwość powiedzenia osobie bliskiej o tym może stanowić właśnie „wyzwolenie” od owego poczucia, które czasami może przyjąć charakter nieuzasadniony. Ma to miejsce wtedy, gdy wydaje się człowiekowi, że to, co zrobił lub powiedział, było niewłaściwe, a nawet niegodziwe, a w rzeczywistości zostało to odebrane przez innych zupełnie inaczej. Informacja zwrotna, którą w takiej sytuacji uzyska człowiek, może przynieść 17 Tamże, s. 36-38. Tamże, s. 37. 19 Tamże. 20 Tamże. 18 Komunikacja w rodzinie. Jak zmienić konflikty rodzinne w porozumienie? 63 spokój. Pamiętać bowiem należy, że „poczucie winy jest często nieracjonalne i zawsze sprawia ból. Nawet niewielkie otwarcie się przed innymi może ten ból uśmierzyć”21, co więcej – rozmowa może sprawić, że zaczniemy na całą sytuację patrzeć nie subiektywnie, lecz obiektywnie; – więcej energii – sekrety i tajemnice, które „chowamy” przed bliskimi, powodują, że zamiast skupić uwagę na tym, co dzieje się w rodzinie, o czym mówią domownicy, my myślimy właśnie o nich. Angażujemy energię w utrzymanie informacji w tajemnicy przed innymi, a nie w komunikację, otwartość i słuchanie bliskich osób. Tak więc „utrzymanie w sekrecie ważnych informacji o sobie pochłania dużo energii”22 i staje się w praktyce przeszkodą w budowaniu satysfakcjonujących relacji. Tajemnice stają się przeszkodami w dojściu do porozumienia. Trzeba otworzyć się, aby te bariery pokonać i aby komunikacja rodzinna była skuteczna i efektywna. Pamiętać zatem należy, iż tajemnice, sekrety, brak otwartości będą powodować sytuacje, w których atmosfera domowa przekształca się z odpowiadającej rodzinie w taką, która prowadzi do nieporozumień, konfliktów i niezadowolenia z bycia w danym związku. Otwartość jest zatem kluczem do budowania komunikacji rodzinnej prowadzącej do porozumienia, a nie do sprzeczek i konfliktów. Oczywiście sama otwartość nie wystarczy. Na uwagę zasługuje także kwestia słuchania, które pozwala zrozumieć drugiego człowieka, ale także okazać mu szacunek oraz to, że jest dla nas ważny, a to, co mówi, jest interesujące i ciekawe. W ten sposób wskazujemy bliskim, że oni i ich problemy, uczucia, potrzeby są dla nas tak samo ważne, jak nasze myśli i oczekiwania. Słuchanie nie jest jednak prostym i łatwym zadaniem, wymaga bowiem od nas zaangażowania energii, którą często ludzie poświęcają na to, aby udawać zainteresowanie wypowiedzią rozmówcy. Można mówić w takim wypadku o pseudosłuchaniu, którego intencją „nie jest wysłuchanie drugiej osoby, ale zaspokojenie jakiejś potrzeby, osiągnięcie jakiegoś celu”23. Tym celem może być np. oczekiwanie na „swoją kolejkę” w rozmowie. Odbiorca udaje że słucha po to, aby za chwilę móc wypowiedzieć się na temat dla siebie interesujący i zyskać w ten sposób słuchacza. Czasami oczywiście zdarzają się sytuacje, w których poruszany przez nadawcę temat nie jest dla odbiorcy interesujący, ale ze względu na szacunek do rozmówcy udaje on, że słucha, myśląc o zupełnie innych kwestiach. Pamiętać jednakże należy, że prawdziwe słuchanie stoi u podstaw zrozumienia drugiego człowieka, jego potrzeb, marzeń i uczuć. Aby móc wczuć się w sytuację rozmówcy, trzeba go zrozumieć, a do tego potrzebne jest właśnie słuchanie. Jak zauważa G. Nordhelle, „zrozumienie prowadzi do akceptacji i stwarza możliwość wyeliminowania konfliktu. Wymaga ono umiejętności i woli postawienia się w sytu21 Tamże. Tamże, s. 38. 23 Tamże, s. 16. 22 64 M. Podkowińska acji drugiej osoby. Należy zrozumieć drugą stronę, uwzględniając jej racje”24. Aby zrozumieć, należy słuchać w taki sposób, aby usłyszeć to, co nadawca pragnie nam przekazać, aby usłyszeć te informacje, które chciałby nam przekazać i z którymi chciałby się podzielić. Oczywiście nie zawsze i nie w każdej sytuacji jest możliwa rozmowa i pełne w nią zaangażowanie, dlatego należy otwarcie o tym powiedzieć. V. Satir podkreśla, iż „jeśli nie chcesz lub nie jesteś w stanie słuchać, to nie udawaj zainteresowania. Przyznaj otwarcie: «w tej chwili nie potrafię cię wysłuchać»”25. Otwarte przyznanie się do tego, że w danej chwili nie możemy skupić uwagi na tym, co chce przekazać nadawca, może uchronić członków rodziny od rozczarowania, poczucia niezrozumienia, braku satysfakcji płynącej z komunikacji rodzinnej – może zatem uchronić domowników przed nieporozumieniami czy eskalacją sytuacji konfliktowych. Ale mówimy tutaj kolejny raz o otwartości, a więc członkowie rodziny potrafią wyrażać swoje myśli, uczucia i potrzeby, zdają sobie sprawę ze znaczenia słuchania i własnych możliwości komunikacyjnych, które zależne są od tak wielu czynników. Umiejętność zaznaczenia, iż w danej sytuacji nie możemy poświęcić wystarczającej ilości uwagi osobie bliskiej, może uchronić członków rodziny od postrzegania bliskich jako osób, które nie są zainteresowane naszymi potrzebami, problemami czy uczuciami. Oczywiście warunkiem koniecznym do budowania satysfakcjonującego systemu komunikacji familijnej pozostaje zwrócenie uwagi i wysłuchanie rozmówcy w momencie, w którym słuchacz będzie w stanie w pełni zaangażować się w proces porozumiewania się i słuchania. Pamiętać także należy, że słuchanie nie jest procesem łatwym i prostym, wymaga od słuchającego pełnego zaangażowania i energii, które pozwalają na zrozumienie drugiej osoby i prawidłowe zinterpretowanie otrzymanego komunikatu. V. Satir przedstawia kilka ważnych zasad, których powinien przestrzegać słuchający, aby proces komunikacji był efektywny i przyniósł oczekiwane rezultaty dla obu stron, przyczyniając się do wzajemnego zrozumienia i „chroniąc” przed konfliktami i nieporozumieniami (tab. 1). Tabela 1. Zasady skutecznego słuchania Słuchacz powinien: – skoncentrować całą swoją uwagę na nadawcy komunikatu i być w pełni obecny tu i teraz, – zrezygnować z wszelkich założeń na temat tego, co nadawca chce mu przekazać, – interpretować zdarzenia w sposób opisowy, a nie oceniający, – uważnie wyłapywać niejasne komunikaty i zadawać szczere pytania w celu ich wyjaśnienia –dawać nadawcy komunikatu wyraźnie do zrozumienia, że został uważnie wysłuchany, a treść jego przekazu dotarła do słuchacza. Źródło: Na podstawie: V. Satir, Rodzina. Tu powstaje…, dz. cyt., s. 74. 24 G. Nordhelle, Mediacja. Sztuka rozwiązywania konfliktów, FISO, Gdańsk 2010, s. 69. V. Satir, Rodzina. Tu powstaje…, dz. cyt., s. 74. 25 Komunikacja w rodzinie. Jak zmienić konflikty rodzinne w porozumienie? 65 Jest zatem słuchanie procesem złożonym, wymagającym od odbiorcy aktywnego zaangażowania w proces komunikacji, poświęcenia energii i czasu w celu lepszego zrozumienia rozmówcy. Oczywiście aktywne słuchanie odbiorcy wykorzystują nie tylko w celu zrozumienia nadawcy komunikatu, jego poglądów, problemów i oczekiwań, ale także po to, aby:26 1) okazać zainteresowanie rozmową, tym, co przekazuje druga osoba, okazać radość ze spotkania i rozmowy, 2) zdobyć wiedzę i nauczyć się czegoś, 3) udzielić pomocy rozmówcy, okazać mu wsparcie i pocieszyć w trudnych chwilach jego życia. Zważywszy na powyższe należy podkreślić, iż słuchanie i otwartość stanowią niezmiernie ważne ogniwa skutecznej komunikacji rodzinnej, pozwalając na budowanie satysfakcjonujących związków, zbliżając ludzi do siebie i umożliwiając im poznanie wzajemnych potrzeb, uczuć i marzeń. Komunikacja interpersonalna w rodzinie oparta na tych dwóch elementach będzie narzędziem służącym porozumieniu i współpracy. To sprawna komunikacja jest narzędziem rozwiązywania konfliktów i nieporozumień, dlatego „jeśli poprawimy własną komunikację i zwiększamy możliwość komunikacyjnych wyborów, to pojawiający się konflikt straci swoją negatywność, a zyska na produktywności, a ludzie wokół nas skorzystają z naszych umiejętności”27. Podsumowanie Komunikacja rodzinna jest procesem niezmiernie złożonym, jednakże należy pamiętać, iż to właśnie od kompetencji komunikacyjnych członków rodziny zależeć będzie, jak rozwiązywane będą nieporozumienia i konflikty. Ponadto, od kompetencji komunikacyjnych dorosłych członków rodziny zależeć będzie to, w jaki sposób dzieci będą porozumiewać się z otoczeniem, jak będą słuchać, selekcjonować i oceniać otrzymywane komunikaty, a także, w jaki sposób będą wykorzystywać dostępne narzędzia komunikacyjne. Komunikacja i konflikty, stanowiąc integralną część życia rodziny, nie mogą być rozpatrywane oddzielnie, bowiem procesy te wzajemnie się przenikają i determinują kierunek rozwoju życia rodzinnego. Z jednej strony kompetencje komunikacyjne członków rodziny wpływają na to, jak domownicy rozwiązują nieporozumienia, a z drugiej strony konflikty determinują jakość komunikacji rodzinnej. Aby komunikacja w rodzinie prowadziła do satysfakcjonującego strony konfliktu rozwiązania, aby atmosfera domowego ogniska służyła współpracy i porozu26 Por. M. McKay, M. Davis, P. Fanning, Sztuka skutecznego porozumiewania się…, dz. cyt., s. 16. W.W. Wilmot, J.L. Hocker, Konflikty między ludźmi, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2011, s. 458. 27 66 M. Podkowińska mieniu, istotne wydaje się zwrócenie uwagi na następujące ogniwa komunikacyjnego życia rodziny: 1. Otwartość, która prowadzi do zrozumienia, okazania szacunku i zdobycia potrzebnych informacji, pozwalając tym samym na budowę systemu komunikacji rodzinnej, który będzie pozwalał na ujawnianie doświadczanych emocji, potrzeb, myśli i oczekiwań. Otwartość rozumiana w ten sposób oznacza, że w rodzinie panują zasady komunikacyjne, które wskazują domownikom zachowania służące dzieleniu się informacjami, a nie ich ukrywaniu. Tego typu system komunikacyjny sprzyja budowaniu satysfakcjonujących relacji, bez „budowania murów” pomiędzy członkami rodziny – murów składających się z tajemnic i sekretów, niszczących proces porozumiewania się i uniemożliwiających wzajemne zrozumienie. 2. Aktywne słuchanie, które pozwala nie tylko na otrzymywanie potrzebnych odbiorcy informacji, ale które umożliwia zrozumienie nadawcy komunikatu, jego potrzeb, oczekiwań i marzeń. Pozwala ono także na okazanie szacunku i zainteresowania problemami osób bliskich, dając im możliwość spojrzenia na zaistniałą sytuację (w tym sytuację konfliktową) w obiektywny sposób. Szerzej można stwierdzić, iż prawdziwe, „kompetentne słuchanie może […] pomóc w tworzeniu i utrzymywaniu bardziej satysfakcjonujących związków osobistych i przyczyniać się do bardziej zdrowego społeczeństwa. Słuchanie pomaga tworzyć dobre stosunki z innymi, co sprzyja związkom, a lepsze związki dają w rezultacie bardziej spójne i funkcjonalne społeczeństwo”28. Oczywiście integralną częścią słuchania jest reakcja odbiorcy na uzyskany komunikat. Owa reakcja jest to jedyny zewnętrzny element procesu słuchania. Ze względu na jego istotną rolę w sferze porozumiewania się bezpośredniego może być wymieniony jako kolejne ogniwo komunikacji rodzinnej. 3. Informacja zwrotna pozwala na okazanie szacunku i zrozumienia rozmówcy, pozwala wyjaśnić ewentualne nieporozumienia i niejasności. Sprzężenie zwrotne dostarcza także informacji nadawcy komunikatu o tym, jak i czy właściwie przekaz został zinterpretowany przez odbiorcę. Należy podkreślić, iż „dzięki reagowaniu kompetentny słuchacz pokazuje szacunek dla poglądów i myśli mówcy oraz okazuje chęć przyjęcia odpowiedzialności za unikanie nieporozumień przez wyjaśnianie interpretacji wiadomości”29. Istotną kwestią w odniesieniu do informacji zwrotnej pozostaje jej rodzaj. Można mówić o sprzężeniu zwrotnym, które służy udzieleniu rady, ocenie odebranego komunikatu, udzieleniu wsparcia czy identyfikowaniu się z nadawcą i jego problemami. Reagowanie może przyjąć postać milczenia, parafrazowania czy zadawania pytań. Nie moż28 S.P. Moreale, B.H. Spitzberg, J.K. Barge, Komunikacja między ludźmi, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2007, s. 214. 29 Tamże, s. 229. Komunikacja w rodzinie. Jak zmienić konflikty rodzinne w porozumienie? 67 na jednoznacznie stwierdzić, który z rodzajów reakcji jest właściwy i odpowiedni w procesie komunikacji rodzinnej. To, jaka reakcja wydaje się najlepsza, jest zależne od konkretnej sytuacji komunikacyjnej, oczekiwań i potrzeb odbiorcy komunikatu, a także zasad komunikacyjnych charakterystycznych dla danej rodziny. 4. Sposób wykorzystania mediów w sferze komunikacji rodzinnej. Istotną kwestią pozostaje zwrócenie uwagi na to, jakich wzorców zachowań w odniesieniu do wykorzystania mediów dostarczają rodzice. Czy media są narzędziem służącym zbliżaniu, czy oddalaniu się członków rodziny od siebie? Czy dostarczają tematów do rozmów, stają się formą spędzania wspólnie czasu wolnego, czy też prowadzą do izolacji i konfliktów? Należy zadać sobie także niezmiernie istotne pytanie: czy media w domu rodzinnym są głównym źródłem informacji o świecie zewnętrznym? Czy rodzice mają kontrolę nad przekazywanymi przez nie informacjami, czy to rodzice poprzez wspólne oglądanie wybranych programów i rozmowy uczą dzieci i ukazują im „tajniki” świata zewnętrznego? Sposób wykorzystania mediów w rodzinie będzie determinował także kwestie odnoszące się do otwartości i słuchania. Czy telewizja i Internet są w rodzinie wykorzystywane jako pretekst do tego, aby rozmawiać czy milczeć, słuchać czy jedynie słyszeć? Należy bowiem pamiętać, iż „unikanie interakcji też jest istotną funkcją telewizji. Oglądanie i skupienie, którego ten proces wymaga, pozwalają widzom cieszyć się prywatnością i przynoszą chwilę wytchnienia od zobowiązać społecznych, polegających na konieczności ciągłego uczestnictwa w rozmowach, które wcale nie muszą być przyjemne”30. Media mogą także prowadzić do konfliktów rodzinnych, kłótni „o pilota”, czas oglądania programów telewizyjnych i ich rodzaj. Oczywiście w sytuacjach konfliktu i nieporozumień komunikacja interpersonalna zostaje zaburzona. Proces słuchania, informacje zwrotne czy otwartość są ogniwami, które nie pełnią swojej funkcji – funkcji związanej z budowaniem atmosfery zaufania i szacunku. Emocje w sytuacji konfliktu powodują, że rozmówcy niejednokrotnie nie panują nad wypowiadanymi słowami oraz reakcjami niewerbalnymi. Zamiast słuchać i starać się zrozumieć drugą stronę, odbiorca komunikatu przygotowuje w myślach kolejne argumenty, które mogą prowadzić do eskalacji konfliktu. „Podczas bitew słownych mówcy często wykorzystują słowa spustowe lub wyrażenia, które powodują reakcje emocjonalne, zwiększają poziom konfliktu i zniechęcają do kompetentnego słuchania. Takie słowa lub wyrażenia, szczególnie podczas gorączkowej dyskusji, powstrzymują kompetentne słuchanie i sprzyjają przedwczesnej ocenie”31. Niezmiernie istotną kwestią pozostaje zatem zwrócenie uwagi także na słowa i ich znaczenie w sferze rozwiązywania konfliktów rodzinnych. Język może 30 D. Lemish, Dzieci i telewizja. Perspektywa…, dz. cyt., s. 17. S.P. Moreale, B.H. Spitzberg, J.K. Barge, Komunikacja między ludźmi…, dz. cyt., s. 224. 31 68 M. Podkowińska być bowiem wykorzystywany jako narzędzie służące budowaniu atmosfery domowego ogniska opartej na zaufaniu i szacunku, może służyć niwelowaniu konfliktów lub może niszczyć i prowadzić do eskalacji sytuacji konfliktowych32. Słowa, komunikaty niewerbalne oraz nastawienie odbiorcy do nadawcy komunikatu, chęć zrozumienia i poznania jego zdania będą determinowały jakość komunikacji familijnej oraz sposób rozwiązywania nieporozumień, a także podejście do problematyki związanej ze słuchaniem. Zważywszy na powyższe należy podkreślić, iż otwartość i prawdziwe, aktywne słuchanie pełnią ważną funkcję w sferze porozumiewania się rodzinnego, służąc budowaniu atmosfery szacunku i zaufania, pozwalając także na pozytywne rozwiązywanie sytuacji konfliktowych. Jednakże należy także pamiętać, iż konflikt i negatywne emocje prowadzą do zachowań, które mogą uniemożliwić rozmówcom racjonalne rozwiązanie nieporozumienia, oparte na otwartości, okazywaniu szacunku, uznania i chęci zrozumienia innego punktu widzenia, przedstawianego przez drugą stronę. To, w jaki sposób w rodzinie będą rozwiązywane konflikty, w dużej mierze zależne jest od zasad komunikacyjnych, które są charakterystyczne dla systemu komunikacji wewnętrznej. Te zasady wskazują na to, w jakim stopniu porozumiewanie rodzinne jest oparte na dwóch filarach, tj. otwartości i słuchaniu. Konfliktów i nieporozumień nie można uniknąć, stanowią one integralną część życia każdej rodziny, jednakże sposób ich rozwiązywania jest zależny od zasad komunikacyjnych i stylu komunikacji rodzinnej. Dlatego tak ważne wydaje się zrozumienie tego, jak istotną funkcję odgrywa otwarta komunikacja w życiu każdej rodziny – komunikacja, której zasady sprzyjają otwartości i słuchaniu. Owe ogniwa komunikacyjne są nierozerwalnie ze sobą związane i choć nie mogą gwarantować, iż konfliktów w rodzinie nie będzie, to mogą prowadzić do ich pozytywnego rozwiązywania, współpracy i zrozumienia. Streszczenie Artykuł dotyczy problematyki odnoszącej się do znaczenia otwartości oraz słuchania w komunikacji rodzinnej. Autorka zwraca uwagę na to, jak istotną funkcję te dwa ogniwa komunikacji pełnią w sferze rozwiązywania konfliktów. W artykule wskazano także na znaczenie mediów w sferze porozumiewania się rodzinnego, ze względu na fakt, iż obecnie nie sposób jest rozważać kwestii dotyczących komunikacji rodzinnej, ograniczając się wyłącznie do sfery porozumiewania się bezpośredniego. Media stanowią integralną część komunikacji rodzinnej, stanowią także 32 Ze względu na złożoność i rozległość problematyki odnoszącej się do komunikacji werbalnej i niewerbalnej w sferze rozwiązywania konfliktów rodzinnych owa problematyka nie została rozwinięta w artykule, jednakże konieczne stało się podkreślenie jej znaczenia w systemie porozumiewania się familijnego. Komunikacja w rodzinie. Jak zmienić konflikty rodzinne w porozumienie? 69 źródło konfliktów oraz dostarczają pretekstu do unikania kontaktów i codziennych rozmów. Słowa kluczowe: komunikacja, rodzina, słuchanie, konflikt, współpraca, otwartość komunikacyjna Abstract The article deals with the issue relating to the importance of openness and listening in the family communication. The author draws attention to the importance of the function, which is played by these two communication links in the sphere of conflict resolution. The article has also pointed to the importance of the media in the sphere of family communication, due to the fact that currently it is not possible to consider the issues related to the family communication limited exclusively to the sphere of direct communication. The media are an integral part of family communication, which also constitute a source of conflicts and providing a pretext for avoiding contacts and everyday conversations. Key words: communication, family, listening, conflict, cooperation, communication openness Bibliografia Kozłowska A., Oddziaływanie mass mediów, SGH, Warszawa 2006. Lemish D., Dzieci i telewizja. Perspektywa globalna, Wyd. Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2008. McKay M., Davis M., Fanning P., Sztuka skutecznego porozumiewania się, GWP, Gdańsk 2011. Moreale S.P., Spitzberg B.H., Barge J.K., Komunikacja między ludźmi, PWN, Warszawa 2007. Nordhelle G., Mediacja. Sztuka rozwiązywania konfliktów, FISO, Gdańsk 2010. Rostowska T., Małżeństwo, rodzina, praca a jakość życia, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2008. Satir V., Rodzina. Tu powstaje człowiek, GWP, Gdańsk 2002. Sitarczyk M., Dzieciństwo przed telewizorem. Konfrontacja poglądów rodziców i nauczycielek przedszkoli, w: Rodzina w mediach. Media w rodzinie, red. M. Sitarczyk, Difin, Warszawa 2013. Siwek-Szczepanik A., Młode pokolenie – uzależnione od mass mediów?, w: Rodzina w mediach. Media w rodzinie, red. M. Sitarczyk, Difin, Warszawa 2013 Wilmot W.W., Hocker J.L., Konflikty między ludźmi, PWN, Warszawa 2011. Zwoliński A., Obraz w relacjach społecznych, Wyd. WAM, Kraków 2004. Monika Podkowińska – dr hab. nauk społecznych. Kierownik Zakładu Komunikacji Społecznej na Wydziale Nauk Społecznych SGGW w Warszawie. Jej zainteresowania badawcze koncentrują się wokół problematyki dotyczącej komunikacji interpersonalnej, komunikacji 70 M. Podkowińska rodzinnej i organizacyjnej. Jest autorką książek Integracyjny wymiar komunikowania (2011), Komunikowanie w życiu człowieka (2010), Komunikowanie w zarządzaniu zasobami ludzkimi (2009), redaktorką monografii Komunikacja społeczna – tendencje, problemy, wyzwania (2014) oraz wielu artykułów na temat komunikacji interpersonalnej w rodzinie i biznesie. Jest kierownikiem studiów podyplomowych Komunikacja w pracy socjalnej, a od lutego 2015 r. pełni funkcję pełnomocnika dziekana WNS ds. promocji. Izabela Podobas Wydział Technologii Drewna Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie Mediacja jako metoda rozwiązywania konfliktów w różnych dziedzinach życia rodzinnego Wstęp Każda rodzina ma własny, niepowtarzalny sposób porozumiewania się, który podlega wpływom otaczającego ją świata i kształtuje się latami. Członkowie rodziny wchodzą we wzajemne interakcje, zmagają się z napięciami konfliktowymi, których bardzo często nie są w stanie rozwiązać samodzielnie. Badania nad problemami rodzinnymi wykazały, że długotrwałe konflikty prowadzą coraz częściej do separacji i rozwodów1, zauważalne są także ich szkodliwe skutki dla rodzin, jak również rosnące koszty społeczne i ekonomiczne dla państw. Doświadczenia krajów zachodnich wskazują, że mediacja rodzinna jest lepszym rozwiązaniem kwestii drażliwych i problemów emocjonalnych niż formalne procedury sadowe, a dochodzenie do porozumienia na drodze mediacji sprzyja tworzeniu i utrzymywaniu związków między rozwodzącymi się osobami i ich dziećmi2. Można zatem uznać mediację „za jedną z najbardziej skutecznych metod ingerowania w konflikt”3. Biorąc pod uwagę wyniki badań dotyczące mediacji i doświadczenia w tej dziedzinie z innych krajów w 2005 roku4 wprowadzono do polskiego porządku prawnego mediacje rodzinne jako alternatywną metodę rozwiązywania sporów. Jednakże mediacja rodzinna w Polsce – w porównaniu z innymi krajami europejskimi – nie jest jeszcze dostatecznie wykorzystywana. Powodów takiej sytuacji można szukać w braku świadomości społecznej odnoszącej się do mediacji, a także w kierowaniu do mediacji spraw, które „ciągną się” już od lat. 1 Rozwodów w 2013 roku w Polsce było ponad 66 tys., w 2000 roku 42 tys.; zob.: Rocznik Demograficzny 2014, Główny Urząd Statystyczny (dostęp: http://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/roczniki-statystyczne/roczniki-statystyczne/rocznik-demograficzny-2014,3,8.html, s. 276-299). 2 Zob. szerzej: Memorandum wyjaśniające do Rekomendacji nr R (98)/1 Komitetu Ministrów Rady Europy dla państw członkowskich na temat mediacji rodzinnej, „Mediator” nr 47 (4/2008), s. 11. 3 M. Herudzińska, „Oko za oko ząb za ząb”? o alternatywnych sposobach rozwiązywania konfliktów (Alternative Dispute Resolution) w sytuacji rozwodu na przykładzie mediacji rodzinnych, w: Komunikacja społecza – tendencje, problemy, wyzwania, red. M. Podkowińska, SGGW, Warszawa 2014, s. 210. 4 Rada Europy 21 stycznia 1998 r. przyjęła Rekomendację zalecającą państwom członkowskim wprowadzanie oraz promowanie mediacji rodzinnych; zob.: Rekomendacja nr R(98)/1, pkt. 5. W Polsce stało się to faktem, dzięki ustawie z dnia 28 lipca 2005 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego i niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2005 r. Nr 172, poz. 143 z późn. zm.). 72 I. Podobas Mediacje rodzinne są na polskim gruncie nowym zjawiskiem i wymagają wciąż szerokiej popularyzacji. W związku z powyższym celem niniejszego artykułu jest usystematyzowanie dotychczasowej wiedzy z zakresu mediacji rodzinnych – ukazanie jej istoty, możliwości zastosowania, aspektów prawnych i korzyści płynących z tego alternatywnego sposobu rozwiązywania konfliktów rodzinnych. Podstawowym założeniem jest zaś teza, że lepsze zrozumienie tego sposobu rozwiązywania konfliktów, a także płynących z niego korzyści przyczyni się do sukcesywnego rozwoju mediacji w Polsce. Mediacja rodzinna – istota i cele Mediacje można rozumieć jako „interwencję w negocjacje lub konflikt akceptowalnej trzeciej strony, która ma minimalną możliwość podejmowania decyzji lub w ogóle pozbawiona jest tej możliwości, która towarzyszy zaangażowanym stronom w dobrowolnym zmierzaniu do obustronnie akceptowalnego porozumienia. Dodatkowo, obok rozwiązywania konkretnych problemów, mediacja może ustanawiać lub wzmacniać relacje oparte na wzajemnym zaufaniu i szacunku pomiędzy stronami lub zakańczać relacje w sposób minimalizujący koszty emocjonalne i straty psychiczne”5. Mediacja rodzinna jest procedurą, która może być stosowana we wszystkich konfliktach – pomiędzy członkami tej samej rodziny połączonej pokrewieństwem lub powinowactwem oraz tymi, którzy pozostawali lub pozostają w związkach rodzinnych zdefiniowanych przez prawo (np. rodziny adopcyjne, rodziny zastępcze), o ile tylko same strony chcą w mediacji uczestniczyć. Najczęściej do mediacji kierowane są sprawy okołorozwodowe, których przedmiotem mogą być6: pojednanie małżonków (art. 436 § 1 i 2 Kodeksu postępowania cywilnego – k.p.c.), ustalenie warunków rozstania, zaspokojenie potrzeb rodziny, wysokość alimentów, kwestie związane z opieką nad dziećmi po rozwodzie, czy też sprawy majątkowe między małżonkami (art. 4451 k.p.c., art. 5702 k.p.c.). Mediację rodzinną warto stosować także w konfliktach małżeńskich (o ile nie są wskazane do terapii), konfliktach między rodzicami i dziećmi (także dorosłymi dziećmi), konfliktach w rodzinach zastępczych i adopcyjnych oraz w sporach wynikających z gospodarowania współwłasnością (np. sprawy spadkowe) czy przy uzgadnianiu zasad opieki nad członkami rodziny chorymi, niepełnosprawnymi lub w podeszłym wieku. Fundamenty współczesnej mediacji dały zarówno dalekowschodnie kultury prawne, jak i współczesne rozwiązania amerykańskie, gdzie „mediacje są prowadzone niemal we wszystkich sprawach i we wszystkich sądach”7. Od starożytności 5 Ch.W. Moore, Mediacje praktyczne strategie rozwiązywania konfliktów, Wyd. Wolters Kluwer, Warszawa 2009, s. 30. 6 V. Huryn, Prawne aspekty mediacji w sprawach rodzinnych, w: Mediacja w rozwiązywaniu konfliktów rodzinnych, pod red. A. Gójskiej i V. Huryna, Wyd. Wolters Kluwer, Warszawa 2007, s. 287-288. 7 E. Gmurzyńska, Mediacja w sprawach cywilnych w amerykańskim systemie prawnym – zastosowanie w Europie i w Polsce, Wyd. C.H. Beck, Warszawa 2007, s. 8. Mediacja jako metoda rozwiązywania konfliktów... 73 mediacje powierzano osobom obdarzonym doświadczeniem, autorytetem, zaufaniem, a także wewnętrzną równowagą. Historia mediacji wskazuje na niezmienną istotę mediacji, której celem – od wieków – jest uniknięcie kosztownego procesu sądowego, a także polubowne załatwienie sprawy. Ten fundamentalny cel mediacji został sformułowany w art. 10 k.p.c. jako „ugodowe załatwienie sprawy”, zgodnie z którym ważne jest, aby porozumienie było świadomie i dobrowolnie zaakceptowane przez strony. W tym kontekście mediacja służy załagodzeniu lub wygaszeniu konfliktu istniejącego między stronami w sytuacji, gdy to same strony są odpowiedzialne za jej wynik. Z kolei w rozumieniu praktycznym chodzi o stworzenie warunków do bezpośrednich rozmów między stronami konfliktu i wypracowanie ich własnego, wspólnie akceptowalnego porozumienia. Mediacja, zdecydowanie bardziej niż sformalizowane postępowanie sądowe, umożliwia podmiotom konfliktu wyrażenie swoich uczuć, rozładowanie negatywnych emocji, wyjaśnienie spornych kwestii, a także dotarcie do rzeczywistych źródeł konfliktu, które bardzo często mają charakter emocjonalny (jak np. w wielu sprawach rodzinnych czy sąsiedzkich). Dlatego też w mediacji bardziej istotne jest znalezienie praktycznego rozwiązania sporu, a nie ustalenie, która ze stron ma rację. Fakt dobrowolnego przyjęcia oraz przestrzegania reguł i zasad mediacji przez strony sprawia, że wypracowane przez nie porozumienie jest bardziej efektywne niż narzucone wyrokiem sądu8. Rolą mediatora jest więc pojednanie stron (w myśl zasady „pojednać, a nie sądzić”), a nie ustalenie prawdy obiektywnej, a także usunięcie rzeczywistych źródeł konfliktu, co ma ogromne znaczenie dla wzajemnych relacji stron w przyszłości. Mediator przede wszystkim pomaga stronom w zdefiniowaniu kwestii spornych, określeniu ich potrzeb i interesów oraz, o ile taka jest ich wola, w wypracowaniu wzajemnie satysfakcjonującego i świadomego porozumienia9. Ponadto, ponieważ z założenia mediacja ma na celu odciążenie sądownictwa powszechnego, zakłada się, że jest to prosta, nieskomplikowana metoda rozwiązywania konfliktów w różnych dziedzinach życia rodzinnego, opierająca się na uproszczonej procedurze, która powinna zagwarantować – przy woli obu stron – szybkie dochodzenie roszczeń. Można więc przyjąć, że mediacja po pierwsze – zmienia relacje pomiędzy ludźmi, którzy biorą w niej udział, a także wpływa na ich przyszłe postawy, po drugie – wzmacnia poczucie odpowiedzialności za własne zachowanie, promuje dialog i aktywność, a także przyczynia się do budowy społeczeństwa obywatelskiego oraz usprawnia i zmniejsza koszty funkcjonowania wymiaru sprawiedliwości jako całości, gdyż jest znacznie szybsza i tańsza od procesu sądowego. 8 Cel i funkcje mediacji, opracowanie dostępne na stronie: http://www.openlaw.com.pl/wikka. php?wakka= MediacjaCelFunkcje z dnia 19.03.2009 r. 9 A. Gójska, Mediacja w sprawach rodzinnych, Wydawca Ministerstwo Sprawiedliwości, seria „Mediacje w polskim systemie prawa”, Warszawa 2011, s. 3. 74 I. Podobas Zasady mediacji rodzinnych Mediacja rodzinna – bez względu na przedmiot i rodzaj sporu, system, w jakim jest stosowana, sposób szkolenia mediatora, a także wybrany przez niego styl i technikę oddziaływania na strony – opiera się na czterech fundamentalnych zasadach, do których zaliczamy: dobrowolność przystąpienia do mediacji, bezstronność i neutralność mediatora, a także poufność postępowania. Dobrowolność jest naczelną zasadą mediacji, która została uregulowana w art. 1831 § 1 k.p.c. Oznacza ona, że strony samodzielnie podejmują decyzję o rozpoczęciu mediacji i nie wolno stosować żadnych form nacisku ani też wywierać na nie jakiejkolwiek presji. Na wstępie postępowania mediacyjnego mediator zobowiązany jest do poinformowania stron o tym, że mają prawo do odstąpienia od mediacji na każdym etapie jej trwania. Nie muszą nawet podawać przyczyny rezygnacji. Mediatorowi nie wolno zmusić stron ani do rozpoczęcia, ani do kontynuowania mediacji. Ponadto, w praktyce uznaje się, że w razie przekazania sprawy przez sąd do mediacji bez zgody stron nie traci ona dobrowolnego charakteru, albowiem strony nie mają obowiązku zawarcia ugody przed mediatorem10. Drugą zasadą, wynikającą wprost z przepisów prawnych (art. 1833 k.p.c.), jest bezstronność mediatora zarówno w stosunku do stron, jak i problemu. Oznacza to, że mediator wspiera strony w rozwiązywaniu sporu i dba o równowagę między stronami w trakcie prowadzenia mediacji. Strony mają równe prawa i powinny być traktowane w procesie mediacji jednakowo, mediator zaś nie może opowiadać się po żadnej ze stron konfliktu, musi przyjąć obiektywny punkt widzenia. Każda ze stron mediacji, jeżeli w jej odczuciu mediator stał się stronniczy – powinna go o tym poinformować. Z kolei bezstronność w stosunku do problemu oznacza, że mediator nie powinien sugerować, co może być przedmiotem ugody ani narzucać rozwiązania sporu. Może natomiast zachęcać strony do wyrażania stanowisk i opinii oraz do negocjowania formy zadośćuczynienia czy też innych elementów ugody11. Neutralność mediatora oznacza zaś, że nie narzuca on ani nie sugeruje stronom rozwiązania, ani też nie wypowiada swoich personalnych opinii na temat sporu. Rozwiązanie konfliktu zależy wyłącznie od stron mediacji. Rolą mediatora jest zagwarantowanie właściwego przebiegu mediacji – czyli stworzenie stronom przestrzeni do bezpiecznej i rzeczowej rozmowy o problemie. Ponadto, mediator pozostaje neutralny wobec przedmiotu sporu, nie czerpie żadnych korzyści z tego, co jest 10 T. Ereciński, Bariery w stosowaniu mediacji i arbitrażu, w: Współczesne przemiany postępowania cywilnego, pod red. J. Nowińskiej, Wyd. Wolters Kluwer, Warszawa 2010, s. 411; zob. także: P. Waszkiewicz, Zasady mediacji, w: Mediacje. Teoria i praktyka, pod red. E. Gmurzyńskiej i R. Morka, Wyd. Wolters Kluwer, Warszawa 2009, s. 93-95. 11 A. Kalisz, A. Zienkiewicz, Prawnik w mediacji, ADR, „Arbitraż i Mediacja” nr 2/2013, s. 274; A. Kalisz, A. Zienkiewicz, Mediacja sądowa i pozasądowa. Zarys wykładu, Wyd. Wolters Kluwer, Warszawa 2014, s. 58-59. Mediacja jako metoda rozwiązywania konfliktów... 75 przedmiotem negocjacji pomiędzy uczestnikami, nie może również czerpać zysków z faktu zawarcia ugody, sposobu lub formy jej zawarcia. Może natomiast ocenić, czy zawartemu porozumieniu będzie można nadać klauzulę wykonalności, gdyby strony chciały zatwierdzić ugodę przed sądem. Neutralność mediatora jest gwarantowana przyjętymi przez niego zasadami etyki mediatora. Zasada poufności (niejawności) obowiązuje podczas sesji wspólnych i spotkań na osobności. Zgodnie z nią przebieg mediacji jest całkowicie poufny, co oznacza, że informacje uzyskane przez mediatora w trakcie mediacji są objęte tajemnicą. Mediator nie może ujawnić przebiegu mediacji, składanych w trakcie mediacji propozycji czy jakichkolwiek danych uzyskanych w trakcie trwania mediacji. Mediator nie może być świadkiem co do faktów, o których dowiedział się w związku z prowadzeniem mediacji, chyba że strony zwolnią go z obowiązku zachowania tajemnicy mediacji. Także strony mogą przekazać osobom trzecim tylko takie informacje, jakie wspólnie uzgodnią12. Ponadto, ten podstawowy katalog zasad mediacji można uzupełnić o założenia, które można odnieść do wszystkich uczestników postępowania mediacyjnego – mediatora i stron. W szczególności można tu wymienić: zasadę odformalizowania (np. brak oficjalnych notatek mediatora, minimalizacja w zakresie dokumentacji), zasadę dobrej wiary (tzw. postępowanie w dobrej wierze – uczciwość, mówienie prawdy, brak manipulacji), zasadę szacunku (chodzi o poszanowanie godności każdego uczestnika postępowania mediacyjnego). W odniesieniu do stron konfliktu wymienia się także13: zasadę dążenia do kompromisu i gotowość zawarcia ugody (mediator na początku postępowania powinien odebrać od stron stosowne deklaracje, potwierdzające stawiane cele), zasadę samodzielności (mediator powinien pozostawić stronom możliwość samodzielnej decyzji wobec wszystkich kwestii dotyczących konfliktu oraz ponoszenia za nie odpowiedzialności), zasadę akceptowalności osoby mediatora (strony konfliktu powinny akceptować osobę mediatora i jego pomoc w dochodzeniu do porozumienia, a także sposób prowadzenia przez niego mediacji – strony zawsze mają możliwość zrezygnowania z osoby mediatora w trakcie mediacji i wyboru innego), a także zasadę satysfakcji obydwóch stron (mediator powinien przeprowadzić pod tym kątem weryfikację ugody przed jej ostatecznym przyjęciem i podpisaniem przez strony). Warto podkreślić, że zasady mediacji przekładają się na jej istotę, a także ułatwiają pracę zarówno mediatorowi, jak i uczestnikom mediacji. Stanowią one fundament mediacji, dzięki któremu uczestnicy tej alternatywnej formy rozwiązywania sporów na całym świecie uzyskują poczucie bezpieczeństwa. 12 Szerzej: P. Waszkiewicz, Zasady mediacji, w: Mediacje. Teoria i praktyka…, dz. cyt., s. 100-103. A. Jakubiak-Mirończuk, Alternatywne a sądowe rozstrzyganie sporów sądowych, Wyd. Wolters Kluwer Polska, Warszawa 2008 s. 163. 13 76 I. Podobas Mediacje rodzinne w polskim porządku prawnym W Polsce już w okresie międzywojennym prof. Leon Petrażycki skłaniał się ku wprowadzeniu tzw. postulatów sprawiedliwości naprawczej do polskiego porządku prawnego, jednakże dopiero po transformacji ustrojowej te idee stały się faktem. Gałąź prawa karnego jako pierwsza w Polsce uwzględniła konieczność wykorzystania instrumentu mediacji (1997 r.). Zarówno krajowe, jak i zagraniczne doświadczenia, a także rekomendacje Rady Europy w tym zakresie doprowadziły do nowelizacji k.p.c. i w 2005 roku wprowadzono mediację także w sprawach cywilnych. Tym samym rozwiązania prawne pozwoliły na powszechne stosowanie mediacji w sprawach rodzinnych (np. rozwody, opieka nad dziećmi, prawo do kontaktów z dziećmi, podział majątku, dział spadku)14. Do mediacji w sprawach rodzinnych stosuje się te same zasady, co do mediacji cywilnych, a więc może być ona prowadzona na podstawie postanowienia sądu bądź też na wniosek stron (mediacja umowna). Proces mediacyjny może więc przybrać postać mediacji instytucjonalnej, gdy prowadzony jest przez stały ośrodek mediacyjny, lub mediacji ad hoc, gdy mediator wybierany jest przez strony do pojedynczej sprawy. Mediacja pozasądowa jest procesem, który poprzedza lub zastępuje postępowanie sądowe. Jeżeli o przeprowadzenie mediacji wnioskowała tylko jedna ze stron, jest wymagane wyrażenie zgody na mediację przez drugą stronę (art. 1831 § 2 k.p.c.). Zgodnie z k.p.c., sądy rodzinne powinny kierować do mediacji wszystkie sprawy, w których zawarcie ugody jest dopuszczalne (art. 10 k.p.c.), a uznając specyfikę spraw rodzinnych w sprawach o rozwód i separację, ustawodawca przewidział możliwość kierowania stron do mediacji w kaýdym stanie sprawy (art. 4452 k.p.c.). Postanowienie o skierowaniu sprawy do mediacji moýe byă wydane na posiedzeniu niejawnym (art. 1838 § 3 k.p.c.). Kierując strony do mediacji, sąd wyznacza czas jej trwania na okres do miesią15 ca , przy czym przewiduje się możliwość przedłużenia terminu mediacji na zgodny wniosek stron (art. 18310 § 1 k.p.c.). Mediatorowi przysługuje prawo do wynagrodzenia oraz zwrotu wydatków związanych z przeprowadzeniem mediacji. W mediacji umownej koszty wynikają z cennika przyjętego przez dany ośrodek mediacyjny lub też są uzgadniane indywidualnie między stronami i mediatorem, a koszty mediacji prowadzonej na podstawie skierowania sądu wynikają z rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 30 listopada 2005 roku w sprawie wysokości wynagrodzenia i podlegających zwrotowi wydatków mediatora w postępowaniu cywilnym16. 14 P. Ładziak, Historia mediacji w Polsce – zarys, artykuł dostępny na stronie: http://bialapodlaska.sr. gov.pl/pliki/194.pdf. z dnia 10.01.2015 r. 15 Zob. szerzej: A. Gójska, Mediacja w sprawach rodzinnych…, dz. cyt., s. 12. 16 W sprawach o prawa majątkowe wynagrodzenie mediatora wynosi 1% wartości przedmiotu sporu, jednak nie mniej niż 30 złotych i nie więcej niż 1000 złotych za całość postępowania mediacyjne- Mediacja jako metoda rozwiązywania konfliktów... 77 W praktyce przyjmuje się, że postępowanie mediacyjne poprzedza złożenie i zarejestrowanie przez stronę lub strony „Wniosku o przeprowadzenie mediacji”17, a także wybór mediatora. Jeżeli postępowanie mediacyjne nastąpiło na wniosek sądu, składa on do odpowiedniej instytucji lub mediatora „Postanowienie o skierowaniu sprawy do postępowania mediacyjnego”18. Organ, do którego został skierowany taki wniosek, po zapoznaniu się z faktycznym i prawnym tematem sprawy, ustala możliwość przeprowadzenia mediacji i odsyła do sądu (instytucji) „Zgłoszenie gotowości do przeprowadzenia postępowania mediacyjnego”. Sąd może wydać postanowienie o skierowaniu stron do mediacji, ale i wówczas obowiązują jej podstawowe zasady, czyli jest ona nadal dobrowolna, co oznacza, że każda ze stron może oświadczyć, że nie wyraża zgody na mediację (art. 1838 § 3 k.p.c.), a także poufna, co oznacza, że mediatorzy nie mogą być przesłuchiwani przez sąd w roli świadków. Wyjątkiem jest sytuacja, gdy strony jednogłośnie zwolnią mediatora z obowiązku poufności, co zdarza się wyjątkowo rzadko. Kodeks rodzinny i opiekuńczy (k. r. o.) w art. 58 § 1 zachęca rozwodzących się małżonków do samodzielnego wypracowania zasad opieki nad dzieckiem (tzw. porozumienie małżonków o sposobie wykonywania władzy rodzicielskiej i utrzymywaniu kontaktów z dzieckiem po rozwodzie, jeżeli jest ono zgodne z dobrem dziecka), jednakże sąd może także zgodnie z art. 58 § 1a k.r.o. powierzyć wykonywanie władzy rodzicielskiej jednemu z rodziców, ograniczając władzę rodzicielską drugiego do określonych obowiązków i uprawnień w stosunku do dziecka. Pozostawienie obojgu rodzicom władzy rodzicielskiej zostaje uzależnione od przedstawienia przez nich porozumienia, co do zasad sprawowania wspólnej opieki, tj. „Planu Wychowawczego” czy „Planu Opieki Rodzicielskiej”. Takie zobowiązanie rodziców ma gwarantować, iż po rozwodzie będą oni współdziałać w sprawach opiekuńczych i wychowawczych w najlepiej pojętym interesie dziecka19. Postępowanie mediacyjne zostaje zakończone z chwilą ustalenia przez strony sposobu rozwiązania konfliktu. W tej fazie następuje końcowe spotkanie mediatora go. W sprawach o prawa majątkowe, w których wartości przedmiotu sporu nie da się ustalić, oraz o prawa niemajątkowe wynagrodzenie mediatora za pierwsze posiedzenie mediacyjne, przeprowadzone w wyznaczonym przez sąd czasie mediacji, wynosi 60 złotych, a za każde następne posiedzenie 25 złotych. Jeżeli sąd upoważnił mediatora do zapoznania się z aktami sprawy, wynagrodzenie za całość postępowania, o którym mowa w ust. 1 i 2, podwyższa się o 10%. Zob.: Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 30 listopada 2005 r. w sprawie wysokości wynagrodzenia i podlegających zwrotowi wydatków mediatora w postępowaniu cywilnym, § 2 ust. 1-2. 17 „Wniosek o przeprowadzenie mediacji” zawiera dane strony składającej wniosek; jakiej sprawy dotyczy mediacja; dane drugiej strony; nazwisko i imię mediatora; określenie kosztów mediacji; załączniki niezbędne do mediacji; podpis wnioskodawcy; podpis przyjmującego wniosek. Na wnioskodawcy spoczywa także obowiązek poinformowania drugiej strony o skierowaniu wniosku do mediacji. 18 „Postanowienie o skierowaniu sprawy do postępowania mediacyjnego” zawiera następujące informacje: sygnaturę akt sprawy; dane mediatora lub nazwę instytucji; termin przeprowadzenia mediacji itp. 19 Zob. szerzej: A Gójska, Mediacja w sprawach rodzinnych…, dz. cyt., s. 6-7. 78 I. Podobas ze stronami, a także spisanie ugody, jak i protokołu z mediacji20. Podpisaną umowę przekazuje się stronom lub przesyła do sądu, który skierował sprawę do mediacji. Mediator sporządza także „Protokół z przeprowadzonej mediacji”21. Zgodnie z zasadą poufności, nie opisuje w nim szczegółów mediacji, rozmów czy uzyskanych informacji. Odpis protokołu otrzymują strony, jak również sąd, który skierował sprawę do mediacji. Sąd, na wniosek strony, niezwłocznie przeprowadza postępowanie co do zatwierdzenia ugody zawartej w mediacji, a więc – co warto podkreślić – ugoda wypracowana w procesie mediacji może mieć moc prawną ugody sądowej, oczywiście warunkiem jest jej zatwierdzenie przez sąd (art. 18315 k.p.c.). Ponadto, jeśli podlega ona wykonaniu w drodze egzekucji, sąd zatwierdza ją przez nadanie jej klauzuli wykonalności (art. 18315 § 1 k.p.c.). Korzyści z mediacji w sprawach rodzinnych Mediacja rodzinna wydaje się obiecującym instrumentem rozwiązywania konfliktu, szczególnie w stosunku do małżeństw wyrażających chęć pojednania, a także w stosunku do rozwodzących się par małżeńskich z małoletnimi dziećmi. Mediacja może pomóc, może dać wsparcie w kompleksowej i racjonalnej analizie dostępnych opcji, a przede wszystkim w tonowaniu napięcia i stymulowaniu dialogu. Uświadamia ona, że mimo rozpadu więzi partnerskiej, pozostają nierozerwalne relacje rodzicielskie. Uświadamia stronom istnienie potrzeb i uczuć małoletnich dzieci, które w sytuacji konfliktów pomiędzy rodzicami schodzą na dalszy plan. Daje także więcej czasu niż przy postępowaniu sądowym na poznanie potrzeb, frustracji i oczekiwań wobec byłego czy obecnego partnera. Korzyści z prowadzenia mediacji mają zarówno wymiar finansowy, jak i ludzki. Po pierwsze – jest to szybsze i tańsze postępowanie, a po drugie – jest to w mniej sformalizowana procedura, bazująca na polubownych i trwałych rozwiązaniach, dostosowanych do unikalnej sytuacji rodziny. Dzięki mediacji następuje poprawa komunikacji pomiędzy członkami rodziny, zindywidualizowanie rozwiązań zawartych w ugodzie, a przede wszystkim istotna poprawa sytuacji dziecka w przypadku rozwodu rodziców. Konflikty rodzinne charakteryzują się dużą złożonością, która determinuje ich tempo i dynamikę. Przykładowo: po rozwodzie będą to negatywne emocje, gdzie zbyt świeży i silny konflikt nie pozwala wypracować wspólnych zasad rodziciel20 A. Olszewska, E. Tomczyk, Poradnik mediatora. Mediacje w sprawach cywilnych, Elbląskie Centrum Mediacji i Aktywizacji Społecznej, Elbląg 2007, s. 11. 21 „Protokół z przeprowadzonej mediacji” zawiera: miejsce, czas przeprowadzenia mediacji, temat sprawy; informacje o uczestnikach mediacji z podaniem adresów zamieszkania; dane osobowe mediatora; informacje o przebiegu mediacji (wszystkie spotkania wraz z datami); informacje o wyniku postępowania mediacyjnego. Mediacja jako metoda rozwiązywania konfliktów... 79 skich. Jednakże, „im wcześniej rodzice podejmą rozmowy, tym słabszy będzie stopień zaawansowania konfliktu i tym większe będzie prawdopodobieństwo względnie szybkiego zakończenia sporu, w którym cierpią przede wszystkim dzieci”22. W europejskich i anglosaskich porządkach prawnych, gdzie postępowanie mediacyjne w sprawach rodzinnych jest już ugruntowaną instytucją, do mediacji trafia 70% spraw związanych z problemami z organizacją życia rodzinnego, a współczynnik zawieranych porozumień wynosi 50-80%23, w Polsce te dane są mniej imponujące, albowiem do mediacji trafia jedynie 50% spraw rodzinnych i tylko połowa z nich kończy się ugodą. Jednakże, co warto podkreślić, strony, którym nawet nie udało się osiągnąć porozumienia w ramach prowadzonych mediacji, dzięki nim „wracają do sądu spokojniejsze, bardziej pewne siebie, ze sprecyzowanymi stanowiskami. Potrafią określić swoje potrzeby i sformułować konkretne wnioski. Taka postawa wpływa na szybkość i sprawność postępowania sądowego, a strony mogą liczyć na niezwłoczne zakończenie sprawy”24. Podsumowanie Specyfiką mediacji w sprawach rodzinnych jest to, że dotykają niezwykle istotnej i delikatnej kwestii, jaką jest naruszenie prawidłowych relacji zachodzących pomiędzy stronami konfliktu, które są dla siebie w większości przypadków osobami najbliższymi. W sytuacji, gdy nieporozumień w rodzinie jej członkowie nie są w stanie rozwiązać samodzielnie, pożądane jest skorzystanie z alternatywnych metod rozwiązania sporu. Jedną z takich możliwości jest zaproszenie do współpracy mediatora, którego zadaniem jest pomoc w wyjściu z patowej sytuacji, udrożnienie ścieżek komunikacyjnych i usprawnienie procesu samodzielnego rozwiązania konfliktu. Mediacje przede wszystkim pozwalają ich uczestnikom określić kwestie sporne, zmniejszyć bariery komunikacyjne, a także opracować propozycje rozwiązań i jeśli jest taka ich wola – zawrzeć wzajemnie satysfakcjonujące porozumienie. Najważniejsze jest to, że strony w postępowaniu mediacyjnym wspólnie rozwiązują dany spór – a nie przez instytucje – zaczynają rozumieć przyczyny i konsekwencje własnego zachowania, a także zamieniają walkę na działanie w celu rozwiązania wspólnego problemu. Mediacje pozwalają także na wyrażenie gniewu i odreagowanie emocji, a w perspektywie czasu przyczyniają się do utrzymania pozytywnych relacji między stronami. 22 Zob. szerzej: A Gójska, Mediacja w sprawach rodzinnych…, dz. cyt., s. 8; zob. także: A. Cybulko, Mediacja w sprawach rodzinnych, w: Mediacje. Teoria i praktyka…, dz. cyt., s. 193-199. 23 A. Gójska, Mediacja w sprawach rodzinnych…, dz. cyt., s. 4. 24 A. Poczopko, Mediacja w sprawach cywilnych – cele, dokument dostępny na stronie Sądu Rejonowego w Szczecinie: http://www.szczecin-pz.sr.gov.pl/bip2/index.php?id=701 z dnia 01.10.2014 r. 80 I. Podobas Podsumowując, mediacje w sprawach rodzinnych powinny być powszechnie stosowane, albowiem mogą przynieść wiele korzyści wszystkim członkom rodziny, jak również wymiarowi sprawiedliwości i całemu społeczeństwu. Warunkiem jest jednak dokonanie prawidłowej oceny postaw stron i wyrażonej przez nich woli uczestnictwa w mediacji (pobudek, którymi się kierują, zdolności do podejmowania decyzji, świadomości działań itp.) przez organ kierujący sprawę do mediacji, a następnie rzetelne i zgodne z zasadami mediacji przeprowadzenie postępowania. Streszczenie Konflikty są naturalną częścią naszego życia i wszystkie rodziny w procesie codziennych interakcji doświadczają nieporozumień. Najczęściej ludzie radzą sobie sami z rozwiązaniem sporów, w jakie są uwikłani, jednakże w niektórych przypadkach samodzielne ich rozwiązanie okazuje się trudne lub wręcz niemożliwe. W życiu rodzinnym największymi barierami, które blokują wzajemną komunikację, są: emocje, narosłe nieporozumienia, brak umiejętności komunikacyjnych, wyuczone, jak również destrukcyjne schematy funkcjonowania. W takich sytuacjach powinno szukać się alternatywnych metod rozwiązywania problemu, do których zaliczamy mediacje. Mediacje w sprawach rodzinnych są jednym z najszybciej rozwijających się obszarów stosowania mediacji. Systemy sądowe i prywatne praktyki zapewniają mediacje w procedurach związanych z rozwodem i opieką nad dziećmi, w sprawach dotyczących ochrony dziecka, w konfliktach na tle adopcji czy odebrania praw rodzicielskich. Warto podkreślić, że w sporach rodzinnych wypracowane w drodze mediacji konsensualne porozumienia są często lepsze i bardziej satysfakcjonujące niż narzucone lub wyprocesowane rezultaty. Słowa kluczowe: mediacje rodzinne, zasady mediacji, procedura mediacyjna, konflikt Abstract Conflicts are natural part of our life and in the process of everyday interactions, all families experience of misunderstandings. More than often people are resolving conflicts in which they are involved by themselves, but in some situations it is complicated or even impossible. In the family life the biggest obstacles, which are blocking mutual communication are: emotions, misunderstandings, lack of communication skills, taught and destructive schemes of functioning etc. In such situations alternative methods of problem solutions should be adopted, one of them are mediations. Mediacja jako metoda rozwiązywania konfliktów... 81 Mediations in family matters are one of the fastest developing areas of mediations use. Court systems and private practices are providing mediations in the procedures related to divorce and child care, in the cases regarding children protection, also in conflicts related to adoption of children or parental rights. It is worth of underlining that consensual understandings agreed thanks to mediations are often better and more satisfactory than those ordered or achieved in the court proceedings. Key words: family mediation, mediation rules, the procedure, of mediation, conflict Bibliografia Cybulko A., Mediacja w sprawach rodzinnych, w: Mediacje. Teoria i praktyka, pod red. E. Gmurzyńskiej i R. Morka, Wyd. Wolters Kluwer, Warszawa 2009. Ereciński T., Bariery w stosowaniu mediacji i arbitrażu, w: Współczesne przemiany postępowania cywilnego, pod red. J. Nowińskiej, Wyd. Wolters Kluwer, Warszawa 2010. Gmurzyńska E., Mediacja w sprawach cywilnych w amerykańskim systemie prawnym – zastosowanie w Europie i w Polsce, Wyd. C.H. Beck, Warszawa 2007. Gójska A., Mediacja w sprawach rodzinnych, Ministerstwo Sprawiedliwości, seria „Mediacje w polskim systemie prawa”, Warszawa 2011. Herudzińska M., „Oko za oko, ząb za ząb”? – o alternatywnych sposobach rozwiązywania konfliktów (Alternative Dispute Resolution) w sytuacji rozwodu na przykładzie mediacji rodzinnych, w: Komunikacja społeczna tendencje, problemy, wyzwanie, red. M. Podkowińska, SGGW, Warszawa 2014, s. 210. Huryn V., Prawne aspekty mediacji w sprawach rodzinnych, w: Mediacja w rozwiązywaniu konfliktów rodzinnych, pod red. A. Gójskiej i V. Huryn, Wyd. Wolters Kluwer, Warszawa 2007. Jakubiak-Mirończuk A., Alternatywne a sądowe rozstrzyganie sporów sądowych, Wyd. Wolters Kluwer Polska, Warszawa 2008. Kalisz A., Zienkiewicz A., Mediacja sądowa i pozasądowa. Zarys wykładu, Wyd. Wolters Kluwer, Warszawa 2014. Kalisz A., Zienkiewicz A., Prawnik w mediacji, ADR, „Arbitraż i Mediacja” nr 2/2013. Memorandum wyjaśniające do Rekomendacji nr R (98)/1 Komitetu Ministrów Rady Europy dla państw członkowskich na temat mediacji rodzinnej, „Mediator” nr 47 (4/2008). Moore Ch., Mediacje praktyczne strategie rozwiązywania konfliktów, Wyd. Wolters Kluwer, Warszawa 2009. Olszewska A., Tomczyk E., Poradnik mediatora. Mediacje w sprawach cywilnych, Elbląskie Centrum Mediacji i Aktywizacji Społecznej, Elbląg 2007. Poczopko A., Mediacja w sprawach cywilnych – cele, Szczecin 2014. Rocznik Demograficzny 2014, Główny Urząd Statystyczny 2014. Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 30 listopada 2005 r. w sprawie wysokości wynagrodzenia i podlegających zwrotowi wydatków mediatora w postępowaniu cywilnym (Dz.U. z 2013, poz. 218 z późn. zm.). 82 I. Podobas Ustawa z dnia 28 lipca 2005 roku o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego i niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2005 Nr 172, poz. 143 z późn. zm). Waszkiewicz P., Zasady mediacji, w: Mediacje. Teoria i praktyka, pod red. E. Gmurzyńskiej i R. Morka, Wyd. Wolters Kluwer, Warszawa 2009. Izabela Podobas – politolog i prawnik. Swoje zainteresowania naukowe koncentruje wokół negocjacji, mediacji, a także marke ngu i public rela ons. Autorka 4 monografii (m.in. Ustawodawstwo socjalne, Negocjacje międzynarodowe. Zarys wykładu, Mediacje i negocjacje w pracy socjalnej) oraz ponad 40 artykułów naukowych, uczestnik i prelegent wielu konferencji naukowych oraz kilku projektów naukowo-badawczych. Członek Polskiego Towarzystwa Nauk Politycznych, Polskiego Towarzystwa Polityki Społecznej, Polskiego Towarzystwa Marke ngu Politycznego, Interna onal Poli cal Science Associa on (IPSA), a także Polskiego Centrum Mediacji. Małgorzata H. Herudzińska Wydział Nauk Społecznych Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie Ibi victoria, ubi concordia Strategie komunikacyjne w konfliktach. Od domowej wojny do integracji małżeństwa? Wstęp Jak osiągnąć sukces małżeński? Jakie czynniki decydują o tym, że człowiek z drugim człowiekiem utworzy dobrany zawiązek małżeński/partnerski? Czy to kwestia jednorodności takich cech, jak np. wiek, status edukacyjny, religia itd.? Czy realizowanego modelu małżeństwa (np. partnerskiego czy tradycyjnego)? Empatii? Jakie znaczenie w tym zakresie ma styl komunikacji małżeńskiej? A sposoby rozwiązywania nieporozumień? A może główną rolę odgrywa tu wzajemna miłość? To istotne pytania, które wpisują się m.in. w dyskurs na temat miejsca oraz roli rodziny we współczesnym świecie, którego źródłem są, od kilku dekad w Polsce (i na świecie) dynamiczne przeobrażenia demograficzne, a także zmiany o charakterze społeczno-kulturowym i ekonomicznym. Śmierć małżonka, uznanie małżonka za zamarłego oraz prawomocne orzeczenie wyroku rozwodowego to trzy sposoby ustania małżeństwa1. O ile jednak pierwszy z wymienionych był i jest naturalną przyczyną rozwiązania małżeństwa o charakterze losowym, o tyle jego znaczenie maleje. Wzrasta liczba orzeczonych rozwodów, przy czym „znaczny odsetek rozwodów następuje bez orzekania o winie, co w praktyce oznacza zgodę obojga małżonków na rozwiązanie małżeństwa, a więc świadome ponoszenie konsekwencji rozstania”2. W związku z powyższym treść prezentowanego artykułu odnosi się do wymiaru wzajemnego zaangażowania oraz intymności partnerów, (na której obok pragnienia odczuwania szczęścia we dwoje coraz częściej opierają się współczesne związki)3, koncentrując się przede wszystkim na strategiach komunikacyjnych podejmowanych 1 Por. Kodeks Rodzinny i Opiekuńczy, ustawa z dnia 25 lutego 1964 r., http://isap.sejm.gov.pl/ (dostęp: 20.09.2014). 2 B. Balcerzak-Paradowska (red.), Samotne rodzicielstwo a zagrożenie wykluczeniem społecznym, IPiSS, Warszawa 2014, s. 413. 3 Z. Izbebski, E. Paprzycka, E. Mianowska, Płeć biologiczna i płeć społeczno-kulturowa a związki intymne Polaków, w: Socjologia płci i seksualność w perspektywie teorii queei i krytyki feministycznej, red. J. Mizielińska, A. Stasińska, Studia Socjologiczne 4/2014(215). 84 M.H. Herudzińska przez współmałżonków w sytuacjach konfliktowych. To również próba odpowiedzi na pytanie o znaczenie „jakości” owych strategii w osiąganiu szczęścia małżeńskiego. Podstawą zawartych w tekście rozważań są przede wszystkim badania własne autorki. Małżeństwo ponowoczesne – wieża Babel czy jedność wielości? Od paru lat w Polsce mamy do czynienia ze spadkiem liczby zawieranych małżeństw, jednak oparta na dwu źródłach (Narodowy Spis Powszechny Ludności i Mieszkań 2002, Narodowy Spis Powszechny Ludności i Mieszkań 2011) analiza struktury populacji w Polsce pod względem stanu cywilnego dowodzi, że osoby pozostające w związku małżeńskim stanowią największą grupę (56%; w porównaniu do Narodowego Spisu Powszechnego Ludności i Mieszkań 2002 – 58%). Następną – kawalerowie oraz panny (29%; 2002 rok – 28,5%); mniejszą – osoby owdowiałe (9,6%; 2002 rok – 9,3%), a najmniejszą (i jednocześnie grupę, która zmieniła istotnie swój udział w porównaniu do poprzedniego spisu) rozwiedzione (5%; 2002 rok – 3,7%). Wiek środkowy zawierania pierwszych małżeństw (stanowią one 83% wszystkich nowo zawartych związków) wynosi dla kobiet 26,3 lat, dla mężczyzn – 28,3. Zdecydowana większość dzieci rodzi się w związkach małżeńskich (80%). Z drugiej strony wzrósł udział związków kohabitacyjnych, jednak na tle całej populacji udział tej grupy osób nie jest znaczący (2011 rok – 2%, 2002 – 1,3%)4. O ile istnieją społeczno-kulturowe (ukryte) wzory doboru małżeńskiego5 i jest tak, że nie każdy mężczyzna ma taką samą szansę poślubienia każdej kobiety (i odwrotnie), o tyle należy podkreślić, że rodzina nie sprawuje już, tak jak dawniej, kontroli nad swoimi członkami w sprawach wyboru współmałżonka/partnera. „Wolny wybór partnera w małżeństwie oznacza, prawdopodobieństwo wejścia w odmienny krąg kulturowy, w odmienną historię socjalizacji aniżeli ta znana z własnego doświadczenia”.6 Śmierć jednego ze współmałżonków, rozwód oraz unieważnienie małżeństwa to główne przyczyny formalnego ustania małżeństwa. W Polsce zdecydowana 4 GUS, Ludność. Stan i struktura społeczno-demograficzna. Narodowy Spis Powszechny Ludności i Mieszkań 2011, http://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/ludnosc/narodowy-spis-powszechny-ludnoscii-mieszkan-2011/ludnosc-stan-i-struktura-demograficzno-spoleczna-nsp-2011,14,1.html; s. 61 i nast.; dostęp: 24.07.2014; GUS, Podstawowe informacje o rozwoju demograficznym Polski do 2013 roku, http://stat.gov.pl/obszary- tematyczne/ludnosc/ludnosc/podstawowe-informacje-o-rozwoju-demograficznym-polski-do-2013-roku-,12,4.html; dostęp: 20.06.2014, s. 6. 5 Szerzej na temat doboru małżeńskiego w: E. Paprzycka, E. Mianowska, Z. Izdebski, Jak dobieramy się w pary? Płeć biologiczna i płeć społeczno-kulturowa a preferowane cechy partnera, w: Dyskursy Młodych Andragogów, (red. naukowy) M. Olejarz, Tom XV, Zielona Góra 2014, s. 329-345. 6 M. Bieńko, Rozważni i romantyczni małżonkowie, czyli społeczno-kulturowe konstrukty bycia razem, w: A. Kwak, M. Bieńko (red.), Wielość spojrzeń na małżeństwo i rodzinę, Wyd. UW, Warszawa 2012, s. 76. Strategie komunikacyjne w konfliktach... 85 większość związków kończy się wskutek śmierci współmałżonka (70%), pozostałe (30%) – poprzez rozwód. Rozwiedzione pary przeżywają ze sobą średnio około 14 lat (staż małżeński nieznacznie się wydłuża, a rozwiedzeni są także z roku na rok nieco starsi). Zazwyczaj wychowują nieletnie dzieci, a wyłączną opiekę nad nimi sąd przyznaje najczęściej matce. O ile liczba osób korzystających z wprowadzenia instytucji separacji w 1999 roku szybko wzrastała, o tyle od 2006 roku odnotowano jej spadek. Większość małżeństw pozostających w prawnie orzeczonej separacji wnosi o rozwód7. Z informacji udostępnianych przez Instytut Statystyki Kościoła katolickiego wynika, że „liczba spraw o orzeczenie nieważności małżeństwa zakończonych wyrokiem orzekającym w Polsce wyniosła w 2010 roku 2369. W 2007 (…) 2171, w 2006 – 1961, a w 1999 – 1265. Do sądów biskupich w Polsce trafia rocznie niemal 3,5 tysiąca tego typu wniosków rocznie”8. Wspomnieć należy, że w czasie zebrania przedstawicieli z różnych regionów świata w Watykanie (Synod Biskupów 2014) poruszono m.in. kwestię dopuszczenia do komunii świętej osób rozwiedzionych, a będących w nowych związkach (zawartych poza Kościołem lub w związkach partnerskich) oraz postulowano większe otwarcie Kościoła wobec osób o odmiennej orientacji seksualnej9. Biorąc pod uwagę analizy wyników ww. spisów powszechnych przeprowadzanych w naszym kraju „na przestrzeni kilkudziesięciu lat wynika, że zmiany w strukturze ludności w wieku 15 lat i więcej według stanu cywilnego nie są gwałtowne (…). Powoli, ale sukcesywnie maleje udział osób pozostających w małżeństwie – szczególnie wśród mężczyzn, natomiast zdecydowanie rośnie odsetek osób rozwiedzionych, chociaż – z punktu widzenia prawnego stanu cywilnego – nadal pozostają najmniej liczną grupą. Najmniejsze zmiany dotyczą osób owdowiałych – ich odsetek w ogólnej populacji pozostaje praktycznie bez zmian, z kolei w przypadku kawalerów i panien ich udział w populacji w wieku 15 lat i więcej ulega wahaniom uzależnionym od wyżów i niżów demograficznych”10. W związku z powyższym nie mogą mieć uzasadnienia opinie głoszące koniec mody na „miłość aż po grób” czy zmierzch formy współżycia z drugim człowiekiem, jaką jest małżeństwo i rodzina. Definicja rodziny przybiera charakter inkluzywny, obejmując swym zakresem formy wykraczające poza pojęcie rodziny nuklearnej. Można powiedzieć, że cechą współczesnego małżeństwa jest jego nietrwałość (ale z drugiej strony małżeństwa nadal są zawierane). Inną – zmiana podłoża społecznego, w którym ono funkcjonuje. Podkreśla się, że ogólnym trendem przez nie do7 GUS, Podstawowe informacje ..., dz. cyt., s. 7-9. http://iskk.pl/kosciolnaswiecie/78-malzenstwa.html; dostęp: 30.08.2014. 9 Por. np. http://wyborcza.pl/1,76842,16798666,Homodylemat_synodu_w_Watykanie.html; dostęp: 14.10.2014; 10 GUS, Ludność. Stan i struktura społeczno-demograficzna …, dz. cyt., s. 73. 8 86 M.H. Herudzińska świadczanym jest proces jego dezinstytucjonalizacji; że jest to jeden ze stylów życia; że zbliża się formalnie do tzw. czystej relacji11. Kluczową kwestią poruszaną w tym artykule jest jednak pytanie o to, jakie znaczenie ma komunikacja w osiąganiu szczęścia, integracji małżeństwa/związku partnerskiego. W dziejach ludzkości zjawisko kary społecznej występowało zawsze i wszędzie, zarówno w społecznościach świeckich, jak i religijnych. Omawiając różne środki stosowane przez społeczeństwo w celu przywołania do porządku jego członków naruszających obowiązujące w nim normy (kontrola społeczna), P. Berger wspomina m.in. o „jednym z najbardziej wyniszczających środków karania”, którym „(…) jest otaczanie kogoś stałą pogardą i poddanie go ostracyzmowi”12. Jako przykład podaje mennonitów – grupę przeciwną stosowaniu przemocy – gdzie sankcją negatywną dla osoby, która złamała którekolwiek z głównych tabu grupy, jest „unikanie”. Osoba ta może nadal pracować w grupie, może żyć w niej, lecz już nikt nigdy nie odezwie się do niej. „Trudno sobie wyobrazić bardziej okrutną karę”13 – komentuje ww. autor. Można dopowiedzieć, że dlatego okrutną, bo człowiek jest istotą społeczną; dlatego, że ma naturę komunikatywną – nie możemy się nie komunikować. Proces komunikacji, w tym komunikacji interpersonalnej, jest przedmiotem zainteresowań wielu badaczy. Przekazując wiedzę dotyczącą tego, jak powinniśmy się komunikować, aby budować lepsze relacje z innymi, aby inni nas słuchali; jakie znaczenie w tym zakresie mają związki słów, które wypowiadamy i zachowań, które im towarzyszą konstruują różnorodne teorie. Jedne z nich zwracają uwagę na różne style komunikacji między kobietami a mężczyznami – to odmienne dialekty kulturowe, a nie gorszy czy lepszy wzór wypowiadania się (Deborah Tannen), inne na obecność ciągłego napięcia odczuwanego przez oboje partnerów, którzy dążą do zrównoważenia obustronnego pragnienia intymności i niezależności (Leslie Baxter i Baxter Montgomery)14. Nie jest celem niniejszego artykułu wyliczenie i opis wszystkich istniejących teorii komunikacji. Bezsprzeczne jest to, że mogą one być bezcennym źródłem wsparcia i pomocy dla wszystkich, którym zależy na pozytywnych więziach z innymi ludźmi; dla tych, którzy pragną przyjaznej atmosfery przy rodzinnym stole w miejsce kłótni; dla par, które przeżywają w swoich związkach trudne chwile; dla rodziców i dzieci, którzy pomimo wysiłków nie potrafią się zrozumieć. I powinny nim być, tym bardziej, gdy przyjmie się założenie o tym, że konflikt jest nieodłącznym towarzyszem tak wyjątkowych relacji intymnych z drugim człowiekiem, jakie charakteryzują związek małżeński/partnerski, i tych, które powstają w wyniku podjęcia ról rodzicielskich. 11 Por. A. Kwak, Od i do małżeństwa i rodziny: czas jednostki – czas rodziny, w: A. Kwak, M. Bieńko (red.), Wielość spojrzeń …, dz. cyt., s. 39-60. 12 P.L. Berger, Zaproszenie do socjologii, PWN, Warszawa 1999, s. 72. 13 Tamże, s. 74. 14 Por. E. Griffin, Podstawy komunikacji społecznej, GWP, Gdańsk 2003. Strategie komunikacyjne w konfliktach... 87 Małżeństwo i rodzina są szczególnie narażone na występowanie sytuacji konfliktowych „ze względu na totalność stosunków i rozległość więzi”15. W przeciwieństwie do zbiorowości zebranej przypadkowo mamy tutaj „największe bogactwo styczności – bliskości przestrzennej – sprzężeń informacyjnych (…), czy komunikacji; współzależności celów działania, którym przypisuje się trwałość”16. „Istnieje zasadnicza różnica pomiędzy porozumiewaniem się w rodzinie a komunikowaniem się z resztą świata: w pierwszym przypadku stawka jest wyższa”17. Konflikty – czy to w związkach małżeńskich czy partnerskich – były, są i będą. Istotne zatem jest m.in. uświadomienie sobie przez poszczególne pary ich źródeł; ważny jest zakres posiadanej wiedzy o konstruktywnych sposobach ich rozwiązywania i co najważniejsze – wykorzystanie tych informacji we własnym życiu. Założenia metodologiczne badań. Charakterystyka badanych. Czas komunikacji, formy komunikacji Przeprowadzenie badań odnoszących się do sfery życia małżeńskiego i rodzinnego jest wyzwaniem. Może czynić je jeszcze większym sam (trudny) temat badań. Z pewnością jest nim poszukiwanie odpowiedzi na pytanie o obecność, o źródła, przebieg oraz efekt konfliktów małżeńskich, a także o jakość i trwałość danego związku. Partnerów prosi się m.in. o refleksję (a także dokonanie oceny) nad zazwyczaj niechętnie odkrywanymi przed (obcym) badaczem obszarami życia osobistego (takimi jak np. pożycie seksualne, wiara w przetrwanie obecnego związku etc.). „(...) w Polsce rodzina jest tak wysoko ceniona, że nie wypada wypowiadać się o niej źle. Przemoc, alkoholizm, rozwód, sieroctwo społeczne to zjawiska wstydliwe, o których bardzo niechętnie się mówi, z jednej strony, uważając, że problemy te przynależą do sfery osobistej, prywatnej, a z drugiej – w obawie przed zaburzeniem społecznego wzorca normalnej, pełnej rodziny, raju na ziemi. Badacze mówią o deklaratywności uzyskiwanych odpowiedzi i lukrowym obrazie rodzinnej rzeczywistości wyłaniającym się z danych sondażowych”18. Nie ułatwia ich przeprowadzenia także ustawa o ochronie danych osobowych czy inne czynniki natury technicznej, finansowej oraz organizacyjnej, w tym konieczność uczestnictwa w badaniach obojga małżonków/partnerów. W przypadku badań własnych przeprowadzonych w 2014 roku nie bez znaczenia pozostał także charakter narzędzia badawczego (kwestionariusz wywiadu), które nie tyle było bar- 15 M. Trawińska, Bariery małżeńskiego sukcesu, Książka i Wiedza, Warszawa 1977, s. 270. Tamże. 17 M. McKay, M. Davis, P. Fanning, Sztuka skutecznego porozumiewania się. Praca. Rodzina. Zabawa, GWP, Gdańsk 2011, s. 255. 18 D. Duch-Krzystoszek, Małżeństwo, seks, prokreacja. Analiza socjologiczna, IFiS PAN, Warszawa 1998, s. 91-92. 16 88 M.H. Herudzińska dzo rozbudowane, ile zawarte w nim pytania wymagały od potencjalnych respondentów zaufania do osoby przeprowadzającej wywiad i dużego skupienia19. Kwestionariusz wywiadu składał się kilku bloków tematycznych, obejmujących następujące zagadnienia: częstotliwość komunikacji między partnerami i jej formy, intensywność komunikacji interpersonalnej w poszczególnych sferach (emocjonalnej i seksualnej, intelektualnej, działań ważnych z punktu widzenia optymalnego funkcjonowania całego systemu-związku20), przyczyny konfliktów małżeńskich, sposoby rozwiązywania konfliktów (przebieg oraz efekt konfliktów), jakość i trwałość związku. Całość zamykała metryczka. Zastosowano (zmodyfikowaną) Metodę do Badania Konfliktów w Małżeństwie i Rodzinie oraz Skalę Jakości i Trwałości Małżeństwa21. Posłużono się kafeteriami odpowiedzi (dysjunktywnymi oraz koniunktywnymi), pytaniami półotwartymi i otwartymi. Odmowa udziału w badaniu (przede wszystkim ze względu na brak czasu), a także rezygnacja z niego już w trakcie udzielania odpowiedzi – to sytuacje, które (jak wynika z relacji realizatorów badań) nie należały do rzadkości. Ostatecznie 19 W związku z powyższym ustalono, że zadaniem przeszkolonego, młodego zespołu osób realizujących badanie (17 osób) będzie przeprowadzenie wywiadów kwestionariuszowych w ciągu miesiąca z co najmniej 2 parami małżeńskimi (także związkami partnerskimi), które: wyrażą zgodę na udział w badaniach i w dogodnym, wspólnym dla obojga partnerów terminie spotkają się z badaczami; są osobami pozostającymi minimum rok w związku małżeńskim/partnerskim (jednocześnie tak siebie postrzegają) i prowadzą wspólne gospodarstwo domowe. W czasie wywiadu badani (mąż/partner i żona/partnerka) niejednokrotnie odpowiadali na pytania osobno (zastosowano tzw. karty odpowiedzi, które pozwoliły na uzyskanie danych koniecznych do charakterystyki małżeństw respondentów pod kątem m.in. jakości związku czy przebiegu oraz efektu konfliktów). Ich zachowania były przedmiotem obserwacji (bezpośredniej, niestandaryzowanej) dokonywanej przez realizatora badań; zapis wyników obserwacji był dokonywany w karcie ankietera, bezpośrednio po spotkaniu zgodnie z wcześniej przyjętym schematem (miejsce i atmosfera spotkania, czynniki zakłócające jego przebieg; zachowania małżonków wobec siebie – werbalne oraz niewerbalne; inne obecne osoby). 20 Intensywność komunikacji w ww. sferach może być wskaźnikiem pełnienia przez małżonków/partnerów ról małżeńskich w wysokim zakresie w sposób partnerski, bowiem osoby tworzące takie właśnie związki „częściej wymieniają wzajemne poglądy stanowiące podstawę nawet wielogodzinnych rozmów i wzajemnych zwierzeń” (I. Przybył, Małżeństwa bezdzietne – analiza socjologiczna, praca doktorska napisana pod kierunkiem naukowym prof. dr hab. Anny Kotlarskiej-Michalskiej, UAM, Instytut Socjologii, Poznań 2002, s. 240). 21 Ich autorką jest Maria Ryś. Por: M. Ryś, Jakość i trwałość małżeństwa. Propozycja skali, w: Problemy Rodziny, nr 4/1994; Konflikty w małżeństwie. Niszczą czy budują, CPPP MEN, Warszawa 1994. Badani oceniali poszczególne wymiary konstytuujące jakość małżeństwa za pomocą 5-stopniowej skali, na której wartość „5” oznaczała, że charakteryzuje on dany związek w stopniu bardzo wysokim, „1”– wcale. Odpowiedzi współmałżonków/współpartnerów (średnia) pozwoliły na dokonanie charakterystyki liczbowej danego związku, następnie na zaklasyfikowanie go do grupy o danym poziomie jakości (wysokim, średnim lub niskim). Zastosowanie wspomnianych narzędzi jest konsekwencją przyjętego w prezentowanych badaniach założenia, głoszącego, że w życiu małżeńskim przeplatają się nawzajem i zjawiska socjologiczne, i psychologiczne: „(...) w rodzinie funkcji psychologicznych nie sposób oddzielić od funkcji społecznych, w małej grupie zjawiska psychologiczne i socjologiczne ściśle się ze sobą łączą, splatają, tworząc przeważnie jeden proces” (Z. Tyszka, Socjologia rodziny, PWN, Warszawa 1974, s. 69). Strategie komunikacyjne w konfliktach... 89 uzyskano materiały z 56 spotkań. Weryfikacja wstępna pozwoliła na zakwalifikowanie do dalszej analizy 45 kompletnych wywiadów przeprowadzonych zarówno (w przeciwieństwie do odrzuconych) z żoną/partnerką, jak i mężem/partnerem. Typowy, zdecydowanie dominujący wśród uzyskanych materiałów, zapis z obserwacji badanych w czasie spotkania zawierał sformułowania, które są synonimem słowa „przyjazny”. Oto przykład takiej relacji:(…) badani byli bardzo życzliwi wobec siebie. Siedzieli obok siebie, a przy wypełnianiu pytań osobno spoglądali na siebie i uśmiechali się. (…) był (…) ciągły kontakt wzrokowy. Było widoczne, że są ciekawi swoich odpowiedzi na pytania, na które odpowiadali osobno. Na wspólne pytania, po konsultacjach, odpowiadała głównie żona (z karty obserwacji realizatora badań nr 15). Do jednostkowych należą spotkania, które przebiegały (…) w bardziej oschłej atmosferze. Małżeństwo wyglądało na znudzone sobą, jakby małżonkowie byli ze sobą z przyzwyczajenia. Chciałam jak najszybciej zakończyć z nimi rozmowę. (…) Bardzo trudna była z nimi komunikacja. (…) Wnioskować mogę, że ludzie, którzy są ze sobą szczęśliwi, są też milsi dla otoczenia (z karty obserwacji ankietera nr 14). Ponad połowę badanej próby stanowią związki sformalizowane (28 par), pozostali żyją w związkach kohabitacyjnych (17). Przeciętny wiek kobiety wynosi 30,9 lat, mężczyzny – 33,6 lat, a staż trwania małżeństwa (związku) 7,8 lat. Ponad połowa par ma dzieci (24), pozostałe (21) nie mają. Największą grupę (21 par) stanowią związki znajdujące się w I fazie rozwoju rodziny – fazie małżeństwa pierwotnego (i przeważają tutaj układy niesformalizowane – 14 par), mniejszą w III fazie – rodzicielskiej z dzieckiem w okresie szkolnym do okresu dorastania (10 par) oraz w II fazie – rodzicielskiej z małym dzieckiem, od urodzenia dziecka do rozpoczęcia przez nie nauki szkolnej (10 par). Sporadyczne przypadki to pary w fazie V – rodzicielskiej z dzieckiem, które już się usamodzielniło (2 związki), IV – rodzicielskiej z dzieckiem w okresie dorastania (1 para) oraz VI – małżeńskiej wtórnej po usamodzielnieniu się dzieci (1 para)22. Nie jest przedmiotem analizy podobieństwo partnerów pod względem cech społeczno-demograficznych czy innych czynników, które mogłyby (ze względu na poruszaną problematykę) znaleźć tutaj swoje miejsce. „(...) dobór małżeństw jest jednym z ważniejszych czynników warunkujących dalsze losy małżeństwa i rodziny. (...) Zasada doboru homogenicznego stwarza szansę rozwoju między małżonkami na podłożu podobieństwa środowiskowego i kulturowego, ale nie przesądza o sukcesie małżeńskim. Małżeństwo zawarte w bardzo młodym wieku (...), może być przypadkiem szczęśliwym bądź nieszczęśliwym (...). Dobór heterogeniczny może się okazać sposobem trudniejszym, jednak mankamenty wynikające z różnic pochodzenia społecznego i środowiskowego są barierami, które można całkowicie 22 Por. M. Ziemska, Zmiany w relacjach małżeńskich w cyklu życia rodziny, w: M. Ziemska (red.), Rodzina współczesna, UW, Warszawa 1999, s. 47-48. 90 M.H. Herudzińska pokonać w małżeństwie. Podobnie wpływ dezaprobaty wyrażanej przez rodziny pochodzenia (...) nie musi powodować niekorzystnych nastawień wobec partnera, lecz przeciwnie, może mobilizować do większej aktywności i starań na rzecz konsolidacji małżeństwa”23. Niezmiernie istotną kwestią jest (uwzględnione w badaniach) „subiektywne poczucie wzajemnego podobieństwa, podkreślanie cech wspólnych, a ukrywanie tych dziedzin, w zakresie których występują różnice. (…) Ważne (…) są nie tylko cechy partnerów, ale to, czy istnieje zgodność we wzajemnym postrzeganiu tych cech przez partnerów oraz zgodność we wzajemnych ocenach relacji zachodzących między nimi”24. Niemniej należy zaznaczyć, że wszyscy partnerzy to: osoby narodowości polskiej, o takim samym poprzednim statusie cywilnym, niemający dzieci z poprzednich małżeństw/układów intymnych; przeważnie katolicy (91,2%; pozostali – ateiści), ponad połowa jest wierząca (60%), rzadziej respondenci określali się jako obojętni (18,9%), wątpiący (11,1%), a co dziesiąta osoba jako niewierząca. Nie można mówić o bardzo dużej rozbieżności między partnerami w kwestiach autodeklaracji oraz postaw do wiary religijnej; uwaga ta odnosi się także do ich statusu edukacyjnego (przeważa średni – 51% badanych; wyższe wykształcenie deklaruje 41% respondentów; najrzadziej zawodowe – 6,7%, w jednostkowym przypadku podstawowe) oraz wieku (dominują małżeństwa rówieśnicze, o niedużej różnicy wiekowej między partnerami). Są to osoby aktywne zawodowe (97,8%), a głównym źródłem ich utrzymania jest praca stała (rzadko równocześnie: pracują dorywczo – 7 osób lub korzystają z oszczędności – 6, a najrzadziej z pomocy rodziny – 3). Swoją sytuację materialną przeważnie oceniają pozytywnie: jako dobrą (18 par) lub bardzo dobrą (6 par), następnie dostateczną (21 par). Najczęściej zamieszkują środowiska miejskie (40 par), zdecydowanie rzadziej wiejskie (5 par). Trzy czwarte badanych par samodzielnie prowadzi gospodarstwo domowe (34). Pozostałe (11 par) dzielą mieszkanie najczęściej z matką (8) i/lub ojcem (5) jednego ze współmałżonków, rzadziej z innymi osobami (4 przypadki – np. z siostrą i jej partnerem); w grupie tej przeważają związki znajdujące się w II fazie rozwoju rodziny (3 na 10 par); następnie w I fazie (6 na 21 par) oraz w III fazie (2 na 10 par). Badani znajdują czas na rozmowę między sobą zarówno w dzień powszedni (średnio 3,6 godziny), w dzień wolny od pracy (5,9 godziny), a także – najwięcej – w dzień świąteczny (6,5 godziny). Dominującą formą komunikacji jest rozmowa face to face – najczęściej w ten sposób rozmawia ze sobą zdecydowana większość partnerów (38 par). Forma ta jest łączona bądź nie z rozmowami prowadzonymi przez telefon (29 par) czy za pośrednictwem sms-ów (19 par). 23 H. Mrzygłód, Dobór małżeński w rodzinach marynarzy, US, Szczecin 1996, s. 54. M. Ryś, Psychologia małżeństwa w zarysie, CMPP-P MEN, Warszawa 1999, s. 73. 24 Strategie komunikacyjne w konfliktach... 91 Badane związki charakteryzują się dosyć szerokim zakresem poruszanych tematów rozmów (z różną intensywnością25). Przeważa kwestia spraw zawodowych (średnia 3,9) oraz planowania budżetu domowego (3,8). Kolejnymi tematami rozmów są: planowanie czasu wolnego i uczucia, jakie łączą partnerów (3,7), życzenia/oczekiwania wobec współpartnera oraz własne pragnienia i przeżycia seksualne (3,5), wychowanie/planowanie potomstwa (3,2), problemy zdrowotne (3,1). Rzadziej pojawiają się programy telewizyjne (2,7), sport (2,5) oraz polityka (2,1). Niewiele par wskazało na jeszcze inne niż ww. tematy rozmów, a w tym: zwierzęta domowe, hobby, sąsiedzi, codzienność, religia i filozofia. „Jeśli (…) nie ma adekwatnej komunikacji, to sama miłość nie na długo jest w stanie zagwarantować trwałość związku”26. Dokonane przekształcenia i analizy pozwoliły na wyróżnienie trzech typów związków charakteryzujących się określonym poziomem intensywności komunikacji: wysokim (3 pary), średnim (39 par) oraz niskim (3 pary). Najbardziej intensywna jest komunikacja w sferze działań (średnia 15,3), następnie w sferze emocjonalno-seksualnej (11,0), najmniej – w intelektualnej (7,7). Wchodzenie we wzajemne interakcje, zakres wspólnie realizowanych spraw, a także częstsze przebywanie razem to czynniki, które warunkują jakość związku27. W odniesieniu do badanych par można powiedzieć, że charakteryzują się one posiadaniem zasobów cennych w budowaniu szczęśliwego związku – jest nim czas, który poświęcają sobie wzajemnie na rozmowy oraz rozpiętość i intensywność poruszanych tematów. Ponadto obserwacje poczynione przez realizatorów badań w trakcie przeprowadzania wywiadów z danym małżeństwem/związkiem partnerskim także są wskaźnikiem upoważniającym do tego typu wniosku, lecz niewystarczającym. „Bezpośrednie komunikowanie się może mieć zarówno dodatnie, jaki i ujemne konsekwencje”28, bowiem życie małżeńskie i rodzinne, życie z drugą osobą to proces, to system podlegający zmianom. Rozwój rodziny jako grupy małej i małżeństwa jako pary, w rozwojowej koncepcji teoretycznej, wiąże się z przeobrażeniem czy rozwojem poszczególnych członków rodziny. Przejście z jednej fazy do kolejnej zawsze wymaga adaptacji do nowych ról i zadań. Trudności pojawiające się w tym okresie mogą rodzić kryzysy, które mają charakter kryzysów rozwojowych, w odróżnieniu od losowych, niedających się przewidzieć (np. śmierć w rodzinie czy utrata pracy przez jednego z rodziców)29. Zaznaczyć należy, że większość par (31) przyznaje, że w ich rodzinie 25 Zastosowano 5-stopniową skalę, na której wartość „5” oznaczała największą intensywność poruszania danego tematu w ocenie badanych, „1” – najmniejszą. 26 M. Ryś, Psychologia małżeństwa …, dz. cyt., s. 74. Por. także A. Stępniak-Łuczywek, Mity, czyli stereotypowe myślenie na temat małżeństwa, w: Problemy Rodziny, nr 1/2001, s. 9-15. 27 Tamże. 28 Tamże, s. 72. 29 Por. M. Ziemska, Zmiany w relacjach …, dz. cyt., s. 46. 92 M.H. Herudzińska pojawiają się problemy (niekiedy współwystępujące ze sobą), na które (w odczuciu respondentów) nie ma się większego wpływu, a wśród nich dominują kwestie finansowe (28 przypadków). W porównaniu do związków, gdzie problemy te nie występują, w tych, które deklarowały obecność kłopotów finansowych, temat ten częściej jest przedmiotem dyskusji. Zmartwieniami choć znacznie rzadziej występującymi są także problemy zdrowotne (6 wskazań), mieszkaniowe (4 wskazania) czy konflikty z rodziną (2 wskazania), w jednostkowych przypadkach: brak komunikacji między partnerami i niedostateczna ilość czasu na rozmowy z drugą osobą. Sporadycznie badani deklarowali brak zakłóceń w ich rodzinie: Nie borykamy się z żadnymi problemami, które spędzają nam sen z powiek. Głównym tematem jest adaptacja dziecka w przedszkolu (kwestionariusz wywiadu nr 28, wypowiedź żony). Konflikt można określić jako starcie, którego źródłem są rozbieżności w postawach, celach oraz sposobach działania wobec jakiegoś przedmiotu czy sytuacji30. Niemal wszystkie pary (42) mówią o obecności kłótni w ich związkach, pozostałe (3) jej zaprzeczają. Największą grupę (21 par) stanowią te, w których do kłótni dochodzi czasem, zdecydowanie mniejszą przyznające, że często lub bardzo rzadko (po 8 przypadków), a najmniejszą (5 par) – bardzo często. Przełożenie subiektywnych odczuć dotyczących częstotliwości pojawiania się konfliktów na liczbę zdarzeń konfliktowych w skali miesiąca ukazały różnorodność rozumienia takich określeń jak: czasem (1–11 razy na miesiąc) czy często (4–15 razy na miesiąc). Z drugiej strony bardzo często oznaczało, że w danej parze dochodzi do kłótni codziennie lub niemal codziennie, a bardzo rzadko – 1–3 razy w miesiącu. Źródła konfliktów małżeńskich Najwięcej par (13) za źródło aktualnych konfliktów w swoim związku uważa kwestie finansowe: Najczęściej kłócimy się, jeżeli w ogóle, to o sprawy finansowe – co i na co wykorzystać pieniądze, które zostają po wydatkach domowych, ale to zdarza się rzadko (kwestionariusz wywiadu nr 39, wypowiedź żony). W dwóch przypadkach partnerzy wskazali na niskie zarobki drugiej strony (kwestionariusz wywiadu nr 36, wypowiedź żony, oraz nr 38, wypowiedź męża). Kolejnym powodem do kłótni są odmienne poglądy (10 odpowiedzi). Następnie wychowanie dziecka (6 odpowiedzi), rodzina (8 odpowiedzi), spędzanie czasu wolnego i niewywiązywanie się ze swoich obowiązków czy błahostki (po 5 odpowiedzi). Rzadziej pojawiają się wskazania na zazdrość, sprawy zawodowe (po 3 odpowiedzi) alkoholizm męża (2 odpowiedzi), a jednostkowo na indywidualne wypady na miasto, zmiany planów, różne oczekiwania wobec siebie, niezgodność charakterów, uwagę poświęcaną sobie wzajemnie, przyszłość, brak zaufania, trwałość związku czy posiadanie potomstwa. Przykładem ilustrującym ostatnią z wymienionych kwestii jest następująca wypowiedź: Mąż chciałby mieć dziecko, nie jestem na to gotowa. 30 J. Szczepański, Elementarne pojęcia socjologii, PWN, Warszawa 1965, s. 156-157. Strategie komunikacyjne w konfliktach... 93 Skupiam się na karierze zawodowej, która jest dla mnie najważniejsza, co bardzo boli męża. W wyniku tego dochodzi do konfliktów (kwestionariusz wywiadu nr 33, wypowiedź żony). Badani (40 par) nie mieli trudności ze zdefiniowaniem źródeł konfliktów w ich związku, przy czym ponad połowa wskazywała na jeden powód (21 par), pozostali na dwa (12 par) lub trzy (6 par), w jednostkowym przypadku na cztery. Nikt nie zwrócił uwagi na podstawy niezgody, które są niezależne od obecnych relacji emocjonalnych między partnerami – np. związane ze wzorami wyniesionymi z domu rodzinnego. Powyżej wspomniano również o innych problemach dotykających badane pary (występujących obok tych, które w ocenie współpartnerów są przyczyną pojawiających się sporów). Biorąc pod uwagę wszystkie wskazane przez respondentów kwestie można wyróżnić związki, które są szczególnie narażone na sytuacje konfliktowe właśnie ze względu na liczbę (aktualnych i potencjalnych) źródeł niezgody (17 par). Przebieg oraz efekt konfliktów małżeńskich „(…) istnieje wiele trwałych związków małżeńskich, w których stale występujące kłótnie nie są powodem rozwiązania małżeństwa”31. Nie są, ponieważ związki te potrafią je opanować. W jaki sposób? W badaniach własnych skoncentrowano się na sposobach komunikacji oraz ich rezultatach w sytuacjach konfliktu. Jedynie 6 par nie udzieliło odpowiedzi na pytanie o przebieg oraz efekt konfliktów, przy czym 3 z nich deklarowały, że w ich związkach nie ma konfliktów, a 3, że w ich związkach raczej nie dochodzi do konfliktów. Na podstawie charakterystyki liczbowej respondentów uzyskanej poprzez zastosowanie Metody do Badania Konfliktów w Małżeństwie i Rodzinie32 badane związki zostały podzielone na dwie grupy – zdecydowanie większa jest ta, w których przebieg konfliktów można określić jako partnerski (33 pary); niepartnerski styl komunikowania w czasie sytuacji konfliktowych charakteryzuje mniejszość par (6)33. Jeżeli 31 K. Cieślak, Typologia związków małżeńskich według Cubera i Harroff, w: Problemy Rodziny, 6 (162), XI-XII, Warszawa 1988, s. 17. 32 Rzetelność skali: w przypadku przebiegu konfliktów alfa Cronbacha = 0,916; efektu konfliktu – alfa Cronbacha = 0,938. W pytaniu dotyczącym przebiegu oraz efektu konfliktów posłużono się skalą 7-stopniową, zastosowano konwersję skal; analizowano łącznie odpowiedzi partnerów z danego związku (średnia); wyższa wartość oznaczała większe natężenie danego zachowania i odwrotnie. Na tej podstawie dokonano klasyfikacji badanych par pod względem przebiegu konfliktów (partnerski bądź niepartnerski) oraz efektu konfliktów (integrujący bądź dezintegrujący). 33 Zastosowano zmodyfikowane (w stosunku do użytych przez M. Ryś – autorkę Metody do Badania Konfliktów w Małżeństwie i Rodzinie) kryteria podziału badanych par na realizujące partnerski model (lub nie) przebiegu konfliktów oraz osiągające integrujący (lub nie) efekt konfliktów. Takie podejście ma związek ze specyfiką próby, a także wynika z kierunku analiz, który został podyktowany przez problematykę badań. 94 M.H. Herudzińska chodzi o efekt konfliktów to większą grupę (27 par) stanowią związki, gdzie jest on integrujący, mniejszą (12 par) – dezintegrujący. Partnerski przebieg konfliktów nie zawsze jest gwarancją pozytywnego wzmocnienia zwaśnionych stron (9 par), choć jednocześnie górują przypadki, gdzie konsolidacja wewnętrzna jest jego efektem (24 pary). Jedynie w kilku przypadkach badane pary charakteryzował niepartnerski przebieg i jednocześnie dezintegrujący efekt konfliktów (4 przypadki), a najrzadziej (2 przypadki) niepartnerski przebieg, a efekt integrujący. Partnerski przebieg konfliktów to przede wszystkim taki, który jest rozwiązywany wspólnie (średnia 5,7; w przypadku niepartnerskiego przebiegu konfliktów – średnia 3,9) oraz bez udziału osób postronnych (średnia 5,7; w przypadku niepartnerskiego przebiegu konfliktów – średnia 4,1). W trakcie sporu strony traktują siebie jak równe osoby (4,3–4,1) i starają się unikać wzajemnego obrażania (5,3–3,7), a także nie ranić siebie (5,2–3,9). Konflikty dotyczą konkretnych faktów (5,0–4,2), dominuje przyjacielskie nastawienie (4,9–3,3) i okazywanie swoich prawdziwych uczuć (4,9–3,5). Wypracowywanie korzystnych rozwiązań (4,6–3,2), rzeczowość (4,2–3,2) i rozwiązywanie sporów od razu po ich pojawieniu się (4,2–3,0) to kolejne jego cechy, a w mniejszym stopniu obiektywność (3,8 – 3,8) czy analizowanie tylko aktualnego problemu (3,3–2,9). Efekt integrujący to taki, który prowadzi do pojednania (średnia 6,1; w przypadku efektu dezintegrującego – średnia 5,4) oraz przebaczenia (5,9–5,2), większego zrozumienia (5,8–5,0), wzrostu spójności (5,7–5,0) i poczucia zaufania (5,7–4,8). W dalszej kolejności: do wzrostu życzliwości (5,5–4,7), oczyszczenia (5,5–4,7), wzrostu bliskości (5,4–5,0), poczucia bezpieczeństwa i wybaczenia (5,3–4,7), a także do chęci wynagradzania (5,1– 4,7). Czy badane pary starają się w jakieś inne (niż wyżej wymienione), a wypracowane w ich związku sposoby wpływać na przebieg i rozwój sytuacji konfliktowych? Większość (25 par) nie. Pozostałe pary w swoich wypowiedziach wskazują na różnorodne (niekonieczne wspólne dla obojga małżonków/partnerów) sposoby (konstruktywne lub nie; zazwyczaj nie-uwzględnione w kafeterii pytań dotyczących konfliktów) radzenia sobie w czasie kłótni34: Dążę do kompromisowego rozwiązania problemu, często swoim kosztem (K17, żona); Ulegam presji i kończę dyskusję (K18, mąż); Niektóre kwestie przemilczam, bądź przeczekuję (K18, żona); Gdy ponoszą nas emocje, czekamy z rozmową do momentu, kiedy możemy rozmawiać spokojnie (K20, mąż i żona); Staramy się konflikty wykorzystywać jako naukę na przyszłość (K26, mąż i żona); Staramy się znaleźć kompromis (K27, mąż i żona); Czasem zdarza mi się iść na ustępstwa, kiedy żona ma rację, przyznaję jej rację (K31, mąż); Staram się być obiektywna. Mówię, że damy sobie z tym radę (K31, żona); Wychodzę z domu, żeby żona ochłonęła. Nie wracam na noc (K33, mąż); Nie rozmawiam kilka 34 Poniżej, w nawiasach, podano źródło cytatu: numer kwestionariusza wywiadu („K”) oraz autora wypowiedzi (mąż/żona). Strategie komunikacyjne w konfliktach... 95 dni z mężem po kłótni (K33, żona); Minuta ciszy na opadnięcie emocji. Poza tym nie mamy określonych sposobów, czyli wszystko wychodzi w tak zwanym praniu (K35, żona i mąż); Łagodzić konflikt. Wspólny konsensus (K37, mąż i żona); Wspólna rozmowa (K38, mąż); Rozmowa to chyba, a przynajmniej dla nas, jedyny mądry sposób (K39, żona); Seks w łóżku (K38, żona). Kolejną kwestią, wspomnianą w jednej z powyższych wypowiedzi, są tzw. ciche dni. Do ich obecności przyznaje się większość badanych par (36), przy czym również większość uważa, że występują one rzadko w ich związku (27 par), znacznie mniej uważa, że często (9 par). Przeważnie trwają jeden (17 par) lub dwa dni (8 par), w pozostałych przypadkach 3–9 dni. „Ciche dni” uznaje się za przerwanie procesu komunikacji; za formę ukarania partnera, np. za to, co powiedział; za czynnik pogłębiający spór między współpartnerami. Z drugiej strony, „ciche dni” mogą dać partnerom czas na wyciszenie emocji, ponowną analizę przedmiotu konfliktu, mogą zatrzymać jego eskalację. Zatem ich pojawianie się w życiu dwojga bliskich sobie ludzi może być różnie interpretowane. Jakość małżeństwa/związku partnerskiego Wynik komunikacji między współmałżonkami determinuje sukces małżeński. Sukces małżeński to „wynik działania sił pochodzących z osobowości partnerów, jest rezultatem umiejętności ich przystosowania do siebie i sytuacji życiowych, jest też w pewnej mierze uwarunkowany sprzyjającymi okolicznościami zewnętrznymi, niezależnymi od woli i cech współmałżonków”35. W badanej próbie przeważają związki o wysokim poziomie jakości małżeństwa (37 par), pozostałe to te, które zaliczyły się do grupy o średnim poziomie jakości (8 par); żadna do grupy o niskim36. Subiektywne oceny poszczególnych wymiarów dokonane przez partnerów były zazwyczaj zgodne, a jeżeli nie, to zaobserwowanych rozbieżności nie można uznać za duże. Pary o wysokim poziomie jakości, to takie, które charakteryzuje przede wszystkim wzajemna wierność (średnia 4,8; w związkach o średniej jakości – 3,7), zaufanie (4,7–3,1) i miłość (4,6–3,0), poczucie więzi ze współmałżonkiem (4,6–3,2) oraz przekonanie, że małżonek jest właściwie wybranym partnerem życiowym (4,6–3,0). To związki, którym raczej obca jest stała obecność konfliktów (3,2–2,4). Najsłabszą stroną tej grupy jest poczucie dużych rozbieżności w postawach rodzicielskich (3,2–2,4). W parach o niższym poziomie jakości badani najwyżej ocenili zbieżność istotnych poglądów (średnia 3,9; w związkach o wysokim poziomie jakości – 4,0), zgod35 F. Adamski, Socjologia małżeństwa i rodziny, PWN, Warszawa 1982, s. 40. Rzetelność zastosowanej w badaniach własnych Skali Jakości małżeństwa, M. Ryś: alfa Cronbacha = 0,975. 36 96 M.H. Herudzińska ność posiadanej liczby dzieci z oczekiwaniami (3,8–3,6) oraz znajomość płodności małżeńskiej (3,8–3,7), a także wzajemną wierność (3,7–4,8) i zaakceptowanie zainteresowań współpartnera (3,8–4,2). O ile partnerzy nie mają poczucia dużych rozbieżności w postawach rodzicielskich (2,4–3,2), o tyle najsłabiej oceniają zadowolenie z udziału współmałżonka w pracach domowych (2,5–3,8) oraz wiedzę o małżeństwie przed jego zawarciem (2,5–3,7). Przeprowadzone analizy, skoncentrowane przede wszystkim na komunikacji między partnerami wskazują, w odniesieniu do badanej próby, na jej istotną rolę w budowaniu jakości związku. Pary o wysokim poziomie jakości związku, w porównaniu do par o średnim poziomie jakości związku w większym stopniu charakteryzuje: dominacja formy komunikacji typu face to face (32 z 36 par o wysokim poziomie jakości, 6 z 9 par o średnim poziomie jakości), deklarowana duża ilość czasu poświęcanego w dzień powszedni na rozmowę z partnerem (powyżej dwóch godzin: 22 z 36 par o wysokim poziomie jakości, 1 z 9 par o średnim), wysoki poziom intensywności komunikacji (łącznie) w sferze działań, emocjonalno-seksualnej oraz intelektualnej (choć najczęściej poziom ten był średni i w przypadku par o wysokim i średnim poziomie jakości związku, o tyle wysoki osiągnęły jedynie te pierwsze – 3 z 36 par; niski poziom intensywności komunikacji osiągnęła 1 z 36 par o wysokim poziomie jakości związku i 2 z 9 par o niskim poziomie jakości); rzadsze występowanie zdarzeń konfliktowych (9 z 36 par o wysokiej jakości związku mówiło o częstym lub bardzo częstym kłóceniu się miedzy sobą, 4 z 9 par o średnim poziomie jakości); partnerski przebieg konfliktów (wśród 39 par, które udzieliły odpowiedzi na pytanie o przebieg konfliktów: 27 z 30 par o wysokim poziomie jakości, 6 z 9 par o średnim poziomie jakości); unikanie przerwy komunikacyjnej – tzw. „cichych dni” (stosują ją wszystkie pary o średnim poziomie jakości związku, 27 z 36 par o wysokiej jakości związku). Zatem poświęcanie czasu na rozmowę z partnerem, komunikacja bezpośrednia, obejmująca przede wszystkim wspólne dążenia, wspólną odpowiedzialność za podejmowane działania, a także troskę, czułość, wrażliwość czy wymianę wzajemnych doświadczeń, spostrzeżeń i refleksji37; partnerski sposób porozumiewania się w czasie sporów, to czynniki sprzyjające osiąganiu wyższej jakości związku. Występowanie konfliktów nie skazuje badanych par na porażkę pod warunkiem, że kłótnie nie są stałym elementem organizującym ich codzienność. Bardziej korzystnym dla związku jest także unikanie przerwy komunikacyjnej („cichych dni”). Dodać należy, iż fazy II i IV rozwoju rodziny, bardziej niż III, uważane są za okres, gdzie wskaźnik zadowolenia z małżeństwa spada i mówi się o pierwszym (II faza) lub drugim (IV faza) szczycie rozwodowym, a za bardzo ważny uważa się okres bez dzieci, gdzie współpartnerzy uczą się komunikacji i bycia razem38. 37 Por. M. Ryś, Jakość małżeństwa …, dz. cyt., s. 6-7. M. Ryś, Jakość i trwałość …, dz. cyt., s. 18-19. 38 Strategie komunikacyjne w konfliktach... 97 Biorąc pod uwagę te wnioski, badania własne upoważniają przede wszystkim do pozytywnej prognozy dalszych losów większości z tych par, które znajdują się w I fazie małżeńskiej. Jej podstawą (lecz nie gwarancją spełnienia) są uzyskane przez tę grupę wysokie wyniki w zakresie jakości związku (18 z 21 par). Interpretuje się je jako efekt wypracowanych przez badanych sposobów komunikacji z partnerem (również w czasie kłótni). Podsumowanie Jak osiągnąć szczęście małżeńskie? Uważa się m.in., że warunkiem tego, aby małżeństwo ponowoczesne „(…) w czasach równości płci i osobistych wyborów (…) było udane jest wymagane posiadanie innych cech, umiejętności, zachowań niż to było w przeszłości”39. Czy jednak związek jakości małżeństwa z odpowiednim stylem i sposobami komunikacji (również) w sytuacjach konfliktowych jest czymś, co wskazuje na owe inne cechy, umiejętności i zachowania? Zdaniem autorki – nie. Nawykiem par pragnących żyć w szczęśliwym i trwałym związku małżeńskim/partnerskim powinno być stosowanie takich strategii komunikacji z drugą osobą, które opierają się m.in. na byciu rzeczowym; na ograniczaniu narastania istniejących konfliktów; opieraniu się na faktach, a nie domysłach i przypuszczeniach; unikaniu wracania do minionych wydarzeń i ranienia partnera wypowiadanymi słowami. Obecność tych zachowań ma, jak wykazali i inni badacze, znaczenie w budowaniu powodzenia małżeńskiego. Ich brak może prowadzić do dysfunkcji w danej relacji, a z czasem nawet do jej rozpadu. Nie są to zatem zupełnie nowe reguły, na których powinny opierać się stosunki z partnerem/partnerką. Uciekanie od problemów pojawiających się w związku małżeńskim/partnerskim, milczenie i zamykanie się w sobie w obliczu konfliktu nie zlikwiduje jego źródeł. Sztuka tworzenia i utrzymywania bliskich relacji z drugą osobą opiera się w dużej mierze na sztuce porozumiewania się – jest ona „podstawową umiejętnością życiową, tak ważną, jak umiejętność radzenia sobie w szkole czy zarabiania na życie. Ma ona (…) wpływ na nasze szczęście osobiste”40. Otwarta komunikacja, partnerski przebieg konfliktów często przynosi integrujący efekt nieporozumień pojawiających się w związkach intymnych. Biorąc pod uwagę wyniki badań własnych należy podkreślić, że nie jest to jednak reguła pozbawiona wyjątków. Otwarcie się na drugiego człowieka to forma ryzyka – rodzi m.in. możliwość negatywnej oceny przez partnera. 39 A. Kwak, Od i do małżeństwa …, dz. cyt., s. 52. M. McKay, M. Davis, P. Fanning, Sztuka …, dz. cyt., s. 9. 40 98 M.H. Herudzińska Regularne badania uwarunkowań szczęścia małżeńskiego to konieczność, której źródłem jest m.in. zmieniająca się struktura uwarunkowań, czyniąca życie współczesnego człowieka jednocześnie i barwnym, i ryzykownym. W związku z powyższym warto zastanowić się nad rozwiązaniem, którym może być położenie większego nacisku na przekazywanie, przypominanie, propagowanie i uaktualnianie wiedzy w zakresie znaczenia prawidłowej komunikacji między potencjalnymi, obecnymi, a także byłymi małżonkami/partnerami. Jest ona niezbędna w konstruowaniu i (re)negocjowaniu interpersonalnych zobowiązań, praw-zasad organizujących tak złożony i tak (jak się przyjmuje41) konfliktogenny układ, jaki stanowi (sformalizowany czy nie) związek intymny z drugim człowiekiem. To także kwestia tego, kto i które instytucje przede wszystkim powinny pełnić dziś kluczową rolę w dostarczaniu tej wiedzy, a które mogłyby sprawdzić się we wspomaganiu takich działań. Nie można uznać za zasadną opinii głoszącej, że dobre, udane związki to takie, w których małżonkowie/partnerzy rozumieją się bez słów. Bibliografia Adamski F., Socjologia małżeństwa i rodziny, PWN, Warszawa 1982. Balcerzak-Paradowska B. (red.), Samotne rodzicielstwo a zagrożenie wykluczeniem społecznym, IPiSS, Warszawa 2014. Berger P.L., Zaproszenie do socjologii, PWN, Warszawa 1999. Bieńko M., Rozważni i romantyczni małżonkowie, czyli społeczno-kulturowe konstrukty bycia razem, w: Wielość spojrzeń na małżeństwo i rodzinę, Kwak A., Bieńko M. (red.), UW, Warszawa 2012. Cieślak K., Typologia związków małżeńskich według Cubera i Harroff, w: Problemy Rodziny, 6 (162), XI-XII, Warszawa 1988. Duch-Krzystoszek D., Małżeństwo, seks, prokreacja. Analiza socjologiczna, IFiS PAN, Warszawa 1998. Griffin E., Podstawy komunikacji społecznej, GWP, Gdańsk 2003. GUS, Ludność. Stan i struktura społeczno-demograficzna. Narodowy Spis Powszechny Ludności i Mieszkań 2011, http://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/ludnosc/narodowy-spis-powszechny-ludnosci-i-mieszkan-2011/ludnosc-stan-i-struktura-demograficzno-spoleczna-nsp2011,14,1.html (dostęp: 24.07.2014). GUS, Podstawowe informacje o rozwoju demograficznym Polski do 2013 roku, http://stat.gov.pl/ /obszary-tematyczne/ludnosc/ludnosc/podstawowe-informacje-o-rozwoju-demograficznym-polski-do-2013-roku-,12,4.html (dostęp: 20.06.2014). Izdebski Z., Paprzycka E., Mianowska E., Płeć biologiczna i płeć społeczno-kulturowa a związki intymne Polaków, w: Socjologia płci i seksualności w perspektywie teorii queei i krytyki feministycznej, red. J. Mizielińska, A. Stasińska, Studia Socjologiczne 4/2014 (215), s. 14. 41 Por. np. F. Adamski, Socjologia małżeństwa…, dz. cyt., s. 40. Strategie komunikacyjne w konfliktach... 99 Kodeks Rodzinny i Opiekuńczy, ustawa z dnia 25 lutego 1964 r., http://isap.sejm.gov.pl/ (dostęp: 20.09.2014). Kwak A., Od i do małżeństwa i rodziny: czas jednostki – czas rodziny, w: Wielość spojrzeń na małżeństwo i rodzinę, Kwak A., Bieńko M. (red.), UW, Warszawa 2012. McKay M., Davis M., Fanning P., Sztuka skutecznego porozumiewania się. Praca. Rodzina. Zabawa, GWP, Gdańsk 2011. Mrzygłód H., Dobór małżeński w rodzinach marynarzy, US, Szczecin 1996. Paprzycka E., Mianowska E., Izdebski Z., Jak dobieramy się w pary? Płeć biologiczna i płeć społeczno-kulturowa a preferowane cechy partnera, w: Dyskursy Młodych Andragogów, (red. naukowy) M. Olejarz, Tom XV, Zielona Góra 2014, s. 329-345. Przybył I., Małżeństwa bezdzietne – analiza socjologiczna, praca doktorska a napisana pod kierunkiem naukowym prof. dr hab. A. Kotlarskiej-Michalskiej, UAM, Instytut Socjologii, Poznań 2002. Rostowski J., Zarys psychologii małżeństwa, PWN, Warszawa 1987. Ryś M., Jakość i trwałość małżeństwa. Propozycja skali, w: Problemy Rodziny, nr 4/1994. Ryś M., Konflikty w małżeństwie. Niszczą czy budują, CPPP MEN, Warszawa 1994. Ryś M., Psychologia małżeństwa w zarysie, CMPP-P MEN, Warszawa 1999. Stępniak-Łuczywek A., Mity, czyli stereotypowe myślenie na temat małżeństwa, w: Problemy Rodziny, nr 1/2001. Szczepański J., Elementarne pojęcia socjologii, PWN, Warszawa 1965. Trawińska M., Bariery małżeńskiego sukcesu, Książka i Wiedza, Warszawa 1977. Tyszka Z., Socjologia rodziny, PWN, Warszawa 1974. Ziemska M., Zmiany w relacjach małżeńskich w cyklu życia rodziny, w: Rodzina współczesna, Ziemska M. (red.), UW, Warszawa 1999. http://iskk.pl/kosciolnaswiecie/78-malzenstwa.html (dostęp: 30.08.2014). http://wyborcza.pl/1,76842,16798666,Homodylemat_synodu_w_Watykanie.html (dostęp: 14.10.2014). Streszczenie Jak osiągnąć sukces małżeński? Jakie czynniki decydują o tym, że człowiek z drugim człowiekiem utworzy dobrany zawiązek małżeński/partnerski? Czy to kwestia jednorodności takich cech, jak np.: wiek, status edukacyjny, religia itd.? Czy realizowanego modelu małżeństwa (np. partnerskiego czy tradycyjnego)? Empatii? Jakie znaczenie w tym zakresie ma styl komunikacji małżeńskiej? A sposoby rozwiązywania nieporozumień? A może główną rolę odgrywa tu wzajemna miłość? Nie istnieje jedna recepta na osiągnięcie szczęścia małżeńskiego. W literaturze przedmiotu trudno znaleźć jednoznaczną odpowiedź na ww. problemy. Zagadnieniami doboru małżeńskiego zajmuje się psychologia, antropologia kulturowa czy socjologia. Analizując uwarunkowania dobranego związku małżeńskiego przykładowo wskazuje się na prawidłowości, które znajdują potwierdzenie w toku badań bądź są jedynie podbudowanymi empirycznie sugestiami czy stanowią wyraźnie zarysowu- 100 M.H. Herudzińska jący się trend w różnych badaniach42. Charakteryzuje je zatem różny stopień prawdopodobieństwa, co z kolei wiąże się z koniecznością systematycznego prowadzenia dalszych badań – wszak „(…) małżeństwo staje się coraz bardziej przygodą życiową dwojga osób, zamierzoną i podjętą w sposób bardziej osobowy, solidarnie i na sposób bardziej wolny przeżywaną”43. Artykuł jest (nie pierwszą i nie ostatnią) odpowiedzią na konieczność i potrzebę prowadzenia owych badań. Jego treść odnosi się do wymiaru wzajemnego zaangażowania oraz intymności partnerów (który obok innych ma niebagatelne znaczenie w budowaniu udanego związku), koncentrując się przede wszystkim na strategiach komunikacyjnych podejmowanych przez współmałżonków w sytuacjach konfliktowych. To również próba odpowiedzi na pytanie o znaczenie „jakości” owych strategii w osiąganiu szczęścia małżeńskiego. Podstawą zawartych w tekście rozważań są przede wszystkim wyniki badań własnych. Słowa kluczowe: komunikacja, strategie komunikacyjne, konflikt, jakość małżeństwa Abstract How to achieve marital success? What factors are decisive as to whether two people will make a good couple? Is it a question of homogeneity, including such characteristics as age, educational status, religion etc.? Does it depend on the the model of the relationship which the couple decides to follow (equal partnership or traditional marriage)? Empathy? What role does the partners’ communication style play in this? And how about their methods of solving conflicts? Or perhaps it is mutual love that guarantees success? There is no one recipe for marital happiness. Sources of literature do not provide a straightforward answer to the above questions. Psychology, cultural anthropology and sociology focus on issues related to marital selection. Analysis of a well-matched marriage points to regularities confirmed by research, or to those that are merely suggestions which are supported with empirical data or those that constitute a clear trend in a variety of studies. They are thus marked by a different grade of probability, and, consequently, require further systematic research – why, marriage is not a given: At present (…) marriage is becoming more of a life adventure shared by two people, intended and taken up in a more personal way, and experienced in a more solitary and free manner. The following paper is an attempt (neither the first, nor the last) at answering this. It analyses the importance of the partners’ mutual commitment and intimacy (which, among other, play a considerable role in the process of building a satisfying relationship), focusing primarily on 42 Por. np. J. Rostowski, Zarys psychologii małżeństwa, PWN, Warszawa 1987, s. 380-390. Tamże, s. 6. 43 Strategie komunikacyjne w konfliktach... 101 the conflict communication strategies of the partners. It also attempts at answering the question about the “quality”/“efficacy” of such strategies in achieving marital happiness. The considerations presented are based primarily on the results of the author’s research. Key words: communication, communication strategies, conflict, quality of marriage Małgorzata Helena Herudzińska – doktor, prodziekan ds. dydaktyki na Wydziale Nauk Społecznych w Szkole Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie. Szczególne zainteresowania skupia wokół życia małżeńskiego oraz rodzinnego, analizując w swoich artykułach efekty wpływu zmian społecznych na tę osobistą sferę życia współczesnego człowieka. Zagadnienia, które porusza to m.in. rynek małżeński; dobór małżeński; modyfikacje ról rodzinnych; dziecko w sytuacji rozwodu czy funkcje rodziny a starzejące się społeczeństwo polskie. Marek Jędrzejewski Wydział Nauk Społecznych Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie Rodzina wobec agresji i przemocy Wstęp Kategoria dysfunkcji w aspekcie semantycznym łączy się z takimi pojęciami, jak dezorganizacja społeczna, patologia, dewiacja. Z kolei problem przemocy wiąże wiele wątków dysfunkcyjnego funkcjonowania społecznego, które stanowią źródło zaburzonej socjalizacji i wychowania dzieci i młodzieży. W odniesieniu do rodziny większość zachowań odbiegających od normy określano dotychczas pojemnym znaczeniowo terminem „patologia” (np. rozwody, przemoc w rodzinie, kazirodztwo, prostytucja, alkoholizm). Powyższe zjawiska w socjologii definiowano najczęściej jako odstępowanie od powszechnie przyjętych i akceptowanych norm, postaw, zachowań i modeli życia społecznego i obyczajowego. W czasach PRL podlegały kontroli informacje o istnieniu rodzin rozbitych, alkoholicznych, niewydolnych wychowawczo, patologicznych, gdyż pozostawały one w sprzeczności z wizerunkiem ustrojowych przemian. Rodzinne uwarunkowania dysfunkcyjności już na początku transformacji ustrojowej w Polsce stały się przedmiotem zainteresowania nauk społecznych. Aktualność problematyki przemocy a wychowanie Problematyka przemocy w latach 90. XX wieku w Polsce obejmowała wiele wątków tematycznych1: oddziaływanie telewizji na agresywne zachowania dzieci i młodzieży; sytuacje przemocy szkolnej; złe traktowanie dzieci; zaburzone relacje interpersonalne jako zarzewia przemocy i agresywnych zachowań nastolatków; 1 Zob. m.in.: J. Brągiel: Zrozumieć dziecko skrzywdzone, Wydawnictwo Uniwesytetu Opolskiego, Opole 1996; D. Glaser, S. Frosh, Dziecko seksualnie wykorzystywane, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 1995; J. Jundziłł, Dziecko – ofiara przemocy, Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1993; M. Karkowska, W. Czarnecka, Przemoc w szkole, IMPULS, Kraków 1994; Z. Lew-Starowicz, Przemoc seksualna, Wyd. Jacek Santorski and CO, Warszawa 1992; A. Lipowska-Teutsch, Rodzina a przemoc, PARPA, Warszawa 1993; A. Piekarska, Przemoc w rodzinie: agresja rodziców wobec dzieci, przejawy i psychologiczne uwarunkowania, Pracownia estów Psychologicznych, Warszawa 1991; I. Pospiszyl, Przemoc w rodzinie, WSiP, Warszawa 1994; Przemoc w życiu codziennym, red. B. Hołyst, Polskie Towarzystwo Higieny Psychicznej, Warszawa 1996. Rodzina wobec agresji i przemocy 103 stosowanie przemocy wobec dziecka w rodzinie; przemoc seksualna wobec dzieci; agresja jako istotny czynnik w procesie socjalizacji postaw uczniów wobec agresji nauczycieli; agresja wewnątrzrodzinna; stosowanie kar cielesnych wobec małoletnich; przemoc w internatach (zjawisko „kotów”); kształtowanie się agresywności u dzieci; Przemoc w domach dziecka; wykorzystywanie seksualne dzieci i młodzieży z upośledzeniem umysłowym. Trudno byłoby wyodrębnić w polskiej socjologii i pedagogice wspólny obszar badań edukacyjnych obejmujący aktualność problematyki przemocy – jako dysfunkcji wobec aksjologicznych założeń wychowania bez przemocy. Podkreślić jednakże należy, że dysfunkcje w rodzinie generują bezbronność, niedojrzałość i zależność dzieci posiadających określone zdolności i potencjały rozwojowe2. Toksyczne związki w rodzinie (współuzależnienie) utrudniają nawiązywanie prawidłowych relacji międzyludzkich. Zaniedbanie i porzucenie jest najczęstszym powodem utraty emocjonalnej więzi i miłości między osobami bliskimi w rodzinie. Przemoc ogranicza potencjały rozwojowe dziecka, a dewiacyjne formy zachowania dorosłych (np. ośmieszanie) niszczą to, co jest żywotne w dziecięcym systemie postrzegania świata. Następstwa przemocy wobec dziecka dały początek naukowym obserwacjom zjawiska występującego w Polsce pod nazwą „zespołu dziecka maltretowanego” (w medyczno-pediatrycznej klasyfikacji występuje pod numerem E - 967) i służy głównie lekarzom sądowym. E - 967 oznacza skutki maltretowania (wstrząsy mózgu, krwiaki, rany i urazy) i stanowi wyjątkowo ohydną postać przemocy dorosłych wobec dzieci. Oznacza nie tylko „dozwolone klapsy”, ale także bicie dłonią, kijem, pasem, innymi przedmiotami, policzkowanie. Występuje także jako bicie na oślep, pięściami, kopanie dziecka, wyrzucanie z domu, pozbawianie jedzenia i miejsca do spania3. W rezultacie stosowanej przemocy dziecko boi się dotknięcia, nie odróżnia przyjaznych i wrogich gestów, późno wraca do domu, włóczy się po lekcjach, nie znajduje dla siebie miejsca. W szkole wyróżnia je nadmierna apatia, niechęć do pracy, do rozbierania się przed lekcją wychowania fizycznego. Cierpi z powodu zaburzonej mowy. Narzeka na bóle głowy, mdłości. Często kłamie, nie ufa dorosłym. W najgorszej sytuacji bywa dziecko wykorzystywane seksualnie4. Burgess i Homstrom w 1974 roku opisali „zespół urazowy” (The rape trauma syndrom) powstały na tle zgwałcenia5. Okrucieństwo jest w tym przypadku niczym innym tylko perfidią, polegającą na wykorzystywaniu małoletniego. Skutki tej perfidii wypływa2 Zob. P. Mellody, Toksyczne związki. Anatomia i terapia współuzależnienia, Wyd. Jacek Santorski and CO, Warszawa 1993. 3 A. Piekarska, Przemoc w rodzinie. Agresja..., dz. cyt. 4 D. Glaser, S. Frosh, Dziecko..., dz. cyt. 5 Z. Lew-Starowicz, Przemoc..., dz. cyt. 104 M. Jędrzejewski ją po latach – w formie agresywnego buntu wobec świata dorosłych. Dziecko jako istota bezbronna nie potrafi wypowiedzieć swego bólu. Wie, iż z tego powodu jest upokarzane przez złośliwych sąsiadów czy kolegów ze szkoły. Nie przyznaje się do doznanej krzywdy (w późniejszym wieku może wystąpić zjawisko upodobnienia do postępowania swoich krzywdzicieli). Przemoc w rodzinie jako problem wciąż aktualny jest pochodną przemocy występującej w relacjach międzyludzkich. Badania empiryczne i obserwacje kliniczne wielokrotnie wskazywały na fakt, iż dom rodzinny nie jest oderwanym od przemocy miejscem, bezpiecznym azylem, wolnym od wyrządzania krzywdy osobom najbliższym. Zarówno przemoc czynna, jak i bierna (zaniedbywanie, unikanie interakcji) może wywoływać szkody psychiczne, jak i zdrowotne. Maltretowanie psychiczne powoduje obniżenie sprawności psychofizycznej jednostki. Jest trudne w ocenie faktycznie doznanej szkody, mimo iż jest dotkliwością zagrażającą życiu. Znacznie łatwiej jest ocenić skutki maltretowania fizycznego, bo zostawia ono ślad, podobnie jak przemoc seksualna. Wymuszanie zależności materialnej (kontrolowanie zasobów finansowych) jest traktowane przez badaczy marginalnie. Z kolei przemoc dzieci wobec rodziców jest zjawiskiem rzadko badanym, gdyż to z reguły dzieci są ofiarami przemocy dorosłych. Tymczasem rodzice są często ofiarami przemocy ze strony dorastających dzieci. Dzieci, które były ofiarami przemocy, stają się jej sprawcami. Rodzice rzadko kiedy przyznają się do tego, iż ich dzieci zdolne były do poniżania, bicia i obrzucania wyzwiskami. Wstydzą się na ten temat rozmawiać, gdyż naruszone zostało tabu w postaci nakazu „szanuj ojca swego i matkę swą”. Dlatego skala tego zjawiska jest słabo rozpoznawalna. Istnieje duże prawdopodobieństwo, iż dzieci odepchnięte i niekochane potrafią wyzwolić w sobie okrucieństwo i nienawiść wobec rodziców. Już małe dzieci potrafią kopać, szczypać, wymuszać swoje roszczenia. Starsze znają znacznie bardziej urozmaicony zestaw działań przemocowych. Matki, w tym samotnie wychowujące dzieci, częściej stają się ofiarami przemocy ze strony córek niż ojcowie ze strony synów. Władza rodziców – oparta na autorytecie – ulega w podobnych sytuacjach całkowitemu rozmyciu. Dzieci dorastające (skłonne do buntu) usiłują przejąć kontrolę nad rodziną. Postępują na przekór decyzji rodziców dlatego, iż często jest to wynikiem naśladownictwa destrukcyjnych, autorytarnych zachowań dorosłych. Stają się one podstawą dyscyplinowania nie tylko rodziców, ale także młodszego rodzeństwa. Występują najczęściej w rodzinach, w których rywalizacja między rodzeństwem przybiera formę przemocy (np. werbalnej czy fizycznej). Wiadomo, iż w rodzinach dysfunkcyjnych dzieci naśladują czyny agresywne, będące następstwem frustracji (zazdrości) o akceptację rodziców. Nierzadko młodsze dzieci narażone są na maltretowanie seksualne ze strony starszych. Najbardziej na przemoc rodzeństwa narażone są dzieci niepełnosprawne. Rodzina wobec agresji i przemocy 105 Wewnątrzrodzinna przemoc może oznaczać także zaniedbywanie osób w podeszłym wieku (szczególnie po 75. roku życia). Przemoc stosują krewni, uwikłani w przymusowe (np. z powodu ubóstwa) praktyki opiekuńcze (opieka jest czynnikiem wyzwalającym przemoc). Wobec starszych stosowane są różne formy maltretowania, łącznie z bezprawnym wykorzystywaniem funduszy. Przemoc ta nie jest ujawniana ze względu na to, iż jest dobrze ukryta przed profesjonalnymi służbami i przed opinią publiczną. Maltretowanie narasta z wiekiem ofiary i wciąż zniewalającą zależnością od jej opiekunów, w tym także z izolacją i bezradnością. Motywy przemocy pogłębiają się w sytuacji choroby, upośledzenia umysłowego czy fizycznego6. Przemoc w relacjach międzyludzkich i wychowaniu rodzinnym Przemoc towarzyszyła człowiekowi i wychowaniu dzieci od zarania ludzkości7. Występowała w życiu codziennym8, w relacjach międzyludzkich, w rodzinie. Autorytarni rodzice stawali się krzywdzicielami własnego potomstwa, gdyż tzw. autorytet irracjonalny domagał się władzy opartej na bezwzględnym posłuszeństwie i strachu. Przemoc opierała się często na nieuzasadnionym pozbawieniu wolności człowieka (np. wzięcie i przetrzymanie zakładnika dla okupu oraz handel ludźmi9). Rozpatrując kwestie dotyczące przemocy w wychowaniu rodzinnym warto zauważyć, że jest to zaburzony proces socjalizacji i adaptacji10. Wywołuje ból i pozostawia ślady11, które rzadko kiedy stanowią dowód w sądzie, gdyż ofiary przemocy nie chcą świadczyć przeciwko własnym rodzicom. Wiele badań dowodzi, iż np. dzieci alkoholików są częściej niż dzieci z rodzin niealkoholicznych narażone na różne, często brutalne formy przemocy. A mimo to wolą ukrywać ten fakt przed innymi12, gdyż wstydzą się o tym mówić13. Wychowanie rodzinne oparte na domowej przemocy popycha młodych ludzi w kierunku zachowań określanych jako patologiczne; zaburza społeczną adaptację. Jest zjawiskiem na tyle intymnym, iż rzadko wydostaje się na zewnątrz rodziny. Dzieci, które doświadczają przemocy od najbliższych, wolą odreagować na innych dzieciach i osobach obcych. W sytuacji dramatycznych konfliktów rodzinnych, dzieci te – nawet z pozornie dobrych domów – wyrastają na groźnych przestępców. 6 Zob. B. Szynak (red.), Polska starość, Gdańsk 2002. Zob. M. Bednarska (red.), O przemocy w wychowaniu. Próba namysłu nad zjawiskiem karalności, Toruń 2007, s. 45-48; Zob. także J. Maćkowiak: Przemoc w wychowaniu rodzinnym, Kraków 2009. 8 Zob. B. Hołyst (red.), dz. cyt. 9 A. Witkowska-Paleń, Przemoc w ujęciu kryminologicznym. Zarys problematyki, w: Przemoc jako przedmiot rozważań i badań, red. W. Sajdek, J.T. Mróz, Lublin 2013, s. 164-165. 10 M. Jędrzejewski, Subkultury a przemoc, Wydawnictwo Akademickie Żak, Warszawa 2001, s. 12. 11 Zob. S. Forward, Toksyczni rodzice, Warszawa 1994, Wyd. Jacek Snatorski and CO, s. 88-90. 12 J.L. Herman, Przemoc, uraz fizyczny, powrót do równowagi, GWP, Gdańsk 2007, s. 109. 13 J. Gilligan, Wstyd i przemoc, „Media Rodzina”, Poznań 2001. 7 106 M. Jędrzejewski Psychologia międzypokoleniowej przemocy domowej14 Czynniki, które generują międzypokoleniową przemoc wyrażają różnorodne deficyty, zarówno indywidualno-rozwojowe: wady, słabości charakteru, dewiacyjną osobowość, jak i społeczne – niezależne od jednostki (np. sytuację bezrobocia, niskie płace, mobbing w środowisku pracy). Zarówno czynniki jednostkowe, jak i społeczne towarzyszą stereotypom kulturowym związanym z płcią i rolami społecznymi kobiety i mężczyzny. W rodzinie, tak jak w każdej grupie społecznej, trwa nieustanna rywalizacja w zakresie podejmowania decyzji, tzw. walka o władzę, rozumiana jako przejmowanie kontroli nad funkcjonowaniem rodziny w życiu codziennym. Spory na temat modelu wychowywania dzieci towarzyszą zjawisku międzypokoleniowej transmisji przemocy. Zgodnie z teorią uczenia się następuje transmisja przemocy z pokolenia na pokolenie15. W rodzinach dysfunkcjonalnych społecznie, żyjących na granicy minimum egzystencji, przemoc jest reakcją na stres wynikający z braku poczucia bezpieczeństwa socjalnego. Rodziny zagrożone ubóstwem16 i wykluczeniem społecznym cierpią z powodu licznych uzależnień, problemów zdrowotnych, niepełnosprawności. Sytuację tę pogłębia niski poziom wykształcenia i niezaradność życiowa rodziców i dzieci. Ofiary przemocy, współuzależnione od sprawców, są często przekonane o własnej winie, co w świetle teorii psychologicznych zostało nazwane „wyuczoną bezradnością” – przeniesioną z okresu dzieciństwa na dorosłe życie. Oznacza to swoiste przyzwolenie na przemoc fizyczną lub seksualną (np. gwałt w małżeństwie). Ofiary tego rodzaju przemocy nie potrafią jej przerwać, co w rezultacie prowadzi do narastania depresji, apatii lub uzależnień (alkoholizm, lekomania). Przemoc ta pozbawia poczucia wartości i godności. Staje się coraz bardziej obecna w wielu domach, w których na porządku dziennym są relacje oparte na agresji, szantażu, groźbach, szykanowaniu, maltretowaniu fizycznym i psychicznym. Przemoc w rodzinie17 jest przestępstwem i jako temat „tabu” z trudem przebija się do powszechnej świadomości. Równolegle z przemocą domową pojawiają się inne przestępstwa, takie jak: – namawianie i pomoc w samobójstwie; – pozbawienie wolności; – dokonanie gwałtu; – zmuszanie do aborcji. 14 D. Rode, Psychologiczne uwarunkowania przemocy w rodzinie. Charakterystyka sprawców, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2010, s. 90-92. 15 K. Kmiecik-Baran, Przemoc wobec dzieci – diagnoza i interwencja, w: Przemoc dzieci i młodzieży, red. J. Papież, A. Płukis, Wyd. A. Marszałek, Toruń 1998. 16 Zob. J.M. Zabielska, Ubóstwo a procesy marginalizacji społecznej, Wyadwnictwo KUL, Lublin 2007. 17 Zob. A. Olszewska, Przemoc w rodzinie: prawo karne, Instytut Psychologii Zdrowia PTP, Warszawa 2009. Rodzina wobec agresji i przemocy 107 Ponieważ przemoc domowa jest przestępstwem ściganym z urzędu, każdy obserwator, sąsiad, przypadkowy świadek ma społeczny obowiązek zawiadomić o tym prokuraturę lub policję. Przemoc w rodzinach alkoholików jest najbardziej oczywista, natomiast w rodzinach cieszących się szacunkiem budzi lęk, zaskoczenie i niedowierzanie. Niekiedy dzieci używane są jako zakładnicy lub są porywane celem ukarania ofiary (zmuszenia jej do uległości). Przemoc domowa wywołuje głębokie cierpienie, urazy, które potęgują codzienne problemy życiowe. Jest to przemoc za zamkniętymi drzwiami, najbardziej nieuchwytna forma maltretowania, przy zastosowaniu groźnych technik manipulacji (izolacja, ograniczanie snu i pożywienia, poniżanie, upokarzanie). Stosowana jest w ramach wychowywania do roli podrzędnej i służebnej. Świadkowie i ofiary przemocy nie zawsze są świadomi, iż to, co widzą, jest przestępstwem. Nie wiedzą, jak się zachować. Odczuwają strach przed sprawcą przemocy. Kryminologiczne aspekty przemocy seksualnej Wykorzystywanie seksualne dzieci odbywało się już w kulturze antycznej. We współczesnych czasach (w większości państw) obowiązuje zasada ochrony dziecka przed seksualną przemocą. Mimo tego dzieci rodzą dzieci (13- i 14-letnie dziewczynki). Wzrasta liczba matek 15- i 16-letnich. Przemoc seksualna18 nie zawsze jest ujawniona. Dzieci ukrywają tego typu doświadczenia. Ojcowie utrzymujący stosunki kazirodcze zastraszają swoje córki rozpadem rodziny. Przeżycia te wywołują uczucia wstydu, ale także lęk z powodu odrzucenia przez najbliższych. Dorośli przełamują opór dziecka poprzez umiejętne budowanie intymnych więzi. Pedofile potrafią wzbudzić zaufanie dziecka i skłonić je do zachowań niezgodnych z prawem. Przestępczość seksualna wobec dzieci w Polsce jest zjawiskiem słabo rozpoznanym i opisanym w pracach naukowych. Pedofile wykorzystują często sytuację społecznej i rodzinnej izolacji dziecka. Dzieci odrzucone, wyłączone z kręgu rodzinnego, pozbawione obecności matki, pozostające w domu z bezrobotnym ojcem poszukują kontaktu, bliskości z osobą, której mogą zaufać. Do grupy tej zalicza się dzieci adoptowane i wychowywane w rodzinach zastępczych. Duży stopień izolacji uczuciowej może wynikać z niskiego statusu społecznego, z braku więzi emocjonalnych w rodzinie, ze zbytniego rygoryzmu rodziców. Sprawcami są przede wszystkim mężczyźni, molestujący dziewczęta, jak i chłopców. W relacjach kazirodczych częściej uczestniczą samotni ojcowie. Za18 K. Marzec-Holka, Przemoc seksualna wobec dziecka. Studium pedagogiczno-kryminologiczne, Wyd. Uczelniane WSP, Bydgoszcz 1999, s. 388. 108 M. Jędrzejewski interesowanie seksualne dziećmi pojawia się w sytuacjach kryzysowych, zwykle dopiero w życiu dorosłym. Niektórzy pedofile mają już za sobą nieudane kontakty seksualne z kobietami. Matki ofiar seksualnej przemocy to niekiedy także ofiary wykorzystywania seksualnego. Dziecko nie zawsze jest świadome, że podejmowane kontakty seksualne wykraczają poza dopuszczalne formy relacji w rodzinie. Skutki przemocy seksualnej w dorosłym życiu mogą się przejawiać w tendencjach orgiastycznych, zaburzeniach więzi seksualnych, w nałogach, depresji i zachowaniach destrukcyjnych. Przemoc emocjonalna Trudno empirycznie zbadać skutki przemocy emocjonalnej, takie jak: odrzucenie emocjonalne, ignorowanie potrzeb dziecka, różne formy nadopiekuńczości (np. nadmierne kontrolowanie, szantażowanie, wzbudzanie poczucia winy). Wyrazem przemocy emocjonalnej u dziecka są np. mimowolne ruchy mięśni twarzy (tzw. tiki), moczenie się, zaburzenia mowy będące efektem napięcia nerwowego, lęku przed porażką. Przemoc emocjonalna pozostawia trwałe ślady w psychice, podobnie jak różne formy znęcania psychicznego, takie jak: izolacja, narzucanie poglądów, wyzywanie, upokarzanie, ograniczanie snu i pożywienia, a także zaniedbania i kary. Zaniedbania wynikają często z ubóstwa, alkoholizmu i narkomanii rodziców. Zjawisko zaniedbań przejawia się m.in. głodzeniem dziecka, brakiem dbałości o jego higienę i stan zdrowia. Zaniedbania są widoczne. To nieleczone rany, choroby zębów, brudne włosy, ubiór niedostosowany do pogody, zmęczenie, bierność i apatyczność dziecka. Zaniedbaniom towarzyszą często kary. W rodzinie o niskim statusie społecznym dominują kary fizyczne, które częściej akceptują kobiety ze środowisk wiejskich i robotniczych, o niskim poziomie wykształcenia. Kobiety z wyższym wykształceniem częściej stosują kary psychiczne. Na skuteczność powyższych oddziaływań ma wpływ tzw. mechanizm modelowania. W aspekcie psychologicznym mechanizm modelowania sprawia, iż dzieci powielają zachowania dorosłych – poprzez identyfikację z agresorem, który reprezentuje „władzę silniejszego”. Jako osoba dominująca wykorzystuje słabość ofiary. Jest przekonany o swej bezkarności. Nie usiłuje kontrolować swojego gniewu, często nietrzeźwość osłabia skuteczną kontrolę. Jest przekonany o słuszności swego postępowania, gdyż – jak często twierdzi – „mój ojciec nie żałował rózgi i dzięki temu jestem dobrym człowiekiem”. Przemoc kobieca Kobieca przemoc zaczyna się w szkole (np. w gimnazjum), gdzie grubiaństwo uczennic i napastliwe zachowanie jest początkiem dewiacyjnego rozwoju dziewcząt impulsywnych, atakujących dziewczęta zalęknione, zamknięte w sobie. Rodzina wobec agresji i przemocy 109 Kobiety, w przeciwieństwie do mężczyzn – jak postrzegano dotychczas – nie mają cech fizycznych ani wrodzonych skłonności do agresji. W świecie zwierząt to samiec, a nie samica zapewnia przetrwanie rodziny. To zaczyna ulegać zmianie. Kobiety, przejmując typowo męskie zawody, wnoszą do życia rodziny styl autorytarny, wzorowany na stylach męskiej dominacji (machizm). Najbardziej radykalnym przejawem kobiecej przemocy jest zabójstwo w rodzinie. Powody zabójstwa mogą być różnorodne, np. spory o ziemię, pieniądze, zemsta za niewłaściwe traktowanie. Kobiety najczęściej dopuszczają się zabójstwa wobec osób najbliższych (mężów, kochanków). Mordu dokonują zazwyczaj w kuchni (stąd tzw. kuchenne zabójstwa). Niekiedy zachodzi związek pomiędzy zabójstwem a samobójstwem sprawcy. Rzadko się zdarza, aby żona po zamordowaniu męża popełniła samobójstwo, częściej czynią to mężczyźni. Zabójstwem w świetle prawa jest także dzieciobójstwo, dokonywane z obawy przed rodziną bądź utratą możliwości zachowania dotychczasowego statusu społecznego. Bezpośrednim motywem może być uczucie strachu przed odrzuceniem. W przypadku kobiet zamężnych – obciążonych liczną rodziną – istotnym motywem staje się obawa pogorszenia sytuacji finansowej (widmo ubóstwa). Zabójstwo w rodzinie nie rozróżnia płci (nie dzieli ją na biologiczną czy kulturową). Kodeks karny także nie rozróżnia tych podziałów. Połowa morderczyń osadzonych w więzieniu zabiła, gdyż „były poniżane i bite przez mężów lub konkubentów” 19. Dlatego, zdaniem B. Pietkiewicz, nie wiedzą, czy są „katem czy ofiarą”. W Polsce dominują zabójstwa poprzedzone bójką i awanturą. Według Z. Majchrzyka20, kobiety najczęściej zabijają własnych mężów (lub kochanków), a w następnej kolejności pozbawiają życia własne dzieci. Czynią to rzadko i w wyjątkowych okolicznościach. Dlatego mężczyźni jako ofiary przemocy domowej stanowią w świetle danych statystycznych znikomy odsetek ujawnianych przestępstw. Zabójstwa kobiece traktowane są łagodniej niż męskie, gdyż są interpretowane jako jedna ze strategii radzenia sobie z przemocą (jako aktywność obronna), która niekiedy przybiera charakterystyczną formę: zabójstwa w obronie (własnej czy dzieci). Najczęściej stosowane przez kobiety „strategie obronne” (perswazja, prośby, unikanie) nie zdają egzaminu, podobnie jak wezwanie policji, powiadomienie prokuratora, szukanie pomocy w schronisku dla kobiet, separacja czy rozwód. Kobiety zabijają w ostateczności21 – pod wpływem zaburzeń zdefiniowanych jako „zespół zaburzeń stresu pourazowego”22, wyrażającego się m.in. skłonnościami autodestrukcyjnymi (zamach na życie własne lub sprawcy). 19 B. Pietkiewicz, Należało się draniowi, Polityka, nr 8, 2002. Z. Majchrzyk, Zabójcy i zabójczynie, Wydawnictwo UKSW, Warszawa 2008, s. 80. 21 Z. Majchrzyk, Kiedy kobieta zabija, Wydawnictwo UKSW, Warszawa 2009, s. 110. 22 Zob. J. Różyńska, Przemoc wobec kobiet w rodzinie, Centrum Praw Kobiet, Warszawa 2007, s. 35. 20 110 M. Jędrzejewski W wielu wypadkach przemoc jest następstwem poważnych chorób psychicznych, organicznego uszkodzenia mózgu, alkoholizmu, które ograniczają możliwości kontroli agresywnych zachowań. Zasoby agresji kobiecej, według B. Pietkiewicz, niczym się nie różnią od męskiej. U mężczyzn dominacja nad żoną wzmaga poczucie męskości – w domu jest bezkarnie panem stworzenia, może odreagować kompleksy (np. niski wzrost). Domowy bokser rekrutuje się z różnych środowisk; syndrom bitej kobiety utrwala się, jeśli nawet wychodzi poza postać ofiary. Dysfunkcje i patologie w rodzinie a rozwój postaw chuligańskich i przestępczych Przemoc i agresja w początkach transformacji ustrojowej w Polsce została opisana jako „przestępczość nieletnich” (13–16 lat). Jest pojęciem prawnym i kryminologicznym stosowanym na całym świecie. Nieletni przestępca to osoba, która przed ukończeniem 17. roku życia popełniła czyn naruszający normy prawne23. Z badań opinii publicznej lat 90. XX wieku wynika, że „60–70% Polaków za najważniejszy problem społeczny uważało zwiększenie bezpieczeństwa, zapewnienie spokoju”24. Wobec nauczycieli i rodziców pojawiły się nowe wyzwania i zadania, gdyż na przełomie lat 80. i 90. XX wieku statystyki KG Policji informowały o wzrastającej liczbie zabójstw: z 530 w 1988 r. do 989 w 1992 r. Dwukrotnie wzrosła liczba rozbojów, bójek, pobić, kradzieży i niemal trzykrotnie włamań. Przeciętnie w każdym tygodniu 1992 roku policja była informowana o: 18 zabójstwach, 35 gwałtach, 321 rozbojach i 5952 kradzieżach25. Duże tempo zmian społecznych wyzwalało agresję. W 1992 roku nieletni zamordowali 21 osób. W 1302 przypadkach byli oni sprawcami ciężkich uszkodzeń ciała, uczestniczyli w 3096 rabunkach i wymuszeniach rozbójniczych. Wielu nieletnich dopuszczało się czynów karalnych wielokrotnie. W 1996 roku, wśród sprawców rozbojów co trzeci napastnik nie ukończył 21 lat. Młodzi napastnicy działali w grupach złodziejskich (powstających doraźnie), przekształcających się niekiedy w gangi współdziałające z dorosłymi przestępcami (paserstwo, udział w rozbojach). Nastolatkowie znajdujący się na poziomie anomii moralnej za wartość największą uznali zyski materialne z ich przestępczej działalności. Przytoczone przez K. Dymek-Balcerek policyjne źródła informacji ukazują fakt, że okrutni i agresywni nieletni nie wywodzą się wyłącznie z patologii społecznej, gdyż wśród nich są także młodzi ludzie z tzw. dobrych rodzin. Na 12 ty23 K. Dymek-Balcerek, Patologia społeczna wśród dzieci i młodzieży – rzeczywistość lat dziewięćdziesiątych, T. 1, Wydawnictwo Politechniki Radomskiej, Radom 1998, s. 98. 24 Tamże, s. 97. 25 Tamże, s. 100-103. Rodzina wobec agresji i przemocy 111 sięcy sprawców czynów karalnych w 1991 roku 8771 osób miało pełne rodziny, 3561 dzieci wychowywanych było przez samotne matki lub samotnych ojców, a tylko 7 chłopców pozbawionych było jakiejkolwiek opieki dorosłych26. Jednak większość zarejestrowanych nieletnich przestępców wychowywała się w rodzinie o „skumulowanych czynnikach negatywnych”27 (alkoholizm rodziców, przestępcze wzorce zachowań), przeżywali frustracje związane z brakiem realizacji wielu potrzeb (m.in. bezpieczeństwa, szacunku i miłości). Zatem „wadliwa socjalizacja” jest efektem wychowania w środowisku dysfunkcyjnym (wiele potrzeb podlega deprywacji). Ujawnia się ona z chwilą wejścia dziecka do grupy przedszkolnej, szkolnej czy rówieśniczej28. Podsumowanie Agresja i przemoc staje się w Polsce zjawiskiem codziennym29, społecznym30, w tym znaczeniu powiązanym z bezrobociem, kryzysem rodziny, negatywnym wpływem mediów i zachowań tzw. elit politycznych. Pojawia się we wszystkich środowiskach wychowawczych: w szkole, grupach rówieśniczych, instytucjach, a przede wszystkim w rodzinie, co może niepokoić ze względu na szczególne postrzeganie roli rodziny w społeczeństwie, które miało być „wychowującym społeczeństwem”, a w końcu stało się społeczeństwem „bezradnym i przyzwalającym” na zachowania brutalne i niebezpieczne – traktowane jako „normalność” („element społecznego pejzażu”). Dla dzieci i młodzieży oznacza brak poczucia bezpieczeństwa w sytuacji, kiedy przemoc i agresja znana (tradycyjna) zostaje zastąpiona tzw. cyberagresją (cyberprzemocą)31 jako nową formą krzywdzenia. Agresja i przemoc w psychologii społecznej oznacza czynności intencjonalne, specyficzne zachowania, aranżowanie określonych sytuacji stanowiących zagrożenie w psychofizycznym i społecznym dobrostanie osób narażonych na ból, cierpienie i utratę cenionych wartości32. Jest określana jako błąd wychowawczy rodziców33. 26 Tamże, s. 105. K. Dymek-Balcerek, dz. cyt., s. 106. 28 Tamże, s. 107. 29 A. Prusik, Agresja jako zjawisko społeczne, w: Zagrożenia człowieka i idei sprawiedliwości społecznej, red.T. Pilch, T. Sosnowski, Wydawnictwo Akademickie Żak, Warszawa 2013, s. 219. 30 M. Bińczycka-Anholcer (red.), Przemoc i agresja jako zjawisko społeczne, Polskie Towarzystwo higieny Psychicznej, Warszawa 2003. 31 Zob. R.M. Kowalski, S.P. Limber, P.W. Agatston, Cyberprzemoc wśród dzieci i młodzieży, Wyd. UJ, Kraków 2010, s. 47-77. 32 A. Frączek, Agresja i przemoc wśród dzieci i młodzieży jako zjawisko społeczne, w: Agresja wśród dzieci i młodzieży. Perspektywa psychoedukacyjna, red. A. Frączek, I. Pufal-Struzik, ZNP, Kielce 1996, s. 37. 33 I. Pufal-Struzik, Agresja jako błąd wychowawczy rodziców i jako skutek błędów w wychowaniu, w: I. Pufal-Struzik (red.), Agresja dzieci i młodzieży. Uwarunkowania indywidualne, rodzinne i szkolne, Wydawnictwo Pedagogiczne ZNP, Kielce 2007. 27 112 M. Jędrzejewski Agresja i przemoc używane są także do określenia aktywności gangów czy subkultur przemocy (subkultur dewiacyjnych). Adam Frączek traktuje agresję i przemoc w świecie dzieci i młodzieży jako zjawisko społeczne, powiązane z funkcjonowaniem grupy rówieśniczej i wpływami społeczno-kulturowymi (działania pożądane w grupie o charakterze kryminogennym są aspołeczne w odniesieniu do normatywnych standardów społeczeństwa). Zatem przejawy indywidualnej agresji i przemocy (np. gwałty zbiorowe, wandalizm kibiców sportowych, zachowania tłumu) pojawiają się w ramach aktywności grupy społecznej (picie alkoholu, kradzieże, wagarowanie, wczesne podejmowanie aktywności seksualnej). Integracja grupy następuje poprzez agresję i przemoc – jako realizacja w grupach standardów będących ekspresją emocji, złości i indywidualnej motywacji do otwartych przejawów okrucieństwa. Według A. Frączka, agresja i przemoc wiąże się z socjalizacją w rodzinie (stosującej przemoc) i socjalizacją w grupie rówieśniczej – np. w ramach podkultury przestępczej czy pod wpływem patologii środowiska rodzinnego (alkoholizm). W przedstawionych przez A. Frączka badaniach dzieci agresywne żyły w „tradycyjnych”, a nie wyraźnie „patologicznych” środowiskach, co zostało potwierdzone tzw. samoopisem (oceną własnej agresywności) i oceną rówieśników. Zdaniem Andrzeja Bałandynowicza, agresja i przemoc staje się nieodłącznym atrybutem naszej codzienności i wiedzy o otaczającym świecie w relacjach społecznych, których źródeł należałoby szukać w mediach elektronicznych (telewizja satelitarna, gry komputerowe, wideo, Internet)34. Obraz brutalizacji przekazu medialnego potwierdza m.in. cotygodniowy monitoring największych polskich stacji telewizyjnych, rejestrujących skalę pokazywanej przemocy, co dla badaczy oznacza poszukiwanie zależności między treściami emitowanymi przez media a agresywnym zachowaniem ludzi. Przemoc pojawia się we wszystkich formach komunikacji masowej (telewizja, prasa, książki, Internet, reklama, filmy, a nawet bajki dla dzieci). Według E. Fromma i Z. Freuda, agresja jest to wrodzony popęd, który stale szuka ujścia. U każdego zdrowego człowieka jest to przydatny instynkt – niezbędny w ewolucyjnej walce o przetrwanie (własne lub członków rodziny). Służy do zdobywania wyższej pozycji społecznej. Agresję w znacznym stopniu determinują geny, z którymi przychodzimy na świat. DNA nie stanowi jednak klucza do rozwiązania zagadki. Ważne jest środowisko, które ów agresywny program uruchamia (np. środowisko medialne, gry komputerowe, które stanowią rozrywkę nasyconą przemocą). Często mamy do czynienia z interakcją czynników genetycznych i środowiskowych. „Wśród czynników gene- 34 A. Bałandynowicz, Agresja i przemoc w środowiskach masowego przekazu jako współczesne oblicze patologii społecznej, w: Oblicza patologii społecznej, red. S. Bębas, Wyższa Szkoła Handlowa, Radom 2011, s. 13-15. Rodzina wobec agresji i przemocy 113 tycznych pożywką dla agresji staje się stres, frustracja, doświadczanie przemocy i molestowania w dzieciństwie”35. Agresja bywa niebezpieczna, kiedy przeobraża się w destrukcyjną przemoc. Generowana jest często czynnikami zewnętrznymi, pod wpływem których kształtują się rodzinne relacje36 (np. bezrobocie). W szczególności utrata pracy powoduje w rodzinie sytuację dramatyczną, wywołującą liczne napięcia. Bezrobocie, brak stałych dochodów rodzi poczucie zbędności, izolację społeczną i marginalizację. Degradacja materialna powoduje obniżanie aspiracji edukacyjnych, jest prostą drogą do wykluczenia edukacyjnego. Już na początku lat 90. XX wieku narastające dysfunkcje w rodzinie sygnalizowały często inne niebezpieczne zjawisko: zubożenia społecznego dialogu, a także nieumiejętność poruszania się w skomplikowanych przepisach prawnych i rozporządzeniach (bierna, choć dotkliwa przemoc biurokracji wobec rodzin dysfunkcyjnych). Dezorientacja zagubionych w przepisach osób dorosłych wywoływała frustrację, a także generowała wiele zachowań rezygnacyjnych. Dorośli przestali nadążać nie tylko za ciągłymi zmianami przepisów, ale także za technologicznymi przeobrażeniami. Zachowania „rezygnacyjne” oznaczały zatem stan społecznej niemożności w dziedzinie sprostania wymogom cywilizacyjnych przemian i obawę przed odrzuceniem na „margines” (w sensie zawodowym i rodzinnym). Czynniki genetyczne zaburzonej adaptacji byłyby zatem wtórne, choć nie bez znaczenia. Pojawienie się agresji w zachowaniach uczniów i dorastającej młodzieży – zdaniem Ireny Pospiszyl37 – wiązało się głównie z problemami adaptacyjnymi okresu dorastania. Ich genezy autorka dopatrywała się przede wszystkim w zjawisku anomii społecznej wpływającym na obniżenie regulacyjnych funkcji norm i wartości społecznych. Przejmowanie przez młodzież w okresie adolescencji destrukcyjnych modeli zachowań dowodzi, iż dojrzewanie jako „moment krytyczny” w procesie adaptacji jest okresem intensywnego poszukiwania standardów moralnych, kształtowania się tożsamości, obrazu „ego” i zewnętrznego świata. Jeśli przebiega w niekorzystnym środowisku rodzinnym, młodzież uzyskuje taki rodzaj standardów poznawczych, które nie stwarzają dla niej większych szans na pozytywny rozwój. Przykładem może być przemoc, maltretowanie, kazirodztwo lub pedofilstwo – stanowiące najskuteczniejsze z możliwych czynniki wykolejenia chuligańsko-przestępczego. Podobnie jak zjawisko powtarzalności „patologicznych zachowań” jako formy adaptacji, kiedy to np. wzorce „sukcesu” matki-prostytutki stają się niezwykle atrakcyjne dla jej dzieci38. 35 M. Rotkiewicz, Dobry zły instynkt, Polityka, nr 11, 2006. S.D. Herzbarger, Przemoc domowa. Perspektywa psychologii społecznej, Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych, Warszawa 2002. 37 I. Pospiszyl, Adaptacyjne źródła agresji dorastającej młodzieży, Edukacja, nr 2, 1998. 38 J. Brągiel, Zrozumieć dziecko skrzywdzone, Wyd. Uniwersytetu Opolskiego, Opole 1996. 36 114 M. Jędrzejewski Powtarzalność pewnych form negatywnej adaptacji polegających na ucieczkach z domu, drugoroczności, kradzieżach, piciu alkoholu, zażywaniu narkotyków i pobytach w zakładach wychowawczych określane były jako „zespół wykolejenia społecznego i indywidualnego”39. Warto więc podkreślić, że rodzina, w której dziecko dokonuje pierwszych prób nieudanej socjalizacji, kształtuje zaburzone relacje emocjonalne i społeczne. Zniekształca obraz świata, rodzi nieufność i poczucie zagrożenia ze strony osób najbliższych. Dzieci – jako ofiary nadużyć – nie potrafią werbalizować emocji, jakie są ich udziałem. Cechuje je słabszy rozwój umysłowy. Starają się ukryć przed obcymi to, co je spotyka w rodzinie. Zamykają się w sobie, gdyż rodzice czynią ich odpowiedzialnymi za utrzymanie w tajemnicy szczegółów życia rodzinnego. Sądzą, że zasłużyły na dotkliwą karę. Chronią swoich opiekunów, przejmując na siebie odpowiedzialność za ich postępowanie. Wydają się być przyzwyczajone do złego traktowania. Zaprzeczają faktowi nadużyć seksualnych i maltretowania fizycznego. Utrzymują dystans wobec otoczenia. Dziewczęta przyjmują zachowania i wygląd chłopców. Czasami identyfikują się ze sprawcą, z jego władzą i dominacją. Najczęściej jednak odgrywają podwójną rolę: ofiary i oprawcy. Dlatego praca terapeutyczna z nieletnią ofiarą przemocy polega na przywracaniu jej zaufania do osób dorosłych, kształtowaniu umiejętności wyrażania uczuć i emocji. Jest to zadanie niezwykle trudne. Pierwszy kontakt z dysfunkcyjną rodziną ma policja, która niezbyt chętnie angażuje się w pomoc ze względu na brak umiejętności terapeutycznych. Inną instytucją pomocy jest Telefon Zaufania. Działa także „Niebieska Linia” w ramach Ogólnopolskiego Pogotowia dla Ofiar Przemocy w Rodzinie – jako placówka Instytutu Psychologii PTP. Pierwszej pomocy udzielają także schroniska oraz pogotowia rodzinne, domy dla samotnych matek z dziećmi, Komitet Obrony Praw Dziecka, fundacje deklarujące walkę z okrucieństwem i przemocą. Bibliografia Bałandynowicz A., Agresja i przemoc w środowiskach masowego przekazu jako współczesne oblicze patologii społecznej, w: Oblicza patologii społecznej, red. S. Bębas, Radom 2011. Bednarska M. (red.), O przemocy w wychowaniu. Próba namysłu nad zjawiskiem karalności, Toruń 2007. Biel K., Przestępczość dziewcząt. Rodzaje i uwarunkowania, Kraków 2009. Bińczycka-Anholcer M. (red.), Przemoc i agresja jako zjawisko społeczne, Warszawa 2003. Brągiel J., Zrozumieć dziecko skrzywdzone, Opole 1996. Chiles J., Depresje nastolatków a narkotyki, Warszawa 1994. Czyż E., Szymańczak J. (red.), Dziecko krzywdzone. Próba opisu zjawiska, Warszawa 1995. Dolto F., Narkotyki, Warszawa 1995. 39 E. Czyż, J. Szymańczak (red.), Dziecko krzywdzone. Próba opisu zjawiska, Fundacja Dzieci Niczyje, Warszawa 1995. Rodzina wobec agresji i przemocy 115 Dymek-Balcerek K., Patologia społeczna wśród dzieci i młodzieży – rzeczywistość lat dziewięćdziesiątych, T. 1, Radom 1998. Forward S., Toksyczni rodzice, Warszawa 1994. Frączek A., Agresja i przemoc wśród dzieci i młodzieży jako zjawisko społeczne, w: Agresja wśród dzieci i młodzieży. Perspektywa psychoedukacyjna, red. A. Frączek, I. Pufal-Struzik, Kielce 1996. Gaś Z., Rodzina wobec uzależnień, Marki-Struga 1993. Gilligan J., Wstyd i przemoc, Tł. A. Jankowski, Poznań 2001. Glaser D., Frosh S., Dziecko wykorzystywane seksualnie, Warszawa 1995. Herman J.L., Przemoc, uraz fizyczny, powrót do równowagi, Gdańsk 2007. Herzbarger S.D., Przemoc domowa. Perspektywa psychologii społecznej, Warszawa 2002. Hołyst B. (red.), Przemoc w życiu codziennym, Warszawa 1997. Jabłoński D., Zarys wiedzy o rodzinie, małżeństwie, kohabitacji i konkubinacie: perspektywa antropologii kulturowej i ogólnej, Olsztyn 2001. Jarosz M., Dezorganizacja w rodzinie i społeczeństwie, Warszawa 1987. Jędrzejewski M., Subkultury a przemoc, Warszawa 2001. Jundziłł J., Dziecko – ofiara przemocy, Warszawa 1993. Karkowska M., Czarnecka W., Przemoc w szkole, Kraków 1994. Kmiecik-Baran K., Przemoc wobec dzieci – diagnoza i interwencja, w: Przemoc dzieci i młodzieży, red. J. Papież, A. Płukis, Toruń 1998. Kowalski R.M., Limber S.P., Agatston P.W., Cyberprzemoc wśród dzieci i młodzieży, Tł. A. Wicher, Kraków 2010. Lew-Starowicz Z., Przemoc seksualna, Warszawa 1992. Lipowska-Teutsch A., Rodzina a przemoc, Warszawa 1993. Lisowska E., Przemoc wobec dzieci. Rozpoznanie i przeciwdziałanie, Kielce 2005. Maćkowiak J., Przemoc w wychowaniu rodzinnym, Kraków 2009. Majchrzyk Z., Kiedy kobieta zabija, Warszawa 2009. Majchrzyk Z., Zabójcy i zabójczynie, Warszawa 2008. Marzec-Holka K., Przemoc seksualna wobec dziecka. Studium pedagogiczno-kryminologiczne, Bydgoszcz 1999. Mellody P., Toksyczne związki. Anatomia i terapia współuzależnienia, Warszawa 1993. Olszewska A., Przemoc w rodzinie: prawo karne, Warszawa 2009. Piekarska A., Przemoc w rodzinie. Agresja rodziców wobec dzieci. Przejawy i psychologiczne uwarunkowania, Warszawa 1991. Pietkiewicz B., Należało się draniowi, Polityka, nr 8, 2002. Pospiszyl I., Adaptacyjne źródła agresji dorastającej młodzieży, Edukacja, nr 2, 1998. Pospiszyl I., Przemoc w rodzinie, Warszawa 1998. Prusik A., Agresja jako zjawisko społeczne, w: Zagrożenia człowieka i idei sprawiedliwości społecznej, red. T. Pilch, T. Sosnowski, Warszawa 2013. Pufal-Struzik I., Agresja jako błąd wychowawczy rodziców i jako skutek błędów w wychowaniu, w: Agresja dzieci i młodzieży. Uwarunkowania indywidualne, rodzinne i szkolne, red. I. Pufal-Struzik, Wydawnictwo Pedagogiczne ZNP, Kielce 2007. Rode D., Psychologiczne uwarunkowania przemocy w rodzinie. Charakterystyka sprawców, Katowice 2010. Rotkiewicz M., Dobry zły instynkt, Polityka, nr 11, 2006. 116 M. Jędrzejewski Różyńska J., Przemoc wobec kobiet w rodzinie, Warszawa 2007. Szynak B. (red.); Polska starość, Gdańsk 2002. Szyszkowska M., Jak się leczyć z nienawiści, Kierunki, nr 25/1654, 19 lipca 1988. Witkowska-Paleń A., Przemoc w ujęciu kryminologicznym. Zarys problematyki, w: Przemoc jako przedmiot rozważań i badań, red. W. Sajdek, J.T. Mróz, Lublin 2013. Zabielska J.M., Ubóstwo a procesy marginalizacji społecznej, Lublin 2007. Streszczenie Celem artykułu było podjęcie refleksji na temat dysfunkcji w rodzinie, w kontekście badań nad kategorią przemocy. W aspekcie naukowym rodzinne uwarunkowania dysfunkcyjności obejmują wiele różnorodnych zjawisk, będących społecznym źródłem zaburzonej socjalizacji i wychowania. W polskiej socjologii i pedagogice powyższe zjawisko stanowi wyraz dysfunkcji wobec aksjologicznych założeń stylu wychowania bez przemocy. Przemoc domowa jest pochodną przemocy międzypokoleniowej, rozpoznawalnej w codziennych relacjach międzyludzkich, szczególnie widocznych w sytuacji choroby, upośledzenia fizycznego czy intelektualnego, wieku starczego. Coraz częściej po przemoc, co jest nowym zjawiskiem obyczajowości w Polsce, sięgają kobiety wzorujące się na stylach męskiej dominacji (machizm). Rodzinne dysfunkcje i patologie generują postawy chuligańskie i przestępcze wśród młodzieży. Sygnalizują niebezpieczne zjawisko zubożenia społecznego dialogu. Słowa kluczowe: dysfunkcje, rodzina, przemoc Abstract The aim of the article is undertaking a reflection on dysfunction in family in the context of the research on violence. In the scientific aspect dysfunction family determinants encompass many various phenomena that are a social source of disturbed socialization and upbringing. In Polish sociology and pedagogy the aforementioned position is a manifestation of dysfunction against the axiological assumptions about a non-violence upbringing style. Domestic violence is a derivative of intergenerational violence recognized in everyday interpersonal relations, especially visible in cases of sickness, physical or mental impairment, senile. More and more often women – what is a new social phenomenon In Poland – pattern themselves on masculine styles of domination (masculism) use violence. Family dysfunctions and pathologies generate rowdy and criminal attitudes among the youth; they signalize a dangerous phenomenon of social dialogue impoverishment. Key words: dysfunctions, family, violence Rodzina wobec agresji i przemocy 117 Marek Jędrzejewski – doktor, adiunkt w Katedrze Edukacji i Kultury Wydziału Nauk Społecznych SGGW. Autor koncepcji programowej specjalizacji na studiach magisterskich „Profilaktyka społeczna i rodzinna”. Zajmuje się problematyką przemian polskiej rodziny a także zagadnieniami z pogranicza pedagogiki, psychologii, socjologii oraz filozofii. Opublikował cztery samodzielne prace naukowe, w tym monografię pedagogiczną „Subkultury a samorealizacja w perspektywie edukacji i socjalizacji młodzieży”, Wyd. A. Marszałek, Toruń 2013. Różne oblicza komunikacji w rodzinie Andrzej K. Rogalski Zakład Pracy Socjalnej Instytut Ochrony Zdrowia Państwowa Wyższa Szkoła Techniczno-Ekonomiczna w Jarosławiu Akwizycja języka i „architektura umysłu” we współczesnych naukach o poznaniu Wstęp W połowie ubiegłego stulecia Noam A. Chomsky sformułował kontrowersyjną hipotezę na temat wrodzonych zdolności (predyspozycji) w procesie nabywania języka. Zakładała ona rozumienie gramatyki jako określonego zbioru reguł: (…) gramatyką języka Lx jest każda skończona specyfikacja zdań należących do Lx, tj. wszelki mechanizm czy zbiór reguł determinujących należenie danego zdania do języka Lx. Niektóre języki są generowane przez więcej niż jedną gramatykę. W zbiorze wszystkich gramatyk generujących Lx można stworzyć hierarchię porządkującą moc poszczególnych gramatyk. Najmocniejszy typ gramatyk, który nazywany jest najczęściej systemem nieograniczonego przepisywania, jest systemem reguł, z których każda ma postać φ → χ (przepisz φ jako χ), przy czym na wartości zmiennych φ i χ nie są nałożone żadne warunki1. Odpowiedź na pytanie, w jaki sposób dziecko uczące się języka wybiera jedną z gramatyk brzmiała, że istnieje nieskończenie wiele możliwych gramatyk, z których – dysponując pewnymi danymi – wybiera ono jedną, rzadko dwie lub więcej. Analizy szkoły Chomsky’ego, skoncentrowane głównie na aspekcie syntaktycznym języka, implikowały istotne pytania: Jak można zdobyć tak wielką wiedzę językową na podstawie tak niewielu danych empirycznych? Czy w mózgu/umyśle dziecka rzeczywiście znajduje się jakiś wrodzony system akwizycji języka, który z drugiej strony ograniczałby formy języków, jakich może się ono nauczyć? Pytania te nawiązywały do podstawowej kwestii: w jaki sposób istnieją w człowieku wrodzone struktury pojęciowe. Tyler Burge w znanym artykule Philosophy of Language and Mind: 1950-1990 uznał filozofię języka i umysłu za teren intensywnych i intelektualnie prężnych współczesnych dyskusji z pogranicza filozofii analitycznej, psychologii, lingwistyki, 1 S. Wróbel, Umysł, gramatyka, ewolucja. Wykłady z filozofii umysłu, Warszawa 2010, s. 223-224. Por. A.K. Rogalski, Gramatyka uniwersalna. Noam Chomsky versus Ray Jackendoff, „Roczniki Filozoficzne” 61 (2013), z. 3, s. 5-6 oraz Z. Chlewiński (red.), Modele umysłu, Warszawa 1999, s. 79-81. 122 A.K. Rogalski nauk o poznaniu (cognitive sciences) oraz neurofizjologii, których centrum stanowi szerokie i wieloaspektowe zagadnienie relacji umysł-ciało (mind-body problem). Zagadnienie to może być rozważane pod wieloma aspektami i ma – ogólnie mówiąc – na celu określenie „miejsca” przypadającego cechom umysłowym w naukowym obrazie świata, rozumianym najczęściej jako teoretyczny obiekt postulowany przez teorie naukowe. Wachlarz zagadnień dotyczących problemu relacji umysł-ciało jest bardzo szeroki i obejmuje przykładowo: (1) kwestię mentalnych uniwersaliów, tj. dopuszczalność ogólnych wypowiedzi o klasach stanów umysłowych, (2) intencjonalność stanów umysłowych, problem jej sprowadzalności do naturalistycznych relacji zachodzących w świecie fizykalnym, (3) epistemologiczny status introspekcji kulminujący się w pytaniu o istnienie wiedzy na temat mentalnych stanów jakościowych niezależnych od wszelkiego opisu językowego, (4) problem tzw. qualiów, tj. własności doświadczenia zmysłowego czy też zjawiskowych treści świadomości, (5) zagadnienie poznania cudzych stanów psychicznych, (6) kwestię tożsamości osoby, (7) problem wolnej woli, (8) zagadnienie przyczynowego oddziaływania pomiędzy stanami mentalnymi a fizykalnymi, (9) semiotyczno-filozoficzną analizę metod używanych przy opisie i wyjaśnianiu zjawisk mentalnych, czy też (10) metodologiczne zależności pomiędzy analizami filozoficznymi a badaniami dokonywanymi w innych naukach o poznaniu (naukach kognitywnych)2. Nauki o poznaniu (cognitive sciences) Za datę powstania koncepcji cognitive science przyjmuje się (za Howardem Gardnerem) 11.09.1956 r. Był to drugi dzień sympozjum zorganizowanego przez Special Interest Group in Information Theory przy bostońskim Massachusetts Institute of Technology). Zgodnie ze sformułowanymi tam programowymi wytycznymi nauki kognitywne (cognitive sciences) powinny koncentrować się na kwestiach epistemologicznych, głównie dotyczących źródeł wiedzy (jej natury i rozwoju), odnosząc je do zagadnień antropologicznych i społecznych. Przedmiot kognitywistyki oscyluje dokoła takich kwestii, jak: (1) ludzkie poznanie to problem umysłowej reprezentacji, zakładając, że jego analiza jest wolna od badań nad biologicznym, społecznym czy kulturowym aspektem poznania, (2) dla zrozumienia ludzkiego umysłu 2 Niektóre z wymienionych kwestii szeroko omawiają U. Żegleń, Filozofia umysłu. Dyskusja z naturalistycznymi koncepcjami umysłu, Toruń 2003, s. 25-304 oraz J. Bremer, Wprowadzenie do filozofii umysłu, Kraków 2010, s. 19-37 i 192-222. Kwestii Dlaczego wciąż tak mało wiemy o świadomości? poświęca Wprowadzenie A. Klawiter w zbiorze prac Formy aktywności umysłu. Ujęcie kognitywistyczne, (t. I: Emocje, percepcja, świadomość, Warszawa 2008, s. 287-301). Szeroką prezentację osiągnięć z zakresu kognitywistyki przedstawia także Z. Chlewiński (Modele umysłu, Warszawa 1999) oraz Przewodnik po filozofii umysłu, red. M. Miłkowski, R. Poczobut (Kraków 2012). Rolę kognitywistyki syntetycznie ujął Jerry Fodor: „w naszej intelektualnej historii, wszystko zdarza się dwa razy – pierwszy raz w filozofii, drugi raz w naukach o poznaniu” (cyt. za: S. Wróbel, Umysł, gramatyka, ewolucja, s. 125). Akwizycja języka i „architektura umysłu” we współczesnych naukach o poznaniu 123 potrzebny jest komputer nie tylko jako narzędzie badawcze, ale przede wszystkim jako użyteczny model jego funkcjonowania, (3) pomija się rolę czynników emocjonalnych oraz wpływ kontekstu historyczno-kulturowego na poznanie ze względu na niejasność ich naukowego status quo, (4) interdyscyplinarne badania nad poznaniem konstytuują jedną i zjednoczoną naukę o poznaniu (obecnie częściej mówi się w liczbie mnogiej o zespole nauk o poznaniu), oraz (5) epistemologiczna problematyka nauk poznawczych praktycznie sięga klasycznych początków filozofii – „nauki poznawcze mają bardzo odległą przeszłość, lecz względnie krótką historię”. Nauki poznawcze bowiem to dziedzina badań postulująca zrozumienie inteligentnych systemów poznawczych. Kognitywizm nie jest więc tak po prostu teorią poznania i ma metodologicznie odrębny status. Opiera się na przekonaniu, iż wszelka aktywność mentalna ma charakter kognitywny. Nawiązując do słów Huberta L. Dreyfusa, percepcję, rozumienie, uczenie się i działanie należy zawsze pojmować za pośrednictwem modelu zbierania faktów, formowania hipotez, wyciągania wniosków i rozwiązywania zadań. Dysponujemy obecnie kryteriami, które pozwoliłyby odróżnić kognitywistę od zwolennika: (a) neobehawioryzmu, (b) psychologii fenomenologicznej, (c) tradycji psychoanalitycznej oraz (d) neurofizjologii. Konfrontacja kognitywisty z neobehawiorystą, fenomenologiem, psychoanalitykiem oraz neurofizjologiem pozwala mu sprecyzować własne stanowisko metodologiczne w kwestiach odpowiednio: statusu pojęcia reprezentacji poznawczej, qualiów i świadomości, nieświadomych stanów mentalnych oraz problemu fizykalizmu. Niektórzy współcześni filozofowie umysłu, m.in. George Lakoff i Mark Johnson, twierdzą, iż kognitywizm pchnął badania nad poznaniem ludzkim w kierunku przyjęcia trzech tez: (a) umysł jest z natury ucieleśniony, (b) myślenie jest w przeważającej części nieświadome oraz (c) pojęcia abstrakcyjne są zazwyczaj metaforyczne. Daniel C. Dennett identyfikuje ideologię kognitywizmu z nazwiskiem Jerry’ego Fodora i z kręgiem najbliższych współpracowników Chomsky’ego. Jeżeli bralibyśmy Jerry’ego Fodora za prototyp kognitywisty, to musielibyśmy przyjąć jego trzy twierdzenia: (a) myślenie jest procesem informacyjnym (przetwarzaniem informacji) i jako takie musi być analizowane jako zespół różnych podprocesów (procesów elementarnych), (b) dla takiego myślenia najlepszą metaforą jest metafora obliczeniowa (komputacjonizm), (c) treść danej myśli zależy od jej związków zewnętrznych, od sposobu, w jaki jest powiązana ze światem. W mocnej wersji tezy (b) należałoby przyjąć istnienie wrodzonego, niekonwencjonalnego systemu reprezentacyjnego, którego zadaniem byłoby wyjaśnienie werbalnych lub niewerbalnych procesów myślowych. Należałoby przyznać rację tym, którzy – za Alanem Turingiem – twierdzą, że umysł jest rodzajem komputera, a reprezentacyjną teorię 124 A.K. Rogalski umysłu połączyć z metaforyką komputerową3. Symbole – z ich denotacyjną siłą i podatnością na manipulację – mogą być wytwarzane prawie ze wszystkiego, co może zostać zgromadzone, połączone, zorganizowane, a następnie implementowane w jakiś wymodelowany rodzaj materii. W nawiązaniu do przekonania, że myślenie jest przetwarzaniem (obliczaniem) informacji sformułowano „obliczeniową koncepcję umysłu” odnoszącą się do formalizacji procesu myślenia, a dokładniej do modelowania zjawisk umysłowych oraz ich implementacji w maszyny cyfrowe, celem testowania modelu i symulacji samego zjawiska4. Zliczanie impulsów elektrycznych (znaków) w mikroprocesorze ekstrapoluje się na zjawiska umysłowe człowieka. W konsekwencji mózg ludzki należałoby traktować jako prototyp jakiegoś „urządzenia semantycznego”, w którym (…) pomiędzy „wejściem” a „wyjściem” w mózgu zostaje założone istnienie stanów reprezentacyjnych, które można bliżej określić przez ich treść i znaczenie. Oddziaływanie tych stanów w systemie przetwarzającym informację pochodzi stąd, że są one znakami, to znaczy nosicielami znaczenia. Fizycznochemiczna struktura tych stanów jest przy tym – gdy chodzi o ich oddziaływanie – bez znaczenia. Dany znak (na przykład wyraz „czerwony”) oddziałuje inaczej na organizm, który zna jego znaczenie, a inaczej na organizm, który go nie zna. Decydująca dla wywołanego przez znak procesu przetwarzania go jest jego semantyczna treść, która określa mózgowe procesy transformacji. Natomiast fizykalno-chemiczne właściwości danego znaku (nazywane też często właściwościami syntaktycznymi) nie oddziałują przyczynowo we wspomnianym sensie5. Tak ukonstytuowany zbiór stanów mentalnych jest produktywny, a jego bycie produktywnym odwołuje się do składnikowości. Procesy dokonujące się w umyśle polegają tylko na przekształceniu reprezentacji umysłowych. Myślenie jest operowaniem symbolami, jego fundament stanowi obliczanie i przetwarzanie informacji. Dla analizy myślenia potrzebny jest jedynie język przetwarzania informacji, odnoszący się głównie do logicznych reguł przekształceń wyrażeń. Reguły te są jednakowe 3 Zob. J. Fodor, The Modularity of Mind. An Essay on Faculty Psychology, Cambridge MA 1983, s. 20 oraz S. Wróbel, Umysł, gramatyka, ewolucja, s. 33. Jak wiadomo, maszyna Turinga, która była czystą konstrukcją teoretyczną, składała się ze: (1) skończonego zbioru reguł postępowania, który nie ulegał zmianom w trakcie działania, oraz (2) taśmy o nieograniczonej długości, na której zapisuje się zmienne informacje. Działając sekwencyjnie, maszyna Turinga „znała” swój aktualny stan oraz aktualną komórkę taśmy. Jej działanie było w zasadzie zastępowaniem jednych symboli przez inne w oparciu o stałe zasady. W powyższej kwestii wymienia się znane stwierdzenie, którego autorem jest Hubert L. Dreyfus: „Kognitywizm to racjonalizm plus komputer jako model tego, w jaki sposób racjonalistyczną wizję umysłu można wcielić w życie”. Por. J. Fodor, The Modularity of Mind, s. 40. 4 Kognitywistyka staje się coraz częściej tematem zainteresowań logików – por. J. Woods, Cognitive economics and the logic of abduction, „Revue of Symbolic Logic” 5 (2012), s. 148-161 oraz R. Jackendoff, Language, Consciousness, Culture. Essays on Mental Structure, Cambridge MA-London 2007, s. 189-368. 5 J. Bremer, Wprowadzenie do filozofii umysłu, s. 22. Akwizycja języka i „architektura umysłu” we współczesnych naukach o poznaniu 125 dla myślenia człowieka i wykonywania programu przez komputer. W konsekwencji rozwiązywanie problemów jest niczym innym jak realizowaniem określonego programu. Przetwarzanie (obliczanie) informacji zostało uznane za kategorię kognitywistyki próbującą wyjaśnić wszelkie zjawiska poznawcze człowieka. Jeden z rzeczników tej teorii – M. Boden – pisał, iż: (…) Istotą obliczeniowego punktu widzenia jest to, że co najmniej niektóre, a prawdopodobnie wszystkie, aspekty umysłu mogą być opisane przez użycie pojęć obliczeniowych. Dotyczą one w ogólności systemów – żywych lub nie – kierujących się regułami manipulacji symbolami, przetwarzających informację. Procesy obliczeniowe są procesami symbolicznej transformacji, za pomocą których przechowywana, klasyfikowana i indeksowana jest informacja; określane, wykonywane i kontrolowane są plany; formułowane, rozszerzane i łączone są pojęcia; budowane i sprawdzane są wnioski; podejmowane i szacowane są decyzje; przeszukiwana jest pamięć; formułowane i rozwiązywane są problemy; konstruowane są interpretacje; porównywane są struktury symboli itd.6. Umysł człowieka i komputer są podklasą ogólnej klasy tzw. fizycznych systemów symboli stanowiącej abstrakcyjny zbiór systemów poznawczych. Fizyczny system symboli niezależnie od realizującego go materialnego podłoża jest reprezentacją cech otoczenia zewnętrznego i własnych stanów wewnętrznych. Zakłada ona, iż symbole i ich struktury są semantyczną reprezentacją rzeczywistości. Reprezentacja wiedzy jest odniesieniem symboli do świata zewnętrznego i stanowi zawiłą kwestię treści stanów wewnętrznych systemu poznawczego oraz zagadnienie rozumienia i komunikacji tych treści. (…) Mózg jest niezwykłym komputerem. Interpretuje on nieprawdopodobnie szybko nieprecyzyjną informację sensoryczną. Odróżnia szept w hałaśliwym pomieszczeniu, twarz w słabo oświetlonej alei i ukryte znaczenia w oświadczeniu politycznym. Najbardziej zadziwia, że mózg uczy się – bez żadnych określonych instrukcji – tworzyć wewnętrzne reprezentacje, które umożliwiają takie działanie7. W ramach szczegółowych dyskusji nad charakterem stanów mentalnych szczególną rolę odegrało przekonanie, iż tym, co całkowicie determinuje, jakiego rodzaju stanem lub zdarzeniem jest dany stan czy zdarzenie mentalne jest jego miejsce w przyczynowej lub funkcjonalnej sieci życia mentalnego jednostki. Intuicją dla tego przekonania – jak podkreślono powyżej – było wskazanie na analogię pomiędzy umysłem a programem komputerowym. W celu określenia takiego programu należało bowiem wskazać możliwe wejścia do systemu, operacje, za których sprawą ma6 Cyt. za: M. Hetmański, Epistemologiczne aspekty nauk poznawczych i sztucznej inteligencji, w: A. Bronk (red.), Filozofować dziś. Z badań nad filozofią najnowszą, Lublin 1995, s. 221. 7 G. Hinton, Jak sieci neuropodobne uczą się na podstawie doświadczeń, „Świat Nauki” 11 (1992), s. 117. 126 A.K. Rogalski szyna przejdzie z jednego stanu w drugi, oraz wyjścia, z uwzględnieniem wszelkich możliwych wejść i poprzednich stanów maszyny. Tak wyodrębniony program badań (nazwany stanowiskiem funkcjonalistycznym) zyskał charakterystyczną postać za sprawą Fodora. Utrzymywał, iż treść intencjonalna postaw propozycjonalnych nie tylko jest nieredukowalna na drodze funkcjonalistycznych specyfikacji, ale że treść ta jest wyrażona przez wewnętrzne reprezentacje mentalne mające własności syntaktyczne. Na mocy posiadanych formalnych własności syntaktycznych reprezentacje mentalne pełnią określone role przyczynowe, a wejścia i wyjścia funkcjonalistycznych specyfikacji należy pojmować na wzór symboli. Czy jednak znaczenia symboli mogą stanowić same z siebie „znaczący element systemu”, którym operuje komputer? Fodor odpowiadał na to pytanie negatywnie, twierdząc, iż znaczenia symboli w ogóle nie znajdują się w maszynie. „Gdzie” więc (i czy w ogóle) znajdują się znaczenia symboli? Czy kwestię treści semantycznych można wyeliminować mówieniem o stanach funkcjonalnych mózgu? (…) mówienia o treści semantycznej nie da się wyeliminować na rzecz mówienia o stanach funkcjonalnych, ponieważ co najmniej jest tak, że dana treść semantyczna wyodrębnia klasę równoważnościową stanów funkcjonalnych, a tych klas ani zasad rządzących ich prawidłowościami nie da się scharakteryzować w słownictwie funkcjonalnym – podobnie jak stanów funkcjonalnych nie da się wyeliminować na rzecz stanów fizycznych, ponieważ korespondują one z klasami równoważnościowymi stanów fizycznych, których nie można scharakteryzować w słownictwie fizyki8. Wydaje się więc, iż problem treści semantycznych jest metodologicznie dużo głębszy i musi być odniesiony do szeroko rozumianej relacji pomiędzy myślą a językiem. Czy można mówić o pierwotności języka w stosunku do myśli, czy też autonomiczna struktura pojęć i myślenia jest niezależna od używanego języka? Problem „architektury umysłu” Przyjmując zaproponowane przez Noama Chomsky’ego rozróżnienie na kompetencję i realizację w dziedzinie ludzkiego rozumowania, idealnym prototypem teorii kompetencji ludzkiego myślenia stanie się logika. Jak to się dzieje, że w wypełnianiu swych funkcji umysł ludzki ma dostęp do nieskończonego zbioru prawomocnych wnioskowań? John Macnamara odwołuje się do hipotezy logiki umysłu. Umysł ludzki urzeczywistnia w swym funkcjonowaniu eksternalne, a także istniejące poza czasem i przestrzenią, struktury logiczne. Nawet jeżeli – w chwili obecnej – nie istnieje rachunek logiczny, w którym można byłoby sformalizować wszystkie prawomocne rozumowania ludzkiego umysłu, to zdecydowana większość ludzi przestrze8 Z.W. Pylyshyn, Cóż takiego jest w umyśle?, w: Z. Chlewiński (red.), Modele umysłu, s. 67. Akwizycja języka i „architektura umysłu” we współczesnych naukach o poznaniu 127 ga wielu reguł logicznych i potrafi krytycznie ustosunkować się do przedstawianych im rozumowań. Oczywiście, zakładając, że błędność ludzkich rozumowań (w tym nierozpoznawalność zdań poprawnych gramatycznie) ma odmienny charakter niż błędy logiczne. Prawdopodobnie prawa wnioskowania nie są prawami wytwarzania myśli, ale prawami oceny ich prawomocności, co skutkuje faktem, iż nie wykluczają możliwości błędu. Jednym z osiągnięć J. Macnamary było m.in. studium (z punktu widzenia logika i psychologa) nad posługiwaniem się językiem przez dzieci w wieku 18 miesięcy. Małe dzieci uczą się języka w ten sposób, że z początku ustalają, niezależnie od języka, znaczenie, jakie mówiący zamierzał im przekazać, a następnie wykrywają związki między znaczeniem a językiem. Innymi słowy, dziecko posługuje się znaczeniem jako kluczem do języka, a nie językiem jako kluczem do znaczenia 9. Idealizacja jest bowiem tak naturalna dla umysłu, jak oddychanie dla ciała. Adekwatna psychologia musi wyjaśnić ludzką zdolność do rozumienia ideałów. Dobrą ilustracją (wziętą od Kartezjusza) jest dziedzina geometrii: wszyscy posiadamy pojęcia doskonałych form geometrycznych, takich jak doskonały trójkąt bądź doskonały punkt, choć takie formy nie istnieją w rzeczywistości i nigdy istnieć nie będą. W tym kontekście jeden ze współczesnych kognitywistów Daniel Dennett wprowadził pojęcie „umysłu gadżetu”. Jego zdaniem, pomiędzy racjonalistycznym umysłem jak kryształ a umysłem-chaosem należy ulokować umysł traktowany jak obiekt analizowany w terminach funkcjonalnych na zasadzie „celów i środków, kosztów i zysków, eleganckich rozwiązań z jednej strony, a uproszczeń, prowizorycznych obstalunków i tandetnych, wprowadzonych ad hoc zamocowań – z drugiej”. Interesujące podejście do problematyki „architektury umysłu” przedstawia amerykański kognitywista Ray Jackendoff. Podjęta przez niego krytyka poglądu Chomsky’ego polega na ukazaniu, iż tym, co rządzi naszymi myślami w aspekcie ich struktury wewnętrznej i relacji pomiędzy nimi nie jest system syntaktyczny, tzn. gramatyka z jej regułami frazowymi oraz warunkującymi jej działanie relacjami struk9 Warto w tym miejscu podkreślić, iż problematyka psycholingwistyki ma w polskiej literaturze naukowej długą i bogatą tradycję. Tematowi języka dziecka poświęcono m.in. tom drugi referatów zaprezentowanych na konferencji Knowledge and Language (Jachranka, czerwiec 1984), który potwierdza tezę iż „(…) wbrew twierdzeniu, że dzieci nie zwracają uwagi na morfologię fleksyjną, znaleziono wiele dowodów na istnienie produktywnego systemu przypadków gramatycznych i zgody gramatycznej nawet u dzieci młodszych” (I. Kurcz, G.W. Shugar, B. Bokus (red.), Wiedza a język, t. II: Język dziecka, Wrocław 1987, s. 18). Warto też zwrócić uwagę na szczegółowe badania M. Smoczyńskiej, która twierdzi, że język dziecka tworzy swoisty system: „(…) na rozwój językowy dziecka składa się długa sekwencja kolejnych systemów. Każde dziecko dochodzi do języka dorosłych nieco inną drogą (…). Język dziecka – w odróżnieniu od języka dorosłych – nie jest tworem interindywidualnym, lecz właśnie indywidualnym. Tym, co umożliwia komunikację między dzieckiem a dorosłymi czy też dzieci między sobą, jest pokrywanie się pewnych partii systemu oraz występowanie u wszystkich pewnych ogólnych zjawisk strukturalnych właściwych dla danego języka” (tamże, s. 98). 128 A.K. Rogalski turalnymi, ale system i reguły pojęciowe10. Jackendoff zakłada, iż język jest środkiem do wyrażania pojęć; zintegrowana teoria umysłu i języka powinna obejmować sposób powiązania wyrażeń językowych z pojęciami. Ponadto, nieskończenie wielkiej liczbie różnorodnych struktur syntaktycznych powinno odpowiadać nieskończenie wiele różnorodnych pojęć, potrzebnych do generowania i rozumienia zdań. W związku z tym pojęcia zdaniowe nie mogą być umysłowo zakodowane w postaci jakiejś listy, ale generowane umysłowo – z wykorzystaniem reguł łączenia – na podstawie skończonego zbioru jednostek elementarnych. Co więcej, pojęcia leksykalne tworzą skończone schematy (algorytm), które mogą być w twórczy sposób porównywane z nowymi danymi na wejściu. Tworzony w ten sposób program gramatyki pojęć zdaniowych stanowi istotny aspekt „semantyki pojęciowej” (Conceptual Semantics), który jest – jego zdaniem – próbą znalezienia jakiejś rozsądnej równowagi pomiędzy poziomem syntaktycznym a semantycznym języka. Jackendoff uwydatnia różnicę pomiędzy syntaktyczną a semantyczną niepoprawnością. Zdanie: *Dobra idee jestem rzadka (*A good ideas am rare) stanowi przykład niepoprawności syntaktycznej, gdzie określenie „syntaktyczna” odnosi się do kombinatoryczności, której elementami są gramatyczne części mowy, jak np. czasownik (V) czy rzeczownik (N). Istota dystynkcji leży w systemie pojęciowym. To właśnie system pojęciowy generuje nasze myśli oraz wzajemne związki pomiędzy nimi. Przykładem niech tu będzie, poprawne gramatycznie i zbudowane z elementów posiadających znaczenie – choć odrzucone jako niedorzeczność semantyczna – zdanie: *Bezbarwne zielone myśli wściekle śpią (*Colourless green ideas sleep furiously), które to nie system gramatyczny, ale właśnie system pojęciowy eliminuje z domeny generatywności. Osoba ucząca się języka musi więc przyswoić sobie nie tylko zasady konstruowania zdań poprawnych pod względem syntaktycznych, ale także zasady konstruowania odpowiadających im pojęć zdaniowych. Zasady te, podobnie jak reguły syntaktyczne, muszą być nabywane w syntezie doświadczenia językowego, pozajęzykowego oraz wrodzonych ograniczeń odnoszących się do możliwych istniejących zasad. W rezultacie pojęcia leksykalne są konstruowane na podstawie wrodzonej bazy pojęć możliwych, którą istotnie modyfikuje doświadczenie językowe i pozajęzykowe. Podobnie jak to miało miejsce u Chomsky’ego, do akwizycji pojęć (języka) potrzebny jest więc jakiś wrodzony mechanizm. Choć sam język nie jest tożsamy treściowo z percepcją, działaniem, zdolnością uczenia, pamięcią, zdolnością pojęciowania oraz rozumowania, to jednak liczne jego aspekty przeplatają się z wyżej wymienionymi. Język jest bowiem rodzajem 10 Por. R. Jackendoff, The Architecture of the Language Faculty, Cambridge MA-London 1997, s. 41-46 oraz tenże, Foundations of Language: Brain, Meaning, Grammar, Evolution, Oxford-New York 2002, s. 218-230. Bardziej szczegółowe omówienie koncepcji języka i umysłu R. Jackendoffa przedstawia: A.K. Rogalski, Logika języka a gramatyka. Gramatyka spekulatywna a wybrane współczesne teorie lingwistyczne, Lublin 2012, s. 161-220. Akwizycja języka i „architektura umysłu” we współczesnych naukach o poznaniu 129 percepcji, jego wytwarzanie jest działaniem, człowiek uczy się słownika i reguł gramatyki, magazynuje je w pamięci długoterminowej, pojęcia zaś języka są związane ze znaczeniem słów, a rozumowanie poznaje się w kontekście wynikania jednego zdania z drugiego. Istotną cechą odrębności problematyki języka pozostaje jednak struktura mentalna biorąca udział w procesie jego tworzenia. Dla Jackendoffa pojęcia wewnętrzne mają naturę „języka myśli”, a język ten określa autor jako lingua mentalis: Przed powierzchniową złożonością pojęć języka naturalnego leży wysoce abstrakcyjny formalny system algebraiczny, który ustala główne parametry myśli. Rozróżnienia w obrębie tego systemu są całkiem ostre i, jak się wydaje, nie opierają się na doświadczeniu. Twierdziłbym raczej, że stanowią one maszynerię dostępną ludzkiemu umysłowi, wyznaczającą sposoby kodowania przez niego całego doświadczenia – są elementami Uniwersalnej Gramatyki dla struktury pojęciowej11. Pojęcie jest bowiem podstawową strukturą poznawczą, reprezentującą uogólnioną klasę obiektów (przedmiotów, zdarzeń, czynności, cech, relacji) podobnych do siebie pod pewnym względem. Choć podobne do „kategorii”, różni się od niej tym, że pojęcie jest elementem reprezentacji poznawczej, a kategoria elementem świata reprezentowanego. Cały repertuar możliwych pojęć wyrażony w zdaniach nie może być umysłowo zakodowany w pamięci jako lista czy katalog, lecz musi być przedstawiony w postaci skończonego zbioru pierwotnych elementów umysłowych i skończonego zbioru reguł ich łączenia, które zarazem opisują zbiór możliwych pojęć wyrażanych w zdaniach. Jackendoff nazywa te dwa zbiory razem funkcjonujące (elementy pierwotne i reguły ich łączenia) „gramatyką układów zdaniowych” (grammar of sentential concepts). Nawiązując do osiągnięć Chomsky’ego przyjmuje, iż funkcją języka jest wyrażanie i komunikacja pojęć/myśli. Myśli wyrażane przez język są formowane w postaci struktury w wyniku działania „poznawczej instancji” umysłu, zwanej przez Jackendoffa „strukturą pojęciową”. Tworzy ona poziom, na którym dokonuje się porównywanie informacji typu lingwistycznego z bodźcami wizualnymi oraz akustycznymi (informacja typu nielingistycznego) oraz integrowanie danych. Sama zaś struktura pojęciowa tworzy część naszego systemu poznawczego, gdzie mają miejsce takie procesy mentalne, jak rozumowanie oraz głównie rozumienie. We wcześniejszej pracy zatytułowanej Semantics and Cognition stosował demarkację pomiędzy strukturą pojęciową a strukturą semantyczną, w późniejszych natomiast pracach (The Architecture of the Language Faculty, a zwłaszcza w Foundations of Language) utożsamiał strukturę semantyczną ze strukturą pojęciową. Występujące fonologiczne różnice pomiędzy sekwencjami dźwięków w wyrazach „gwiazda”, „galaktyka”, „kometa” czy „księżyc” nie mają większego znaczenia dla 11 R. Jackendoff, Czym jest pojęcie, że człowiek może je uchwycić, w: Z. Chlewiński (red.), Modele umysłu, s. 128-129. 130 A.K. Rogalski składni, podobnie jak różnice znaczeniowe pomiędzy tymi obiektami nie mają większego znaczenia dla struktury syntaktycznej. Być może należy izolować od siebie semantyczną treść, fonologiczną formę oraz syntaktyczną maszynerię. Z drugiej jednak strony, analizując kategorię ontologiczną Rzeczy dochodzimy do wniosku, iż syntaktyczna kategoria frazy nominalnej (rzeczownik) jest po prostu gramatyczną konsekwencją kategorii Rzeczy. Wniosek z tego, iż semantyka dyktuje rozwiązania architektoniczne składni. Wobec tego spostrzeżenia można jednak wysunąć obiekcję. Do kategorii Fraza Nominalna pretendują też takie obiekty jak: wojna i trzęsienie ziemi, koncerty i wykłady, wartości i nieczyste sumienie, uczciwość i cnota, funkcje i cele, przyjemność i doskonałość, liczby kardynalne i funkcje trygonometryczne itd. Nie wszystkie z wymienionych obiektów dadzą się po prostu zidentyfikować jako Rzecz Rozciągła. To, co je łączy, to nie oczywista jedność znaczeniowa, ale raczej zdolność do występowania na pozycji Frazy Nominalnej (Podmiotu) w relacji do Frazy Werbalnej (Orzeczenia) oraz całego zdania (lub sądu), ich zdolność do występowania z wyrażeniami typu kwantyfikatorowego, takimi jak: wiele, kilka lub wszystko, wreszcie ich zdolność do odmieniania przez liczbę oraz rodzaj itd. – a zatem to, co łączy te obiekty, to nie jakaś właściwość ontologiczna lub semantyczna, ale zbiór cech czysto syntaktycznych12. Należy jednak pamiętać, iż niektóre wyrażenia (odpowiadające łacińskiemu gerundium) mogą stanowić podmiot zdania, mimo że odnoszą się do (jakiejś) czynności. W związku z tym nie następuje tu nakładanie się na siebie zakresu pojęcia Rzecz z pojęciem kategoria frazy nominalnej. W konsekwencji Jackendoff wysuwa tezę o względnej niezależności składni, albowiem tworzy ona izolowany komponent systemu poznawczego, który determinuje, sam natomiast podlega tylko częściowej determinacji. To, co stwierdzono powyżej na temat struktury pojęciowej, warto uzupełnić o „ewolucyjny aspekt” Jackendoffa teorii języka. „Nie istnieją żadne paleontologiczne dane, które dostarczyłyby silnych dowodów na temat tego, kiedy i na jakich stadiach ewolucji wyłoniła się zdolność językowa”13. W poszukiwaniach ewolucyjnych korzeni języka Jackendoff nawiązuje do interesującej hipotezy, która przedstawił Derek Bickerton w Language and Species (Chicago 1990), iż ludzka umiejętność posługiwania się językiem wyewoluowała w dwóch stadiach. Obiektem ewolucji w pierwszym stadium był protojęzyk (protolanguage). W drugim stadium obiektem ewolucji był język, jaki posiadamy obecnie, który Bickerton nazwał językiem współczesnym (modern language). Podstawową intuicję Bickertona można sprowadzić do tezy, iż przez miliony lat istoty człekopodobne posługiwały się tylko protojęzykiem, 12 S. Wróbel, Umysł, gramatyka, ewolucja, s. 321. Por. A.K. Rogalski, Logika języka a gramatyka, s. 164-165. 13 R. Jackendoff, Foundations of Language: Brain, Meaning, Grammar, Evolution, s. 232. Por. A.K. Rogalski, Gramatyka uniwersalna, s. 25-26. Akwizycja języka i „architektura umysłu” we współczesnych naukach o poznaniu 131 który – mówiąc obrazowo – był rodzajem środka komunikacji werbalnej pozbawionym składni. Język nowoczesny pojawił się dopiero z gatunkiem homo sapiens około pięćdziesiąt tysięcy lat temu. Czy jednak powyższa dwuetapowość ewolucji języka jest jedynie czystą spekulacją Bickertona? Wydaje się, iż wręcz przeciwnie: badania współczesnej neurofizjologii wskazują na istnienie „śladów” obecności protojęzyka w ludzkim mózgu. Protojęzyk bowiem daje znać o sobie, kiedy język współczesny z jakichś powodów nie funkcjonuje: umiejętności językowe ludzi z ograniczonymi kontaktami społecznymi w dzieciństwie, agramatyczna afazja, a także syntaktycznie bardzo ograniczone przypadki dialektu lub slangu. Czy jednak tego rodzaju „skamieliny językowe” pojawiają się tylko w sytuacji dysfunkcjonowania języka nowoczesnego, czy także w samej gramatyce tego języka? Nawiązując do Bickertona, Jackendoff proponuje następujący schemat ewolucji języka: (1) protojęzyk wyodrębnił się u naczelnych na bazie preegzystującej struktury pojęciowej mającej wpływ na użycie odpowiednich symboli w pewien sytuacyjnie niespecyficzny sposób; (2) użycie symboli w ów sytuacyjnie niespecyficzny sposób doprowadziło – z jednej strony – do rozwoju fonologicznego kombinatorycznego systemu symbolicznego (powstanie pierwszych sylab i fonemów) na skutek użycia otwartego nieograniczonego zbioru symboli, a z drugiej strony – użycia pozycji symbolicznej do przekazywania informacji semantycznej na skutek konkatenacji symboli; fonologiczny rozwój symboli oraz powiązania systemu znaków z przekazywaną informacją semantyczną były początkiem protojęzyka; (3) w wyniku powstania protojęzyka nastąpiła specyfikacja hierarchicznej struktury frazowej będącej zaczątkiem kategorii gramatycznych; ich pierwszorzędną funkcją było wyrażenie relacji semantycznych: czy to w wyniku rozwoju systemu fleksyjnego, opartego na intonacji i modulacji głosu, czy też poprzez bardziej rozbudowany system funkcji gramatycznych; użycie symboli do jednoznacznego kodowania relacji semantycznych wraz z rozwojem systemu gramatycznego oraz fleksyjnego doprowadziło do powstania języka nowoczesnego. Powstaje jednak pytanie, na ile można zaakceptować zaprezentowaną przez Jackendoffa „ścieżkę” ewolucji języka? Wydaje się, iż nasuwają się tu zasadnicze problemy dotyczące kwestii poznawczej (jak rozumieć praegzystującą strukturę poznawczą, czy dla ewolucji języka wystarczą niektóre tradycyjne procesy poznawcze, np. percepcja, pamięć oraz ogólna wiedza o świecie?), kwestii gramatycznej (w jaki sposób i na skutek jakiej presji ewolucji mogło dojść do wyodrębnienia pojęcia kategorii gramatycznych tak istotnych dla rozumienia współczesnego języka) oraz kwestii dotyczącej systemu symboli (na skutek jakiego czynnika ewolucyjnego doszło 132 A.K. Rogalski do „dramatycznej eksplozji zakresu symbolizacji” oraz „umiejętności odczytywania znaczeń z pozycji symbolu w ciągu symbolicznym”)14. Modularna struktura umysłu Jerry Fodor w Modularity of Mind zaproponował trzystopniową funkcjonalną taksonomię procesów poznawczych. Jego zdaniem, na system poznawczy składają się: (1) przekaźniki (transducers) – transformują i przetwarzają docierające ze strony otoczenia percypowane sygnały w odpowiednie i rozpoznawalne przez dany organizm sygnały neuronalne, zapewniając tym samym szybkość, obiektywność i decentralizację danych percepcji. Nie są komutacyjne a w swej istocie przypominają systemy analogowe, które modyfikują dane percepcji na formy dostępne dla systemów „wejścia”, nie zmieniając treści informacyjnej; (2) systemy „wejścia” (input systems) kodujące reprezentacje na podstawie wrodzonych struktur typu „przesłanka-wniosek” nadając im charakter automatycznych funkcji. Do takich systemów zalicza się system optyczny, system akustyczny oraz częściowo system językowy, czyli tę jego część, która analizuje mówione wypowiedzi. Systemy wejścia Fodor traktuje jako wzór dla tego, co sam rozumie przez pojęcie „moduł”15. Zadaniem systemów wejścia jest taka analiza spostrzeganych wejść, aby zbudować na ich podstawie reprezentacje charakteryzujące uporządkowanie rzeczy w świecie zewnętrznym. Autonomia systemów wejścia zapewnia dostarczenie danemu indywiduum informacji o świecie zewnętrznym niezależnie do oczekiwań bądź utwierdzonych przekonań na jego temat. Zdaniem Fodora, systemy wejścia są prawdopodobnie ewolucyjnie wcześniejsze od systemów centralnych, gdyż filogenetycznie systemy centralne rozwinęły się na podstawie systemów wejściowych; (3) system centralny (central processors) – obejmuje wyższe funkcje poznawcze, stanowi podmiotową wiedzę, czyli tworzy i utwierdza przekonania o świecie (fixation of belief). Systemy centralne nie mają struktury modularnej, otrzymują raczej wielokierunkowe strumienie informacji aniżeli jednokierunkowe strumienie typu input – output. Ich zadaniem jest testowanie pochodzących z modułów hipotez o świecie, a procesy te są prawdopodobnie nieświadome. 14 Należy podkreślić, iż w naukach kognitywnych przyjmuje się inny charakter kategorii niż kategorie Arystotelesa. Kategorie kognitywistyczne są otwarte, granice między nimi są płynne, wzajemnie przenikają się i zachodzą na siebie. Pojęcia otwarte nie mają bowiem skończonej liczby cech, która pozwalałyby na jednoznaczne rozstrzygnięcie dylematu przynależności kategorialnej. W tej sytuacji bycie desygnatem danego pojęcia jest dość skomplikowane. 15 Moduły Fodora cechuje: (a) specyfika przedmiotowa, (b) zakotwiczenie, (c) obligatoryjność, (d) wąskie wyjście, (e) szybkość, (f) niedostępność dla świadomości, (g) charakterystyczny przebieg ontogenezy, (h) dedykowana architektura neuronalna oraz (i) charakterystyczny wzorzec uszkodzeń i dysfunkcji. Zob. J. Bremer, Wprowadzenie do filozofii umysłu, s. 141-146. Akwizycja języka i „architektura umysłu” we współczesnych naukach o poznaniu 133 Między „wejściem” a „wyjściem” w mózgu poznającego zakłada się istnienie stanów reprezentacyjnych, charakteryzowanych bliżej poprzez ich treść i znaczenie. Oddziaływanie stanów reprezentacyjnych w systemie przetwarzającym informację wiąże się z faktem, iż są one znakami, a jako takie nosicielami pewnego znaczenia. Dany znak oddziałuje inaczej na organizm, który zna jego znaczenie, a inaczej na organizm, który tego znaczenia nie zna. Czynnikiem, który decyduje o zapoczątkowaniu procesu przetwarzania informacji jest semantyczna treść znaku. Fizykalno-chemiczne właściwości danego znaku (zwane często właściwościami syntaktycznymi) nie mają tu większego znaczenia. Reprezentację można rozumieć jako zakodowaną w systemie poznawczym informację o czymś. Odkodowanie informacji, zrozumienie jej pełnej treści i wzajemne powiązanie w jakąś sensowną całość sprawia, iż pojęcie reprezentacji domaga się także pojęcia interpretacji. Ten rodzaj systemu poznawczego cechuje pewna szczególna właściwość. Całość składa się z niezależnych systemów przetwarzających zwanych modułami16. Fodor mówiąc o modularności percepcji opiera się na dwóch tezach: mechanizmy, które realizują te funkcje są wyspecjalizowane (dedicated), tzn. specyficzne dla obszaru, w którym operują (domain specificity), oraz izolowane (incapsulated), tzn. nie potrzebują kontaktu z innymi systemami psychologicznymi, aby wykonywać swoje operacje. Moduły są procesorami mechanicznymi i nie zależą od myśli czy też informacji wyższego rzędu. Przyjmują informację, przetwarzają ją i przekazują dalej rezultat swych obliczeń. Procesy wyższego rzędu, np. przekonania, nie należą do wielkości przetwarzanych przez moduły, są więc poza zasięgiem modułów17. Na percepcję językową składają się wnioskowania (niepoparte wynikaniem logicznym) prowadzące od reprezentacji pewnych skutków zachowania mówiącego (np. wydawanie przez niego dźwięków) do reprezentacji pewnych jego stanów intencjonalnych. Doprowadza to do prostej relacji od wyprodukowania określonego dźwięku przez konkretnego użytkownika języka („Zaraz będzie padać”) do interpretacji intencjonalnej jego zachowania (myśli o pogodzie). Zdaniem Fodora, percepcja mowy tak naprawdę nie jest myśleniem, lecz procesem obliczeniowym. Percepcja mowy przebiega algorytmicznie. Błędne są przypuszczenia, że skoro jest momentalna z fenomenologicznego punktu widzenia, to musi być nieingerencyjna, oraz że skoro jest inferencyjna, to musi być podobna do myślenia z obliczeniowego punktu widze16 W tym momencie nie wnika się tu w sposób rozumienia modułu poznawczego (czy modularnej teorii umysłu). Istnieją bowiem co najmniej dwa sposoby jego rozumienia. Według pierwszego z nich, każdy kto uważa, że reprezentacje poznawcze mają jakąś immanentną strukturę, byłby zwolennikiem tezy, iż umysł ma charakter modularny. Według innego stanowiska, modułem umysłowym jest jedynie mechanizm zdolny do przetwarzania, magazynowania bądź porządkowania specyficznego rodzaju informacji. 17 Por. J. Fodor, Co przemawia za modularną strukturą umysłu, w: Noama Chomsky’ego próba rewolucji naukowej. Antologia tekstów, t. II: Generatywny program badań nad ludzkim umysłem. Antologia tekstów, red. K. Rosner, Warszawa 1996, s. 166. 134 A.K. Rogalski nia. Percepcja mowy może przebiegać algorytmicznie, gdyż pewne własności akustyczne wypowiedzi językowych są w systematyczny sposób powiązane z pewnymi własnościami intencjonalnymi ich przyczyn umysłowych. Sam moduł bowiem jest reprezentacją o specyficznej lokalizacji neuronalnej, jest reprezentacją wrodzoną, zdefiniowaną semantycznie, a przede wszystkim obliczeniowo (komputacyjnie) autonomiczną. Warto zauważyć, iż argumentacja na rzecz modularnej teorii umysłu znalazła poparcie także we współczesnej neurofizjologii. John C. Marshall przytacza argumenty za modularną strukturą umysłu, stwierdzając, iż: (…) sformułowana przez Chomsky’ego koncepcja „narządu językowego” (pojmowanego w analogii do narządów fizycznych lub ich systemów), którego rozwój polega restryktywnym i dyskretnym ograniczeniom genetycznym i epigenetycznym, znajduje obecnie generalne i bardzo bogate potwierdzenie w mnóstwie danych, przemawiających za „modularnością umysłu” (i mózgu)18. Wyjaśnienie faktu życia mentalnego jest niezwykle złożone i zakłada działanie wielu rodzajów mechanizmów psychologicznych. Argumentując na rzecz modularnej struktury poznawczej Fodor twierdzi, iż systemy wyizolowane (np. input – output systems) nie mogą rozumować czy wnioskować, a jedynie przetwarzać i transmitować, odwołując się do analogii, informację bez możliwości zmiany jej treści. Odwołując się do przykładu spostrzegania przedmiotu twierdzi, iż spostrzeganie przedmiotu może być modularne, tzn. specyficzne dla danego zakresu poznawczego. W wykonaniu swych operacji nie potrzebuje odwołania do modułu językowego bądź matematycznego. Z kolei procesy wyższych stopni są izotropiczne, tzn. nie są hermetycznie zamknięte z punktu widzenia dostępności informacyjnej. Przy uzasadnianiu naukowym czy też rozwiązując konkretny problem naukowy, naukowiec może używać całej swojej wiedzy o świecie. Jeżeli jest to konieczne, to może się odwoływać do wiedzy, np. z geologii, aby rozwiązać problem logiczny. Teza o modularności stanowi połączenie psychologii kognitywnej, zwłaszcza jej pojęć o regularności i teorii procesów mentalnych oraz procesów przetwarzania informacji, z neuropsychologią. Dane tej ostatniej dostarczają solidnych podstaw dla funkcjonowania procesów neuronalnych. Przepływ informacji w modułach jest szybki, jednostrumieniowy, silnie powiązany z biologiczną architekturą neuronalną, wyspecjalizowany w zależności od domeny, informacyjnie odizolowany, ale wrażliwy na uszkodzenia. Systemy centralne natomiast są powolne, ogólne oraz izotropiczne. Zdaniem Fodora, nie istnieją żadne treściowo wyspecjalizowane centralne procesy, dla których moglibyśmy podać skorelowane z nimi struktury neuronalne. Im bardziej całościowy jest jakiś proces kognitywny, tym mniej jest zrozumiały. 18 John C. Marshall, Uczenie się, nabywanie, czy wzrost języka?, w: Noama Chomsky’ego próba rewolucji naukowej, t. II, s. 218. Akwizycja języka i „architektura umysłu” we współczesnych naukach o poznaniu 135 Modularność a interakcyjny model rozumienia języka Interakcyjny model rozumienia języka nawiązuje do zapoczątkowanych przez J. Fodora dyskusji nad pojęciem „modułu poznawczego” oraz do postawy badawczej, zwanej dziś modularyzmem umysłowym. Wpływ tej postawy doprowadził we współczesnej psychologii do zażartych dyskusji nad kategorią umysłu, a w ich wyniku do prób jej zdekonstruowania na rzecz rozmaitych funkcji, własności i stanów, o których mówi się, iż są umysłowe (psychiczne). Podobna próba dekonstrukcji dotyczy także innych pojęć, np. inteligencji. Steven Pinker mówi o tzw. inteligencji ekologicznej. Sugeruje, iż żaden gatunek (homo sapiens par excellence) nie potrzebuje do przetrwania inteligencji ogólnej – logiki formalnej z jej pozbawionymi treści algorytmami dającymi się zastosować do każdego problemu. Potrzebne mu są raczej wyspecjalizowane reguły myślenia oraz bardzo wyspecjalizowana inteligencja parcjalna. S. Pinker oraz Henry Plotkin zapoczątkowali w ostatnich latach w ramach psychologii ewolucyjnej tzw. Nową Syntezę – syntezę pewnych idei komutacyjnych oraz ewolucjonistycznych wyrażonych w teorii zmasowanej modularności (massive modularity). Na umysł ludzki składają się osobne i względem siebie nieprzenikalne moduły wytworzone w procesie ewolucji, samo zaś kojarzenie jest niczym innym, jak tylko stopniowym zapisywaniem czystej karty (tabula rasa) umysłu dziecka. Umysł jest czymś w rodzaju skomplikowanego scyzoryka: duży zestaw przyborów do wszystkiego uformowanych przez dobór naturalny, tak by mogły służyć do wszelkich zadań przydatnych naszym plejstoceńskim przodkom19. W nawiązaniu do trzystopniowego, modularnego systemu poznawczego powstał interakcyjny model rozumienia języka, podkreślający różnicę między strukturami i procesami poznawczymi a strukturami i procesami lingwistycznymi, istotnymi dla przepływu informacji. System językowy jest nieprzenikliwy (encapsulated), a wszystkie interakcje oraz sprzężenia zwrotne pomiędzy jego podsystemami przebiegają całkowicie wewnątrz niego. W systemie językowym dokonywana jest potrójna analiza (przetwarzanie) informacji: fonologiczna, leksykalna oraz syntaktyczna – rozpoznawanie dźwięków, słów i zdań. System języka jest niezależnym systemem przetwarzającym zbudowanym z autonomicznych podsystemów, które odpowiadają podziałowi w ramach językoznawstwa na fonologię, leksykon i składnię. Jak wspomniano powyżej, Fodor dowodził, iż umysł składa się z niezależnych, służących do celów specyficznych systemów przetwarzania, z których każdy zasila centralny procesor. Wejścia do centralnego procesora pochodzą z przekaźników sensorycznych (sensor-transducers), a fonologiczny system wejściowy przekształca dane akustyczne na wejściu w informacje fonologiczne. Informacje fonologiczne przekazywane są do podsystemu leksykalnego, gdzie dokonuje się rozpoznawanie słów, tj. pobieranie 19 S. Pinker, Language Learnability and Language Development, Cambridge MA-London 2006, s. 311. 136 A.K. Rogalski informacji leksykalnych (lexical access). Następnie leksykon przekazuje swoje dane wyjściowe do podsystemu syntaktycznego, gdzie ma miejsce rozpoznanie zdania. W tym celu dokonuje się jego rozbioru gramatycznego – identyfikacja relacji syntaktycznych. Kiedy praca lingwistyczna zostanie ukończona, procesor centralny oraz inne systemy poznawcze zestawiają wyjściowe dane językowe z wiedzą semantyczną i kontekstową, aby dojść do ostatecznej interpretacji. We współczesnej filozofii języka oraz neuropsychologii mamy do czynienia z różnymi interpretacjami języka jako systemu znaków. Podkreśla się fakt wielości języków umysłu, analizując język jako system myślenia, system werbalny oraz system wizualny. Zwraca się uwagę na badania D. Marra oraz D. Biedermana analizujących reprezentacje przedmiotów odbieranych wzrokowo. David Marr bowiem odkrył, że nie istnieje bezpośrednie odwzorowanie rzeczywistości przestrzennej od pobudzeń receptorów siatkówki do układów generujących zrozumiałą dla nas przestrzeń trójwymiarową. Wyodrębnił trzy różne układy tworzące hierarchiczne poziomy przestrzennej reprezentacji informacji w języku wizualnym. Pierwszy nazwał „szkicem pierwotnym”. Szkic ten jest utworzony z pobudzeń (obrazu) pochodzących z siatkówki, które następnie tworzą ogólny, jakby jednowymiarowy zarys liniowy. Drugi poziom Marr nazwał „szkicem 2˝D”. Tutaj obraz jest już więcej niż dwuwymiarowy, a mniej niý trójwymiarowy. Obiekt percypowany na tym poziomie „nabiera” kształtów, ustalają się relacje przestrzenne. W szkicu 2˝D uwzględniane są różne wskaźniki głębi – cienie, gradienty, nakładanie się konturów itp. Trzeci poziom nazwał „modelem 3D”. Tutaj widzenie świata staje się trójwymiarowe, kształtuje się pojęcie „stałości” przedmiotu, tzn. przedmiot jest reprezentowany poznawczo w określony sposób, niezależnie od jego aktualnego położenia, warunków obserwacji, częściowego zasłonięcia20. W klasycznej architekturze umysłu Jerry Fodor postuluje istnienie specyficznego „języka myśli” (lingua mentalis – Mentalese), zawierającego symbole (kody informacyjne) materializujące nasze przekonania. Mentalese jest językiem specyficznym, gdyż: (a) w interpretacji znaczenia zdania nie odwołuje się do kontekstu lub wyobraźni, (b) nie pozwala na dwuznaczności oraz (c) prawdopodobnie obywa się bez przedimków, sufiksów/afiksów bądź przyimków. Jego działanie często porównuje się do odczytywanego przez skaner kodu kreskowego lub do dziurki od klucza dopuszczającej tylko określony wzór i wielkość. Mentalne reprezentacje języka myśli są strukturami posiadającymi składnik syntaktyczny oraz semantyczny występujący odpowiednio na poziomach atomowym i molekularnym. Reguły składni z poziomu molekularnego przekształcają reprezentacje z poziomu atomowego w reprezentacje z poziomu molekularnego, natomiast semantyczna treść molekularnych reprezentacji jest funkcją semantycznej treści ich elementarnych składowych. Ponadto, 20 W kwestii teorii widzenia D. Marra i jej ograniczeń – zob. R. Piłat, Doświadczenie i pojęcie. Studia z fenomenologii i filozofii umysłu, Warszawa 2006, s. 51-55. Akwizycja języka i „architektura umysłu” we współczesnych naukach o poznaniu 137 w klasycznej architekturze umysłu zasady, na mocy których następuje transformacja stanów mentalnych są definiowane niezależnie od strukturalnych właściwości przekształcanych reprezentacji. Odpowiednio też do rozumienia języka filozofowie języka powołują się na odpowiednie modele. Nie jest też dziwne, że osoby posługujące się językiem pragną odpowiednio zinterpretować odbierane przekazy: W zwykłej rozmowie celem słuchacza nie jest uchwycenie znaczenia poszczególnych zdań, ale uchwycenie tego, co mówiący chce przekazać, wypowiadając to a nie inne zdanie, w takich a nie innych okolicznościach21. Współczesna neuropsychologia postuluje tezę o wzajemnej interakcji języków umysłu. Powiązania pomiędzy systemami: myślenia, werbalnym oraz wizualnym, należy szukać w przekładalności języka werbalnego (struktur semantyczno-pojęciowych) i języka wizualnego. Zdaniem Jackendoffa, można wyjaśnić związki pomiędzy interpretacją pojęciowych struktur wyrażeń przestrzennych w języku werbalnym a interpretacją modelu 3D Marra. Ustalenie przyporządkowania pozwala rozwiązać wiele ważnych problemów w rozumieniu języków werbalnego i wizualnego. Myśl „abstrakcyjna” koncentruje się na reprezentacjach typowych dla modelu 3D, a w realizacji wielu podstawowych zadań poznawczych zachodzi bardzo złożona interakcja systemu semantyczno-pojęciowego z systemem wizualnym. Odpowiadając Fodorowi w kwestii modularności, Jackendoff formułuje teorię „reprezentacyjnej modularności” (representational modularity lub structure-based modularity). Każda oddzielna forma reprezentacji ma swoją szczególną – ale zarazem autonomiczną – strukturę. Poszczególne formy reprezentacji pod względem przepływu informacji są względnie nieprzenikliwe dla innych – do tego stopnia, iż jedna może oddziaływać na drugą jedynie poprzez wiązkę połączeń (interfaces) albo połączenia specjalnie do tego przystosowane. Na przykład struktura fonologiczna jest relatywnie zamknięta przed reprezentacjami wizualnymi; żeby do niej dotrzeć, trzeba przedrzeć się przez szereg połączeń pomiędzy strukturami. Na zakończenie warto podkreślić fakt tzw. paradoksu poznania, którego twórcą jest znany kognitywista amerykański, Paul Smolensky. Z jednej strony myślenie jest czymś „twardym” (hard): opiera się na regułach logiki, jest uwikłane w zasady rządzące językiem, jakąś gramatykę myśli lub „algebrę koordynacji poznawczych”, jest – ze względu na ujawniające się w jego działaniu procesy komputacyjne – utożsamiane z uniwersalną maszyną Turinga, a z drugiej zaś – czymś „rozmytym” (soft): w aspekcie realizacji myślenie pełne jest niekonsekwentnych decyzji i nieracjonalnych tendencji opartych na rozmytej puli danych (soft data), jest „rebusem i labiryntem pełnym ślepych uliczek”. Myślenie uwikłane jest w pewien typ logiki rozmytej. Myślenie bowiem nie odzwierciedla logiki w tzw. procesie myślenia, ale logika two21 I. Kurcz, J. Bobryk, D. Kądzielawa (red.), Wiedza a język, t. I: Ogólna psychologia języka i neurolingwistyka, Wrocław 1986, s. 223. 138 A.K. Rogalski rzy autonomiczną aksjomatyzację formy zrównoważenia myśli. Ludzkie poznanie jest w stanie funkcjonować z dość dużą skutecznością i sprawnością pomimo niejasności, niekompletności i fałszywości informacji wstępnej. System poznawczy jest nie tylko systematyczny i produktywny; jest nade wszystko giętki i elastyczny. Przy jego opisie należy więc uwzględnić fakt, iż popełnia on błędy, np. zachowanie językowe człowieka jest nierzadko złożone z niekompletnych, źle złożonych ciągów zdaniopodobnych, które wypowiadamy częściej niż zdania gramatyczne. Wynika to ze zmian decyzji w trakcie mówienia lub źle rozpoczętych (niefortunnych startów) aktów mowy. Zachowanie poznawcze człowieka pełne jest gaf i niekonsekwencji. Ludzie jednak nauczyli się radzić sobie z tym problemem, po części przez opracowanie (w większości nieświadomych) mechanizmów korekcyjnych, po części natomiast przez pewną tolerancję na błędy charakteryzujące codzienne zachowanie. Taka charakterystyka ludzkiego intelektu dostarcza istotnej informacji na temat natury mechanizmów poznawczych. (…) system pracuje raczej dzięki intuicyjnym deskrypcjom niż precyzyjnym specyfikacjom, raczej dzięki częściowym niż kompletnym informacjom, dzięki współzawodniczącym ze sobą interpretacjom, a nie dzięki jedynej uniwersalnej interpretacji zdarzeń22. Bibliografia Bremer J., Wprowadzenie do filozofii umysłu (seria: Myśl filozoficzna. Wprowadzenia), Wyd. WAM, Kraków 2010. Chlewiński Z. (red.), Modele umysłu (seria: Nowe tendencje w psychologii 1), Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 1999. Chomsky N.A., The Minimalist Program, MIT Press, Cambridge MA 1995. Chomsky N.A., Noama Chomsky’ego próba rewolucji naukowej. Antologia tekstów, t. II: Generatywny program badań nad ludzkim umysłem. Antologia tekstów, wyboru dokonała K. Rosner, przeł. A. Graff, J. Szafrański, G. Śpiewak, M. Tempczyk, Wyd. IFiS PAN, Warszawa 1996. Fodor J., The Modularity of Mind. An Essay on Faculty Psychology, MIT Press, Cambridge MA 1983. Hetmański M., Epistemologiczne aspekty nauk poznawczych i sztucznej inteligencji, w: A. Bronk (red.), Filozofować dziś. Z badań nad filozofią najnowszą, Towarzystwo Naukowe KUL, Lublin: 1995, s. 211-228. Hinton G.E., Jak sieci neuropodobne uczą się na podstawie doświadczeń, przeł. K. Blinowska, „Świat Nauki” 11 (1992). Jackendoff R., The Architecture of the Language Faculty (series: Linguistic Inquiry Monographs 28), MIT Press, Cambridge MA-London 1997. Jackendoff R., Foundations of Language: Brain, Meaning, Grammar, Evolution, Oxford University Press, Oxford-New York 2002. Jackendoff R., Language, Consciousness and Culture. Essays on Mental Structure, The MIT Press, Cambridge MA 2007. 22 S. Wróbel, Umysł, gramatyka, ewolucja, s. 193. Akwizycja języka i „architektura umysłu” we współczesnych naukach o poznaniu 139 Klawiter A. (red.), Formy aktywności umysłu. Ujęcia kognitywistyczne (seria: Nowe tendencje w psychologii 13-14), t. I-II (I: Emocje, percepcja, świadomość; II: Ewolucja i złożone struktury poznawcze), Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2008-2009. Kurcz I., Bobryk J., Kądzielawa D. (red.), Wiedza a język, t. I: Ogólna psychologia języka i neurolingwistyka, Ossolineum, Wrocław 1986. Kurcz I., Shugar G.W., Bokus B. (red.), Wiedza a język, t. II: Język dziecka, Ossolineum, Wrocław 1987. Miłkowski M., Poczobut R. (red.), Przewodnik po filozofii umysłu, Wyd. WAM, Kraków 2012. Pinker S., Language Learnability and Language Development, Harvard University Press, Cambridge MA-London 1984, 2006. Piłat R., Doświadczenie i pojęcie. Studia z fenomenologii i filozofii umysłu, (seria: UMYSŁ. Prace z filozofii i kognitywistyki), Wyd. IFiS PAN, Warszawa 2006. Rogalski A.K., Logika języka a gramatyka. Gramatyka spekulatywna a wybrane współczesne teorie lingwistyczne, Wydawnictwo KUL, Lublin 2012. Rogalski A.K., Gramatyka uniwersalna. Noam Chomsky versus Ray Jackendoff, „Roczniki Filozoficzne” 61 (2013) z. 3, s. 5-28. Woods J., Cognitive economics and the logic of abduction, „Revue of Symbolic Logic” 5 (2012), s. 148-161. Wróbel Sz., Umysł, gramatyka, ewolucja. Wykłady z filozofii umysłu, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2010. Żegleń U., Filozofia umysłu. Dyskusja z naturalistycznymi koncepcjami umysłu (seria: UMYSŁ. Prace z filozofii i kognitywistyki), Wyd. Adam Marszałek, Toruń 2003. Streszczenie W niniejszym artykule omówiono aktualny we współczesnych naukach o poznaniu (cognitive sciences) temat akwizycji języka w kontekście problemu architektury umysłu. Punktem wyjścia rozważań jest wprowadzona do lingwistyki na początku lat 60. ubiegłego stulecia przez Noama Chomsky’ego hipoteza „gramatyki uniwersalnej” (UG), zakładająca istnienie wrodzonych zdolności w procesie nabywania języka. Zgodnie z tym założeniem, analiza lingwistyczna miała koncentrować się głównie na strukturze składni języka, która z kolei generowała odpowiednie struktury fonetyczne, jak też „interpretację” semantyczną. Wywodzący się z tradycji generatywizmu Ray Jackendoff proponuje teorię „architektury paralelnej” umysłu, w której poziomy fonologiczny, syntaktyczny i semantyczny są zintegrowane w system semantyki pojęciowej (conceptual semantics). Na podstawie szczegółowej analizy głównych założeń semantyki pojęciowej próbuje dowieść, że system pojęć wyrażanych przez język jest autonomicznym generatywnym komponentem ludzkiego mózgu/umysłu, który wyłonił się w procesie ewolucji. Rozważania Jackendoffa stanowią ważny komentarz do współczesnej problematyki związanej ze strukturą umysłu, ubogacając opracowaną przez Jerry’ego Fodora koncepcję modularności oraz jej związków z interakcyjnym modelem rozumienia języka. 140 A.K. Rogalski Słowa kluczowe: filozofia języka, modele umysłu, modularność, neurolingwistyka Abstract The present study discusses the problem of acquisition of language in the context of the “architecture of mind”, one of the most crucial topics in the contemporary cognitive sciences. The starting point of it is the Chomsky’s hypothesis that humans have a specific cognitive innate structure in language acquisition. According to that approach Chomsky’s analytic attention was mostly focused on the structure of the syntax of language, that in turn is to generate different phonological structures as well as semantic “interpretation” respectively. Ray Jackendoff, grown up among the generativists, proposes the ‘parallel architecture’ theory in which phonological, syntactic and semantic levels are reciprocally interfaced in the program of ‘conceptual semantics’ theory. By means of that theory he tries to show that a system of concepts expressed in human language is an autonomous generative component of human brain/mind that processed out of evolution. Jackendoff’s considerations are very important comment for a contemporary topics on a structure of mind and significantly enrich Fodor’s theory of modularity and its relations to interactive model of language. Key words: philosophy of language, models of mind, modularity, neurolinguistics. Andrzej Krzysztof Rogalski – dr hab., profesor PWSTE im. ks. Bronisława Markiewicza w Jarosławiu, autor monografii: Historia filozofii w zarysie (Lublin 1994), Z zastosowań ontologii Stanisława Leśniewskiego (Lublin: Redakcja Wydawnictw KUL 1995), Logika języka a gramatyka. Gramatyka spekulatywna a wybrane współczesne teorie lingwistyczne (Lublin: Wydawnictwo KUL 2012), redaktor pracy zbiorowej La logica nel Medioevo (Milano: Jaca Book 1999) oraz kilkudziesięciu artykułów opublikowanych w Polsce i za granicą. Paweł Prüfer Wydział Humanistyczny Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa im. Jakuba z Paradyża w Gorzowie Wielkopolskim Kategoria refleksyjności relacyjnej jako klucz hermeneutyczny wewnątrzrodzinnej interakcyjności i komunikacji Wprowadzenie – refleksyjność współcześnie: alternatywa czy konieczność? Próba diagnozy i opisu społeczeństwa nowoczesnego skłania badaczy społecznych do postrzegania go w kategoriach różnorodności i zmienności, choć już Wilhelm Dilthey przekonywał, iż nasze postrzeganie i rozumienie rzeczywistości społecznej jest możliwe dzięki „identyczności niezależnego od nas świata”1. Nowoczesność może być postrzegana – jak tego chce Samuel N. Eisenstadt – nie tylko jako sekwencja i konsekwencja ewolucyjna, lecz jako odrębna cywilizacja2. Można ubolewać nad faktem, iż rozmywają się dotychczas trwałe i stabilne struktury, można jednak podjąć z uczciwością badawczą próbę rzetelnej analizy stanu faktycznego, a przede wszystkim zaproponować nowe i przemyślane projekty. Te z kolei miałyby na celu odbudowanie tego, co się rozchwiało ze względu na nieudolność i opieszałość jednostkowo-społeczną, będącą bardziej pochodną chwilowej niemocy sprawczości niż pasywności z wyboru. Nie chodziłoby tyle o reaktywację i rewitalizację tego, co zmienne i w pewnym sensie nieodwracalne, a bardziej o „przypomnienie”, że rozwój dotyczący życia jednostkowego i grupowego (rodzinnego) jest linearnocykliczny i że z jego powodu oraz na jego podstawie wyłaniają się wciąż nowe rzeczywistości. W perspektywie tej należałoby postrzegać świat społeczny bardziej w pryzmacie wzajemnych odniesień i relacji niż jako zatomizowaną, zindywidualizowaną i spolaryzowaną rzeczywistość. W pewnym jednak sensie taki kształt życia społecznego w przeszłości już się pojawiał i z powodzeniem kształtował właściwe postawy odpowiedzialności podmiotów społecznych za siebie nawzajem. Rodzina jest tym miejscem, w którym rozchwianie ponowoczesności jest nad wyraz widoczne. Lecz rodzina posiada także specyficzne i właściwe sobie siły metamorficzne, które mogą na nowo wygenerować kształty dla niej charakterystyczne 1 W. Dilthey, Rozumienie, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2008, s. 112. Por. S.N. Eisenstadt, Utopia i nowoczesność, przeł. A. Ostolski, Oficyna Naukowa, Warszawa 2009, s. 552. 2 142 P. Prüfer i dla jej tożsamości właściwe. Tak zwany paradygmat refleksyjności relacyjnej (zasadniczo wypracowany przez włoskiego socjologa Pierpaolo Donatiego – riflessività relazionale lub we-reflexivity relazionale3) może stanowić dobrą płaszczyznę i platformę komunikacyjno-metamorficzną dla wewnętrznej spoistości życia członków rodziny, także w kontekście ponowoczesności. W duchu tej koncepcji można zarówno proponować pewien model naprawczy rodziny, jak i analizować jej faktyczną kondycję współczesną. Refleksyjność nie jest prostą skłonnością podmiotu do podejmowania procesu myślowego, do zwykłego uruchamiania mechanizmów wyobrażeniowych. Jest bardziej postawą i kompetencją umysłu, który analizując własne i innych (społeczne) procesy analityczne, jest w stanie projektować, korygować, modyfikować i sprawczo realizować pożądane jednostkowo i społecznie projekty. Ich realizacja miałaby stanowić urefleksyjnioną, niemechanicystyczną skłonność do aktywności na miarę oczekiwań człowieka współczesnego, który rozumiejąc i doceniając wartość linearności rozwoju technologicznego, chciałby także odnaleźć powód do wzmocnienia swojej kondycji w integralności własnego bytu. Jego byt jednostkowy jest istotnie skorelowany z życiem społecznym, którego pierwszym i raczej podstawowym wymiarem jest kontekst rodzinny. Wspomniany włoski badacz rzeczywistości społecznej Pierpaolo Donati przekonuje, iż refleksyjność relacyjna polega na tym, że podmioty ukierunkowują się na rzeczywistość, która wyłania się z ich interakcji, biorąc jednocześnie pod uwagę to, co z powodu tej interakcji oddziałuje na nie. Ta nowa rzeczywistość „powraca” do nich, wpływając na ich dalsze działanie indywidualne i wzajemne4. Rzeczywistość, do której refleksyjnie odnoszą się podmioty, oddziałuje na nie komunikacyjnie i interakcyjnie. Jest to jakiś rodzaj zwrotnej akcji (reakcji) rzeczywistości relacyjnej, która w sobie wiadomy sposób determinuje zarówno same jednostki, jak i jej formy zagregowane (życie rodzinne). Ta moc działania i komunikowania relacyjnego, uświadomiona i urefleksyjniona sama w sobie jest relacyjna, ponieważ w sposób zwrotny „zaraża” ludzkie działanie ukierunkowane zarówno na osiągnięcie jakiegoś celu, jak również na kształtowanie i strukturowanie zwyczajnych interakcyjnych stosunków międzyludzkich (wewnątrzrodzinnych). 3 Zob. P. Donati, Sociologia della riflessività. Come si entra nel dopo-moderno, Società editrice il Mulino, Bologna 2011; tenże, Sociologia della relazione, Società editrice il Mulino, Bologna 2013. 4 Por. P. Donati, Sociologia della riflessività..., dz. cyt., s. 31. Ketegoria refleksyjności relacyjnej jako klucz... 143 Linearno-cykliczne procesy wewnątrz- i zewnątrzrodzinne – oddziaływania komunikacyjno-interakcyjne Indywidualizacja vs uwspólnotowienie, jednostka vs społeczeństwo, egoizm vs altruizm w procesach dojrzewania jednostkowo-społecznego Procesy społeczne i zmiana społeczna interesują nie tylko socjologów. Oni jednak czynią je głównym przedmiotem swoich intelektualnych dociekań. Zmienność i kruchość, a zarazem trwałość i stabilność dotyczą przede wszystkim kondycji jednostki, ale i społeczeństwa jako takiego. To, co jest obserwowalne na zewnątrz i co zauważalne w wewnętrznej strukturze obu rzeczywistości, jest w znacznej mierze pochodną wzajemnego względem siebie stosunku, relacji, odniesienia. Pomiędzy jednostką a społeczeństwem istnieje silna korelacja, zbieżność, ale i dychotomiczność (bywa także, że pojawia się konfrontacja antagonistyczna). Kwestia ta znajduje swoje odzwierciedlenie w życiu rodzinnym i w procesach, które w niej się dokonują. Można także widzieć ów problem w wymiarze relacji jednostka – społeczeństwo, gdzie rodzina reprezentuje jednostkę, która wchodzi w relację ze społeczeństwem, ale i gdzie może być postrzegana jako rodzaj (część) społeczeństwa (mikro-społeczeństwo) w stosunku do jednostki, np. członka rodziny. Niezależnie od przyjętej perspektywy i zaproponowanej konstelacji analitycznej, wszelkie powyższe relacje można rozpatrywać w kategoriach postaw egoistycznych i altruistycznych, integrujących i dezintegrujących, w skłonnościach ku indywidualizacji oraz w inklinacjach wspólnototwórczych. Relacja pomiędzy jednostką a społeczeństwem jest jednym z popularniejszych zagadnień podejmowanych w naukach społecznych. Chęć zrozumienia tej relacji oraz nadzieja, że dokona się choćby skromnej heurezy, prowokuje badacza do postawienia sobie i innym pytania o jej rodzaj. Relacja z innymi podmiotami życia społecznego jest w wielu aspektach wypadkową tej relacji, którą jednostka kreuje w urefleksyjnionym kontakcie z samą sobą. Chodzi jednak o sytuację odkrycia specyfiki tej relacji5, nie tylko stwierdzenie jej faktu, i nie tylko odniesienie jej do każdej innej relacji. Jednym z istotniejszych determinantów ukonstytuowania się jej jest fakt oddziaływania ze strony społeczeństwa. Społeczeństwo determinuje także sposób budowania i analizowania relacji, którą podmiot diagnozuje względem samego siebie. Można więc mówić o wewnątrzjednostkowości relacji. Można ją także 5 Współczesny teoretyk socjologii Anthony Elliot, dokonując typologii i rozróżnień w poglądach na temat istoty społeczeństwa, zauważa, iż może być ono gwarantem relacji społecznych; sprawa więc wygląda nieco inaczej, albo i zupełnie inaczej niż dość powszechnie się mniema – to nie relacje tworzą życie społeczne, ale społeczeństwo przyczynia się do ich powstawania; zob. A. Elliot, Współczesna teoria społeczna, przeł. P. Tomanek, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2011, s. 17. 144 P. Prüfer widzieć przynajmniej w dwóch lub trzech postaciach – o czym już swego czasu próbował przekonywać Georg Simmel6. Pierwszym możliwym rodzajem relacji jednostki wobec samej siebie jest stosunek wewnętrzny. Można o nim powiedzieć, iż ma charakter aksjonormatywny. Jest tak dlatego, że jednostka rozważa możliwość przyjęcia postawy prospołecznej (altruistycznej), ale także projednostkowej (egoistycznej). Gdy jednostka jest ukierunkowana na siebie samą, będzie się miało do czynienia z postawą obiektywnie rozumianą jako egoistyczna. W takim wypadku jest to posiadanie predylekcji wsobnej, lecz – co wydaje się szczególnie istotne – zdominowanej pragnieniem wewnętrznego zintegrowania siebie7. Teoretycznie jest możliwe, praktycznie raczej nie, istnienie sytuacji, w której jednostka – w całości swojego bytu, w integralności swojego ontologicznego ukonstytuowania – byłaby całkowicie ukierunkowana na realizację egoistycznych pragnień. Georg Simmel przekonuje, iż niezależnie od tego, czy na podstawie obserwacji socjologicznej stwierdzi się, że kieruje się egoistycznymi pobudkami, czy jednak jej dominujące predylekcje byłyby altruistyczne, w jej konstrukcji wewnętrznej dochodzi do swego rodzaju konfliktu i kolizji. Choć wypowiedź niemieckiego socjologa sugeruje dość mechanicystyczną perspektywę deskrypcyjną, to jednak podkreśla istotny element: „Człowiek zdolny jest dzielić swą osobowość na części i dowolną część utożsamiać ze swą prawdziwą jaźnią. Każda z tych części jednak koliduje z innymi i walczy z nimi o prawo do decydowania o całokształcie działania jednostki. […] Innymi słowy – konflikt między jednostką a społeczeństwem tkwi w samej jednostce jako walka części składowych jej istoty. Źródłem głębokiej, podstawowej rozbieżności między jednostką a społeczeństwem są – jak mi się zdaje – nie konkretne interesy, ale ogólna forma życia jednostki”8. Jednostkowe ukierunkowanie życiowe o charakterze egoistycznym jest więc istotnie skorelowane z inklinacjami rozbieżności, konfliktowości, napięcia, rywalizacji i konkurencji. Ten swoisty egoizm zawarty jest niejako w samej strukturze jednostki, w jej poszczególnych segmentach, w jej elementach, które – choć przecież powiązane ze sobą – zainteresowane są przede wszystkim zaspokojeniem własnych potrzeb i ambicji. W tej samej wewnętrznej strukturze jednostki, ukryte są – jak twierdzi Stanisław Ossowski – społeczne uwarunkowania, które przekładają się na jej działania i dyspozycje9. Jest to raczej mylny trop uświadomienia jednostkowego, że osiągalność egoistycznych pragnień dokonywana jest jedyną drogą: zabiegami skoncentrowanymi na zaspokojeniu własnych potrzeb i realizowanymi w przekonaniu, iż jest to możliwe przede wszystkim za sprawą pominięcia środowiska społecz6 Zob. G. Simmel, Socjologia, przeł. M. Łukasiewicz, PWN, Warszawa 1975, s. 76. S. Ossowski, Z zagadnień psychologii społecznej, PWN, Warszawa 1967, s. 15-40. 8 G. Simmel, Socjologia, dz. cyt., s. 74-75. 9 Zob. S. Ossowski, O nauce, PWN, Warszawa 1967, s. 139. 7 Ketegoria refleksyjności relacyjnej jako klucz... 145 nego i innych elementów. Tezą, która może stanowić antidotum interpretacyjne na ów trend świadomościowy i teorie propagujące dominację owego impulsu egoizmu jednostkowego, bądź wewnątrzjednostkowego, jest konstatacja Talcotta Parsonsa: „Należy z największym naciskiem powiedzieć, że uczestnictwo w solidarnej zbiorowości nie wykazuje generalnej tendencji do zakłócania realizacji przez indywidua ich prywatnych celów, jednak bez przywiązania do wspólnych, konstytutywnych wartości zbiorowość zaczyna zanikać. Jeśli natomiast istnieje takie przywiązanie, to istnieje też przestrzeń do zaspokajania prywatnych interesów”10. Parsonsowska teoretyczna teza znajduje swoje „empiryczne potwierdzenie” w praktyce życia społecznego. Egzemplifikacją ogólną można uczynić sytuację społeczno-kulturową zbiorowości i jednostek okresu totalitarnego, komunistyczno-socjalistycznego w krajach Europy Środkowo-Wschodniej, w tym okresu Polski Ludowej. Wywieranie nacisku na jednostki, aby wbrew własnej woli przywiązywały się do etosu życia zbiorowego, aby umiłowały scentralizowany i upaństwowiony aparat zarządzania sprawami kraju oraz ich życiem prywatnym, przynosiły nie tylko odwrotne skutki, ale w istocie nie były nośnikami zaspokojenia rzeczywistych potrzeb egzystencjalnych jednostek i grup (rodzin w szczególności). Natomiast ukierunkowanie się władzy i struktur państwowych na wartości życia społecznego, ich wdrażaniem i uświadamianiem perswazyjnym, przedkładaniem ich sensowności i wiarygodności szanującej prywatność i indywidualność, oraz wdrażanie mechanizmy naturalnej socjalizacji (takie choćby jak solidarność, pomocniczość, dobro wspólne, uczestnictwo11), tworzy stosowny grunt dla spotkania się idei zaspokajania potrzeb zarówno indywidualnych, jak i społecznych (ważne jest w tej kwestii uświadomienie służebności struktur i instytucji państwowych na rzecz rzeczywistego rozwoju jednostek tworzących organizm społeczny). Postawy egoizmu i altruizmu, rozumiane i interpretowane zarówno potocznie, jak i w ujęciu naukowym, są zdecydowanie sobie przeciwstawne, dychotomiczne, antynomiczne. Różnica w obu perspektywach (potocznej i naukowej) polega jednak na tym, że w pierwszym przypadku dość jednoznacznie rozumie się postawę altruistyczną, jako wolną i świadomą tego skłonność jednostkową ukierunkowaną pozytywnie na innych. W interpretacji naukowej natomiast, w ujęciu socjologiczno-filozoficznym, dopuszcza się szersze jej rozumienie. Otóż społeczeństwo może naciskać i determinować jednostkę, by rozbudzała w sobie skłonności altruistyczne. Może to czynić także w schemacie i projekcie, który wcześniej został już przygotowany. Nietrudno wyobrazić sobie, iż społeczeństwu chodzi o takie uruchomienie aktywności jednostkowej ukierunkowanej prospołecznie, aby nie rozbudzać w niej 10 T. Parsons, System społeczny, Wydanie I, przeł. M. Kaczmarczyk, Zakład Wydawniczy NOMOS, Kraków 2009, s. 36. 11 Zob. Papieska Rada Iustitia et Pax, Kompendium nauki społecznej Kościoła, przeł. D. Chodyniecki, A. Dalach, J. Nowak, Wydawnictwo JEDNOŚĆ, Kielce 2005, s. 109-132. 146 P. Prüfer nadmiaru entuzjazmu sprawczości, bowiem zbyt duża dynamika i inicjatywa jednostki może siać niepokój. Społeczeństwo zbiurokratyzowane – jak trafnie zauważa Maria Ossowska dzięki przeprowadzonym badaniom socjologicznym dotyczącym moralności różnych grup społecznych – nie akceptuje takiej struktury jednostkowej, gdyż staje się ona kłopotliwa, a nawet niebezpieczna12. Społeczeństwo może więc w pewnym sensie przymuszać jednostki do postawy altruistycznej (bądź pseudoaltruistycznej w tym przypadku), ale w takich jej postaciach, jakie będą jemu odpowiadały. W niektórych skrajnych sytuacjach będzie to wymuszanie o charakterze totalitarystycznym, jako rodzaj oddziaływania „otoczenia jednostkowego”. Postawa silnego nakłaniania i naciskania ze strony społeczeństwa na konkretne jednostki będzie postrzegana głównie jako rodzaj udzielania zezwolenia na włączenie jednostki w obręb całości systemu czy organizmu społecznego. Będzie to możliwe dzięki jednostronnemu ukształtowaniu członu oraz jednostronnemu wchłanianiu jednostki w społeczeństwo. Ma się tu do czynienia z postawą aktywności jednostki, która owszem, przymuszona, lecz jednak w rzeczy samej działa altruistycznie, nie chroni bowiem siebie i swoich interesów. Interesy grupy, zbiorowości, społeczeństwa stają się dla niej ważniejsze, a przynajmniej wyraża to rzeczywista jej postawa. Georg Simmel dostrzega w tym jednak swego rodzaju egoizm, tyle że tym razem usytuowany w społeczeństwie. Jest to więc „gwałt dokonywany na jednostce w imię interesów zbiorowości”13. Wyrazem egoizmu ze strony społeczeństwa będzie natomiast postawa wchłaniania jednostki (co jest zupełnie czymś odmiennym od przynależności jednostki do grupy, społeczeństwa14 – ta jest w pewnym sensie konieczna), nawet jeśli uda się wdrożyć skuteczne przekonanie jednostki, aby ta rzeczywiście przyzwalała na sytuację, w której jest świadoma, że chodzi o ważny interes zbiorowości, dla którego warto poświęcić własny, osobisty, indywidualny. Dochodzi tu bowiem do marnowania wewnętrznego bogactwa jednostkowego. Marnotrawstwo bogactwa wewnętrznego będzie miało miejsce również wtedy, kiedy jednostka, dzięki takim mechanizmom, wyspecjalizuje się w pewnych czynnościach, które będzie realizowała na korzyść społeczeństwa, ale i z racji skutecznie opanowanych sprawności. Choć one miałyby także rzutować pozytywnie na jej osobisty i jednostkowy rozwój, pomyślność, powodzenie, część z owego bogactwa zostanie zaprzepaszczona. Dość zasadniczo brzmi teza klasyka myśli społecznej, Claude’a Henri’ego de Saint-Simona: „Społeczeństwo składa się z jednostek. Rozwój inteligencji zbiorowej musi 12 Zob. M. Ossowska, Socjologia moralności. Zarys zagadnień, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2011, s. 249. 13 G. Simmel, Socjologia, dz. cyt., s. 76. 14 Por. J. Szacki, Znaniecki, Wiedza Powszechna, Warszawa 1986, s. 141. Ketegoria refleksyjności relacyjnej jako klucz... 147 w gruncie rzeczy odpowiadać rozpatrywanemu w szerszej skali rozwojowi inteligencji indywidualnej”15. Myśląc o rodzinie, nie sposób pominąć w tej refleksji odniesienia do jednostek, które ją konstytuują, niejako zakładają jej istnienie, umożliwiają badawcze aktywności definicyjne i deskrypcyjne. Czy jednak rodzina to prosta suma jednostek, jej członków? Czy – analogicznie – społeczeństwo jest jedynie sumą jednostek? Czy bogactwo społeczeństwa może być wynikiem sumowania bogactw indywidualnych, zdeponowanych i pomnażanych w życiu i aktywności jednostkowej? Czy inteligencja społeczeństwa równa się sumie inteligencji jednostek, które to społeczeństwa konstytuują, albo przynajmniej w nim partycypują? Suma bogactw wewnętrznych jednostek pojmowanych w kategorii ich sprawstwa (rozumianych w liczbach pojedynczych) nie będzie – zdaniem Margaret S. Archer – tym samym, co sprawstwo społeczne zbiorowości, sieci relacji, którą one tworzą16. Także to stwierdzenie daje podstawy, by z wielkim szacunkiem i dogłębnym rozpoznaniem ustosunkowywać się do rzeczywistego wewnętrznego bogactwa jednostki, które ostatecznie jest jakiegoś rodzaju „nie-obserwowalną” tajemnicą. Zapędy totalitarystyczne, w których próbuje się (łagodniejsze oblicze tej skłonności zawłaszczającej) doceniać bogactwo wewnętrzne jednostki, ale jedynie je sumując i uznając za wspólne (społeczne, państwowe, zbiorowe), jest zdecydowanie nietrafne i raczej aksjonormatywnie chybione. Procesy demokratyzacji życia uświadomiły fakt, iż człowiek-jednostka jest wystarczającym powodem, aby powoływano do życia instytucje i organizacje, by podtrzymywać oraz wspierać ich pomyślność i rozwój. Istnieje powszechna zgoda co do tego, iż zakusy totalitarystyczne uderzają w najgłębsze pokłady bytu jednostkowego. Można zdecydowanie stwierdzić, iż postawy altruistyczne jednostek budzą się wtedy, gdy skłonności i rzeczywiste aktywności instytucji społecznych, państwowych, politycznych, gospodarczych zacierają ową priorytetowość jednostki jako podmiotu życia społecznego. Zewnętrzne wobec jednostki, egoistyczne inklinacje uruchamiają wewnętrzne i przejawiające się za jakiś czas także zewnętrznie zachowania jednostek na rzecz innych jednostek, bądź dla ratowania własnej, osobistej autonomii, sprawczości, niezależności. Wydaje się wątpliwe istnienie czysto altruistycznych zachowań jednostek wobec aparatury państwowej, zbiorowości społecznej. Mogłoby do tego dochodzić jedynie wówczas, gdy jednostka uświadomi sobie „ludzkie oblicze” struktury społecznej, gdy stwierdzi, iż ostatecznie chodzi o działania wspierające inne jednostki, nawet jeśli reprezentują one mechanizm społeczeństwa, byt państwowy. Kryzys struktur społeczeństwa, np. powstający w momentach przełomowych, w zawirowa15 C.H. de Saint-Simone, Katechizm industrialistów, przeł. S. Antoszczyk, w: Klasyczne teorie socjologiczne, red. P. Śpiewak, Wyd.Naukowe PWN, s. 169. 16 Zob. M.S. Archer, Człowieczeństwo. Problem sprawstwa, Wydanie I, przeł. A. Dziuban, Zakład Wydawniczy NOMOS, Kraków 2013, s. 284. 148 P. Prüfer niach historycznych, może spowodować pozytywne (altruistyczne) zaangażowanie jednostkowe na rzecz wsparcia, odnowy, rewitalizacji społeczeństwa i państwa pod warunkiem, iż byłby ukazany jako transparentnie wyłaniający się „obolały byt” i nie jako efekt popełnionych błędów, z premedytacją ukierunkowanych przeciwko jednostkom. Łagodna, a nawet zaangażowana postawa jednostki w takiej sytuacji mogłaby mieć miejsce, gdyby ukazano uczciwie i bez niedomówień, iż ma się do czynienia z dziejowym i niezależnym od samych reprezentantów tych struktur splotem trudnych, destabilizacyjnych, a nawet destrukcyjnych okoliczności. Przemiany w życiu społecznym, tym bardziej w wymiarach życia rodzinnego, wydają się wyjątkowo heterogeniczną kombinacją tego, co stanowi skłonność do indywidualizacji i wspólnotowości, inklinacja ku egoizmowi i altruizmowi, dążenie do pełnej autonomii i stabilnej afiliacji. Procesy przemiany, morfogenetyczne i morfostatyczne sekwencje zmian i przeobrażeń ukierunkowane są zasadniczo na pragnienie osiągnięcia jakiegoś rodzaju dobra. Nawet gdy jest ono nietrafnie rozpoznane, nieumiejętnie zdefiniowane i w pewnym sensie – z racji sprawczości jednostkowej i rodzinnej (rozumianej jako zbiorowość, wspólnota, grupa) – nieudolnie konstruowane, jawi się jako dobro, któremu należy podporządkować wysiłki i dobra instrumentalne, prowadzące do jego osiągnięcia. Wydaje się jednak, iż istnieje jakiś zakres powszechnie rozumianego i rozpoznanego, i trafnie osiągalnego dobra życia rodzinnego, które swoją własną (wsobną) siłą suplementuje ewentualne błędy, braki, nieprecyzyjnie lub nawet mylnie zdefiniowane i operacjonalizowane egzystencjalnie cele rodzinne. Będą to elementy rodzinnego ciężaru gatunkowego, które automorfizują i auto-rewitalizują etos i dobrostan społeczno-aksjonormatywny rodziny. Metamorficzne i rewitalizujące inklinacje – ontologiczna struktura i natura rodziny Motyw metamorfozy pojawia się głównie w dziełach literackich. Można by stwierdzić, że jest to dość popularny temat, ponieważ wielu bohaterów literackich ukazywanych w perspektywie naturalnej potrzeby nie rozstaje się z nią i jest im ona przypisywana jako konieczna (determinacja środowiskowa, czytelnicza). Jest nią wewnętrzno-zewnętrzny imperatyw wdrożenia zmiany, przejścia procesu przemiany, doświadczenia ontologiczno-egzystencjalnej odnowy. Jako taka jest istotnie skorelowana z ukonstytuowanym w tych postaciach (realnych bądź fikcyjnych) bytem jednostkowo-społecznym. Bohaterowie metamorficzni, postaci literackie marzą o przemianie, a nierzadko wchodzą w nowy stan swojego ontologicznego bytu z zastosowaniem ku temu odpowiednich metod i środków. Jest to z sukcesem realizowana potrzeba odmiany stanu wewnętrznego i zewnętrznego, zazwyczaj z gorszego na lepszy, z mniej doskonałego na bardziej doskonały. Jednym z najbardziej klasycznych przy- Ketegoria refleksyjności relacyjnej jako klucz... 149 kładów literackich podejmujących problem metamorfozy jest dwutomowe dzieło Owidiusza pod tym właśnie tytułem (Metamorfozy)17. Wydaje się, iż większość socjologów, borykających się z niełatwym problemem diagnozowania faktycznego stanu społeczeństwa, jest przekonanych, że należy raczej unikać prognozowania, przewidywania przyszłości, proponowania projektów, które są wątpliwe w zakresie ich możliwej realizacji. Co najwyżej próbują kreować pojęcia i koncepcje, z których wynikałoby zobrazowanie jednostki i społeczeństwa, nawet idealistyczne, choć na tym etapie kompetencje przekazywane są innym już reprezentantom namysłu nad życiem społecznym. Czasem jednak nie brakuje takich inklinacji w samej socjologii. Socjologowie rodziny chcieliby, aby ich dorobek badawczy był w stanie zmieniać rzeczywistość rodzinną, wzmacniać jej kondycję, przyczyniać się do stabilizowania się jej odporności na niewłaściwe bodźce zewnętrzne, niesprzyjające jej trwałości. Może dlatego Anthony Giddens z przekonaniem twierdzi, iż socjologia jest dyscypliną „[…] najbardziej oczernianą i najbardziej prowokującą ze wszystkich dyscyplin społecznych”18, skoro w pewnym sensie nie jest wierną samej sobie, ponieważ wykracza poza czysty opis i analizę zjawisk społecznych jak rzeczy. Można by zastanawiać się nad tym, jakiego rodzaju motywacje kierują tymi socjologami, którzy wybierają tematykę życia rodzinnego za główny przedmiot swoich badań. Nierzadko zajmowanie się sprecyzowanymi kwestiami, jak problematyka rodzinna, małżeńska czy rodzicielska, jest motywowane przekonaniem o przekładaniu się tych wąskich zagadnień na znacznie szersze. Słusznie zauważa taką zależność Florian Znaniecki, kiedy argumentuje zasadność badania relacji pomiędzy matkami a ich dziećmi ze względu na zrozumienie relacji społecznych w ogólności19. Z racji jednak najważniejszego zainteresowania socjologicznego – badania zmienności społeczeństwa – rodzina pod taką właśnie perspektywę zmienności bardzo korzystnie podpada. Trudność zadania polega jednak m.in. na tym, iż sam badacz musi przyjąć pewne założenia, które za każdym razem mogą być ocenione jako arbitralne. Zajmowanie się socjologią rodziny, analizowanie jej trwałości i zmienności, będzie takim właśnie arbitralnym wyborem badawczym. Z tej racji, że socjologia jako dyscyplina akademicka i badawcza nie ma raczej jednorodnego, homogenicznego statusu, a w związku z tym możliwości eksplanacyjno-intepretacyjne są wielorakie. Istotną ścieżką analityczno-hermeneutyczną na rzecz potencjalnej przemiany świata społecznego, na rzecz jego metamorfozy, może być założenie sformułowane przez wspomnianego wyżej socjologa: „Jedyne praktycznie usprawiedliwione 17 Zob. Owidiusz, Metamorfozy, tom 1 i 2, Warszawa 2004. A. Giddens, Stanowienie społeczeństwa. Zarys teorii strukturacji, Wydanie I, przeł. S. Amsterdamski, Poznań 2003, s. 11. 19 Por. F. Znaniecki, Relacje społeczne i role społeczne, przeł. E. Hałas, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2011, s. 143. 18 150 P. Prüfer stanowisko wobec tej nauki [przyszłej nauki społecznej – socjologii – moje P.P.] to pozostawienie jej absolutnej wolności i udzielenie bezinteresownej pomocy”20. Okazuje się, że pewien rodzaj dowolności w prowadzeniu analiz badawczych odzwierciedla sprawczość badacza i jego możliwości kreatywne. Całe takie przedsięwzięcie nie jest jednak odizolowane od dotychczasowego dorobku, a w związku z tym pewien kontakt z myślą nauk społecznych i humanistycznych, zwłaszcza z klasyczną, powinien być zachowany21. Dorobek myśli socjologicznej – nawet jeśli jest to nauka mająca nie tak długą historię22 – jest na tyle bogaty, że inspiracji do przemiany i metamorfozy jednostkowo-społecznej jest w nim aż nadto dużo. Prawie każdemu badaczowi, który reprezentuję tę dyscyplinę, towarzyszy idea troski i woli przemiany świata na lepszy. Socjologia rodziny i socjologiczny namysł nad rodziną jest intelektualnym drążeniem badawczym stricte dotyczącym społeczeństwa. „Wszystko, czym ludzie są i co czynią […], dzieje się w obrębie społeczeństwa, jest przez społeczeństwo determinowane i stanowi część jego życia. Nie istniałaby zatem żadna nauka o człowieku, która nie byłaby zarazem nauką o społeczeństwie”23. Metamorfoza społeczeństwa nie dokonuje się w przestrzeniach abstrakcyjnych, ponad jednostkami. Jej możliwość staje się faktem z racji oddziaływania socjalizacyjnego wobec jednostek, które tworzą zarazem organizm społeczny. Zajmując się i troszcząc o jednostki (nauki humanistyczne), zajmujemy się i troszczymy o społeczeństwo (nauki społeczne – socjologia). W doprowadzeniu do metamorfozy społeczeństwa powinno się dążyć do przyjaznego zbliżenia nauk humanistycznych ze społecznymi. Maturacjonizm linearno-cykliczny, realizujący się w tym zakresie jako ciągły, trwały i powtarzalny, jest sposobem pracy i kształtowania jednostek, by próbować istotnie zmieniać i formować społeczeństwo. W podobnym tonie wypowiada się Talcott Parsons: „Należy z największym naciskiem powiedzieć, że uczestnictwo w solidarnej zbiorowości nie wykazuje generalnej tendencji do zakłócania realizacji przez indywidua ich prywatnych celów, jednak bez przywiązania do wspólnych konstytutywnych wartości zbiorowość zaczyna zanikać. Jeśli natomiast istnieje takie przywiązanie, to istnieje też przestrzeń do zaspokajania prywatnych interesów”24. Rozbudzanie świadomości wewnątrzrodzinnej, że otwarcie na świat społeczny, oraz – mechanizm odwrotny – maksymalne zaangażowanie makrostruktur, takich choćby jak państwo, w celu 20 F. Znaniecki, Nota metodologiczna, w: W.I. Thomas, F. Znaniecki, Chłop polski Europie i Ameryce, tom 1, Organizacja grupy pierwotnej, przeł. M. Metelska, Warszawa 1976, s. 51. 21 Zob. interesujący wątek relacji (dylematu?) pomiędzy postulatem oryginalności i erudycji w świadomości badacza społecznego: R.K. Merton, Teoria socjologiczna i struktura społeczna, przeł. E. Morawska, J. Wertenstein-Żuławski, Warszawa 2002, s. 53-56. 22 Por. P. Sztompka, Socjologia. Analiza społeczeństwa, Nowe poszerzone wydanie, Kraków 2013, s. 22. 23 G. Simmel, Socjologia, dz. cyt., s. 4l. 24 T. Parsons, System społeczny, dz. cyt., s. 36. Ketegoria refleksyjności relacyjnej jako klucz... 151 waloryzacji rodziny i jej wspieranie jest za każdym razem realizowane z obopólną korzyścią. Wzmacnia się jedna i druga forma życia społecznego. Wydaje się, iż podstawową przeszkodą w urzeczywistnianiu się tego postulatu jest kłopot komunikacyjności, zalegający w wielu przypadkach – w ocenie wielu – jako niepokonalna przepaść. Z koncepcji metamorfozy wyłaniają się charakterystyczne dla niej cechy: dynamika, plastyczność i „giętkość” struktury społecznej. Rodzina wydaje się rzeczywistością szczególnie dynamiczną, podlegającą możliwości jej kształtowania, jest giętką strukturą interakcyjno-relacyjną, dynamicznie i żywo reagującą na aktywności jej członków, jak i na to, co dzieje się wokół niej. Pomysł na społeczeństwo, które ewoluuje, może być obrazowane możliwościami wielości jego postaci. Sięgając do klasyki filozoficznej („socjologii opisowej” Platona), w której interpretacja zostaje uwspółcześniona za sprawą Karla Poppera, stwarza impulsy i uzasadnienie dla „przywoływania duchów przeszłości”, sięgania do idealizmu, do świata idei i konstruktów historyczno-teoretycznych. Okazuje się, że nie przebrzmiewają one wraz z upływem czasu. Trudno by przypisywać Platonowi ociężałość umysłu i zachowawczość w nakreślaniu poglądów co do własnego rozumienia społeczeństwa. Prawdą jest jednak to, że cała jego bogata twórczość filozoficzna została ubrana w szaty idealizmu. Uznać by można jednak ów idealizm za wybitnie realny, zwłaszcza w tym jego słowa znaczeniu, że wybiera rzeczywisty wpływ na reality życia społecznego – a przynajmniej może to czynić. Negatywnie rzecz formułując, Platon gasi entuzjazm potencjału ewolucyjnego bez granic widziany zarówno przez badaczy, jak i aktorów życia społecznego. Rodzina w swojej warstwie ontologicznej jest jednak wyjątkowo stabilna, trwała, usankcjonowana i nie ma w tym sensie odpowiednika w innej formie rzeczywistości społecznej. Cechuje ją trwałość i obecnością w wymiarze instytucjonalnym. Jest to ważny komunikat, który wysyła społeczeństwu i wszystkim instytucjom, zainteresowanym jej losem i kondycją. W odniesieniu do platońskiej myśli, interesująco wybrzmiewa pogląd wspomnianego K. Poppera: „Życie w ciągłej zmianie, w stanie rewolucji społecznej, wydaje mu się nierealne. Tylko stabilna całość, trwały, niezmienny kolektyw jest realny, a nie przemijające jednostki. Jest czymś naturalnym, aby jednostki służyły całości, która nie jest ich zbiorem, ale naturalną jednostką wyższego rzędu”25. Dość zadziwiające z jednej strony, lecz i nadzwyczaj zwyczajne może być to, iż tego rodzaju perspektywa jest całkiem atrakcyjna dla np. zwolenników koncepcji totalitarnych państwa, jak i chrześcijańskich jego projektów. Zawłaszczenie jednostki przez państwo, podporządkowanie jej życia dla budowania trwałej i solidnej organizacji państwowej oraz idea dobra wspólnego i konieczność aktywnego zaangażowania się na rzecz wspólnoty tworzonej wraz 25 K. Popper, Społeczeństwo otwarte i jego wrogowie, tom 1, przeł. H. Krahelska, Warszawa 2007, s. 104-105. 152 P. Prüfer z innymi jednostkami – to tylko skromne i wybiórczo dokonane egzemplifikacje takiej możliwej swoistej ambiwalencji myśli, zwłaszcza w jej potencjalnej logice interpretacyjnej. A co z rodziną i z jej neutralnością, autonomią, a z drugiej strony także z zagrożeniami zawłaszczenia ze strony państwa? Historia i socjologia dostarczają wielu przykładów takiej zachłanno-zawłaszczeniowej inklinacji ze strony instytucji państwowych. Trwałość bytu rodzinnego, ugruntowana strategia komunikowania wartości i zasad życia społecznego, stanowi dla instytucji o tendencjach zawłaszczających prowokacyjny element do zagarniania i wchłaniania w siebie jej energii. Idee związane z potrzebą przemiany i rewitalizacji życia rodzinnego sprzęgają się z myślami-wyobrażeniami o możliwej metamorfozie społeczeństwa jako takiego. To przekonanie można czerpać także z dostępnych w obszarze socjologii czy filozofii analiz, gdzie nie odbiega się aż nadto od rzeczywistości takiej, jaką ona jest naprawdę: nierzadko bolesnej, zawiłej, bywa że i destruktywnej wobec środowiska, w którym żyje jednostka. P. Donati przekonuje, że nie można ograniczać się do mówienia o społeczeństwie ludzkim, lecz wskazywać na społeczeństwo tego, co ludzkie, w tym znaczeniu, że musi być ono za każdym razem niejako wytwarzane na nowo, w odróżnieniu od innych rodzajów rzeczywistości społecznej (np. społeczeństwa technologicznego, wirtualnego, komunikacyjnego itd.), w których determinanty tworzące je nie są tym samym, co komponenty ściśle związane z człowiekiem26. Społeczeństwo ludzkości a społeczeństwo ludzi – być może te dwie rzeczywistości i ekspresje pojęciowe należy rozumieć odmiennie. Jednak gdy mowa o rodzinie, o jej bycie i strukturze jednostkowo-wspólnotowej, zmienia się zakres pojęciowy i sam jego desygnat: rodzina ludzka i rodzina ludzi – ogół populacji świadomej swojej wspólnotowości, oraz grupa osób, połączona więziami rodzinnymi. Sam fakt, iż można operować owymi pojęciami w różnorodny sposób – posługując się terminami zapożyczonymi od kontekstu rodzinnego, w jakimś sensie świadczy o normatywnym znaczeniu tego rodzaju bytowania jednostkowo-społecznego. Jednostki, które konstytuują byt rodzinny, wchodzą w interakcje, budują relacje, komunikują sobie nawzajem wartość trwania razem, z zachowaniem jednostkowej odrębności. Tworzą relację rodzinną, która urefleksyjniona, powstaje jako odrębny, a zarazem i zespolony z jej rodzinną rzeczywistością byt. Najistotniejszym impulsem i inspiracją dla realizacji przyjętych założeń i przedstawienia własnych przekonań o możliwej metamorfozie rzeczywistości społeczno-normatywnej rodziny jest to, iż tworzenie społeczeństwa ludzkiego, a więc takiego, które w jakimś sensie przechodzi proces oczyszczenia i metamorfozy, jest przede wszystkim jego wciąż nowym generowaniem, trwałym, permanentnym jego tworzeniem, powoływaniem go do istnienia. Rodzina „przetwarzająca” permanentnie swoje bytowanie w cza26 Por. P. Donati, Sociologia della relazione, dz. cyt., s. 155. Ketegoria refleksyjności relacyjnej jako klucz... 153 sie i przestrzeni staje się ponadczasowa w sensie przekazywania i kontynuowania swojego bytu w następnych jego „wcieleniach”. Przekaz międzypokoleniowy oraz trwała urefleksyjniona relacyjność czynią ją metamorficznie i genetycznie rzeczywistością wciąż nową, dynamiczną i trwałą, ludzką. Choć istnienie społeczeństwa jedynie i doskonale ludzkiego jest raczej tylko wyobrażeniem, to w przypadku rodziny ukierunkowanie na komunikowanie relacyjności i metamorficzności konstytuuje i wzmacnia ją rzeczywiście. Inaczej brzmi formułowanie postulatów, aby tworzyć społeczeństwo tego, co ludzkie, społeczeństwo człowieka, tworzone wciąż na nowo jako dobro relacyjne. Rodzina jest obszarem szczególnie otwartym, dyspozycyjnym i z pewnością także uprzywilejowanym dla działań i refleksji ukierunkowanych na relacyjne oraz na ludzkie przeżywanie codzienności. Choć idea metamorfozy społeczeństwa, które jako takie pomoże rodzinie ugruntowywać się w swoich podstawach stabilności i trwałości, wydaje się teoretycznie poprawna, to jednak ta translacja, by miała empiryczne przełożenie, powinna być postrzegana i rozbudzana odwrotnie. Metamorfoza społeczeństwa staje się możliwa właśnie dlatego, iż rodzina poddaje się rewitalizującym aktywnościom oraz wdraża procesy metamorficzne najpierw w sobie samej. Refleksyjność relacyjna – zdolność interakcyjna i komunikacyjna rodziny Wewnątrzrodzinne samoczynne komunikowanie – „La We-reflexivity puramente meccanica” Jeden z ważniejszych reprezentantów interakcjonizmu symbolicznego Herbert Blumer przekonuje, że „[…] istoty ludzkie interpretują i definiują wzajemnie swoje działania, zamiast na nie po prostu reagować”27. W odniesieniu do tej wiodącej teorii socjologicznej wskazuje na specyficzną umiejętność jednostek, które żyją w grupie społecznej. Działanie jest poprzedzone interpretacją, nierzadko urefleksyjnioną. Istnieje – zdaniem P. Donatiego – tzw. refleksyjność relacyjna typu we-reflexivity o charakterze mechanicznym. Jako pierwsza z rodzajów, na które autor wskazuje, byłaby prostą, niezinternalizowną i w najprostszej postaci występującą, formą kontaktu, oddziaływania, połączenia (raczej chwilowego). Byłby to rodzaj zwyczajnego kontaktu, który ma charakter automatyczny, rutynowy, „ufizyczniony”, a więc niepozostawiający zasadniczo trwałych śladów i reperkusji na długotrwałość relacyjną (nie ma się tu na myśli prostego skojarzenia z zaistnieniem silnego impulsu, uderzenia mechanicznego – a taki jest przecież w stanie pozostawić na przedmiocie, z którym doszło do kontaktu, swój trwały ślad). 27 H. Blumer, Interakcjonizm symboliczny. Perspektywa i metoda, przeł. G. Woroniecka, Zakład Wydawniczy NOMOS, Kraków 2007, s. 61. 154 P. Prüfer Kiedy uwzględnia się ów rodzaj refleksyjności, odnosząc go do rodziny, nie ulega raczej wątpliwości, że kontakty wewnątrzrodzinne mogą mieć charakter automatyczny, mechaniczny, nieurefleksyjniony. Sprawa zmienia się znacząco, gdy ów mechanizm jest poddawany refleksyjnej analizie. Okazuje się, iż za mechanicznoautomatycznym komunikowaniem się wewnętrznym kryje się cała jej rzeczywistość rodzinna. W przypadku refleksyjności czysto mechanicznej ma się na myśli jakiś rodzaj aktywności, która w relacji międzyludzkiej byłaby analogiczna do działania mechanizmów fizycznych (dokonujących się w świecie rzeczy, przedmiotów, sił natury, elementów mechanicznego systemu. W porządku społecznym i w interpretacji socjologicznej można by w tej formie widzieć początki albo „nieurefleksyjnione” momenty tworzenia się rzeczywistości typu „my”, także „my rodzinnego”, i jeśli jedynie mechaniczne, to dające podstawy do jego trwałości, solidności, niezbywalności i niezastępowalności. Konstytuowanie się życia rodzinnego, a przede wszystkim jej funkcjonowanie, opiera się przecież na fizycznym także kontakcie pomiędzy jego członkami28. Abstrahując od wartościowania w interpretacjach socjologicznych (długa i bogata tradycja teoretyczna obecna w tej dyscyplinie29) oraz powstrzymując się od formułowania oceny typu „tak powinno wyglądać”, życie rodzinne, a nawet zjawisko przemocy rodzinnej, wszelkie perturbacje życia rodzinnego, ich przejawy, wyrażają akty oparte na oddziaływaniu, także fizycznym – mechanicznym. Dla interpretacji i wyjaśniania socjologicznego uwzględnienie takiej perspektywy oraz opis (ukierunkowany na socjologiczne Verstehen) są uzasadnione, o czym już dawno pisał choćby Émile Durkheim, postulując ideę traktowania zjawisk społecznych w taki sposób, jak gdyby były rzeczami30. Potraktowanie komunikowania się wewnątrzrodzinnego „jak rzeczy” domaga się wyjaśnienia, by jednocześnie obrobić pozytywny wydźwięk tego sformułowania. Rzeczą wyraźną, całkowicie jednoznaczną i trwałą wydaje się rodzinny byt komunikacyjny, który z racji automatyczności i mechaniczności przekazu interakcyjnego i relacyjnego pomiędzy jego członkami stanowi o szczególnej sile wspólnotowości środowiska rodzinnego. Mechaniczno-organiczne stabilizowanie komunikacyjne rodziny – „La We-reflexivity meccanica e organica” Refleksyjność relacyjna typu „my” może przyjmować różne postaci. Uzupełnieniem pierwszej jej formy może być ta jej odmiana, w której element mechaniczny jest komplementowany organicznością. We-reflexivity mechaniczna i organiczna to 28 Zob. tamże, s. 204. Zob. M. Weber, „Wolność od wartościowania” – jej sens w naukach socjologicznych i ekonomicznych, przeł. M. Holona, w: Racjonalność, władza, odczarowanie, red. M. Holona, Poznań 2011, s. 193–240; A.W. Gouldner, W stronę socjologii refleksyjnej, przeł. B. Szacka, w: Czy kryzys socjologii?, red. J. Szacki, Warszawa 1977, s. 256–296. 30 Zob. É. Durkheim, Zasady metody socjologicznej, przeł. J. Szacki, Warszawa 2011, s. 27-41. 29 Ketegoria refleksyjności relacyjnej jako klucz... 155 pewna kompetencja umysłu, dzięki której dochodzi do relacjonowania się ze światem społecznym, a przez to także do jego budowania, tworzenia, konstruowania i strukturyzowania. Jeden z klasyków socjologii, Talcott Parsons przekonywał: „W pewnym znaczeniu każdy aktualnie istniejący system jest oczywiście zintegrowany przez to, że jego części muszą się jakoś ze sobą mieszać. Odnosi się to zarówno do systemu ról, jak i do jakiegokolwiek innego typu systemu. Idąc krok dalej, powiemy, że każdy system interakcji społecznych ma aspekt normatywny. W każdym takim systemie istnieje zatem element wspólnych orientacji wartościujących. Wartości, o których mowa, mogą być np. standardami kognitywnymi rządzonymi komunikacją lub standardami oceny rządzącymi stosownością symboli ekspresywnych”31. W dalszej części autor kontynuuje: „Na tym poziomie sam fakt integracji lub obecność wspólnych wartości w bardziej ogólnym sensie nie determinuje tego, czy w obliczu danej alternatywy orientacji i związanego z nim wyboru pojawia się w ogóle kwestia moralna. Problem może być czysto instrumentalny i efektywnościowy lub też dotyczyć może ekspresywnego wyboru odpowiedniego obiektu i postawy. Kwestia moralna powstaje tylko wtedy, gdy alternatywy obejmują założenie istotności w odniesieniu do integralności lub solidarności systemu interakcji oraz gdy zachowanie tej integralności lub solidarności samo stanowi wartość […]. W przypadku orientacji na siebie, to, która z alternatyw zostanie wybrana, jest odczuwane lub ustalone jako obojętne, o ile chodzi o integralność wysoko wartościowego, społecznego systemu działania. Z kolei w przypadku orientacji na zbiorowość, integralność taka jest określona jako immanentna, tak że podmiot dokonujący wyboru pewnej alternatywy ponosi odpowiedzialność wobec systemu jako jednostki i wobec jego członków. Jedynie gdy system obejmuje solidarność, jego członkowie określają pewne działania jako wymagane w interesie integralności samego systemu, a inne jako niekompatybilne z tą integralnością, przez co sankcje zorganizowane są zgodnie z takim określeniem”32. Nietrudno odnaleźć echo tych słów w rzeczywistości rodzinnej, w której organiczne i mechaniczne oddziaływanie jej członków – postrzegane w pryzmacie solidarności wzajemnej – jest codziennością jej istnienia i trwania. Względny jednak charakter solidarności pozwala na konstatację, że nie istnieją całkowite i bezwarunkowe zobowiązania jednostek względem systemu. Historie i relacje rodzinne niejednokrotnie wskazują na to, że niewydolność, dysfunkcjonalność i nieumiejętność właściwego relacjonowania się wewnątrzrodzinnego zawiesza niejako bezwzględny charakter bezwarunkowej solidarności członków rodziny względem siebie nawzajem. Rzeczywistość okazuje się niejednokrotnie bardzo bolesna, zwłaszcza gdy uwzględni się sytuację dzieci. Solidarność zachowana i stosowana we właściwych proporcjach chroni jednostki przez zupełnym zawłaszczeniem przez 31 T. Parsons, System społeczny, dz. cyt., s. 79. Tamże. 32 156 P. Prüfer zbiorowość. Organiczność życia rodzinnego nie zakłada bezwzględności pozostawania w orbicie oddziaływania rodzinnego, gdy to pozostawanie i relacjonowanie się wzajemne jest zwyczajnie zagrożeniem dla integralności czy nienaruszalności psychofizycznej ludzkiej, podmiotowej, tej czy innej jednostki. Nie umniejsza to postulatywnego i wyraźnie nakreślonego integralnego systemu-organizmu życia rodzinnego, który funkcjonuje najlepiej i najskuteczniej pod względem wychowawczym zwłaszcza wtedy, gdy zachowuje swoją wewnętrzną spójność i podmiotowość. Rodzina stanowi bardzo wyrazisty przykład istnienia wewnętrznej solidarności jej członków. Gdy jednak jakieś czynniki wewnętrzne, np. któryś z członków destrukcyjnie i destabilizująco oddziałują na całość organizmu rodzinnego, mechanizmy zewnętrzne, nawet jeśli będą jakąś formą inwazji, wkroczenia na teren życia rodzinnego, diagnozowaniem jej kondycji i wyłączaniem z niej niektórych jej członków (zazwyczaj dzieci), wydają się uzasadnione. Solidarność rodzinna typu mechanicznego i organicznego w tym momencie jest w pewnym sensie zawieszona – bywa, że na czas określony, bywa, że trwale. Zawsze jednak przyświeca (powinien) cel, by trwałość, integralność, komplementarność i organiczność życia rodzinnego były przywrócone. Zmiana warunków środowiska rodzinnego, gdy zostaną przywrócone mechanizmy, siły integrujące wewnątrzrodzinne i normatywne oddziaływania komunikacyjne, które można ocenić jako poprawne, upoważnia do ponownego zintegrowania życia rodzinnego. Komunikacja na rzecz funkcjonowania rodziny – „La We-reflexivity funzionale senza riflessività meccanica” W kolejnym wymiarze refleksyjności, rozumianej w kontekście „my”, istnieje kategoria typu we-reflexivity funkcjonalna, gdzie nie występuje element mechaniczności (we-reflexivity funzionale senza riflessività meccanica). Wyłania się ona wraz z indywidualizacją symboli oraz myśli jednostek. Różnicowanie symboli uruchamia mechanizm konieczności dokonywania wyborów pomiędzy szeroką ich ofertą. W odróżnieniu od wcześniejszej formy refleksyjności (zasadniczo obecnej w epoce industrializacji oraz tzw. pierwszej nowoczesności), wyłania się konieczność zastosowania nowej jej postaci. Będzie to we-reflexivity nowoczesności. Jednostki w niej żyjące projektują własne wybory indywidualne, lecz odnosząc je do relacji tworzonych przez siebie. Tym sposobem tożsamość kolektywna (zbiorowa) przestaje obowiązywać jako uniwersalna i wyłączna. Nie jest też narzuconą postacią i deterministycznie określającą procesy i losy życiowe jednostkek. Staje się partykularną, zindywidualizowaną, określoną lokalnie, „zdefragmentowaną”. P. Donati odsyła w tym miejscu do koncepcji Niklasa Luhmanna, który kreuje ideę wspólnie wytwarzanej wizji świata. Być może ta różnorodność i możliwość wielości w kreowaniu świata poprzez dokonywane przez jednostki wybory znajduje także jakieś odbicie w samym tytule ważnego dzieła tego autora, Ketegoria refleksyjności relacyjnej jako klucz... 157 kiedy niejako w referencji do T. Parsonsa tytułującego swoje dzieło System społeczny, nadaje swojemu tytuł Systemy społeczne33. Postulowanie wielości systemów nie jest jednak kontestowaniem teoretyzowania w perspektywie istnienia systemu jako całości. Procesy społeczne, jakie mają miejsce zwłaszcza w okresie tzw. ponowoczesności lub późnej nowoczesności, mają swoje odcienie i ślady w obrębie życia rodzinnego. Rodzina, wraz z wszystkimi swoimi dążnościami kształtowania, socjalizowania i wychowywania, w jakimś sensie autonomiczna i niezależna w tej kompetencji od nacisków i wpływów czynników egzogennych, mierzy się także z wewnętrzną siłą indywidualizowania życia jej członków, w trwałej jednak postaci społecznej (wspólnotowej, rodzinnej). Rola członka rodziny (ojca, matki, żony, męża, dziecka) jest rolą sprzęgającą w sobie elementy naturalnego zdeterminowania (nie można być jednocześnie dzieckiem i matką zakładając status rodziny dwupokoleniowej typu rodzice – dzieci, choć identyfikacje społeczne, także wewnątrzrodzinne, mogą być zwielokrotnione34). Role te jednak mogą być tworzone i aktywnie wypełniane w sposób podmiotowy, kreatywny i twórczy. Odtwórczość i realizacja danej roli wewnątrzrodzinnej są w jakimś sensie wtórne wobec sprawczości i podmiotowości konkretnego członka rodziny. Warto także nadmienić, iż role społeczne (rodzinne) mogą być wypełniane dobrze bądź także nieodpowiednio. Refleksyjność miałaby zatem chronić jednostki i grupy społeczne (członków rodziny i wspólnoty rodzinne) przed obojętnością i pasywnością, gdy wyłania się potrzeba zaangażowania i aktywności. Interakcyjność, komunikowanie i relacyjność rodzinna – „La We-reflexivity relazionale” Swoistym dopełnieniem i klamrą spinającą analizę refleksyjności w wymiarze „my” jest tzw. we-reflexivity relacyjna. Stanowi ona punkt wyjścia dla opublikowanej niedawno monografii i zarazem zaproponowania zarysu subdyscypliny, jaką miałaby być tzw. socjologia relacyjności (relacyjna). Można odnieść wrażenie, że autor jest przekonany, iż poprzednie formy refleksyjności nie wytrzymały próby czasu, nie dały jednostkom oraz społeczeństwu wystarczającej siły do odnalezienia się w aktualnej nowoczesności. Relację tworzy się jako nową formę, nowy byt, specyficzną rzeczywistość, która przestaje być już tylko mechanizmem i narzędziem tejże relacyjności. Budowana jest – poprzez zaangażowanie poszczególnych jednostek i za sprawą ich bezpośredniej relacji – w sposób symboliczny i bezpośredni, rzeczywisty, namacalny. Świadomość relacyjności bytu wyraża się w jej całościowej i zintegro33 Zob. N. Luhmann, Systemy społeczne, Wydanie I, przeł. M. Kaczmarczyk, Zakład Wydawniczy NOMOS, Kraków 2007. 34 Por. E. Goffman, Spotkania. Dwa studia z socjologii interakcji, Wydanie I, przeł. P. Tomanek, Zakład Wydawniczy NOMOS, Kraków 2010, s. 118. 158 P. Prüfer wanej formie35. Zakłada to także dynamikę, zaangażowanie czy po prostu działanie jednostek w świadomości, iż nie jest to aktywność w wyalienowaniu jednostkowym. Cennym uzupełnieniem tych obserwacji jest przekonanie Alfreda Schütza, iż „[…] jedynie w relacji my członkowie społeczeństwa (poprzez wzajemne biograficzne powiązania) mogą nawzajem doświadczać się jako unikatowe jednostki”36. Z relacyjnością jest podobnie jak z tzw. dobrem wspólnym (bonum commune). Nie jest ona bowiem jedynie „sumą” relacji jednostek, zorientowanych na poszczególne symbole i inne jednostki (także ukierunkowanych na relacje z symbolami i jednostkami). Podobnie jak dobro wspólne nie jest sumą dóbr partykularnych (jest to jedno z ważniejszych aspektów etyki społecznej, zwłaszcza lokującej się w obrębie namysłu chrześcijańskiego). Mimo że jednostki nie posiadają doskonałej świadomości tego, czym są wypełnione umysły poszczególnych innych jednostek, z którymi wchodzą w relacje, mogą jednak wchodzić w sytuację konwergencji relacyjności. Taka koncepcja odcina się od totalitarnych form zawłaszczania życia jednostek przez system, w którym żyją i funkcjonują, a jednocześnie mobilizuje do aktywnej, mądrej, odpowiedzialnej i pełnej „szacunku relacyjnego”37 postawy. Będzie to także echo swoistego dylematu socjologicznego, podejmowanego zwłaszcza w jego teoretycznym wymiarze, w którym uwzględnia się grę dwóch kategorii rzeczywistości społecznej: determinacji strukturalnej i sprawczości jednostkowej (determinizm vs aktywizm38). Problem jest nierozstrzygnięty, nawet pogłębiona refleksja socjologiczna zetknie się z nierozstrzygalnością dylematu, ponieważ także i w takim przypadku pojawi się wystarczająco dużo argumentów potwierdzających działanie obu wskazanych sił, które w niektórych sytuacjach są wyjątkowo determinujące, a nawet – takie można odnieść wrażenie – niwelujące się nawzajem. Refleksyjność relacyjna z ukierunkowaniem wspólnotowym typu „my” stanowi dla życia rodzinnego propozycję przedstawiającą się dość „atrakcyjnie”, lecz w zakresie jej praktycznej realizacji jako trudne wyzwanie. Niełatwa jest do rzeczywistego jej zrealizowania. Wymaga uświadomienia, które jest budowane, które dojrzewa, które staje się przedmiotem socjalizacyjno-wychowawczego oddziaływania, zarówno sugestywnego (w jakimś sensie „naciskowego” – zwłaszcza ze strony rodziców względem dzieci), jak i samoistnego (domagającego się jednak wewnętrznego przyzwolenia na jej trwanie). Można utożsamić więc ów nowy byt relacyjny, konstytuujący się w życiu rodziny, z dbałością o wspólny wysiłek dla dobra wspólnego rodzinnego. Nie jest ono sumą poszczególnych dóbr jednostko35 Por. P. Donati, Sociologia della riflessività…, dz. cyt., s. 205. A. Schütz, O wielości światów. Szkice z socjologii fenomenologicznej, Wydanie I, przeł. B. Jabłońska, Zakład Wydawniczy NOMOS, Kraków 2008, s. 106. 37 Pojęcie moje [P.P.], wykreowane na bazie analizy koncepcji refleksyjności relacyjnej P. Donatiego. 38 Por. M. Ziółkowski, Teoria socjologiczna początku XXI wieku, w: Współczesne teorie socjologiczne, red. A. Jasińska-Kania, L.M. Nijakowski, J. Szacki, M. Ziółkowski, Wydawnictwo SCHOLAR, Warszawa 2006, s. 18. 36 Ketegoria refleksyjności relacyjnej jako klucz... 159 wych (przynależących na wyłączność i w całości członkom rodziny). Jest nowym bytem wspólnym, którego trwałość albo dokonujące się w jego obrębie perturbacje są wypadkową siły stabilnego jego wspomagania (bądź jego zaniechania) na rzecz jego trwałości i żywotności. W takim – pozytywnym – jego budowaniu nie może dochodzić do procesów eliminowania sprawczości jednostkowej (członka rodziny), do jej zastępowania, substytuowania i wyręczania z tego zakresu, który jest wybitnie osobistym (w słusznym i proporcjonalnym zakresie) kreowaniem prorelacyjnym za sprawą poszczególnych członków rodziny. W relacyjności refleksyjnej można upatrywać nie tylko witalności i trwałości życia rodzinnego, lecz w samym fakcie komunikowania się, relacjonowania, interakcyjnego negocjowania wartości zawarta jest jej trwałość. A ta jest przecież wyrazem żywotności. Dynamika i konstytutywny proces metamorficznej odnowy zarówno aktualizuje życie rodzinne, jak i czyni je potencjalnie trwałym, przełamującym momenty destabilizacji i osłabienia w przyszłości. Refleksyjność relacyjna jest więc także perspektywiczna, a stosowanie jej jako metody interpretacyjno-diagnostycznej staje się także przyczynkiem prognozującym przyszły kształt form społecznych, do których się odnosi. Nowa forma społeczna rodziny konstytuującej się na podstawie refleksyjności relacyjnej, daje jej jakąś wyjątkowo żywotną siłę amplifikacyjno-intensyfikacyjną oraz przyczynia się do metamorficznego oddziaływania ad extra na cały kontekst społeczny, również w rozparcelowanej ponowoczesności. Zakończenie – diagnozy i prognozy refleksyjności relacyjnej rodziny Socjologia jest przede wszystkim nauką deskrypcyjną i wyjaśniającą. Nie chce jednak podejmować działań w sposób tożsamy lub zbliżony do reportażowo-dziennikarskiego. Niechętnie podejmuje się także prognozowania i wartościowania. Jeśli już to czyni, to albo w sposób zawoalowany, albo świadomie deklaruje stanowisko, iż mitem jest powstrzymywanie się od osądów i od ocen tego, co jest oraz co może się stać w przyszłości. Aktualnie rodzina jest w konstelacji i zasięgu dynamicznych przemian. Nietrudno przewidzieć, iż proces ten nie ulegnie osłabieniu. Ubolewanie nad tym, iż został „utracony raj”, czego upatruje się zazwyczaj w fakcie zmierzchu dominacji tradycyjnego modelu życia rodzinnego, nie wydaje się postawą fortunną. Tym bardziej nie będzie to postawa socjologiczna. Socjologa fascynuje fakt zmienności społeczeństwa. Nie czyha on jednak zachłannie nad dogorywającym obiektem, aby obwieścić koniec jakiegoś zjawiska. Nie czyni też tego w sytuacji, w której przyglądając się ostatnim chwilom rozfragmentaryzowanej rzeczywistości, zwiastuje nieodwracalność tego, co się stało i co się w najbliższym czasie wydarzy. Przekonanie o tym, iż społeczeństwo się zmienia, a tym samym zmienia się także rodzina, jest równie arbitralne i niewyczerpujące tematu, jak fakt, iż przeobrażenia 160 P. Prüfer życia rodzinnego nie prowadzą do jej katastrofy i przewrotu, w którym wątek aksjonormatywny wyłaniałby się jako najważniejszy. Obecność, a czasem także dominacja coraz bardziej wyrafinowanych metod i technik komunikacyjnych, jakie współczesne jednostki stosują względem siebie nawzajem, nie przekłada się na skuteczność informowania i przekonywania. Perswazja osiąga wiele, a jej sukcesy są zazwyczaj wypadkową wyrafinowania technik nakłaniania i wdrażania wykreowanych wcześniej scenariuszy projektów, będących także narzędziem komunikowania się międzyjednostkowego i intergrupowego. Potrzebny wydaje się jednak realny i substancjalny kontakt społeczny, interakcja międzyludzka, czy w wymiarze symbolicznym, czy po prostu bezpośrednio i jednoznacznie określonym. Relacyjność w odniesieniu do życia rodzinnego czy małżeńskiego potrzebuje także gruntu, przestrzeni interakcyjnej – również rozumianej w sensie dosłownym – kontekstu relacyjnego. Tworzenie się wspólnot życia, ich inicjowanie, mimo że podlega modyfikacjom i przeobrażeniom – także z racji zmienności świata społecznego – jest rzeczywistością ułatwiającą albo utrudniającą tworzenie się specyficznych relacji. Pewne przestrzenie są bardziej uprzywilejowanym miejscem, inne mniej, np. – o czym donoszą badania włoskich socjologów edukacji – w przypadku kojarzenia się przyszłych małżeństw39. Relacyjność jako paradygmat interpretacyjny oraz jako rzeczywiste narzędzie praktyczne, które zastosowane, mogłoby przynieść poprawę jakości życia społecznego, jest bardziej mierzeniem się jej pomysłodawców z ideami niż rzeczywistym – jak dotychczas – ich wdrażaniem w takiej formie, jak by chcieli tego sami pomysłodawcy. Świadomość, iż dochodzi do tworzenia nowego bytu, za każdym razem, gdy komunikowanie się wzajemne ma miejsce (niezależnie, czy bezpośrednie czy zapośredniczone), może nie tyle uwznioślać i budzić odpowiedzialność, co niepokoić, a nawet i przerażać. Refleksyjność bowiem, która nie ignoruje faktu powstawania wciąż nowych i potwierdzania już istniejących relacji, jest i może być kompetencją człowieka nowoczesnego. Jest to zarazem wspaniały dla niego dar, ale i solidnie przeciwstawiające się przyzwyczajeniu i wygodnej pasywności wyzwanie. W obszarach komunikowania się społecznego, a tym bardziej rodzinnego, istnieje metamorficzna siła, która wyzwala się przede wszystkim jako odzwierciedlenie noszonej w bycie jednostkowym (ukierunkowanym i ukonstytuowanym relacyjnie) dynamiki sprawczości. Jako taka pozostaje nieweryfikowalna i neutralna, nawet jeśli uwznioślona interpretacyjnie, stąd wydaje się niezwykle istotne, by mogła znaleźć stosowny grunt i przyzwolenie społeczne (rodzinne), aby emergentnie zaistnieć. Najlepiej byłoby, jeśli pojawiłaby się w formie relacyjnej, komunikacyjnej i interakcyjnej, niezależnie od tego, jaki jest rzeczywisty stan faktyczny: czy to utrwalony w etosie 39 Por. A. Schizzerotto, C. Barone, Sociologia dell’istruzione, Società editrice in Mulino, Bologna 2006, s. 134. Ketegoria refleksyjności relacyjnej jako klucz... 161 trwałości i stabilności, czy też rozchwiany i spolaryzowany pokoleniowo, stratyfikacyjnie czy prestiżowo. Refleksyjność relacyjna wydaje się sama w sobie siłą metamorficzną dla społeczeństwa. A skoro dla społeczeństwa, to tym bardziej i dla rodziny. Jako klucz hermeneutyczny jest narzędziem do zagospodarowania, zwłaszcza dla pedagogów, wychowawców i wszystkich szczerze zainteresowanych tworzeniem niebłahej teorii oraz jej realizowaniem w praktyce życia społecznego (rodzinnego, bardziej jeszcze: prorodzinnego). Wytężony namysł nad projektowaniem programów wspierających rodzinę w jej warstwie relacyjnej i komunikacyjnej oraz towarzysząca mu praktyka naprawcza wymagają poświęcenia i wysiłku, który nie wydaje się automatycznie i natychmiastowo przekładalny na pożądane efekty. Jest swego rodzaju inwestycją kapitału. Tłem tego przekonania mogą być słowa zaczerpnięte z klasyki myśli filozoficznej Państwo Platona: „To nie będzie zła lokata twoich kapitałów, jeżeli nam dobrodziejstwo wyświadczysz”40. Rzeczywista troska o rodzinę i elementy, które ją konstytuują, jest czynieniem dobrodziejstwa inwestycyjnego. W takiej sytuacji skutki zazwyczaj nie są natychmiastowe. Z optymizmem należy jednak oczekiwać na to, że się pojawią, najprawdopodobniej w jeszcze innej formie, niż sama zdolność do refleksyjnego myślenia i działania była w stanie wygenerować. Bibliografia Archer M.S., Człowieczeństwo. Problem sprawstwa, Wydanie I, przeł. A. Dziuban, Zakład Wydawniczy NOMOS, Kraków 2013. Blumer H., Interakcjonizm symboliczny. Perspektywa metoda, przeł. G. Woroniecka, Zakład Wydawniczy NOMOS, Kraków 2007. Dilthey W., Rozumienie, przeł. K. Krzemień, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2008. Donati P., Sociologia della relazione, Società editrice il Mulino, Bologna 2013. Donati P., Sociologia della riflessività. Come si entra nel dopo-moderno, Società editrice il Mulino, Bologna 2011 Durkheim É., Zasady metody socjologicznej, przeł. J. Szacki, Warszawa 2011. Eisenstadt S.N., Utopia i nowoczesność, przeł. A. Ostolski, Oficyna Naukowa, Warszawa 2009. Elliot A., Współczesna teoria społeczna, przeł. P. Tomanek, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2011. Giddens A., Stanowienie społeczeństwa. Zarys teorii strukturacji, Wydanie I, przeł. S. Amsterdamski, Poznań 2003. Goffman E., Spotkania. Dwa studia z socjologii interakcji, Wydanie I, przeł. P. Tomanek, Zakład Wydawniczy NOMOS, Kraków 2010. Gouldner A.W., W stronę socjologii refleksyjnej, przeł. B. Szacka, w: Czy kryzys socjologii?, red. J. Szacki, Warszawa 1977. 40 Platon, Państwo, przeł. W. Witwicki, Wydawnictwo ANTYK, Kęty 2003, s. 36. 162 P. Prüfer Luhmann N., Systemy społeczne, Wydanie I, przeł. M. Kaczmarczyk, Zakład Wydawniczy NOMOS, Kraków 2007. Merton R.K., Teoria socjologiczna i struktura społeczna, przeł. E. Morawska, J. Wertenstein-Żuławski, Warszawa 2002. Ossowska M., Socjologia moralności. Zarys zagadnień, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2011. Ossowski S., O nauce, PWN, Warszawa 1967. Ossowski S., Z zagadnień psychologii społecznej, PWN, Warszawa 1967. Owidiusz, Metamorfozy, przeł. A. Kamieńska, S. Stabryła, tom 1 i 2, Warszawa 2004. Papieska Rada Iustitia et Pax, Kompendium nauki społecznej Kościoła, przeł. D. Chodyniecki, A. Dalach, J. Nowak, Wyd. JEDNOŚĆ, Kielce 2005. Parsons T., System społeczny, Wydanie I, przeł. M. Kaczmarczyk, Zakład Wydawniczy NOMOS, Kraków 2009. Platon, Państwo, przeł. W. Witwicki, Wyd. ANTYK, Kęty 2003. Popper K., Społeczeństwo otwarte i jego wrogowie, tom 1, przeł. H. Krahelska, Warszawa 2007. Saint-Simone de C.H., Katechizm industrialistów, przeł. S. Antoszczyk, w: Klasyczne teorie socjologiczne, red. P. Śpiewak, Wyd. Naukowe PWN, s. 165-169. Schizzerotto A., Barone C., Sociologia dell’istruzione, Società editrice in Mulino, Bologna 2006. Schütz A., O wielości światów. Szkice z socjologii fenomenologicznej, Wydanie I, przeł. B. Jabłońska, Zakład Wydawniczy NOMOS, Kraków 2008. Simmel G., Socjologia, przeł. M. Łukasiewicz, PWN, Warszawa 1975. Szacki J., Znaniecki, Wiedza Powszechna, Warszawa 1986. Sztompka P., Socjologia. Analiza społeczeństwa, Nowe poszerzone wydanie, Kraków 2013. Weber M., „Wolność od wartościowania” – jej sens w naukach socjologicznych i ekonomicznych, przeł. M. Holona, w: tenże, Racjonalność, władza, odczarowanie, red. M. Holona, Poznań 2011. Ziółkowski M., Teoria socjologiczna początku XXI wieku, w: Współczesne teorie socjologiczne, red. A. Jasińska-Kania, L.M. Nijakowski, J. Szacki, M. Ziółkowski, Wyd. SCHOLAR, Warszawa 2006. Znaniecki F., Nota metodologiczna, w: W.I. Thomas, F. Znaniecki, Chłop polski w Europie i Ameryce, tom 1, Organizacja grupy pierwotnej, przeł. M. Metelska, Warszawa 1976. Znaniecki F., Relacje społeczne i role społeczne, przeł. E. Hałas, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2011. Streszczenie Różnorodność i zmienność charakteryzują społeczeństwo ponowoczesne. Rozwój dotyczący życia jednostkowego i grupowego (rodzina) jest linearno-cykliczny. Świat społeczny stanowi obszar wzajemnych odniesień, relacji, interakcji i komunikacji. We współczesnej rzeczywistości wydaje się dominować atomizacja, indywidualizacja i polaryzacja życia. Lepszemu zrozumieniu życia wewnętrznego rodziny oraz jej kondycji sprzyja odniesienie do szerszej perspektywy: relacji pomiędzy jednostką a społeczeństwem, oraz realizującym się w związku z tym różnorodnym postawom (indywidualizmowi, wspólnotowości, egoizmowi, altruizmowi). Rodzina Ketegoria refleksyjności relacyjnej jako klucz... 163 jest jednak tym środowiskiem życia, w którym ulokowane są specyficzne i właściwe sobie siły metamorficzne. Tkwią one w zdolności do relacyjności i do komunikowania. Dzięki nim mogą się uruchamiać procesy rewitalizacji i odnowy, zarówno w sensie życia wewnątrzrodzinnego, jak i ukierunkowanego zewnętrznie, ku społeczeństwu. Tzw. paradygmat refleksyjności relacyjnej (zasadniczo wypracowany przez włoskiego socjologa Pierpaolo Donatiego – riflessività relazionale lub we-reflexivity relazionale) może stanowić dobrą płaszczyznę odniesienia, jak i platformę komunikacyjno-metamorficzną dla wewnątrzrodzinnej spoistości życia jej członków oraz dla zaangażowania prospołecznego. Refleksyjność relacyjna może stanowić także rodzaj klucza interpretacyjnego dla analizy kondycji rodziny w jej wymiarze komunikacyjnym i interakcyjnym. Słowa kluczowe: relacja, refleksyjność, rodzina, metamorfoza, przemiana, rozwój, komunikacja, interakcja Abstract Diversity and variability characterize postmodern society. Development on the life of the individual and the group (family) is linear and cyclic. The social world is the area of cross-references, relationships, interaction and communication. In contemporary reality seems to dominate atomization, individualization and polarity of life. A better understanding of the inner life of the family favors broader perspective: the relationship between the individual and society, and pursuing in connection with the various attitudes (individualism, of community, selfishness, altruism). The family, however, is the life environment in which they are located and their proper specific metamorphic forces. They are the capacity for relationality and to communicate. This means they can to boot the revitalization and renewal processes, both in the family and society. The paradigm of reflexivity relational (essentially developed by the Italian sociologist Pierpaolo Donati – riflessività relazionale or we-reflexivity relazionale) can be a good reference plane, as well as a platform for communication and metamorphic intrafamilial cohesiveness of life of its members and pro-social involvement. Reflexivity relational may also be a kind of interpretative key for the analysis. Key words: relationship, reflectivity, family, metamorphosis, transformation, development, communication, interaction Paweł Prüfer – doktor habilitowany nauk społecznych w dziedzinie socjologia; profesor nadzwyczajny; prowadzi działalność dydaktyczną w Państwowej Wyższej Szkole Zawodowej im. Jakuba z Paradyża w Gorzowie Wielkopolskim; realizuje badania w zakresie nauk społecznych, ze szczególnym uwzględnieniem katolickiej nauki społecznej, teorii socjologicznych klasycznych i współczesnych, etyki społecznej, moralności życia społecznego, socjologii 164 P. Prüfer wychowania i młodzieży oraz socjologii religii; jest autorem, współautorem, redaktorem i współredaktorem ponad stu publikacji naukowych, w tym m.in. książek: Lo sviluppo umano in agricoltura e la do rina sociale della Chiesa. Il caso polacco (1989-2002) – Roma; Duszpasterstwo akademickie wędką pastoralną i ulem formacyjnym – Zielona Góra, Santé – maladie et jeunesse – vieillesse (Dans le contexte des préoccupa ons, a entes et espoirs de l’homme moderne). Healt – Illness and Youth – Old Age (in the of concerns, expecta ons and hopes of modern man) – Fribourg; W poszukiwaniu recepty na życie. Między codziennością a Ewangelią – Kraków, Katolicka nauka społeczna a socjologia. Interdyscyplinarne sprzężenie – Zielona Góra; Nawróć się, bo co masz do roboty. Fascynacje Ewangelią – Kraków; Wyobraźnia, terapia, społeczeństwo. Analiza socjologiczno-etyczna – Kraków. Agnieszka Maj Wydział Nauk Społecznych Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego W Warszawie Czy moda może łączyć pokolenia? Moda jako narzędzie komunikacji międzypokoleniowej Wstęp W niniejszym artykule przyjrzano się temu, w jaki sposób uczestnictwo w modzie, jako specyficzny rodzaj komunikacji opartej na języku symboli podzielanym przez członków społeczeństwa, może być narzędziem porozumienia między ludźmi należącymi do różnych generacji, ułatwiając nawiązanie dialogu międzypokoleniowego. W życiu codziennym dążenie do naśladowania mody stereotypowo przypisuje się osobom młodym. W artykule spróbowano pokazać, jak stereotyp ten jest przełamywany przez przedstawicieli starszych pokoleń, którzy również interesują się modą i podążają za nią. Dla zilustrowania wywodu posłużono się wybranymi przykładami projektów społecznych, projektów artystycznych i tendencji w modzie, trwających w Polsce w latach 2013 i 2014, które angażowały w działania związane z modą reprezentantów różnych pokoleń. Odmienność pokoleń: „młodzi”, „średniolatkowie”, „starzy” Jednym ze skutków rosnącej długości trwania życia jest wzrost liczby rodzin wielopokoleniowych1. Posługując się językiem demografii można powiedzieć, że „w trakcie ostatniego stulecia znacznie zwiększyło się prawdopodobieństwo posiadania żyjących przodków dla dzieci i dorosłych”2. Przedstawiciele obecnie żyjących pokoleń mają znacznie większą niż należący do pokoleń sprzed wieku szansę, że w trakcie ich życia będą żyli ich dziadkowie. W związku z rosnącą w populacji liczbą osób starszych w dyrektywach polityki społecznej pojawiają się postulaty dotyczące podjęcia działań na rzecz wzmocnienia solidarności i partnerstwa między pokoleniami3. Zdaniem Simona Biggsa i Arieli Lowenstein, autorów książki „Generational 1 P. Szukalski, Konsekwencje przemian demograficznych dla wewnątrzrodzinnych przepływów międzypokoleniowych, w: „Studia Demograficzne” 2001 nr 1 (39), s. 16. 2 Tamże, s. 10. 3 Dyrektywy te zawarto w tak zwanym Planie Madryckim, międzynarodowym planie działania w kwestii starzenia się, przyjętym przez państwa członkowskie Organizacji Narodów Zjednoczonych na konferencji w Madrycie w kwietniu 2002 roku. 166 A. Maj Intelligence: A Critical Approach to Age Relations”, będzie to wymagało wypracowania „inteligencji pokoleniowej”: zdolności do refleksji i działania, które niesie ze sobą zrozumienie własnego i innych pokoleń4. Autorzy ci zwracają uwagę, że takie określenia jak „wiek młodzieńczy”, „wiek średni” czy „starość” trudno dziś przypisać do konkretnych przedziałów wiekowych. Zależą one bowiem od tego, jak w danym społeczeństwie postrzega się kwestie związane ze starzeniem się. Również pojęcie pokolenia staje się w coraz większym stopniu zależne od autoidentyfikacji członków społeczeństwa – tego, na ile sami widzą oni siebie jako przedstawicieli jednego pokolenia5 – i od przypisywanych im społecznie etykiet6. Posługiwanie się etykietami czy też uogólnianie i stereotypizacja cech danego pokolenia często pojawiają się w potocznej percepcji relacji międzypokoleniowych. Według wyników badania pt. „Osoby starsze w oczach młodzieży, młodzież w oczach osób starszych”, przeprowadzonego na zlecenie Rzecznika Praw Obywatelskich przez Dom Badawczy Maison7, „osoby reprezentujące różne pokolenia stosunkowo rzadko kontaktują się ze sobą”8, a za najlepszego towarzysza uznają osoby w swoim wieku9. Wiele barier w nawiązaniu dialogu międzypokoleniowego leży po stronie osób starszych. Wynikają one z braku wcześniejszych wzorców w zakresie działań, które można podejmować na emeryturze i ograniczania swojego życia do sfery domu i rodziny. Ważną barierą jest też przekonanie, że w pewnym wieku nie wszystko wypada i nie wszystko można robić: powoduje ono samowykluczanie się osób starszych z różnych aktywności. Ponadto brakuje przestrzeni publicznej, która umożliwiałaby spotkania różnym grupom wiekowym. Mogłyby ją stanowić np. kawiarnie, ale osoby starsze niechętnie wydają w nich swoje pieniądze. Barierą do wydawania pieniędzy w kawiarniach i na rozrywki jest przekonanie, że starszy człowiek powinien wspierać finansowo swoje dzieci i wnuki, a nie wydawać pieniądze na „rozpusty”10. 4 S. Biggs, A. Lowenstein, Generational Intelligence: A Critical Approach to Age Relations, Routledge, London and New York 2011, s. 3. 5 W artykule autorka posługuje się definicją pokolenia Jana Garewicza, według którego „pokolenie to ludzie, na których sposobie myślenia znacząco zaważyło to samo przeżycie pokoleniowe, będące wynikiem ważnego historycznego zdarzenia” (J. Garewicz, Pokolenie jako kategoria socjologiczna, w: „Studia Socjologiczne” 1983, nr 1, s. 83). 6 S. Biggs, A. Lowenstein, Generational Intelligence…, dz. cyt., s. 3. 7 Raport „Osoby starsze w oczach młodzieży, młodzież w oczach osób starszych”, w: „Biuletyn Rzecznika Praw Obywatelskich” (pt. „Dialog międzypokoleniowy. Między ideą a praktyką. Inspiracje”), 2013 nr 10, s. 13. Raport dostępny na stronie: http://www.brpo.gov.pl/, dostęp: 30.10.2014. Badanie o charakterze jakościowym zrealizowano w czerwcu 2012 roku w Warszawie, Lublinie i Toruniu oraz wsiach w okolicy Lublina i Torunia. 8 Tamże, s.14. 9 Tamże, s. 16. 10 Raport „Osoby starsze w oczach młodzieży, młodzież w oczach osób starszych”, dz. cyt., s. 15. Czy moda może łączyć pokolenia? Moda jako narzędzie komunikacji międzypokoleniowej 167 Z kolei młode osoby obawiają się nadmiernego „mądrzenia się” osób starszych, nadmiernej religijności i sztywności11. Oczekują dialogu, a nie mentoringu, na który nastawione są osoby starsze12. Przedstawiciele obu grup chętnie słuchaliby o doświadczeniach osobistych drugiej strony, lecz trafiają do siebie z innym przekazem – dotyczącym generalnych zasad lub wydarzeń zewnętrznych13. Jednym słowem, wśród przedstawicieli obu grup brakuje dostrzeżenia potrzeby wzajemnej wymiany doświadczeń oraz płaszczyzny, na której można by to robić. Dla osób starszych oraz osób należących do tzw. średniolatków, których młodość przypadła na okres PRL-u, a ich doświadczenia życiowe naznaczyły okres „Solidarności” i stanu wojennego, generacja ludzi młodych to rzeczywiście pokolenie zasadniczo odmienne. W artykule przyjęto określenie „młodzi” zgodnie z propozycją autorów raportu „Młodzi 2011”14. Tym mianem określają oni osoby, których dorastanie intelektualne przypadało wyłącznie na nowy ustrój, co stanowi w pewnym sensie ich przeżycie pokoleniowe i odróżnia od osób starszych. Należą do nich zarówno ludzie urodzeni już w nowym ustroju, jak i ci, którzy w „nowej Polsce” tylko dorastali, a więc mają dziś około 35 lat15. To pokolenie słabiej czuje się związane z tradycyjnymi wspólnotami (religią, narodem), ale silnie odczuwa potrzebę wspólnoty między sobą16. Są to osoby przystosowane do odnajdywania się w gospodarce rynkowej, nastawione na podejmowanie związanych z nią wyzwań. Są socjalizowani do udziału w społeczeństwie konsumpcji. Konsumowanie to dla nich jeden z fundamentalnych wymiarów rzeczywistości. Ważną rolę w tej socjalizacji odgrywają media: młodzi ludzie są odbiorcami przekazów reklamowych, w których odpowiedzią na konkretne potrzeby i wizje samych siebie są gotowe produkty konsumpcyjne. Ludzie ci stanowią ważną grupę nabywców – są otwarci na nowości i jednocześnie posiadają środki pozwalające im na realizację swoich potrzeb konsumpcyjnych. Młodzi reprezentują style życia zalecane przez konsumpcjonizm, ale przedmioty materialne postrzegają przede wszystkim jako dające możliwość ekspresji samych siebie17. Znaczenie symboliczne posiadanych dóbr jest przez nich wykorzystywane dla zaznaczania własnej indywidualności. Dużą wagę przywiązują do „(…) niekonwencjonalności, barwności, indywidualizmu, częściej cenią bycie kimś wyjątkowym”18. „Dążą do dobrobytu, ale nie wykazują szczególnego skrzywienia w kierunku nadmiernego posiadania: rzeczy mają dla nich wartość, gdy sprawia11 Tamże, s. 14. Tamże, s. 16-17. 13 Tamże, s. 17. 14 Raport „Młodzi 2011”, Kancelaria Prezesa Rady Ministrów, Warszawa 2011, s. 27, raport dostępny na stronie: www.obserwatoriumkultury.pl; dostęp: 31.10.2014. 15 Tamże, s. 35. 16 Tamże, s. 61. 17 Raport „Młodzi 2011”, dz. cyt., s. 61. 18 Tamże, s. 61. 12 168 A. Maj ją przyjemność i pozwalają na bycie niewykluczonym”19. Posiadanie określonych przedmiotów to dla nich sposób identyfikacji z innymi. To właśnie to pokolenie jest adresatem różnego rodzaju mód w znaczeniu mody rynkowej, kreowanej po to, aby stymulować sprzedaż określonego rodzaju produktów. Chodzi tu o zjawisko określane przez socjologów mianem „ekonomii kulturowej”, polegające na adresowaniu dóbr konsumpcyjnych do młodych ludzi, tak aby mogli się oni utożsamić z konkretnymi markami i używać ich jako wyrazu ich przynależności grupowej20. Są oni adresatami wielu kampanii reklamowych: dotyczących zestawów ubrań, sposobów spędzania wolnego czasu, rodzajów lektury czy diety, które prezentuje się jako mogące ich wyróżnić czy określić. Również aktywności podejmowane w czasie wolnym młodzi ludzie wykorzystują jako możliwość ekspresji samych siebie. Dużo czasu poświęcają na relacje towarzyskie, przy czym jednym z wykorzystywanych w tym celu środków komunikacji jest Internet. Są reprezentantami „społeczeństwa sieci”: ich doświadczenie jest w dużej mierze zapośredniczone przez to medium. Internet stanowi dla nich naturalne środowisko życia, przestrzeń, w której doskonale się odnajdują. „Bycie na bieżąco” rozumiane jako bycie podłączonym do sieci i monitorowanie przepływu informacji, jak również bycie w stałej „łączności” z rówieśnikami oraz śledzenie najnowszych trendów jest dla nich czymś oczywistym. Pod tym względem ich świat nie przystaje do świata starszego pokolenia, dla którego samo uczestnictwo w konsumpcji jest czymś nieoczywistym, bo doświadczyli czasów deficytu towarów, a Internet często stanowi dla nich przestrzeń obcą i nieoswojoną. Posługując się słowami Marka Krajewskiego można powiedzieć, że jest to kwestia „osobności habitusów”, bezradności wobec rzeczy pochodzących z materialnych uniwersów odmiennych pokoleń21. Zdaniem tego autora: „Próba budowania wspólnego świata nastolatka żyjącego w świecie podtrzymywanym przez technologie mobilne i starszych osób, dla których telewizja była rewolucyjnym wynalazkiem jest o tyle trudne do wyobrażenia, że odrębności tych światów nie da się zredukować (…)”22. Chodzi o to, że każde pokolenie ma swoją własną „kulturę ma19 Tamże, s. 61. Problem ten sformułowała Naomi Klein w książce pt. No logo (Wyd. „Świat Literacki”, Izabelin 2004). Na określenie tego zjawiska Janusz Barański używa określenia „plemion rynkowych”(J. Barański, Świat rzeczy: zarys antropologiczny, Wyd. UJ, Kraków 2007, s. 56), nawiązując do Czasu plemion Mafessolego (PWN, Warszawa 2008). Pojęciem „pokoleń rynkowych” posługuje się natomiast Sebastian Ciszewski, pisząc o procesie skomercjalizowania konkretnych generacji. Jako przykłady podaje „generację Matrix” czy generację „Frugo” (zob.: S. Ciszewski, Popkultura a kryzys przekazu wartości wśród pokoleń czasu polskiej transformacji, w: Kultura popularna i (re)konstrukcje tożsamości, A. Gromkowska-Melosik (red.), Wyd. Wyższej Szkoły Humanistycznej w Lesznie, Poznań-Leszno 2007). 21 M. Krajewski, Generacje rzeczy, w: „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny”, (Rok LXXIV) 2012, Zeszyt 3, s. 97. 22 Tamże, s. 98. 20 Czy moda może łączyć pokolenia? Moda jako narzędzie komunikacji międzypokoleniowej 169 terialną”, której wspólnota wzmacnia poczucie solidarności wewnątrzgeneracyjnej i jednocześnie utrudnia czy wręcz uniemożliwia solidarność międzypokoleniową. Moda sposobem na przełamywanie barier w komunikacji między pokoleniami A jednak wydaje się, że istnieje sposób na przełamanie tej międzypokoleniowej izolacji, o ile tylko przedstawiciele różnych pokoleń zechcą wejść nawzajem w swoje światy. Pomostem między nimi może być moda. Odwołać się tu można do koncepcji mody zaprezentowanej przez Tomasza Leszniewskiego, który wskazuje, że moda może być sposobem na realizację przynależności do wspólnoty. Autor interpretuje modę jako zjawisko wypływające z ludzkiej potrzeby balansowania między tym, co indywidualne, a tym, co społeczne, potrzebą znalezienia swojego miejsca we wspólnocie i zaznaczenia go a potrzebą odróżnienia się od innych23. Jego zdaniem, potrzebujemy doświadczać wspólnoty celów, cech osobowych czy postrzeganych norm, a jednocześnie pragniemy odmienności, oderwania się od tłumu. Autor odnosi się do wspomnianej nieco wcześniej roli, jaką przypisuje się modzie w społeczeństwie konsumpcji: funkcji zaznaczania własnej indywidualności, dawania wyrazu preferencjom. Jak pisze: „Realizacja wzorów mody w codzienności zapobiega wykluczeniu jednostek z aktywnego uczestnictwa w życiu społecznym, zwłaszcza gdy jest to ostatni z bastionów ludzkiej możliwości działania. Sytuacja ta pojawia się w warunkach pozbawienia ludzi sposobności do aktywnego uczestnictwa w świecie społecznym, gospodarczym czy kulturowym. Konsumpcja wyrażająca określony styl życia pozwala tym jednostkom zachować poczucie wspólnoty z pozostałą częścią społeczeństwa. Oznacza to, że moda i konsumowanie może być źródłem podtrzymania słabej i kruchej struktury tożsamościowej takich osób”24. Autor odwołuje się do funkcji mody jako pośrednika w komunikacji symbolicznej w społeczeństwie konsumpcji. Wyznacza ona nie tylko sposób zaznaczenia swoich własnych preferencji, ale też stanowi wyraz podzielania pewnego obiektywnego porządku społecznego. Określa zachowania zakazane i nakazane. W tym sensie daje szansę podtrzymania relacji ze społeczeństwem osobom, które pozbawione są tej możliwości na innych płaszczyznach. Mogą one wykorzystać w tym celu uniwersalność języka mody. Muszą jedynie wykazać się znajomością jej kodów25. 23 T. Leszniewski, Moda i tożsamość: dylematy współczesnego człowieka w świecie konsumpcji, w: Rozkoszna zaraza. O rządach mody w kulturze konsumpcji, T. Szlendak, K. Pietrowicz (red.), Wyd. Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2007, s. 55. 24 T. Leszniewski, Moda i tożsamość: dylematy współczesnego człowieka…, dz. cyt., s. 56. 25 Ten normatywny aspekt mody podkreśla Rene Koenig, definiując ją jako: „samoistną instytucję społeczną o doniosłych funkcjach regulacyjnych, mającą własne miejsce w całokształcie normowanych społecznie sposobów zachowania”. Zob. hasło „moda”, w: Encyklopedia socjologii, Tom 2., Oficyna Naukowa, Warszawa 1999. 170 A. Maj Poniżej omówiono kilka przykładów działań, w których moda stanowi płaszczyznę komunikowania się pomiędzy ludźmi młodymi a starszymi, reprezentantami różnych pokoleń. Wybrano te z nich, które najlepiej ilustrują opisywane zjawiska. Dla zachowania większej przejrzystości wywodu skupiono się na modzie w wąskim rozumieniu, a więc w odniesieniu do sfery ubioru i stroju, zwłaszcza kobiecego, choć współcześnie moda może dotyczyć praktycznie każdej sfery ludzkiej działalności26. Jednym z popularnych obecnie trendów jest prowadzenie, szczególnie przez młode osoby, dziewczyny należące do opisanego wyżej pokolenia „młodych”, blogów internetowych poświęconych modzie. Ich tematyka oscyluje wokół rzeczy modnych w danym sezonie. Blogerki śledzą doniesienia ze świata mody, bywają na pokazach mody i wydarzeniach towarzyskich w tej branży. Na swoich blogach zamieszczają wpisy będące rodzajem instruktażu, objaśnienia tendencji w modzie dla osób niewtajemniczonych. Można powiedzieć, że są one ekspertkami w tej dziedzinie, w takim rozumieniu, w jakim pisał o tym Giddens27. Podpowiadają, co trzeba kupić i co z czym zestawić, aby modnie się ubrać i zaprezentować jako osoba kompetentna w dziedzinie mody. Stwarzane przez Internet możliwości błyskawicznego przesyłania informacji w świat wykorzystuje się tutaj, aby na bieżąco relacjonować wydarzenia. Internet pozwala na jednoczesne upublicznianie treści na szeroką skalę i zarazem daje osobom uczestniczącym w tej wymianie poczucie wspólnoty. Jak już wspomniałam, blogi poświęcone modzie to domena młodych osób. Wydaje się, że wynika to po pierwsze z faktu, iż doskonale czują się oni w środowisku nowoczesnych mediów. Po drugie, w ten sposób mogą realizować opisaną wcześniej potrzebę „bycia na bieżąco”. Anna Więcka w artykule „Dość szarej dresówki”28 opisała jednak przykłady kobiet prowadzących blogi modowe, które reprezentują starsze pokolenia. Co prawda trudno byłoby je wszystkie zaliczyć do „starszych” osób (najmłodsza z bohaterek artykułu ma 44 lata, najstarsza – 67), wszystkie reprezentują jednak pokolenie, które nie dorastało wraz z Internetem, ale musiało do niego przywyknąć, dla wszystkich jest on elementem „obcego habitusu”. W doświadczeniu wspomnianych kobiet pojawia się wspólny wątek: od zawsze interesowały się modą i były przez otoczenie podziwiane za własny styl, ale nie zawsze miały możliwość dzielenia się swoją pasją na szerszą skalę. Internet i nowe technologie dały im taką szansę. Nie tylko nie stronią od Internetu jako obcego ich pokoleniu medium, ale też dostosowują się do wymogu „bycia na czasie” – są świetnie poinformowane na temat kanonów mody i służą tą wiedzą osobom w podobnym wieku. Na przykład jedna z opisanych kobiet zamieszcza swoje objaśnienia mody w portalu skierowa26 Tamże. Zob. A. Giddens, Nowoczesność i tożsamość: „ja” i społeczeństwo w epoce późnej nowoczesności, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2006. 28 „Wysokie obcasy” (Ogólnopolski dodatek do „Gazety Wyborczej”), 2014 nr 22 (781), s. 36-41. 27 Czy moda może łączyć pokolenia? Moda jako narzędzie komunikacji międzypokoleniowej 171 nym do „seniorów”. Między innymi wyjaśnia nie dla wszystkich zrozumiałe, a powszechne w modowym żargonie terminy z języka angielskiego. Tak na przykład tłumaczy termin „oversize”: „Sezon jesień-zima 2014 obfituje przede wszystkim w rzeczy dające sporo ciepła. Jednym z przydatniejszych ubrań będzie sweter w tak zwanym rozmiarze oversize (czytamy „ołwersajz”). Oznacza to, że ubranie uszyte zostało nieco większe i nie posiada podziału na standardowe rozmiary. Sweter taki będzie więc idealny zarówno dla osób szczupłych, jak i tych, które mają pełniejsze kształty. Sweter oversize świetnie pasuje do spodni”29. Wspomniane kobiety nie tylko są aktywne na polu, które uważają za swoją domenę, ale też doradzają innym w podobnym wieku, jak się w świecie mody odnaleźć. Jak to ujęła jedna z bohaterek artykułu: „jak ma się ubierać, żeby nie przekroczyć granicy między swobodną elegancją a stylem »dzidzi piernik«”30. Jest to przykład dostosowania najnowszych kanonów mody do „powagi wieku”. Kobiety te nie poddają się więc stereotypowi głoszącemu, że „w pewnym wieku pewnych rzeczy robić nie wypada”. Jak pamiętamy, był on wymieniony jako jedna z przyczyn barier międzypokoleniowych. Co więcej, przekonują do tego innych. Świetnie odnajdują się też w gospodarce rynkowej – jedna z nich zarabia na swoim blogu, inne zarabiają doradzając w kwestii stylizacji osobom w swoim wieku i starszym. Tym, dla których znajomość trendów mody jest istotna, np. ze względu na ich pozycję społeczną. Wspomniane kobiety pokazują, że można być modnym nawet bez posiadania wielkich pieniędzy, co ma z pewnością znaczenie w przypadku osób będących na emeryturze czy rencie. Nawiązują do trendu „szafirek” – modnego wśród młodszych blogerek modowych. Jednym z wyznaczników tego trendu jest poszukiwanie w second-handach rzeczy uznanych projektantów. Wspomniane kobiety doskonale odnajdują się w tym zadaniu: chwalą się, co udało im się kupić i jak tanio. Wszystkie deklarują, że realizują swoje sesje z pomocą najbliższych domowników: dzieci i mężowie pomagają im w przygotowywaniu stylizacji, robieniu zdjęć, a więc jest to dla nich doświadczenie łączące pokolenia. Z ich wypowiedzi można wnioskować, że podążanie za modą jest uniwersalną potrzebą, bez względu na wiek, że dążenie to wynika z poszukiwania elegancji i jest przejawem szacunku dla wzorców wyniesionych z domu rodzinnego. Stosując się do kanonów mody niekoniecznie chcą się „odmładzać na siłę”. Ale z pewnością jako korzystne dla swego wizerunku postrzegają raczej „ujmowanie sobie lat” niż ich „dodawanie”. Mają świadomość obecnej we współczesnym świecie presji młodego wyglądu, lecz nie traktują jej dosłownie. Z pewnością nie czują się wykluczone ze świata mody, przeciwnie, fakt bycia bohaterkami artykułu prasowego jest dla nich nobilitacją. Dwie rzeczy pokrywają 29 Cytat pochodzi ze strony internetowej: http://cafesenior.pl/jesienno-zimowa-moda-dla-seniorki-nowosci-i-inspiracje/, na której zamieszcza swoje porady jedna z bohaterek cytowanego artykułu, dostęp: 31.10.2014. 30 A. Więcka, Dość szarej dresówki, dz. cyt., s. 38. 172 A. Maj się tutaj z wnioskami z badań autorki artykułu, dotyczących nastawienia do dbałości o wygląd zewnętrzny, które przeprowadzono kilka lat temu z wybraną grupą badanych31. Po pierwsze, wspomniana wcześniej uniwersalna potrzeba dbałości o wygląd, bez względu na wiek czy zamożność. Po drugie, dostrzeżenie możliwości, jakie w tym zakresie niesie ze sobą nowy ustrój, oferując praktycznie nieograniczoną gamę rozwiązań na każdą kieszeń. W badaniach przejawiało się to właśnie w powracającym przykładzie sklepów z tanią odzieżą jako rodzaju alternatywy dla drogich, markowych ubrań. Badani szczególnie doceniali przystępność finansową oferowanych tam ubrań, określając second-handy mianem sklepów, dzięki którym „nie widać biedy”. Tomasz Szlendak pisze, że w społeczeństwie konsumpcji mamy do czynienia z zatarciem granic między poszczególnymi kategoriami wiekowymi, nie obowiązuje tradycyjny podział na dzieci, osoby młode, dorosłych i osoby starsze. Zamiast tego obserwujemy rozwój usług dostępnych za pieniądze, skierowanych do wszystkich, bez względu na wiek32. To zainteresowanie modą starszych pokoleń można więc również odczytać jako po prostu uczynienie z nich konsumentów. Szlendak wątek zrównania przedstawicieli wszystkich pokoleń w statusie konsumentów interpretuje jako jeden z przejawów procesu komercjalizacji. Procesem odwrotnym, który dotyka z kolei osób dorosłych, jest pewna „infantylizacja”. Będąc odbiorcami usług skierowanych „do wszystkich”, również oni otrzymują przekaz skrajnie uproszczony, podlegający banalizacji. Lektura artykułu dotyczącego „mody po 40-stce” nasuwa jednak wrażenie, że jego bohaterki całkiem świadomie poruszają się w obszarze mody. Jest ona dla nich zdecydowanie sposobem na zaznaczenie swojego miejsca w społeczeństwie, odnalezienie się w jego strukturze, i to w tym wieku, w jakim są obecnie. Moda dostarcza tutaj kodu, języka, jakim te osoby mogą wyrażać siebie i komunikować się z otoczeniem, a także znaleźć porozumienie z przedstawicielami młodszych pokoleń. Ich działania można zinterpretować nie tyle jako bezwolne podążanie za trendami mody dyktowanymi przez rynek konsumpcji, ile właśnie jako przejaw owej „inteligencji międzypokoleniowej”, zrozumienia własnego pokolenia i jego miejsca w odniesieniu do innych pokoleń. Innym przykładem tego, jak moda może stać się językiem komunikacji między pokoleniami jest projekt „Prze(s)życia” zrealizowany przez Zofię Turniak i Teresę Struś oraz Towarzystwo Inicjatyw Twórczych „ę” i Centrum Edukacji Nieformalnej w Czarnocinie, w ramach projektu „Seniorzy w akcji”33. 31 Wyniki badania zostały opisane w książce pt. Polskie wzory cielesności: przemiany stosunku do ciała w kulturze ponowoczesnej, Wyd. SGGW, Warszawa 2013. 32 T. Szlendak, Komercjalizacja dzieciństwa: kilka uwag krytycznych o niewygodach wychowywania dzieci w kulturze konsumpcji, w: „Kultura i Edukacja” 2005, nr 2, Wyd. Adam Marszałek, Toruń 2005. 33 Projekt „Prze(s)życia” realizowany był przy wsparciu Polsko-Amerykańskiej Fundacji Wolności. Został on opisany przez Agnieszkę Pajączkowską, w artykule pt. Jeden ścieg, „Wysokie Obcasy”, 2014 nr 25 (784). Czy moda może łączyć pokolenia? Moda jako narzędzie komunikacji międzypokoleniowej 173 W wydarzeniu tym wzięły udział międzypokoleniowe duety, złożone z babć i wnuczek34. Ich zadaniem było wspólne stworzenie projektu ubrania i uszycie go lub też przerobienie w tym celu starych ubrań. Okazało się, że cykliczność mody sprawia, iż ubrania, które przed wielu laty nosiły mama czy babcia powracają do łask. Pewne trendy na nowo pojawiają się w modzie i ubrania modne dawno mogą po pewnych przeróbkach znów być wykorzystane przez młode dziewczyny. Wspólne szycie stworzyło okazję do wymiany doświadczeń, „oswojenia” maszyny do szycia przez reprezentantki młodego pokolenia. Było pretekstem do wzajemnego uczenia się: zasad elegancji przekazywanych wnuczkom przez babcie oraz znajomości najnowszych tendencji w modzie, z którymi wnuczki są na bieżąco – babciom. Dawało też możliwość opowiedzenia o swoich przeżyciach. Jedno z zadań polegało na przykład na tym, aby wybrać ulubioną uszytą przez siebie sukienkę i opowiedzieć o okolicznościach, w jakich powstała. W ten sposób przełamano jedną z barier dialogu międzypokoleniowego wspomnianą na początku artykułu: brak miejsc do wspólnych spotkań i wspólnych tematów do rozmów, które powodują wzajemną niechęć i poczucie oddalenia u przedstawicieli różnych pokoleń. Jeszcze raz okazało się, że potrzeba wyglądania dobrze i chęć nadążania za modą jest uniwersalną potrzebą kobiet, niezależnie od wieku. Moda jest wspólnym doświadczeniem kobiet także w tym sensie, że każda z nich w jakiś sposób odnosi ją do siebie, próbując dopasować bieżące kanony do własnej sylwetki, urody, stylu czy upodobań. Marek Krajewski zauważa, że dla młodych dziewczyn zafascynowanych modą zawartość garderób ich mam i babć jest interesująca nie tyle ze względu na fakt, że przedmioty te dają im poczucie więzi emocjonalnej z bliskimi i „dokumentują coś, czego już nie ma”, lecz „traktują one te garderoby raczej jako magazyn niepowtarzalnych ubrań, które można uczynić elementami trudnych do skopiowania, powtórzenia, a więc też silnie ujednostkowiających stylizacji. Kulturowy recykling i praktyki remiksowania obiektywizują międzypokoleniowe sprzeczności: ich istotą jest przypisywanie dziś obiektom materialnym zupełnie odmiennego statusu niż ten, który posiadały one wcześniej. Dawniej ich sens wynikał z ulokowania w specyficznym, ściśle określonym kontekście, dziś jest on skrajnie sytuacyjny, przydatność przedmiotów mierzona jest nie tyle ich użytecznością czy przydatnością w roli medium przekazywania znaczeń, ile raczej stopniem podatności na wypełnienie ich dowolnymi sensami, zależnymi od aktualnych potrzeb użytkownika lub konsumenta”35. Rzeczywiście, ubrania mam i babć noszone przez przedstawicielki młodego pokolenia nabierają nowego znaczenia i jest to efekt zamierzony: idea recyklingu polega właśnie na wykorzystywaniu starych, zużytych przedmiotów w nowych konfiguracjach i nadawaniu im nowych znaczeń. Recykling jest wpisany w logikę społe34 Panie nie zawsze były ze sobą spokrewnione, chodziło raczej o stworzenie par osób należących do różnych pokoleń. 35 M. Krajewski, Generacje rzeczy…, dz. cyt., s. 99. 174 A. Maj czeństwa konsumpcji, które charakteryzuje się niestałością, ulotnością znaczeń. Aby jednak nadawanie nowych znaczeń miało sens i było w ogóle możliwe, konieczne jest zachowanie stałości przynajmniej podstawowych kanonów. Jak można sądzić z wypowiedzi jednej z uczestniczek projektu reprezentującej młode pokolenie, współczesny brak jednoznaczności kanonów sprawia trudności w zrozumieniu języka mody i posługiwaniu się nim: „Nie wiem, czy kobiety miały wcześniej łatwiej czy trudniej, ale wiem, że teraz to jest bardzo płynne. Dla tych starszych kobiet role były jasne, pojęcie elegancji wspólne. My mamy tyle możliwości, że nie wiadomo, w którą stronę iść. Trochę jak z tymi ubraniami: szukam dla siebie jakiegoś systemu, jakiejś łopatologii stylistycznej: jak to robić, aby dobrze wyglądać, jak dobierać rzeczy, jak łączyć. Są tysiące poradników, ale czasem lepiej skorzystać z wiedzy starszych kobiet. Posłuchać ich, wziąć coś z ich doświadczenia”36. Autorka wypowiedzi wskazuje, że wymiana doświadczeń z kobietami ze starszych pokoleń może służyć jako drogowskaz ułatwiający odnalezienie się wśród niejasnych i często sprzecznych ze sobą przekazów dotyczących mody i jej dostępnych współcześnie interpretacji. Odniesienie się do doświadczeń poprzednich pokoleń pozwala jednocześnie na odnalezienie swojego miejsca w grupie. To na jej tle młode osoby mogą poszukiwać własnych form ekspresji. Nawet jeśli z powodu upływu czasu rzeczy nie mogą już być wykorzystywane tak jak dawniej, to jednak stanowią pewien punkt odniesienia, pozwalający zauważyć upływający czas i zmieniające się okoliczności. To także przejaw „pokoleniowej inteligencji”. Język mody może też być użyty jako medium, za pośrednictwem którego przedstawiciele starszych pokoleń zostaną wyróżnieni i dostrzeżeni w przestrzeni miasta oraz staną się bardziej „zrozumiali” dla przedstawicieli innych pokoleń. Przykładem takiego działania jest akcja pt. „M(ł)oda dusza”, międzypokoleniowy projekt fotograficzny zorganizowany z inicjatywy platformy internetowej Pakamera.pl, który zakończył się w kwietniu 2014 roku37. W wydarzeniu tym młodzi, obiecujący polscy projektanci mody postanowili na modeli prezentujących ich ubrania wybrać osoby w różnym wieku, od kilkulatków do „seniorów”. Najstarszy model miał 92 lata. Ich fotografie wystawiane były później w formie wystawy, a całość akcji zwieńczył międzypokoleniowy pokaz mody. Projekt miał na celu zwrócenie uwagi na fakt, że możliwość uczestnictwa w modzie nie jest ograniczona wiekiem, ale raczej jest „stanem umysłu”. Wykorzystanie języka mody jako doświadczenia wspólnego przedstawicielom różnych pokoleń pozwoliło na zwrócenie uwagi na fakt, że podobnie jak ludzie młodzi, również dzieci i osoby starsze odczuwają potrzebę „bycia modnymi”, wyróżnienia się z tłumu, wyrażenia siebie. Moda stanowiła tu rodzaj tła, na którym 36 Cytat pochodzi z artykułu: Agnieszki Pajączkowskiej, pt. Jeden ścieg, „Wysokie Obcasy” 2014 nr 25 (784), s. 30-33. 37 Relacja z wydarzenia dostępna na stronie internetowej: http://mazowieckie.naszemiasto.pl/artykul/m-loda-dusza-nietuzinkowi-modele-pokazuja-ze-moda-laczy,2142162,artgal,t,id,tm.html, dostęp: 1.11.2014. Czy moda może łączyć pokolenia? Moda jako narzędzie komunikacji międzypokoleniowej 175 możliwe było dostrzeżenie różnic w ekspresji i temperamencie poszczególnych modeli, ale sama moda stanowiła czynnik łączący. Ten element „łączenia” doświadczeń różnych pokoleń możemy dostrzec również w samych trendach mody. Jeden z nich, który pojawił się niedawno, polega na sprzedawaniu zestawów identycznych ubrań dla rodziców i dzieci. Oferta adresowana jest do rodziców, którzy zaliczają się do opisanego wyżej pokolenia „młodych”: mają obecnie kilkuletnie dzieci. Niektóre sklepy internetowe oferują im możliwość kupienia gotowych zestawów identycznych ubrań w rozmiarze dla syna i ojca czy też dla mamy i córki. Jednym z argumentów mających przekonać rodziców do zakupu tego rodzaju zestawów jest budowanie poczucia więzi z dziećmi poprzez „zabawę modą”38. Można tę tendencję interpretować jako opisany nieco wcześniej przykład komercjalizacji dzieciństwa, potraktowania zarówno dzieci, jak i dorosłych jak konsumentów. Można odczytywać ją również jako rodzaj „demokratyzacji mody”, tego, że przekracza ona wszelkie bariery społeczne i pozwala zrealizować marzenia dzieci o tym, aby móc poczuć się „jak dorośli”. Można też potraktować ten trend jako zachętę do wzmacniania poczucia solidarności między pokoleniami, gdzie poprzez wspólną zabawę rodzic może przekazać dziecku ważne umiejętności. W tym wypadku – znajomość kanonów mody i zamiłowanie do podążania za nią. Podsumowanie i wnioski W artykule tym starano się pokazać, że potrzeba dbałości o wygląd zewnętrzny i autoekspresji za pośrednictwem mody jest potrzebą uniwersalną i nie kończy się wraz z zakończeniem okresu młodości, choć w potocznej opinii to przede wszystkim ludzie młodzi są adresatami i uczestnikami mody. Zamierzeniem było też zwrócenie uwagi na to, jak język mody może stać się narzędziem komunikacji między pokoleniami i pomagać w przezwyciężaniu stereotypów związanych z wiekiem oraz wzajemnych uprzedzeń ludzi w różnym wieku, stwarzając pretekst, aby indywidualne doświadczenia pojedynczych jednostek wydobyć i przybliżyć je innym ludziom. Ważną funkcją mody jest funkcja integracyjna, ale też regulująca: moda pozwala poszczególnym jednostkom odnaleźć się w porządku społecznym, nawet wtedy kiedy nie jest to możliwe na innych płaszczyznach życia społecznego. Upływ czasu i zmieniające się trendy mody pozwalają zaś ludziom uświadomić sobie przynależność do większych całości społecznych, jakimi są np. pokolenia. Cytując autorów „Generational Intelligence…” można powiedzieć, że należymy do istot pokoleniowych, posiadających zdolność kumulowania doświadczeń. Jest to cecha, która zarówno odróżnia nas od siebie, jak i tworzy podstawę do podzielania pewnych doświadczeń pokoleniowych. Także otaczająca nas kultura i jej instytucje (np. moda? – przyp. A. Maj), z możliwościami, jakie niosą w zakresie własnej eks38 Przykład takiej argumentacji można znaleźć na stronie: http://www.smallbig.pl/, dostęp: 1.11.2014. 176 A. Maj presji, są „zorganizowane pokoleniowo”39. Tę cechę mody możemy wykorzystać tak, aby starać się zbliżyć do siebie przedstawicieli różnych pokoleń i przeciwdziałać utrzymywaniu się wzajemnych uprzedzeń i negatywnych stereotypów. Może być ona pretekstem do pogłębiania więzi międzypokoleniowych. Co potwierdzają przytoczone przykłady. Bibliografia Barański J., Świat rzeczy: zarys antropologiczny, Wyd. UJ, Kraków 2007. Biggs S., A. Lowenstein, Generational Intelligence: A Critical Approach to Age Relations, Routledge, London and New York 2011. Ciszewski S., Popkultura a kryzys przekazu wartości wśród pokoleń czasu polskiej transformacji, w: Kultura popularna i (re)konstrukcje tożsamości, A. Gromkowska-Melosik (red)., Wyd. Wyższej Szkoły Humanistycznej w Lesznie, Poznań-Leszno 2007). Garewicz J., Pokolenie jako kategoria socjologiczna, w: „Studia Socjologiczne” 1983, nr 1. Giddens A. Nowoczesność i tożsamość: „ja” i społeczeństwo w epoce późnej nowoczesności, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2006. Encyklopedia socjologii, Tom 2., Oficyna Naukowa, Warszawa 1999. Klein N., No logo, Wyd. „Świat Literacki”, Izabelin 2004. Krajewski M., Generacje rzeczy, w: „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny” (Rok LXXIV) 2012, Zeszyt 3. Leszniewski T., Moda i tożsamość: dylematy współczesnego człowieka w świecie konsumpcji, w: Rozkoszna zaraza. O rządach mody w kulturze konsumpcji, T. Szlendak, K. Pietrowicz (red.), Wyd. Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2007. Maffesoli M., Czas plemion, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2008. Maj A., Polskie wzory cielesności: przemiany stosunku do ciała w kulturze ponowoczesnej, Wyd. SGGW, Warszawa 2013. Szlendak T., Komercjalizacja dzieciństwa: kilka uwag krytycznych o niewygodach wychowywania dzieci w kulturze konsumpcji, w: „Kultura i Edukacja” 2005, nr 2, Wyd. Adam Marszałek, Toruń 2005. Szukalski P., Konsekwencje przemian demograficznych dla wewnątrzrodzinnych przepływów międzypokoleniowych, w: „Studia Demograficzne” 2001 nr 1 (39). Raport „Młodzi 2011”, Kancelaria Prezesa Rady Ministrów, Warszawa 2011, dostępny na stronie: www.obserwatoriumkultury.pl, dostęp: 31.10.2014. Raport „Osoby starsze w oczach młodzieży, młodzież w oczach osób starszych”, w: „Biuletyn Rzecznika Praw Obywatelskich” 2013 nr 10, dostępny na stronie: http://www.brpo.gov.pl/, dostęp: 31.10.2014. „Wysokie Obcasy” 2014 nr 22 (781). „Wysokie Obcasy” 2014 nr 25 (784). Strony internetowe: 39 S. Biggs, A. Lowenstein, Generational Intelligence: A Critical Approach to Age Relations, Routledge, London and New York 2011, s. X. Czy moda może łączyć pokolenia? Moda jako narzędzie komunikacji międzypokoleniowej 177 http://mazowieckie.naszemiasto.pl/artykul/m-l-oda-dusza-nietuzinkowi-modele-pokazuja-zemoda-laczy,2142162,artgal,t,id,tm.html, dostęp: 1.11.2014. http://www.smallbig.pl/, dostęp: 1.11.2014. http://cafesenior.pl/jesienno-zimowa-moda-dla-seniorki-nowosci-i-inspiracje/, dostęp: 31.10.2014. http://www.brpo.gov.pl/, dostęp: 31.10.2014. www.obserwatoriumkultury.pl, dostęp: 31.10.2014. Streszczenie Czy język mody może stać się narzędziem komunikacji między przedstawicielami różnych pokoleń i sposobem na pogłębianie więzi międzypokoleniowych oraz zwalczenie stereotypów pokoleniowych? Autorka stara się udowodnić, że jest to możliwe, wychodząc od założenia, że moda zaspokaja uniwersalną bez względu na wiek czy stan posiadania potrzebę ekspresji indywidualnej, jak również pozwala jednostkom na odnalezienie własnego miejsca w porządku społecznym. W artykule omówiono wybrane przykłady zrealizowanych w Polsce w latach 2013 i 2014 działań społecznych, których zamysłem była integracja za pomocą języka mody przedstawicieli różnych pokoleń. Przykłady dotyczyły m.in. projektów społecznych i artystycznych. Słowa kluczowe: moda, komunikacja, pokolenie, dialog międzypokoleniowy, stereotyp Abstract Can the language of fashion become a tool of communication between representatives of various generations, can it help in deepening intergenerational bonds and overcoming the generation gap or stereotypes? The author proposes a thesis, that fashion satisfies an universal need of self-expression, as well as it gives individuals a chance to find their own place in the social order. The article refers to the selected examples of social actions (such as social campaigns or artistic projects), realized in Poland in 2013 and 2014, in which the language of fashion was used as way of communication between representatives of various generations. Key words: fashion, communication, generation, intergenerational dialogue, stereotype Agnieszka Maj – doktor nauk humanisycznych w zakresie socjologii; adiunkt na Wydziale Nauk Społecznych Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie. Absolwentka socjologii na Uniwersytecie Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie oraz Szkoły Nauk Społecznych Instytutu Filozofii i Socjologii Polskiej Akademii Nauk. Główne zainteresowania: socjologia kultury, socjologia ciała, socjologia codzienności, socjologia żywności, otyłość w percepcji społecznej. Marzena Bojarzyńska Nowoczesne narzędzia komunikacji wykorzystywane przez dzieci w wieku gimnazjalnym Wstęp W dzisiejszym świecie mass media stały się nieodłącznymi elementami współczesnego życia. Korzystają z nich wszystkie grupy wiekowe: emeryci, ludzie w wieku produkcyjnym, młodzież, dzieci w wieku szkolnym i przedszkolnym. Środki masowego przekazu, takie jak telewizja, Internet, telefon komórkowy, są coraz bardziej potężnymi instytucjami wychowawczymi, które oddziałują na postawy dzieci, a także młodzieży. K. Kardis i M. Kardis podkreślają, że „zarówno czynniki ekonomiczne, jak i dobra materialne w skali masowej upowszechniają określone wzory i style kultury, gdzie istotną rolę w szybkości i rozprzestrzenianiu kultury odgrywa Internet i inne środki przekazu elektronicznego”1. Internet jest nierozerwalnie związany z procesem globalizacji, jak bowiem zauważa J. Mierzwa, „procesom globalizacji sprzyja nieustanny postęp techniczny, który sprawił, że świat stał się «jedną wioską», a jego mieszkańcy biernymi odbiorcami idei proponowanych przez środki masowego oddziaływania”2. Co więcej, warto zauważyć, że „globalizacja oznacza rozszerzenie się w skali ogólnoświatowej powiązań i oddziaływań między zbiorowościami ludzkimi, rosnące tempo przepływu technik, dóbr, usług, kapitału, siły roboczej, informacji i idei”3. Jest zatem Internet narzędziem, które umożliwia człowiekowi dotarcie w szybki i prosty sposób do wielu informacji, a także poznanie świata, innych kultur i zwyczajów. Nie ulega zatem wątpliwości, że nowoczesne komunikatory ułatwiają człowiekowi żyjącemu w XXI wieku przekaz informacji, wymianę doświadczeń, zdobywanie wiedzy. Pozwalają również na szybkie nawiązywanie kontaktów między ludźmi na całym świecie. Mass media wykorzystywane przez człowieka we właściwy sposób mogą wpływać pozytywnie na polepszanie jakości życia, zdobywanie wiedzy i informacji. O owej jakości życia pisze J. Łodzińska, stwierdzając, że „często w dzieciństwie, jeszcze przed dojrzałością, rodzi 1 K. Kardis, M. Kardis, Przemiany wartości społecznych w warunkach globalizacji kultury. Studium socjologii wartości, „Roczniki Teologiczno-Pastoralne”, nr 6 2012, s. 56. 2 J. Mierzwa, Wartości w procesie komunikowania się jednostek globalnego społeczeństwa, Seminare nr 18, 2002, s. 373. 3 K. Kardis, M. Kardis, Wartości a globalizacja na tle przemian społeczno-gospodarczych współczesnego świata, Studium społeczne Społeczeństwo Kultura Wartości, „Rodzina wobec wyzwań współczesności” Warszawa 2011, s. 147. Nowoczesne narzędzia komunikacji wykorzystywane przez dzieci... 179 się w nas pytanie o cel, o sens, o wartość czy może nawet o jakość życia”4, na którą obecnie wpływają w tak dużym stopniu potrzeby informacyjne determinowane przez możliwości, jakie dostarcza człowiekowi w sferze komunikacji Internet. W artykule autorka przedstawia wyniki badań własnych wskazujących miejsce nowoczesnych narzędzi komunikacyjnych, takich jak telefon komórkowy, komputer, Internet, w sferze porozumiewania się dzieci w wieku gimnazjalnym. Komunikacja internetowa Internet to najbardziej nowoczesny i wszechstronny środek masowego przekazu. Potężna i wciąż wzrastająca jego popularność wypływa z wielu jego cech. Jedną z nich jest „multimedialność”. Internet jest środkiem przekazu składającym się z tekstu, dźwięku a także obrazu. Łączy przy tym cechy prasy, radia i telewizji. Internet jest źródłem informacji. Pobudza człowieka do rozwoju. G. Kapica szacuje, że najmłodsze pokolenie około 90% wiedzy uzyskuje ze źródeł elektronicznych5. Dziecko swoją naukę o świecie rozpoczyna od kontaktu ze światem wirtualnym, zanim jeszcze zdąży poznać świat go otaczający – realny. Może być to powodem tego, że ma trudności z rozróżnieniem tych dwóch światów. „Elementy realne mieszają się z fikcyjnymi, zespalają nimi i tworzą nową wirtualną rzeczywistość, która wzbogaca życie w nieznane doświadczenia, powoduje, że egzystujemy zarówno w świecie realnym, jak i sztucznym. Jest to tzw. cyberbycie – pomiędzy rzeczywistością realną, autentyczną a wirtualną, wyimaginowaną”6. Internet łączy w sobie wiele zalet i to dzięki nim jest tak popularny. Należy do nich zaliczyć: „dostępność, łatwość obsługi, anonimowość, równość ról pomiędzy nadawcą a odbiorcą, niski koszt pozyskania informacji”7. Wraz z rozwojem cywilizacyjnym oraz postępem techniki zmienia się również proces komunikowania. Nowe technologie pozwoliły porozumiewać się ludziom z różnych krańców świata. Taką innowacją jest Internet, który jest powszechnie dostępny oraz wolny od ograniczeń. Związki pomiędzy ludźmi coraz częściej opierają się na komunikacji na odległość. Cyfrowe media wprowadziły do komunikacji społecznej nową jakość. W dużym stopniu zmieniły czasowy oraz przestrzenny wymiar życia społecznego. Możliwa stała się zamiana z interakcji bezpośredniej („twarzą 4 J. Łodzińska, Przedmowa, w: Od poczęcia do naturalnej śmierci, red. J. Łodzińska, Wyd. SPES, Łomża 2013, s. 7. 5 G. Kapica, Środowisko informacyjne współczesnego dziecka, w: S. Juszczyk, I. Polewczyk, Dziecko w świecie wiedzy, informacji i komunikacji, Wyd. Adam Marszałek, Toruń 2005, s. 138. 6 Tamże. 7 M. Wawrzak-Chodaczek, Komunikacja społeczna w świecie wirtualnym, Wyd. Adam Marszałek, Toruń 2008, s. 10. 180 M. Bojarzyńska w twarz” – face to face)8 na interakcję pośrednią („interface to interface”)9, która otwiera się na wszystkie grupy jej uczestników. Trudności przestrzenne zmalały, natomiast informacje zaczęły docierać błyskawicznie. E.I. Laska powołuje się na wyniki badań, z których wynika, że oglądane programy telewizyjne, korzystanie z komputera, a także Internetu mogą powodować „wzbogacenie sfery poznawczej dziecka, uczyć zachowań prospołecznych, komunikacji interpersonalnej, inspirować twórczość dziecka, rozwijać zainteresowania”10. Również S. Juszczyk uważa, że „media elektroniczne, ich ciągły rozwój, udoskonalenie techniczne, powodują, iż są one bardzo atrakcyjną formą spędzania czasu zarówno dla dzieci, młodzieży i ludzi dorosłych”11. Według S. Juszczyka, sieć jest skarbem bez dna. Pozwala poszerzać horyzonty, udostępnia informacje do badań naukowych, pracy, szkoły, stwarza bardzo duże możliwości własnego rozwoju, a przede wszystkim pełni bardzo ważną rolę w edukacji. Ben-Ze’ev próbując odkryć fenomen popularności bycia w sieci pisze: „nie trzeba wiele robić ani inwestować, żeby wkroczyć do tego wyimaginowanego raju. W każdej chwili w sieci niecierpliwie czekają na nas miliony ludzi, są dostępni i łatwo ich znaleźć”12. Sieć ma też krytyków. Jednym z nich jest amerykański dziennikarz naukowy David DiSalvo, który uważa, że wraz z rozwojem cyfrowej komunikacji jakość międzyludzkich relacji traci na wartości. Podobnego zdania jest profesor Zygmunt Bauman. Dawniej przyjaźń traktowana była jako coś ważnego, wymagającego oddania, zaangażowania, serdeczności, odrzucenia egoistycznych postaw. Aktualne związki zostały zminimalizowane do rozrywki, do wpisów na portalach społecznościowych. Dawniej zerwanie relacji z kimś nie było łatwe, wiązało się z traumą, natomiast teraz jest to bardzo proste. Wystarczy jedynie przycisnąć odpowiedni przycisk na klawiaturze komputera13. Możliwość stwarzania w sieci dowolności w zakresie autoprezentacji w dużej mierze wyjaśnia ogromną popularność Internetu wśród młodzieży. W przypadku rozmów w sieci nigdy do końca nie masz pewności, z kim rozmawiasz i jakie są intencje rozmówcy. „Komunikacja w sieci bywa mało autentyczna – niezwykle łatwo stać się kimś innym”14. Wiele osób podszywa się za kogoś, kim nie są, traktują takie rozmowy jako rozrywkę, urozmaicenie swojej codzienności. 8 Tamże, s. 14. N. Majchrzak, A. Zduniak, Komunikowanie się w społeczeństwie wiedzy XXI wieku, Wyd.Wyższa Szkoła Bezpieczeństwa, Poznań 2011, s.18. 10 E.I. Laska, Dzieciństwo w świecie mediów – szanse i zagrożenia w: S. Juszczyk, I. Polewczyk (red.) Dziecko w świecie wiedzy, informacji i komunikacji, Adam Marszałek, Toruń 2005, s.120. 11 S. Juszczyk. Człowiek w świecie elektronicznych mediów – szanse i zagrożenia, Wyd. Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2000, s. 122. 12 L. Haber, M. Niezgoda, Społeczeństwo informacyjne. Aspekty funkcjonalne i dysfunkcjonalne, Wyd. Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2006, s. 158. 13 M. Konkel, Ilu przyjaciół potrzebuje człowiek, „Focus” nr 217, 2013, s. 102. 14 Tamże. 9 Nowoczesne narzędzia komunikacji wykorzystywane przez dzieci... 181 Internet oprócz funkcji informacyjnej pełni również funkcję społeczną. Za pomocą sieci dzieci mogą rozmawiać ze znajomymi, rówieśnikami, a także dyskutować na różnych forach. Z tego powodu bardzo ważną rolę pełnią rodzice, aby odpowiednio przygotować dzieci do tej „wędrówki w sieci”15. Według E.I. Laski, zadaniem rodziców, a także szkoły jest kształtowanie „otwartości na nowe technologie, umiejętności sprawnego korzystania z nich, umiejętności wyboru, aby telewizja i globalny przekaz informacji były bogactwem i doprowadziły do rozwoju, a nie były nieszczęściem, blokadą i uzależnieniem”16. Należy bowiem pamiętać, że rodzina, dom rodzinny to miejsce nauki, a dzieci uczą się przez obserwację dorosłych członków rodziny17. Dotyczy to także nauki i obserwacji zachowań komunikacyjnych, w tym korzystania z Internetu, komputera, telewizji. „Rodzina, jako grupa pierwotna, powinna stwarzać dziecku szanse udziału we wszystkich przejawach jej życia i funkcjonowania”18, uczyć, jak korzystać z różnorodnych narzędzi komunikacyjnych. Warto także zauważyć, iż obecnie można dostrzec starcie pomiędzy słowem drukowanym a kulturą obrazu. Z łatwością można zaobserwować, że dzięki nowoczesnym technikom multimedialnym walkę przegrywa słowo pisane. Pokolenie dzieci i młodzieży coraz więcej czasu przeznacza na oglądanie programów telewizyjnych i komputerowych. Człowiek przeobraża się z „homo sapiens w homo videns”. Widzi świat jedynie za pomocą obrazów, które są utworzone przez specjalistów od reklamy i marketingu. Zmienia się w zbieracza gotowych informacji19. Zaobserwować można również przemianę aktywności współczesnych dzieci w środowisku społecznym i przyrodniczym w nieopanowany, wielogodzinny kontakt z różnymi mediami: telewizją, Internetem. Dzieci coraz mniej czasu spędzają bawiąc się na świeżym powietrzu. Dzieci zamknięte w swoich domach, zaabsorbowane wirtualną rzeczywistością tracą kontakt z rzeczywistym światem. Internet, telewizja zastępuje kontakt z rówieśnikami, a także z rodziną. W społeczności użytkowników Internetu przybywa z każdym rokiem coraz więcej dzieci. To dorośli kreują świat dziecięcy w sieci. To również na nich spoczywa odpowiedzialność za to, aby ten świat był bezpieczny i przyjazny. Rodzice powinni nauczyć dzieci niełatwej sztuki wyboru w poszukiwaniu rzeczy równie mądrych jak pięknych. 15 I. Pułak, Dziecięcy świat w Internecie – potrzeby i niebezpieczeństwa w: S. Juszczyk, I. Polewczyk Dziecko w świecie wiedzy, informacji i komunikacji, Wyd. Adam Marszałek, Toruń 2005, s.236. 16 E. I. Laska, Dzieciństwo w świecie…, dz. cyt., s. 107. 17 Por. E. Janigová, Rodina ako objekt i subjekt sociálnej starostlivosti, PF KU, Ružomberok 2008, s. 20. 18 J. Truszkowska, Niepełnosprawność a zaufanie, w: Zawirowania wokół zaufania. Wyobrażenia i rzeczywistość, red. P. Prüfer, J. Mariański, Oficyna Wydawnicza Uniwersytetu Zielonogórskiego, Zielona Góra 2011, s. 424. 19 G. Kapica, Środowisko informacyjne współczesnego…, dz. cyt., s. 140. 182 M. Bojarzyńska Telefon komórkowy „Kto dziś nie wie, co to jest telefon komórkowy! Już chyba nikt! Kilka lat temu mało kto się spodziewał, że przez tak mały mieszczący się w dłoni telefon bezprzewodowy będzie można rozmawiać, spacerując po parku, jeżdżąc na nartach, a nawet… pływając żaglówką”20. Jak spostrzega Paul Levinson, telefon komórkowy to nie tylko przenośny aparat telefoniczny. Te technologiczne „cudeńko” zmienia w naszym życiu wszystko21. Telefon jest czymś wyjątkowym. Nie tylko zapewnia nam informacje, ale przede wszystkim umożliwia rozmowę z każdym, wszędzie i o dowolnej porze. Dzieci pragną posiadać telefony komórkowe, ponieważ z ich pomocą mogą kontaktować się, dzwonić do przyjaciół nie tylko w domu, ale także poza nim, a przede wszystkim robią to bez wiedzy rodziców. Rodzicom telefon komórkowy również umożliwia kontaktowanie się z dziećmi o każdej porze. Dawniej nikt nie oczekiwał, że nadejdzie dzień, w którym rodzice będą dopominać się o to, aby ich pociechy posiadały telefon komórkowy. Telefon komórkowy ma wiele zastosowań. Komunikacja głosowa to podstawowa, ale nie zawsze najważniejsza funkcja. Istotne znaczenie ma łączność tekstowa, czyli SMS. Powszechność SMS-ów nie wynika wyłącznie z niewielkich kosztów. Krótkie wiadomości tekstowe są formą łączności asynchronicznej. Umożliwiają przekaz jednokierunkowy. Istnieje czas na zastanowienie się przed wysłaniem odpowiedzi, a także możliwość docierania do wielu odbiorców w tym samym czasie. Komputer, Internet, telefon komórkowy dają możliwość błyskawicznej interakcji z określonym miejscem czy też osobą na świecie. Stało się możliwe „dotknięcie każdego punktu” dzięki urządzeniom elektronicznym. Jest to „nowa jakość dzieciństwa”22. Według Stanisława Juszczyka, „telefon komórkowy zapewnia ścisły kontakt z rówieśnikami i ogranicza uczucie bycia »poza« grupą i dlatego jest na drugim miejscu po komputerze – wymarzonym prezentem komunijnym, urodzinowym czy imieninowym”23. Telefon komórkowy to najdoskonalsze mobilne medium, o czym świadczy możliwość odbioru informacji (jak książka czy radio), wykonywanie zdjęć, filmów (funkcja aparatu fotograficznego). Umożliwia komunikowanie błyskawiczne i na duże odległości (jak radio), a także interaktywnie (co nie jest zapewnione w żadnych dotychczasowych mediach). Telefon komórkowy umożliwia nam dostęp do 20 M. Bogunia-Borowska, Dziecko w świecie mediów i konsumpcji, Wyd. Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2006, s. 27. 21 Tamże, s. 8. 22 J. Bińczycka, B. Smolińska-Theiss, Wymiary dzieciństwa. Problemy dziecka i dzieciństwa w zmieniającym się społeczeństwie, Wyd. Impuls, Kraków 2005, s. 164. 23 S. Juszczyk, Rola komunikacji pośredniej…, dz. cyt., s. 48. Nowoczesne narzędzia komunikacji wykorzystywane przez dzieci... 183 informacji nie tylko w dogodnym dla nas miejscu, ale i czasie. Różnorodność zastosowania komórki udowadnia, że nie można się z nią nudzić. Dzięki niej można w każdej chwili sprawdzić, co się dzieje u innych osób, zająć się czymś, co „uprzyjemni” czas. Ujemną stroną telefonu komórkowego jest możliwość „namierzenia” nas w każdym miejscu, w jakim przebywamy. Nie ma miejsca, w którym moglibyśmy się odizolować. Można stwierdzić, że jesteśmy w „celi nieustannej dostępności”24. McLuhan weryfikuje badania, z których wynika, że telefon komórkowy jest urządzeniem, z którego najtrudniej zrezygnować. Dużo łatwiej nie korzystać z telewizji i Internetu. Tekst w telefonie komórkowym konkuruje z głosem. Można zauważyć, że istnieje przewaga tekstu nad głosem. W niektórych krajach telefon komórkowy częściej służy do przesyłania SMS-ów niż do rozmów. Komunikaty tekstowe zdobywają największą popularność w grupie młodych użytkowników. Dan Wilton nazwał je „pokoleniem tekstu”, w skład której wchodzą również rozmowy za pomocą komunikatorów internetowych25. Dzięki telefonom komórkowym nie musimy już wybierać pomiędzy informacją a rzeczywistością, rozmową a przyrodą. Mamy możliwość posiadania jednego i drugiego. W przypadku gdy nie mamy na to ochoty, możemy wyłączyć telefon i sami decydujemy o dostępności do tego medialnego świata. Narzędzia komunikacji pośredniej stosowane przez dzieci w wieku 14 lat Komunikacja interpersonalna jest obecnie uzupełniania, a często zastępowana przez komunikację pośrednią. Nowoczesne narzędzia komunikacji ułatwiają kontakt z innymi, zdobywanie potrzebnych informacji, rozwój i poznanie świata. Autorka we wrześniu 2013 roku przeprowadziła badania, których celem było określenie miejsca, jakie obecnie w komunikacji młodych ludzi w wieku gimnazjalnym zajmuje Internet, telefon komórkowy oraz komputer. Badanie przeprowadzono w Gimnazjum im. „Solidarności” w Zespole Szkół w Korycinie, który jest miejscowością gminną położoną w powiecie sokólskim w województwie podlaskim. Badanie było realizowane strategią jakościową z zastosowaniem techniki wywiadu nieustrukturyzowanego. Populację badaną stanowili gimnazjaliści. Badaniem 24 I. Paszenda, Telefon komórkowy jako środek komunikacji…, w: M. Wawrzak-Chodaczek, I. Jagoszewska, Komunikacja wobec wyzwań współczesności, Wyd. Adam Marszałek, Toruń, 2011, s. 140. 25 P. Levinson, Telefon komórkowy jak zmienił świat najbardziej mobilny ze środków komunikacji, Warszawskie Wydawnictwo Literackie MUZA SA, Warszawa 2006, s. 146. 184 M. Bojarzyńska łącznie objęto 33 uczniów, w tym 21 dziewcząt i 12 chłopców26. Wypowiedzi badanych zostały nagrane dyktafonem. Rodzice uczniów oraz dyrekcja szkoły wyrazili zgodę na przeprowadzenie wywiadów z uczniami. Dzieci uczestniczące w badaniu to grupa 14-latków, uczniów drugiej klasy gimnazjum. Internet i komputer jako narzędzie komunikacji młodych ludzi W analizowanej grupie 33 badanych wszyscy uczniowie zadeklarowali, że posiadają w domu komputer. Możemy założyć, że w dzisiejszych czasach komputer jest popularnym urządzeniem, bez którego wielu młodych ludzi nie wyobraża sobie życia. Spośród badanych większość dzieci posiada komputery przenośne (laptopy). Mniejszą część stanowią komputery stacjonarne. Można wyciągnąć wniosek, że komputery stacjonarne powoli są wypierane przez tablety, notebooki, laptopy, które można zabrać ze sobą do koleżanki czy kolegi w celu wspólnych gier, kopiowania nowych gier czy też plików muzycznych. W większości przypadków domownicy posiadają jeden bądź dwa komputery. W czterech przypadkach pojawiły się aż trzy urządzenia tego typu w jednym gospodarstwie domowym. O ile komputer w domu jest już obecnie zdaniem badanych „normalnością”, o tyle rzadkością jest posiadanie przez dzieci tabletów. Z badań wynika, że zaledwie kilka osób ma tablet. Można przypuszczać, że będzie on urządzeniem coraz bardziej popularnym. Z badań wynika również, że połowa badanych dzieci „dzieli się” komputerem z rodzeństwem bądź rodzicami, natomiast pozostali posiadają komputer na wyłączność. Pomimo że 16 osób zadeklarowało, że komputer należy do nich, to i tak korzystają z niego inni domownicy. Większość dzieci posiada komputer od 6 lat, część badanych od 2–4 lat, natomiast w pojedynczych przypadkach dzieci mają komputery powyżej 10 lat, o czym świadczą ich wypowiedzi: Ja mam od 4. roku życia, ale jego nie używałam (Dz.2.). Najczęstszą okazją do otrzymania komputera była uroczystość pierwszej komunii. Dzieci 8-letnie dostają swoje pierwsze komputery. Kolejną okazją były urodziny oraz święta. Zaskakującą odpowiedzią był brak okazji. Fakt ten potwierdzają następujące wypowiedzi: nie, tak spontanicznie (Dz.7.), nie, tak po prostu, bo się kłóciłem z bratem o pierwszy laptop (Chł.3.), bo komputer stacjonarny się zepsuł, to mama nam kupiła laptopa. (Dz.10.). W jednym przypadku dziewczynka stwierdziła: potrzebny był do nauki, to rodzice zakupili (Dz.16.). Wynika z tego, że rodzice zdają 26 Wypowiedzi badanych zostały zakodowane. Posłużono się następującymi skrótami: Dz – dziewczynka, Chł – chłopiec. Numery zostały nadane według przypadkowej kolejności. Nowoczesne narzędzia komunikacji wykorzystywane przez dzieci... 185 sobie sprawę z rozwoju techniki komputerowej oraz traktują komputer jako narzędzie służące nauce i rozwojowi ich dzieci. Z badań wynika ponadto, że Internet jest rozwiązaniem komunikacyjnym dostępnym właściwie w każdym domu – jedynie w jednym przypadku dziecko stwierdziło, iż w domu nie ma dostępu do Internetu. Można zatem stwierdzić, iż żyjemy w czasach, w których media odgrywają bardzo ważną rolę. Posiadanie komputera z dostępem do Internetu jest dla młodych ludzi czymś naturalnym, co potwierdza następująca wypowiedź: Mam. Dziwne, gdybym nie miała (Dz.1.). Istotną kwestią pozostaje to, od kiedy dzieci posiadają dostęp do Internetu. Większość badanych odpowiedziała, że od 4–5 lat. Pojawiły się przypadki, gdy badani podawali 7, a nawet 10 lat. Od kiedy? Jeju. 8 lat może więcej (Dz.1.), z 10 lat (Dz.18.), to już kilka lat, z 7 (Chł.8.). Zaprezentowane przykłady wyraźnie wskazują, że dzieci od wielu lat korzystają z najszybszej i jednej z najtańszych form komunikacji, jaką jest Internet. Możemy być pewni, że młodych użytkowników Internetu z roku na rok będzie przybywało coraz więcej. W obecnych czasach młodzież nie wyobraża sobie życia bez Internetu. Według badanych, najczęstszym komunikatorem, z którego korzystają jest Facebook – serwis społecznościowy, który umożliwia użytkownikom dzielenie się nie tylko informacjami, ale również zdjęciami czy muzyką. Do komunikatorów równie często wykorzystywanych należy – Skype i już coraz mniej popularny komunikator – Gadu-Gadu. Pojedyncze osoby wskazywały takie komunikatory jak: AQQ, nasza-klasa, Tc. Najczęściej komunikatory używane są do komunikacji pisemnej, chociaż w pojedynczych przypadkach wykorzystywane są do komunikacji ustnej. Świadczy o tym następująca wypowiedź: Bardziej do rozmów, bo jeżeli jest możliwość z kimś porozmawiać, no to po co pisać (Dz.3.). Spośród urządzeń elektronicznych w wolnym czasie respondenci najczęściej używają komputerów (laptopów). Drugie miejsce zajęła telewizja. Sporadycznie pojawiały się takie odpowiedzi, jak: mp3, mp4, radio, aparat. Istotną kwestią pozostaje również cel wykorzystania Internetu. Czy dzieci wykorzystują Internet po to, aby nawiązać nowe znajomości? Ponad połowa dzieci stwierdziła, że nie nawiązuje nowych znajomości przez Internet (19 badanych) Dwie osoby odpowiedziały, że kontynuują przez Facebooka znajomość z nowo poznanymi osobami w realu, o czym świadczy następująca wypowiedź: Szczerze mówiąc to rzadko. Raczej to jest tak, że poznaję kogoś na żywo, a później dodaję jego jako znajomego na Facebooku (Dz.3.). Na Facebooku. Jak spotykamy kogoś na wakacjach, to wtedy zapraszam go na Facebooka na tym portalu i wtedy do siebie piszemy. Na chat nie wchodzę (Dz.17.). 186 M. Bojarzyńska Za pomocą Internetu dzieci najczęściej komunikują się ze znajomymi, koleżankami, kolegami z klasy, z rodziną, która znajduje się za granicą. Jedynie dwie osoby stwierdziły, że dzieci rozmawiają z nieznajomymi: Znajomi lub nieznajomi na chacie (Chł.10.), z rówieśnikami w swoim wieku nawet z całej Polski ( Dz.4.). Warto podkreślić także, że dzieci częściej korzystają z Internetu w domu niż poza domem. Ważnym pytaniem, które należy w tym kontekście zadać, jest to, ile czasu dzieci poświęcają na korzystanie z Internetu. Według dzieci, ten czas to 2–3 godziny, w nielicznych przypadkach 1 godzina. Wyjątkiem jest wypowiedź: Rzadko, bo mam dużo innych rzeczy do robienia, jak np. wyjście na podwórko ze znajomymi, to już lepsze jest, (Dz.2.) na komputerze prawie w ogóle nie siedzę, czasami na komórce wchodzę zobaczyć, co jest na Facebooku, czy są jacyś znajomi (Dz.20.). Pojawiają się również przeciwieństwa: różnie, godzinę, czasami więcej. Mniej niż 5 na pewno (Dz.19.). Ilość czasu przy komputerze zależy od pory roku, ilości czasu wolnego, ilości nauki, o czym świadczy następująca wypowiedź: od 2 do 3 godzin dziennie. Coś takiego. Czasami mniej, jak mam więcej nauki (Dz.3.). Istotną kwestią pozostaje również posiadanie kamerki internetowej i używanie jej do wideokonferencji. Przeważająca liczba badanych odpowiedziała, że posiada kamerkę i używa jej do rozmów ze znajomymi i rodziną, co potwierdzają następujące wypowiedzi: tak, czasami jak moja przyjaciółka była za granicą, to z nią rozmawiałam przez Skype (Dz.20.), tak mam, czasami, ale częściej piszę (Dz.5.), mam, no czasami, tak dla jaj (Dz.10.). Badania pozwoliły także ocenić jak dzieci postrzegają Internet – czy jest to dla nich narzędzie, które pomaga w nauce i zdobywaniu informacji. Badania pokazują, iż dla gimnazjalistów telefon i Internet to narzędzia pomagające w nauce, co potwierdzają następujące wypowiedzi: Pomagają, można znaleźć potrzebne informacje (Chł.1.), pomagają, bardzo mi pomagają, jak np. w angielskim nie wiem jakiegoś słówka. Zamiast do słownika to wolę do internetowego słownika, szybciej (Dz.10.). Warto jednakże dodać, iż dla wielu z nich jest to narzędzie, które w pewnych sytuacjach pomaga, a w innych utrudnia naukę: żeby czegoś wyszukać pomagają, ale też tak trochę przeszkadzają w trakcie nauki (Dz.8.). Można zatem stwierdzić, iż dzieci zdają sobie sprawę z tego, iż Internet jest narzędziem, które pozwala zdobyć potrzebne informacje, ale są sytuacje, w których może utrudniać i stanowić przeszkodę w realizacji określonych celów. Rzadkością są wypowiedzi świadczące o tym, że młodzi ludzie postrzegają Internet w negatywnym świetle, np. czasami przeszkadzają, ciężko się skupić (Dz.7.), przeszkadzają, zabierają czas (Chł.4.). W dzisiejszych czasach dostęp do wiedzy jest natychmiastowy. Można wpisać poszukiwane zagadnienie w Google i w ciągu kilku chwil można stać się znawcą tematu. Dostęp do informacji jest prosty i w pewien sposób ułatwia naukę. Z drugiej strony natomiast pojawiają się bodźce, które rozpraszają, odciągają nasze myśli i utrudniają skupienie nad konkretnym zagadnieniem. Nowoczesne narzędzia komunikacji wykorzystywane przez dzieci... 187 Kolejną analizowaną kwestią było pytanie o preferencje dotyczące spotkań bezpośrednich i wirtualnych. Prawie wszyscy badani preferują spotkania bezpośrednie – w realu. Wolę się spotkać ze znajomymi (Dz.17.), ja wolę bezpośrednie, chociaż jeżeli nie ma możliwości się spotkać, to fajnie jest pochatować (Dz.3.). Jedynie 3 osoby stwierdziły, że wolą spotkania wirtualne. Jednakże istotny w tym względzie stał się powód: Właściwie to mam najbliższego kolegę daleko trochę, więc wirtualne. Najszybciej (Chł.10.). Z wypowiedzi młodych ludzi wynika zatem, iż preferują oni nadal komunikację bezpośrednią, jednakże Internet jest wykorzystywany jako narzędzie wspomagające komunikację z osobami, które mieszkają daleko i z którymi kontaktu face to face jest utrudniony. Można zatem postawić wniosek, iż mimo tego, że dzisiejsza młodzież funkcjonuje na co dzień w serwisach społecznościowych, to jednak tęskni za spotkaniami bezpośrednimi, w których można się cieszyć fizyczną, widzialną, namacalną obecnością drugiej osoby. Rozważając kwestie dotyczące celu wykorzystania Internetu, warto podkreślić, iż najczęściej dzieci korzystają z portali społecznościowych (Facebook). Korzystanie z takich portali jest jedną z głównych form użytkowania komputera. Równie często młodzi ludzie odpowiadali, że używają Internetu w celach naukowych. Pojawiały się również odpowiedzi, że Internet jest wykorzystywany do komunikacji ze znajomymi. Często młodzi ludzi mówili, że używają Internetu do grania w gry i oglądania filmów. Jeśli chodzi o to, co najbardziej podoba się młodym ludziom w Internecie, to zdecydowana większość wskazywała, że możliwość komunikacji z innymi ludźmi za pośrednictwem Facebooka, chatów itp. Potwierdzają to następujące wypowiedzi: można porozmawiać przez chat z kolegami, koleżankami i różnymi osobami (Dz.6.), można połączyć się i porozmawiać z odległymi osobami (Chł.12.). Jednakże wielu młodych ludzi nie potrafi jasno sprecyzować, jaki obszar komunikacji internetowej jest dla nich najatrakcyjniejszy. Świadczą o tym następujące wypowiedzi: nie wiem, tak wszystko po kolei (Dz.17.), o jejciu, wszystko mi się podoba (Chł.2.). Ciekawym stwierdzeniem jest następująca wypowiedź: to, że można robić co się chce i rodzice nie muszą sprawdzać tego (Dz.9.). Internet i komputer to narzędzia, które pozwalają także na komunikację, poza kontrolą osób dorosłych. Dostarczają zatem te narzędzia pewnej swobody w działaniu komunikacyjnym, co może być niezmiernie atrakcyjne dla młodych ludzi. Zdaniem badanych, Internet daje „wolność”. Młodzież w Internecie może robić to co chce, m.in. grać, oglądać filmy, czatować. Rodzice nie zawsze są świadomi, co w danym momencie robi ich dziecko. Często wiedza rodziców z zakresu informatyki i obsługi komputera jest na bardzo niskim poziomie, więc dziecko może spędzać godziny przed komputerem, mówiąc rodzicom, że się uczy. Godnym uwagi zagadnieniem jest także bezpieczeństwo w sieci. Respondenci w większości przypadków zdają sobie sprawę z niebezpieczeństw: Tak, jeżeli ktoś 188 M. Bojarzyńska nadużywa, to nie dość, że troszeczkę psuje wzrok, czasami jeżeli ktoś jakieś głupoty ogląda, to w sumie… to jest marnotrawstwo czasu, np. jak chcesz obejrzeć jakiś 1 odcinek serialu ale spodobało mi się, bo koniec jest fajny, więc obejrzę drugi i później 3 i 4 i później ktoś wieczorem się obejrzy, że nie ma czasu na naukę, więc jest to trochę marnotrawstwo czasu (Dz.3.), tak, z jakimiś ludźmi, którzy mogą nam zrobić krzywdę, zapoznać się, dręczyć, dużo takich przypadków jest (Dz.11.). Niekiedy dzieci uzależniają kwestie bezpieczeństwa od umiejętności korzystania z Internetu. Jeśli ktoś nie umie korzystać, to tak, (Chł.12.) różnie, tzn. jeżeli ktoś korzysta z umiarem i nie chodzi po jakichś nieodpowiednich stronkach to nie jest złe, a jeżeli chodzi, to możliwe, że zagrożenia czyhają (Dz.19.). Wyjątkiem były następujące wypowiedzi: Wydaje mi się, że chyba nie (Chł.4.), raczej nie, (Chł.8.) nieeee (Chł.2.). Powyższe wypowiedzi młodych ludzi wskazują, iż w większości przypadków zdają sobie oni sprawę z niebezpieczeństw, które związane są z Internetem. Czy jednak owa wiedza jest wystarczająca, by uchronić je przed zagrożeniami? To pytanie zostaje otwarte i wydaje się, iż wymaga przeprowadzania dogłębnych badań w tym zakresie. Telefon komórkowy jako narzędzie komunikacji Telefon komórkowy staje się obecnie narzędziem równie popularnym jak Internet i komputer. Świadczy o tym fakt, iż wśród badanych dzieci tylko jedno z nich nie miało telefonu komórkowego. Można zatem stwierdzić, że posiadanie telefonu komórkowego w wieku 14 lat (a nawet i wcześniej) jest rzeczą oczywistą. Dla uczniów telefon jest taką samą „zabawką” jak komputer, czy nawet PlayStation – im jest więcej multimedialnych możliwości, tym lepiej. Istotną kwestią w tym względzie pozostaje odpowiedź na pytanie: w jakim wieku dzieci otrzymują swój pierwszy aparat telefoniczny i jak długo już z telefonu korzystają? Większość dzieci odpowiedziała, że mają telefon od około 6 lat. Wynika z tego, że pierwszy telefon otrzymały w wieku około 8 lat. Zaskakujące jest to, że niektóre dzieci podawały okres powyżej 9 lat, co może oznaczać, że już w wieku przedszkolnym posiadały telefony komórkowe. Potwierdzają to następujące wypowiedzi: Nie wiem, od dzieciństwa, może od 5. roku życia, (Chł.5.) taki już nowszy, to mam z 3 lata, a starszy miałam już dosyć dawno. (Dz.13.) Niewielka grupa badanych zadeklarowała posiadanie telefonów od około 2–3 lat, a tylko jedno dziecko stwierdziło, że dopiero od roku ma telefon komórkowy. Początek szkoły podstawowej, a więc II i III klasa jest najczęstszym momentem, w którym dziecko otrzymuje od rodziców telefon komórkowy. Rodzicom zależy na możliwości posiadania stałego kontaktu z dzieckiem i być może to staje się siłą napędową do kupna pierwszego telefonu. Telefon komórkowy staje się więc narzędziem służącym do komunikacji pomiędzy dzieckiem a rodzicami. Nowoczesne narzędzia komunikacji wykorzystywane przez dzieci... 189 Ponadto warto zaznaczyć, iż telefon komórkowy w przypadku dzieci staje się stale „towarzyszącym przedmiotem”, który służy nie tylko do rozmów i wysyłania wiadomości tekstowych, ale również do słuchania muzyki, radia, poszerzania swoich umiejętności w robieniu zdjęć, a także grania w gry i surfowania po Internecie. Dla wielu dzieci telefon komórkowy jest tym narzędziem, które daje im możliwość kontaktu ze światem, a jednocześnie nie muszą się nim dzielić z rodzeństwem czy rodzicami. Dodatkowo telefon komórkowy w sytuacjach awaryjnych zapewnia poczucie bezpieczeństwa zarówno dziecku, jak i rodzicom. Warto zauważyć, iż przeważająca część dzieci otrzymała swój pierwszy telefon z okazji komunii, urodzin czy też świąt. Jedynie jedna osoba w badanej grupie otrzymała telefon po kimś, o czym świadczy wypowiedź: starszy telefon dostałam po tacie (Dz.13.). Ponadto należy także podkreślić, iż dzieci częściej wysyłają SMS-y niż rozmawiają przez telefon. SMS to szybki i prosty sposób komunikowania się o dowolnej porze. Krótkie wiadomości tekstowe stanowią zatem ważny element komunikacji pomiędzy nastolatkami. Istotną kwestią pozostają także potrzeby i marzenia dzieci w zakresie posiadania konkretnego aparatu telefonicznego. Większość dzieci chciałaby mieć najnowszego smartfona, a najlepiej iphona. Iphone zdaniem młodych ludzi stał się bezkonkurencyjnym modelem telefonu. Potwierdzają to następujące wypowiedzi: Iphona. Właśnie zbieram (Dz.15.), Moim wymarzonym jest Iphone 5 (Dz.10.), Łoo… ten sam co i wszyscy Iphona (Dz.21.). Zaledwie w kilku przypadkach dzieci zadeklarowały, że obecnie posiadany aparat spełnia ich oczekiwania: Mój telefon spełnia wszystkie funkcje, jakie chciałbym mieć (Dz.8.). Mam już taki, który mi się podoba (Dz.9.). To, co obecnie wydaje się być najważniejsze dla młodych ludzi przy wyborze konkretnego aparatu telefonicznego, to Internet z funkcją wi-fi w telefonie. Niektórzy z badanych wspominali o dobrym jakościowo aparacie, dobrym odtwarzaczu muzyki, a także o aplikacjach, co potwierdzają następujące wypowiedzi dzieci: Ważne np. żeby miał dużo pamięci, żeby można było jakąś muzykę ściągnąć, żeby miał po prostu wiele funkcji (DZ.3.) (Dz.3.) no w tych czasach to na pewno ważne jest wi-fi (Chł.7.), żeby był Internet i różne aplikacje takie do rozmów on-line (Dz.4.). Można więc stwierdzić, że wszyscy chcą być posiadaczami smartfonów z największą liczbą funkcji. O wytrzymałości, baterii, wyglądzie wspomniało jedynie kilka osób. Pojawienie się smartfonów zmieniło znaczenie telefonu komórkowego, oprócz funkcji zwykłego telefonu dołączyły funkcje kieszonkowego komputera. Smartfony posiadają znaczną ilość programów, nazywanych aplikacjami, które są związane z różnymi dziedzinami: od gier począwszy, po latarki, prognozy pogody, skończywszy na aplikacjach fitness. Dlatego posiadanie takiego urządzenia jest pożądane przez dzieci i młodzież chyba w każdym wieku. 190 M. Bojarzyńska Istotną kwestią dotyczącą posiadania przez dzieci telefonów komórkowych jest ich wykorzystywanie w szkole. Zdecydowana większość uczniów nie wyłącza telefonów będąc w szkole, jedynie wycisza dźwięk. Na pytanie „W jakich sytuacjach Twoim zdaniem trzeba wyłączać telefony komórkowe?” najczęstszą odpowiedzią były lekcje, sprawdziany, a także kartkówki. Niektórzy długo się zastanawiali nad sytuacją, w której trzeba wyłączyć telefon komórkowy, o czym świadczą następujące wypowiedzi: nie wiem, w szkole?(Dz.20.), yyy... nie wiem do kościoła.. niech będzie (Dz.9.), hmm… w jakich trzeba? No nie wiem. Na przykład na apelach, na lekcjach nie można, no i nie można w jakichś różnych sytuacjach, gdy nie jest potrzebny telefon (Dz.3.). Dzieci deklarowały także, że nauczyciele informują o konieczności wyłączenia telefonu i możliwości zabrania włączonego urządzenia: Gdy jest cicho, to może być jakiś sms i dźwięk rozejdzie się po sali. Pani może skonfiskować telefon, a tego się najbardziej boję (Chł.10.). Pomimo panującego w szkole zakazu używania telefonów komórkowych podczas lekcji, dzieci noszą telefony do szkoły. Podczas lekcji jedynie je wyciszają. Szkoły zabraniają używania telefonów komórkowych, ponieważ są one uciążliwe w czasie trwania lekcji (dzwonki, rozmowy, pisanie wiadomości, ściąganie, robienie i publikowania zdjęć i filmów). Można się domyślać, że dzieciom i młodzieży ciężko przychodzi wyłączenie telefonów komórkowych. Dla obecnego pokolenia wyłączenie telefonu jest w pewnym sensie równoważne z odcięciem się od świata. Podsumowanie Przeprowadzone przez autorkę badania pozwalają na wskazanie preferencji młodych ludzi w odniesieniu do komunikacji pośredniej i wykorzystywanych nowoczesnych narzędzi komunikacyjnych. Komputer, telefon i Internet stanowią podstawowe narzędzia komunikacji. Właściwie w każdym domu obecnie jest już komputer, chociaż warto zauważyć, iż komputery stacjonarne są coraz częściej zastępowane laptopami. Jeden komputer bądź laptop to obecnie standard w polskiej rodzinie. Dla młodych ludzi Internet, telefon i komputer to podstawowe narzędzia komunikacji pośredniej. Warto zauważyć, iż dzieci od najmłodszych lat korzystają z tych narzędzi, a aparat telefoniczny służy im nie tylko do rozmów, ale przede wszystkim wysyłania SMS-ów, korzystania z różnorodnych gier i Internetu, słuchania muzyki i robienia zdjęć. W większości przypadków pierwszy telefon jest prezentem, który dziecko otrzymuje z okazji komunii, urodzin czy świąt. Jego posiadaczem staje się więc dziecko będące w drugiej lub trzeciej klasie szkoły podstawowej. Warto także podkreślić, iż wymarzone telefony komórkowe uczniów to najnowsze i najdroższe modele dostępne na rynku. O wyborze telefonu decyduje liczba posiadanych przez to urządzenie funkcji – oczywiście im więcej, tym lepiej. Nowoczesne narzędzia komunikacji wykorzystywane przez dzieci... 191 Z przeprowadzonych badań wynika także, że Internet wykorzystywany jest powszechnie przez coraz młodszych użytkowników. Swój pierwszy kontakt z Internetem mają już 4–5-latkowie. Badani korzystają z Internetu w miejscu swego zamieszkania, poświęcają na to od 2 do 3 godzin dziennie. W odniesieniu do Internetu warto zauważyć, iż młodzi ludzie chcą mieć dostęp do sieci nie tylko poprzez komputery czy tablety, ale także telefony komórkowe – które stają się narzędziami służącymi nie tylko do rozmów, ale także pisania SMS-ów, grania w gry, robienia zdjęć, słuchania muzyki. Warto też podkreślić, że większość dzieci przez cały dzień nie rozstaje się z telefonem komórkowym, tylko nieliczni korzystają z telefonu wtedy, gdy jest to na prawdę konieczne. Zdaniem młodych ludzi, telewizja przegrywa z Internetem, ponieważ programy telewizyjne można obejrzeć w Internecie bez ograniczeń czasowych. Przeciętny uczeń gimnazjum poświęca powyżej 1 godziny do 3 godzin na oglądanie telewizji w ciągu dnia. Internet i telefon zajmują młodemu człowiekowi znaczną ilość czasu w ciągu dnia, stanowiąc podstawowe narzędzia komunikacji ze światem i znajomymi. Bibliografia Bińczycka J, Smolińska-Theiss B., Wymiary dzieciństwa, problemy dziecka i dzieciństwa w mieniającym się społeczeństwie, Oficyna wydawnicza Impuls, Kraków 2005. Bogunia-Borowska M., Dziecko w świecie mediów i konsumpcji, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2003. Haber L, Niezgoda M., Społeczeństwo informacyjne. Aspekty funkcjonalne i dysfunkcjonalne, Wydawnictwo Uniwersytety Jagiellońskiego, Kraków 2006. Janigová E., Rodina ako objekt i subjekt sociálnej starostlivosti, PF KU, Ružomberok 2008. Juszczyk S., Polewczyk I, Dziecko w świecie wiedzy, informacji i komunikacji, Adam Marszałek, Toruń 2005. Kardis K., Kardis M., Przemiany wartości społecznych w warunkach globalizacji kultury. Studium socjologii wartości, „Roczniki Teologiczno-Pastoralne”, 2012 nr 6., s. 56. Kardis K., Kardis M., Wartości a globalizacja na tle przemian społeczno-gospodarczych współczesnego świata, Społeczeństo Kultura Wartości, Studium społeczne „Rodzina wobec wyzwań współczesności” Warszawa 2011. Konkel M., Ilu przyjaciół potrzebuje człowiek, „Focus” nr 217, 2013. Levinson P., Jak zmienił świat najbardziej mobilny ze środków komunikacyjnych, Warszawskie Wydawnictwo Literackie Muza, Warszawa 2006. Łodzińska J., Przedmowa, w: Od poczęcia do naturalnej śmierci, red. J. Łodzińska, Wyd. SPES, Łomża 2013. Majchrzak N, Zduniak A., Komunikowanie się w społeczeństwie wiedzy XXI wieku, Wydawnictwo Wyższa Szkoła Bezpieczeństwa, Poznań 2011. Mierzwa J., Wartości w procesie komunikowania się jednostek globalnego społeczeństwa, Seminare 2002 nr 18. 192 M. Bojarzyńska S. Juszczyk. Człowiek w świecie elektronicznych mediów – szanse i zagrożenia, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2000. Wawrzak-Chodaczek M, Jagoszewska I., Komunikacja wobec wyzwań współczesności, Adam Marszałek, Toruń 2011. Wawrzak-Chodaczek M., Komunikacja społeczna w świecie wirtualnym, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2000. Streszczenie Artykuł dotyczy problematyki związanej z wykorzystaniem przez dzieci w wieku gimnazjalnym nowoczesnych narzędzi komunikacyjnych, do których autorka zalicza telefon komórkowy, komputer i Internet. Przeprowadzone przez autorkę badania pozwalają na wskazanie, jakie miejsce w sferze porozumiewania się młodych ludzi zajmują obecnie wymienione narzędzia komunikacji, jak często i do jakich celów młodzież je wykorzystuje. Słowa kluczowe: komunikacja, nowoczesne narzędzia komunikacji, Internet, telefon komórkowy Abstract The article concerns the problems associated with the use of children in the secondary school of modern communication tools for which the author includes a mobile phone, a computer and the Internet. Research conducted by the author allow an indication of the place in the sphere of communication young people now take these communication tools, how often and for what purposes it uses youth. Key words: communication, modern tools of communication, Internet, mobile phone Marzena Bojarzyńska – absolwentka socjologicznych studiów magisterskich na Wydziale Nauk Społecznych Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie.