Center for Political, Economic and Social Research (PESA) PESA (Politik, Ekonomik ve Sosyal Araştırmalar Merkezi) www.pesar.org International Congress on Political, Economic and Social Studies (ICPESS) 24-26 August, 2016, Istanbul / Turkey ICPESS 2016 PROCEEDINGS BOOK BEŞİZ PUBLICATIONS Sakarya ICPESS 2016, 24-26 August, 2016, Istanbul / Turkey International Congress on Political, Economic and Social Studies (ICPESS) Uluslararası Politik, Ekonomik ve Sosyal Araştırmalar Kongresi Editors Prof. Dr. Fatih SAVAŞAN Assoc. Prof. Şakir GÖRMÜŞ Assoc. Prof. Fatih YARDIMCIOĞLU Res. Asisist. Furkan BEŞEL Typesetting Res. Assist. Uğur UYĞUN Cover Design Ahmet Enes İSKENDER Beşiz Publications Adnan Menderes Cd. 22/A Adapazarı / SAKARYA / TURKEY Phone: +90 264 273 52 5312 4829910 I SBN: 978-605-9974-35-6 23 October 2016 Printed at Sakarya Gelişim: Sakarya Gelişim Ofset Tanıtım Mat. Yay. Rek. Tic. ve San. Ltd. Şti. Adres : Adnan Menderes Cd. 22/A Adapazarı / SAKARYA-TURKEY Phone : +90 264 273 52 5312 4829910 e-mail : info@sakaryagelisim.com@kitapmat.com Web : www.sakaryagelisim.com Permission to make digital or hard copies of part or all of the Proceedings Books of ICPESS 2016 for personal or classroom use is granted without fee provided that copies are not distiributed for profit or directional commercial advantage. No part of this publication may be reproduced or distributed in any form or by any means, or stored in data base or retrival system, without the prior written permission of the publisher. Permission may be requested from the PESA. Copyright © 2016 by PESA No responsibility for the views expressed by authors and reviews in the Abstracts Book of ICPESS is assumed by the orginisers and PESA. Depending on the authors choise articles having published in this procoodings book or in the scientific journals PESA publishes. PESA Web Page Congress Web Page Youtube Facebook Twitter : www.pesar.org : www.icpess.org : pesaarastirma : pesaarastirma : pesaarastirma International Congress on Political, Economic and Social Studies (ICPESS) 24-26 August 2016 Istanbul, Turkey Organized by In collaboration with ORGANIZING COMMITTEE Prof. Muzaffer Elmas (Honorary Presıdent) Sakarya University Prof. Fatih Savaşan (Co- Chair) Sakarya University Assoc. Prof. Şakir Görmüş (Co-Chair) Sakarya University Assoc. Prof. Fatih Yardımcıoğlu (Co- Chair) Sakarya University Prof. Mehmet Asutay Durham University Prof. Muhsin Kar Yıldırım Beyazıt University Prof. Temel Gürdal Sakarya University Prof. Arif Bilgin Sakarya University Assist. Prof. Bünyamin Bezci Sakarya University Assist. Prof. Serkan Dilek Kastamonu University Assist. Prof. Veli Yılancı Sakarya University Assist. Prof. Mehmet Emin Altundemir Sakarya University Assist. Prof. Ali Kabasakal Sakarya University Assist. Prof. Hakkı Bağcı Sakarya University Assist. Prof. Hakan Yavuz Sakarya University Assist. Prof. Abdullah İnce Sakarya University Res. Assist. Furkan Beşel Sakarya University Res. Assist. Uğur Uyğun Sakarya University ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 i INTERNATIONAL ADVISORY BOARD SCIENTIFIC COMMITTEE Prof. Colin C. Williams University of Sheffield Prof. James Alm Tulane University Prof. Friedrich Schneider Jonannes Kepler University, Linz Prof. Fatih Savaşan Sakarya University Prof. Erdal Tanas Karagöl Prof. Temel Gürdal Yildirim Beyazit University Sakarya University Prof. İsa Sağbaş Afyonkocatepe University Prof. Mehmet Asutay Durham University Prof. M. Kabir Hassan New Orleans University Prof. Arif Bilgin Sakarya University Prof. Sabri Orman Central Bank Of The Republic Of Turkey Prof. Muhsin Kar Yildirim Beyazit University Prof. Necdet Şensoy Central Bank Of The Republic Of Turkey Prof. Birol Akgün Yildirim Beyazit University Assoc. Prof. Ahmet Faruk Aysan Central Bank Of The Republic Of Turkey Assoc. Prof. Fatih Yardimcioglu Sakarya University Assoc. Prof. Hasan Korkut International University Of Sarajevo Assoc. Prof. M. Emin Altundemir Sakarya University Assoc. Prof. Mehmet Saraç Istanbul University Assoc. Prof. Talat Ulussever Ankara Social Sciences University Assoc. Prof. Şakir Görmüş Sakarya University Assoc. Prof. Ali Kabasakal Sakarya University Assoc. Prof. Zeynel Abidin Kiliç Sakarya University Assoc. Prof. Necmettin Kizilkaya Istanbul University Assoc. Prof. Haşim Şahin Sakarya University Assist. Prof. İbrahim Demir University Of South Carolina Assist. Prof. Burhan Saiti University Of Kuala Lumpur Özge İskit PricewaterhouseCoopers-UK Diane Hay PricewaterhouseCoopers-UK Thomas Dane PricewaterhouseCoopers-UK ii ICPESS 2016-ISTANBUL , 24-26 August 2016 Foreword The Center for Political, Economic, and Social Research (PESA) founded in Sakarya in 2012 aims to become a bridge between academia and society as a whole. PESA believes that societies would be better off if the research studies with implications regarding every aspect of societal life are disseminated adequately. Scientific congresses are one of the best ways to accumulate knowledge and to disseminate it. To this end, PESA has added ICPESS (International Congress on Political, Economic, and Social Studies) to its activities and publications as the latest shackle. It is a back breaking job to organize a congress as it requires quite a bit logistics and a lot of hard work long before it is due. Luckily, PESA has the devoted academics with necessary human capital to undertake the task. ICPESS2016 has been a success story. The main theme of the ICPESS2016 has been “Shadow Economy”. Adnan ERTÜRK, the President of the Turkish Revenue Administration provided extensive insight into the issue with special emphasis on Turkish case. Friedrich SCHNEIDER and James ALM, two of the most well-known and respected academics in the field delivered their keynote speeches, the titles of which were “Size and Development of the Shadow Economy in 35 Highly-developed Countries: What do We (not) Know?” and “W(h)ither the Tax Gap”, respectively. The academics and the practitioners exchanged ideas and thoughts during the special panel on shadow economy, the panelists of which were academics, officials from the Turkish Revenue Administration, and the representatives from PwC. About 90 papers in Turkish and English were presented during this threeday congress. The participants presented their latest researches on political, economic, and social issues. Some of the participants have preferred to submit their work to one of the scientific journals PESA has been publishing for some time. Hence, this proceedings book includes only some of the papers presented in ICPESS2016. The organizing committee of ICPESS2016 would like to thank the Turkish Revenue Administration and PwC for their support. With their support, ICPESS has been able to bring academics and practitioners together to exchange ideas and lay down some remedies to shadow economy, one of the ICPESS 2016-ISTANBUL , 24-26 August 2016 iii issue with political, economic, and social aspects especially developing countries face. T he organizing committee would also like to thank the participants of the Congress f rom around the World. T he feedback I CPESS has been getting f rom them encourages PESA to continue with the congress in the upcoming years. Please visit I CPESS web page (icpess.org) and PESA web page (pesar.org) periodically so you can get the news on upcoming I CPESS’s and on other activities and publications of PESA. Sincerely yours, 23 October 2016 Fatih SAVASAN , Ph.D Şakir GÖRMÜŞ, Ph.D Fatih YARDIMCIOĞLU, Ph.D Furkan BEŞEL, MA iv ICPESS 2016-ISTANBUL , 24-26 August 2016 TABLE OF CONTENTS Almanya’da “Hak ve Özgürlükler” Sorunu 1 Fikret TOPAL, Soner TAUSCHER The Role of Social Media in Brand Recognition: Case Studies From Turkey 19 Z.Beril Akıncı VURAL, Müjde KER DİNÇER, Nilay BAŞOK, Gül COŞKUN, Mustafa YALÇIN, Melodi ERKAN Analysis of Economic, Environmental and Societal Benefits 0f The Use 0f Biomass as Manufacturing Feedstocks 35 Abdulhalim ABDULRAZIK, Marwen ELKAMEL, Ali ELKAMEL Economic Analysis of Medical Malpractice Liability and Tort Reform 43 Marwen ELKAMEL, Philip CURRY Altın Fiyatlarını Etkilemesi Beklenen Faktörler Üzerine Bir İnceleme 61 Veysel İNAL, Mücahit AYDIN D-8 Ülkelerinin Makroekonomik Performansı ve Türkiye’nin Dış Ticareti 71 Hüseyin AĞIR, Ahmet ŞAHBAZ Psiko-Sosyal Açıdan Göç Araştırma) (İtalya’da Yaşayan Boşnak Gençler Üzerinde Bir 87 Turizm Eğitimi Alan Lisans Öğrencilerinin Kurumsal Sosyal Sorumluluk Algısı Düzeyleri: Kastamonu Üniversitesi Turizm Fakültesi Örneği 99 Muharem CUFTA Cenk Murat KOÇOĞLU, Ömer SARAÇ Ticari ve Finansal Açıklığın Kamu Büyüklüğü Üzerindeki Etkisi: Avrasya Ekonomik Birliği Ülkeleri Üzerine Bir Analiz 113 Candan YILMAZ, Gizem AKBULUT, Hümeyra UĞURLU Turizm Ve Çevre İlişkisinin Ekonometrik Bir Analizi 125 Ceyhun Can ÖZCAN, Mustafa GERÇEKER, İbrahim ÖZMEN ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 v Kamu Harcamaları – Dış Ticaret Açığı İlişkisi: Birbirlerini Aynı Yönde mi Etkiler? Türkiye Örneği 137 Selim KAYHAN, Uğur ADIGÜZEL, Ferhat Şirin SÖKMEN İmaj-Bilgi/İktidar Olarak Dünya Harıtası 151 İhsan KUTLU Issues Management of Liquidity of Islamic Banks 163 Lahsen OUBDI, Jaouad ELOUALI Bir Bilim Olarak Tefsir Felsefesinden Bahsetmenin İmkânı Üzerine - Bir Giriş Denemesi- 177 Ali KARATAŞ Ayakta Su İçme İle İlgili Hadisler Bağlamında Hadis Tasnif Ve Yorumunda Yanlış Algılar ve Bunun Müslümanlar Üzerindeki Etkileri Üzerine Bir Değerlendirme 191 Osman ORUÇHAN Üniversite Sınavına Hazırlanan Öğrencilerin Sınav Kaygılarını Etkileyen Faktörler 219 Yusuf GENÇ Hazar Yahudileri ve Rus-Hazar İlişkileri 241 Şir Muhammed DUALI The Sarcity Of Highly Qualified Human Resources In Busıness 255 Lashari KURDASHVILI Lesson Planning By The Teacher, Discipline Avoids The Problems Of The Students In The Class 267 Flutura DERVISHI İmam Hatip Lisesi Birinci Sınıf Öğrencilerinin Kur’an Dersine Yönelik Görüşlerinin Değerlendirilmesi 275 Muhammed Emin DURMUŞ, Mehmet Ali KAHRAMAN Doğrudan Yabancı Yatırım Kararlarında Hedef Ülkenin Komşularıyla Dış Ticaretinin Önemi: Türkiye Örneği 295 Engin DÜCAN vi ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Piyasa Etkinliğinin Analizi: E7 Ülkeleri Örneği 311 Çisem BEKTUR, Mücahit AYDIN, Gürkan MALCIOĞLU The Relationship Between Energy Consumption And Economic Growth In G8 Countries: Panel Causality Analysis 319 Fatih YARDIMCIOGLU, Temel GURDAL, Furkan BESEL İslami Kar Teorisi Açısından Türk Katılım Bankaları 337 Çisem BEKTUR, Oğuz KIRMAN Zekâtın Kurumsallaşmasının Seçilmiş İslam Ülkeleri Tecrübeleri Çerçevesinde Analizi 347 Mervan SELÇUK, Şakir GÖRMÜŞ Asimetrik Panel Nedensellik Testi: Gelişmekte Olan Ülkelerin Borsaları Üzerine Bir Uygulama 375 Şakir GÖRMÜŞ, Veli YILANCI, Mücahit AYDIN Mükelleflerin Hakları Konusundaki Farkındalığı: Sakarya İli Örneği 393 Derya TABİLOĞLU, Fatih YARDIMCIOĞLU Kamu Teşviklerinin Yenilenebilir Enerji Yatırımları Üzerine Etkisi: Türkiye Örneği 421 Yüksel BAYRAKTAR, Halil İbrahim KAYA Alternatif Bir Sistem Olarak Ortaklık Ekonomisi’nin Değerlendirilmesi 447 Harun KILIÇASLAN Sakarya Üniversitesi Öğrencileri Penceresinden Türkiye’de Aile İçi Sorunlar 459 Hasan H. TAYLAN Tüketici Güven Endeksi ile Makro Değişkenler Arasındaki İlişki 475 Furkan BEŞEL, Fatih YARDIMCIOĞLU Mikrokredi Uygulamaları Gelir İlişkisi: Panel Veri Analizi 489 Kadriye İZGİ ŞAHPAZ, Fatih SAVAŞAN Sakarya'da Risk Altındaki Lise Gençliğinin Profili 507 Hasan H. TAYLAN, Yusuf GENÇ, Y. Mustafa KESKİN ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 vii Almanya’da “Hak ve Özgürlükler” Sorunu Almanya’da “Hak ve Özgürlükler” Sorunu Fikret TOPAL1 Soner TAUSCHER2 Özet Hak kavramı soyut ve genellikle yerel bir kavram olmakla birlikte, mesele insan hakları olduğu zaman kavram somut ve evrensel bir hal almaktadır. Birleşmiş Milletler tarafından 1948 yılında en somut hali verilmiş olan İnsan Hakları Evrensel Bildirisi (İHEB) tüm insanların temel hak ve hürriyetlerini güvence altına alma iddiasındadır. İHEB dışında insan hakları ile ilgili pek çok sözleşme de genellikle batılı devletler tarafından kabul edilmiştir. Bu sözleşmelerin kabul edilmesi haklar bağlamında önemli bir adım olmakla beraber sözleşmelerdeki hükümlerin hayata geçirilip geçirilmediğinin takibi ayrıca önem arz etmektedir. Bu sebeple Uluslararası Af Örgütü, İnsan Hakları İzleme Örgütü gibi uluslararası örgütler insan hakları ihlallerini araştırıp raporlamaktadırlar. Bu raporlamalar tüm dünya ülkeleri için yapılsa da genellikle raporların odak noktasında Asya-Afrika ve İslam coğrafyasında yaşanan olaylar bulunmaktadır. Bu coğrafyalar üzerinden yapılan tartışmalar insan haklarına ilişkin sorunların Batı/Avrupa dünyasında görülmediği üzerine bir algı meydana getirmektedir. Bu bağlamda Birleşmiş Milletler, Uluslararası Af Örgütü, İnsan Hakları İzleme Örgütü ve bunlar gibi diğer kurumlarca hazırlanan raporların büyük bir bölümü de bu coğrafyadaki ülkeler ve olaylardan bahsederek bu algıyı güçlendirmektedir. Batı ülkelerinde kavramsallaştırılan hak kavramının yine batılı örgütler üzerinden denetlenmesi kimi zaman batılı olmayan ülkelerin ve kültürlerin yaşadıkları hak ihlallerine karşı yeterince duyarlı olamamalarına yol açmaktadır. Bu sebepten ötürü temel hak ve hürriyetlere saygıda ve hukuksal düzenlemede üst sıralarda yer alan Almanya, Fransa, Hollanda gibi batılı ülkelerde yaşanan hak ihlali sorunları zaman zaman görmezden gelinebilmektedir. Söz konusu bu ülkelerde yaşayan göçmen ve Müslüman azınlıklar olduğu zaman yasaların sağladığı güvencelerin uygulanmasında sıkıntılar daha da belirginleşmektedir. Günümüzde insan haklarının çerçevesinin sadece temel hak ve hürriyetlerle sınırlı kalmaması, aynı zamanda ekonomik, sosyal ve kültürel haklar gibi birçok kategorisinin bulunması batılı ülkelerdeki hak ihlallerinin incelenmesini daha anlamlı kılmaktadır. Bundan dolayı bu çalışmada Avrupa’da ve neden özellikle Almanya’da insan haklarına ilişkin çalışmaların anlamlı olduğu gösterilmektedir. Bu yapılırken temel insan hakları raporlarının hangi alanlara odaklandığı, neleri eksik bıraktığı, nerelere daha çok odaklanması gerektiği üzerinde durulmaktadır. Daha sonra ise Almanya’da yaşanan insan hakkı ihlallerine yer verilmektedir. Çalışma en sonunda Avrupa ülkelerinde insan haklarına ilişkin çalışmaların arttırılması üzerine bir farkındalık oluşturmayı hedeflemektedir. Anahtar Kelimeler: Temel Hak ve Hürriyetler, İnsan Hakları İhlalleri, İnsan Hakkı Raporları, Almanya, İnsan Hakları Evrensel Bildirisi 1 2 Araştırma Görevlisi, Sakarya Üniversitesi, fikrettopal@sakarya.edu.tr. Araştırma Görevlisi, Sakarya Üniversitesi, sonert@sakarya.edu.tr. ICPESS 2016-ISTANBUL , 24-26 August 2016 1 F.TOPAL ve S.TAUSCHER “The Rights and Freedoms” Issue in Germany Abstract The notion of “right” is generally abstract and local unlike the concept of “human rights” which is concrete and universal. Universal Declaration of Human Rights (UDHR) adopted in 1948 by UN claims to guarantee all human being’s fundamental rights and freedoms. A lot of agreements about Human Rights have been usually adopted by western states. Although accepting these agreements is an important step in the context of rights, monitoring the clauses of the agreements whether carried out or not is more important. Therefore some of organizations like Amnesty, Human Rights Watch (HRW) research and report human rights violation. The focal points of these reports –generally- are the events in Asia-Africa and Islamic geography even though these reports cover all countries in the world. This situation is creating a perception that the problems related human rights aren’t seen in the Europe/West. A great part of the reports prepared by UN, Amnesty, HRW and other human rights organizations strengthen this perception by focusing on the events in Asian, African, and Muslim countries. To supervise the concept of right conceptualized by West- by Western organizations has been accused of being insensitive against the right violations experienced by non-western countries and cultures. For this reason the human rights violation problems in Western countries like Germany, France, Holland -top ranking countries in legal regulations and respecting of the fundamental rights and freedoms- have sometimes been ignored. If the subject is migrants or Muslim minority living in these countries, the problems are more evident in the implementation of assurances provided by laws. Today the framework of human rights is not limited to the fundamental rights and freedoms but it has also many categories like economic, social and cultural. This makes more significant to examine the right violation in western countries. That’s why in this work, it is tried to show why the human right works are significant in Germany and Europe. While doing this, it is emphasized that where the reports focus on and should more focus, which areas are deficient. Then, it analyzes the human right violations in Germany. Finally, this text aims at creating an awareness towards increasing the human right works onto Europe. Key Words: Fundamental Rights and Freedoms, Human Right Violations, Human Right Reports, Germany, Universal Declaration of Human Rights. GİRİŞ Herkesin dil, din, ırk, renk, cinsiyet, siyasi görüş vb. farklılıklara dikkat edilmeksizin doğuştan sahip olduğu varsayılan belli temel hak ve özgürlüklere dayanan insan hakkı kavramı İkinci Dünya savaşı sonrası uluslararası yaygınlık kazanmıştır. Aybay’a göre (2015: 48) 1945 öncesi dönemde her devletin vatandaşına uyguladığı ve iç işi saydığı işlemlerde yaşanan ağır insan hakkı ihlalleri yeni bir perspektif geliştirilmesini sağlamıştır3. Bu anlamda savaş sonrası dönemde insan onurunu yeniden tesis etmek ve korumak için “İnsan Hakları” kavramının çeşitli sözleşmeler ve anlaşmalar aracılığıyla uluslararasılaştığı ve bu sayede Özellikle iki savaş arası dönemde Almanya’da Hitler ve İtalya’da Mussoli döneminde yaşanan gelişmeler, Sovyetlerin Gulag kampı uygulamaları, Sömürgeci devletler tarafından uygulanan insanlık dışı muameleler ile birlikte İkinci Dünya savaşı sırasında Hiroşima ve Nagazaki’ye atılan atom bombası bu dönemde yaşanan felaketleri gözler önüne sermektedir. 3 2 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Almanya’da “Hak ve Özgürlükler” Sorunu gündeme geldiği söylenilebilir. Bundan dolayı insan hakları ile ilgili yapılan çalışmalar da savaş sonrası dönemde hızlıca artmaya başlamıştır. İnsan hakkı ihlallerinin önlenmesi için bu alanda yapılan çalışmaların başında da hak ihlallerinin izlenmesi ve genel olarak yıllık raporlanması gibi faaliyetler gelmektedir. Bir takım sivil toplum kuruluşları ve devletlerce yapılan bu faaliyetler insan haklarına ilişkin farkındalığı arttırmanın yanında araştırmacılara da bir literatür sunmaktadır. Bu çalışmada da yıllık raporlama faaliyeti yürüten Sakarya Üniversitesi’ne bağlı olan Diaspora Çalışmaları Uygulama ve Araştırma Merkezi’nin (DİAM) 2015 yılında çıkarmış olduğu “Almanya 2014 -Hak ve Özgürlükler-”4 adlı raporundan faydalanılmıştır. DİAM’ın bu raporunda Almanya’da 2014 yılında yaşanan insan hak ve özgürlükleri ihlalleri tematik olarak detaylıca ele alınmış ve raporlanmıştır. Ayrıca yeri geldikçe güncel insan hakları ihlallerine ve ayrımcılıklarına da yer verilecektir. 1. İnsan Hakları Raporları Bu raporlama faaliyetini yürüten kuruluşların başında ise Uluslararası Af Örgütü (Amnesty International) gelmektedir. 1961 yılında Peter Benenson tarafından, Portekiz’de iki kişinin hükümeti eleştirmesi sonrası hapsedilmesiyle, onları savunmak adına yazılan “The Forgotten Prisoners” (Unutulmuş Mahkumlar) adlı makale ile kuruluşunu ilan eden Amnesty günümüzde bu alanda en etkili kuruluşlardan biri olarak anılmaktadır. Temel olarak “prisoners of conscience” (düşünce mahkumları) olarak adlandırdığı ve din, dil, ırk, cinsiyet, düşünce vb. sebeplerle özgürlüklerinden yoksun edilen kişilerin haklarını savunmak ve dinvicdan fikir hürriyetlerini korumak adına yola çıkan bu örgüt 1961 yılından bu yana uluslararası raporlar çıkarmaktadır. Bu raporlarda ülke ülke bu alanlarda hak ihlaline maruz kalan kimselerden bahsetmektedir. 1960’lı yıllarda başlayan bu raporlar gün geçtikçe farklı alanlara açılmış ve insan hakkı kavramının içeriğini de zenginleştirmiştir. 1967’de Vietnam savaşı’na katılmayı reddedenler Amnesty tarafından düşünce mahkumu statüsünde değerlendirilmiş ve bundan sonra askerliği, silah tutmayı reddetme ya da “vicdani ret” gibi haklar insan hakkı kavramı altında tartışılmaya başlanmıştır. Nitekim 2000’li yıllara doğru askerlik hizmetinin yerine alternatif kamu hizmetleri bir çok Avrupa ülkesini vatandaşlarına tanınmıştır. Yine 1970’lerde ölüm cezasının kaldırılmasına ilişkin yapılan çalışmalar sayesinde ölüm cezası yaşam hakkının ihlali anlamında değerlendirilerek bu cezaya çarptırma gibi uygulamalar bugün bir çok ülkede kaldırılmıştır5. 1980’li yıllara gelindiğinde Amnesty’nin mülteci meselesine ilişkin hak ihlallerine raporlarında yer Almanya 2014 -Hak ve Özgürlükler Raporu, http://diam.sakarya.edu.tr/sites/diam.sakarya.edu.tr/file/ALMANYA_2014_HAK_VE_OZGURLUKLER.pdf, Erişim Tarihi 21.08.2016. 5 Ölüm Cezası uygulamalarına ilişkin hangi ülkelerde ne zaman kaldırıldığını ve hangi ülkelerde devam ettiğini görmek için bakınız: “Death Penalty” - https://www.amnesty.org/en/what-wedo/death-penalty/, Erişim Tarihi: 21.08.2016. 4 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 3 F.TOPAL ve S.TAUSCHER vermesi bugün mülteci haklarını insan hakları içerisinde değerlendirmeyi sağlamıştır. 1990’larda silahlı grupların rehin alma ve öldürmeleri yanında zorunlu tehcir gibi konular, 1995’te Kadın Hakları çalışmaları, ayrıca çocuk-engelli vb. güçsüzlerin üzerine yapılan çalışmalar, 2001 yılında ise insan haklarının bölünmezliği çerçevesinde “ekonomik-sosyal-kültürel” haklara ilişkin çalışmalarla insan hakkı çalışmalarının kapsamını genişletmiş ve bu alanda uluslararası antlaşmaların hazırlanmasına da zemin hazırlamıştır. Kısacası Amnesty tarafından yapılan çalışmalar insan hakları kavramının içeriğine yıllar içinde ciddi katkılar sağlamaktadır.6 Bu alanda izleme ve raporlama faaliyeti yapan bir diğer önemli kuruluş ise İnsan Hakları İzleme Örgütü’dür (Human Rights Watch-HRW). 1978’lere kadar giden tarihine rağmen 1989’dan itibaren 100’e yakın ülkedeki hak ihlallerini inceleyerek raporlayan HRW, hükümetler üzerindeki baskıyı arttırarak insan hakkı ihlallerinin önlenmesini ve bu alana ilişkin yasal mevzuatların düzenlenmesini sağlamaya çalışmaktadır. Silahlı çatışmalar, işkence, gözetleme, medya-basın özgürlüğü, mülteci hakları, kadın hakları, LGBT hakları gibi birçok başlık altında hak ihlallerini izleyen HRW geniş kapsamlı raporlar hazırlamaktadır. İki bağımsız Sivil Toplum Kuruluşu (STK) tarafından hazırlanan raporlar arasında benzerlikler ve farklılıklar bulunmaktadır. Benzerlikler noktasında öncelikle bugün itibariyle insan hakkı kavramından bahsedilirken ortak bir tutum takınıldığı görülecektir. Her raporda kadın hakları, mülteci hakları, ölüm cezasının kaldırılması, Lezbiyen Gey Biseksüel ve Transgender (LGBT) hakları vb. birçok hak noktasında bir konsensus olduğu söylenilebilir. 60’lı yıllarda fikir, din ve vicdan özgürlüğü gibi özgürlükler bağlamında yapılan insan hakkı ihlali araştırmaları bugün daha geniş bir alana yayılmıştır. Bu durum insan hakları kavramının tarihi gelişimi açısından bugün geldiği noktayı da göstermektedir. İkincisi, hazırlanan raporlar ülke ülke ayrılıp incelenmesi noktasında yapısal olarak birbirine benzemektedir. Üçüncü benzerlik raporlarda ağırlık verilen ülkelerde görülmektedir. Raporlarda Afrika ülkeleri görece daha fazla ilgi çekmekte ve yer kaplamaktadır. Ardından Asya ve Güney Amerika kıtalarında bulunan ülkelerin geldiği söylenilebilir. Son olarak raporlarda Batı ülkeleri hakkında ise olaylar üstünkörü ve adeta bir “hatırlatma” şeklinde geçmektedir. Örneğin: “.. 2000-2007 yılları arasında 9 göçmen ve bir kadın polisi öldürdüğü iddia edilen Neo-Nazi üyelerinin davası devam etmekte..” ya da “Medya raporları, gözetleme aktivitelerinde Almanya ve ABD kurumları arasında bir işbirliği olduğunu göstermektedir” (HRW Yıllık Rapor, 2015: 237) gibi birer cümlelik ifadelerle Almanya’da yaşanan bu hak ihlalleri geçiştirilmektedir. Farklılıklar noktasında Amnesty görece bireysel figürleri (Nelson Mandela) ve genel hadiseleri, kampanyaları (Ölüm cezasını kaldırma, Mültecilere Saygı Göster! 6 Amnesty’nin başlangıcı, çalışması vd. hakkında daha ayrıntılı bilgi için bakınız: “Amnesty International Handbook” (2002), Amnesty İnternational Publications, London, UK. 4 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Almanya’da “Hak ve Özgürlükler” Sorunu Kadın Hakkı İnsan Hakkıdır gibi kampanyalar) ön plana çıkararak hak ihlallerine yer verirken HRW ise daha politik bir tutum takınarak direk hükümet/devlet eleştirilerine yer vermektedir. Ayrıca HRW’nin son raporlarında yayınlanan makalaler7 de bu durumu da doğrular niteliktedir. Bunun yanında HRW’nin hazırladığı raporların kapsam ve hacim bakımından çok daha fazla olduğu görülecektir. HRW’nin raporları genel olarak yaklaşık 600 sayfaya ulaşırken Amnesty’nin 300’lerde BM’ninkiler ise 200 sayfa civarında kalmaktadır. Yine insan gücü anlamında HRW bünyesinde 400 çalışan mevcutken 20 ülkede ofisi bulunmaktadır (www.hrw.org). Amnesty ise 3 milyona yakın destekçisi ve 150 civarı ülkede örgütlenmesi (www.amnesty.org.tr) ile bu alanda açık ara öndedir. Fonlar noktasında HRW’nin finansörleri arasında ise bireyler ve kurumlar bulunmaktadır ve hiç bir şekilde hükümetlerin yardımını kabul etmemektedir. HRW’nin en önemli bağışçıları arasında dünyaca ünlü finansçı ve filantropist George Soros bulunmaktadır8. Amnesty ise finansmanın büyük kısmını bağışçılardan sağlamaktadır. Bunun yanında reklamlar, karpostallar, yayınlar, konserler vb. alanlardan gelir elde etmektedirler. 2. Neden Batı Dışı Raporlar ve Almanya Batı’da hazırlanan raporların özelliklerinden bahsettikten sonra Batı dışı raporların gerekliliği üzerinde durulmalıdır. Bu konuda ilk olarak hak kavramına bakış açısındaki farklılıklar dile getirilebilir. Sayılan bu insan hakları kuruluşlarınca hazırlanan raporlarda kullanılan kavramsallaştırmaların daha çok liberal felsefi gelenekten geldiği söylenebilir. Batı Avrupa ile Kuzey Amerika bölgesini içine alan ve “Batı” kavramsallaştırması ile açıklanan bu bölgede insan hakları anlayışı Aydınlanma Çağı Felsefesi’ne dayanmakta ve devlete karşı bireyin korunmasını öncülemektedir (Aybay, 2015: 50). Bu bakış açısı ile insan hakları kavramına yaklaşıldığında insan hakları temel anlam ve işlevini “siyasi baskıdan korunma ihtiyacında ve arayışında” (Erdoğan, 2015: 33) kazanmaktadır. Bu durum batı toplumsallığı içerisinde gelişen insan hakları anlayışının “evrenselliği” üzerine eleştirileri de beraberinde getirmektedir. Bu bağlamda hazırlanan İnsan Hakları Evrensel Bildirisi (İHEB) evrensel bir insan hakları anlayışı neticesinde ulaşılmış nokta değildir (Gürses, 2001: 16). Dolayısıyla Batı kaynaklı kavramlarla hazırlanan insan hakları raporlarının da tüm insan hakkı ihlallerini yansıtmadığı söylenilebilir. Yukarıda bahsedildiği gibi insan hakları bağlamında öncelenen konular zaman içerisinde yeni başlıklarla genişlese de hala tam anlamıyla bir evrensellik yakalayabilmiş değildir. Bu bağlamda batı temelli insan hakları anlayışına alternatif HRW Yıllık Raporlarında yayınlanan Makale Örnekleri: “Tyranny’s false comfort: Why Rights Aren’t Wrong in Tough Times”, “Internet at a Crossroads: How Government Surveillance Threatens How We Communicate”, “Deadly Cargo: Explosive Weapons in Populated Areas” makaleler için bakınız: HRW World Report 2015. 8 George Soros hakkında daha detaylı bilgi için bakınız: http://www.georgesoros.com/, 23.08.2016. Yaptığı yardım için bakınız: https://www.hrw.org/news/2010/09/07/george-soros-give-100-millionhuman-rights-watch, Erişim Tarihi: 23.08.2016. 7 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 5 F.TOPAL ve S.TAUSCHER olarak az gelişmiş ülkelerin yoksulluk, açlık, ekonomik ve siyasal bağımsızlık (Aybay, 2015: 54) gibi kavramlar üzerinden yürüttükleri mücadele bir anlamda liberal felsefi geleneğe alternatif oluşturma iddiasındadır. İslami temelli insan hakları çalışmalarında da insan hakkı kavramına ilişkin farklılıklar göze çarpmaktadır. Örneğin başörtüsü, sünnet olma, domuz eti, kurban kesme gibi alanlarda yaşanan tartışmalar farklı bir hak vurgusuna işaret etmektedir. Batılı insan hakları kavrayışının tekelliği batılı olmayan ülkelerin ve kültürlerin yaşadıkları hak ihlallerine karşı yeterince duyarlı olunmamasına yol açmaktadır. Bu durum insan hakları araştırmalarında farklı bakış açılarının gerekliliğini de gözler önüne sermektedir. Diğer bir neden de bu raporların tarafsızlık ve politik nitelikleri üzerinden gelişmektedir. Bağımsız kuruluşlarca hazırlanan bu raporların bu iki niteliğe hassasiyet göstermemeleri konusunda ciddi eleştirilere maruz kaldıkları söylenmelidir. Özellikle Soros tarafından yüklü bağışlar elde eden HRW bu eleştirilerden nasiplenen kuruluşların başında gelmektedir. Ayrıca Amnesty’nin İngiltere Seleksiyonu’nun İngiliz Dış İşleri bakanlığı ile bilgi alışverişi sağlayışı; İngiltere’ye “uluslararası tartışmalarda denge unsuru olarak kullanılabilecek oldukça başarılı bilgi akışı sağlıyor” (Christiansen ve Dowding, 2001: 141) iddialarını da beraberinde getirmektedir. Bir diğerinin ise hazırlanan raporlarda batılı devletlerde yaşanan hak ihlallerine ilişkin izlemelerin ve raporlamaların hacim ve konu olarak darlığıdır. Genellikle birer sayfa civarında bulunan bir sayfalık hak ihlalleri izlemesi insan hakları ihlallerinin Batı’da görülmediği üzerine bir algının oluşmasına zemin hazırlamaktadır. Yaşanan hak ihlallerinde Afrika-Asya-İslam ülkeleri gibi ülkelerin görece büyük alanlar kaplayışı bu sorunların hep buralarda görülen kronik sorunlar gibi görülmesine katkı sağlamaktadır. Yukarıda anlatılan nedenler insan hakları kavramına farklı bir yaklaşımı ve bu anlamda Batılı bir ülke hakkında yapılacak izleme ve raporlama faaliyetinin gerekliliğini gözler önüne sermektedir. Peki neden bu raporlama faaliyeti Almanya’da yapılmalıdır? Bu anlamda Almanya’daki insan hakları ve özgürlüklerini araştırmayı önemli kılan bazı göstergeler ve istatistikler de bulunmaktadır. Örneğin; 6 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Almanya’da “Hak ve Özgürlükler” Sorunu Grafik 1: Avrupa Ülkelerinde İkamet Eden Yabancı Uyrukluların Dağılımı 8,000,000 7,011,811 5.047.653 687.192 101,204 1.056.782 1.936.412 248.914 4,922,085 2,000,000 4,677,059 4,000,000 1.264.427 4,157,478 6,000,000 0 Almanya Fransa İtalya Lükse Polonya İsveç urg Belçika İspa ya İsviçre Avusturya İ giltere Kaynak: Avrupa İstatistik Ofisi, http://ec.europa.eu/eurostat/tgm/table.do?tab=table&plugin=1&language=de&pcode=tps00 157, 22.08.2016 Almanya, AB ülkeleri arasında yabancıların en yoğun olarak yaşadığı ülkeler arasında 7 milyona yakın yabancı ile birinci sıradadır (bkz: Tablo 1). Bu yabancılar arasında da Türk kökenli göçmenler ilk sırayı oluşturmaktadır (bkz: Tablo 2). Tablo 1 : Almanya’da İkamet Eden Yabancıların Bağlı Oldukları Vatandaşlığa Göre Dağılımı Yabancıların bağlı oldukları vatandaşlıkları 31.12.2014 tarihinde yabancı uyrukluların sayısı Değişim 2013’e göre 2014 yılı değişimi Sayılar %’ye göre 2012’e göre 2013 yılı değişimi Sayılar %’ye göre Toplam 8 152 968 519 340 6,8 419 920 5,8 AB-Üye ülkeleri 3 672 394 306 717 9,1 316 093 10,4 Romanya 355 343 87 945 32,9 62 372 30,4 Bulgaristan 183 263 36 435 24,8 28 069 23,6 Hırvatistan 263 347 22 804 9,5 15 572 6,9 Polonya 674 152 64 297 10,5 77 480 14,6 Macaristan 156 812 21 198 15,6 28 216 26,3 İtalya 574 530 21 587 3,9 23 526 4,4 Yunanistan 328 564 12 233 3,9 18 077 6,1 İspanya 146 846 11 307 8,3 15 308 12,7 Suriye 118 196 61 295 107,7 16 457 40,7 Sırbistan 220 908 15 865 7,7 2 522 1,2 1 527 118 – 22 690 – 1,5 – 25 909 – 1,6 Türkiye ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 7 F.TOPAL ve S.TAUSCHER Kaynak: Alman Federal İstatistik Ofisi, https://www.destatis.de/DE/PresseService/Presse/Pressemitteilungen/2015/03/PD15_097 _12521.html, Erişim Tarihi: 21.08.2016 Aşağıdaki grafikten de görüleceği üzere AB’de ve Almanya’da yaşayan insanların hissettikleri ayrımcılık türlerinden en önemlisi etnik kökene dayalı ayrımcılığa dayanmaktadır. Hissedilen ayrımcılık türlerinin fazlalığı ve oranlarının yüksekliği AB’de ve Almanya’da yaşanan insan hakları ihlallerinin araştırılmasını daha da anlamlı kılmaktadır. Grafik 2: Avrupa ve Almanya’da Hissedilen Ayrımcılık Türlerinden Bazıları (2009) 100 80 60 40 20 0 Etnik Köke Yaş Özürlülük Cinsel Kimlik Almanya 54 48 43 36 30 32 Avrupa Birliği 61 58 53 47 40 39 Cinsiyet Di i İ a ç Kaynak: Eurobarometer 2009 Anketi. http://ec.europa.eu/public_opinion/archives/ebs/ebs_317_fact_de_de1.pdf, 22,08,2016. Almanya’da yaşayan göçmenlerin maruz kaldıkları ayrımcılığı ve dışlanmayı en yakından yaşayan kesimi de Türkler ve Müslümanlar oluşturmaktadır. Bu da Türkiye’den araştırmacıların Almanya’da yaşanan ayrımcılık, ırkçılık ve dışlanma konularını incelemelerini önemli kılmaktadır. 8 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Almanya’da “Hak ve Özgürlükler” Sorunu Tablo 2 : Avrupa ve Almanya’da Göçmenlerin Belli Başlı Yaşam Alanlarında Maruz Kaldıkları Ayrımcılık Tecrübeleri Tüm sayılar yüzdelik olarak verilmiştir. 28 AB üyesi ülkede Ayrımcılığa maruz kalmış göçmenlerin oranı İş ve meslek arama sürecinde Resmi kurumlarda Ev arama sürecinde Günlük hayatta Polis teşkilatında 46 50 47 34 38 17 Türkiye Eski Yugoslavya Ülkeleri Bağımsız Devletler Birliği Ülkeleri Arap ve diğer Müslüman ülkeler Dünyanın geri kalanı Toplam 63 58 54 51 57 23 50 52 60 55 45 24 45 49 44 32 40 12 60 63 59 61 59 25 60 54 64 40 49 18 52 54 53 44 47 18 Kaynak: İşgücü Piyasası ve Meslek Araştırmaları Enstitüsü 21/2014 Kısa Raporu, http://doku.iab.de/kurzber/2014/kb2114.pdf, s. 32 Bu istatistiki bilgiler ve göstergeler ışığında Almanya hakkında bir rapor hazırlanması gerekliliği ortaya çıkmakta ve burada yaşanan hak ihlallerine batı dışı taraflarca bakılması ihtiyacı tekrarlanmaktadır. Bu anlamda Almanya’da yaşanan hak ihlalleri belli başlıklar altında gruplanarak incelenmelidir. 3. Almanya’da Yaşanan Başlıca Hak İhlalleri İnsan haklarının herhangi bir yönetim sisteminde, bu sistemler devlet, resmi kurumlar veya uluslararası kuruluşlar düzeyinde olabilir, sağlıklı ve tam olarak işlemesinin ilk şartı; insan haklarının hukuksal güvenceye alınmasından geçmektedir. Devletin ve kurumların şeffaf, denetlenebilir ve hesap verebilir olarak yapılandırılmaları gerekmektedir. Böylece dışarıdan bir aktör herhangi bir kurum içiresinde insan haklarını ihlal edici uygulamalar olup olmadığını kolayca ve doğrudan gözlemleyebilmektedir. Tüm bu sayılan şartlar dünya genelinde birçok ülkede geliştirilmesi gereken hususlar olmakla beraber Almanya özelinde hemen hemen tüm konularda belli standartlara ulaşılmıştır. Almanya Anayasası ve diğer Alman hukuk metinleri insan hak ve hürriyetlerini genel anlamda güvence altına almış bulunmaktadır. İnsan hakları alanında tüm yasal düzenlemeleri yapan, demokratik liberal bir hukuk devleti olan Almanya’da yaşanan insan hakları ihlallerinin araştırılması bu durumda anlamsız gözükmektedir. İlk bakışta kuramsal ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 9 F.TOPAL ve S.TAUSCHER olarak bu düz mantık doğru gelmekle beraber, hukukun ve buna bağlı olan insan hakları ihlallerinin pratik yaşamdaki uygulamalarına bakıldığı zaman Almanya’da da bu konuda bir inceleme yapmak hiç de mantıksız değildir. Her modern ulus devlet gibi Almanya’nın da homojen bir millet tahayyülü bulunmaktadır. Bu tahayyül içinde biyolojik Almanların9, Yahudi-Hristiyan yaşam ve anlayış biçimini, tarihini ve kültürünü benimsemiş bir kamusal ve özel yaşam stili ve toplumsal ilişkiler ağı bulunmaktadır. Bu ağ içinde yetişilmediği ya da bu ağ kabul edilmediği takdirde yasal metinler içinde yer almayan bir ayrımcılığa ve dışlanmaya maruz kalınması yüksek ihtimaldir. Bu bakımdan Almanya’da yaşayan ve toplumda egemen kültüre (Leitkültür) dâhil ol(a)mayan yabancı göçmenler, Müslümanlar, Yahudiler vd. azınlık gruplarının yaşadıkları ayrımcılığın, dışlanmanın ve uğradıkları insan hakları ihlallerinin incelenmesi önemlidir. Doğumla kazanılan ve devredilemez olan kişilik hakları Alman Anayasası’nın ilk 20 maddesinde güvence altına alınmıştır. Buna göre yaşam hakkı ve beden bütünlüğü, özel hayatın gizliliği, insanın fiziki özgürlüğü, yasalar karşısında herkesin eşit olması, inanç ve vicdan hürriyeti anayasa tarafından korunmaktadır.10 Ancak bu soyut koruma her zaman işe yaramamakta, gerek Almanlar gerek Almanya’da yaşayan yabancılar, Müslümanlar vd. azınlıkların kişisel haklarına müdahale edilebilmektedir. Bunun en bariz olaylarından biri NSU cinayetlerinin11 soruşturulmasında yaşanmıştır. Alman Polisi katil zanlılarının üzerine gidilmesinden ziyade kurbanların yakınlarını şüpheli olarak görmüş ve olayın çözülmesini geciktirmiştir. Ayrıca cinayetlerin ortaya çıkmasıyla katliamlar basında Döner Cinayetleri (kurbanların Türk olmasından ve bazılarının dönercilik yapmasından ötürü) olarak nitelendirilerek durumun vahameti sulandırılmaya çalışılmıştır. Ayrıca Döner Cinayetleri tanımlaması 2011 yılında Alman Dil Kurumu tarafından “Yılın En Kötü İfadesi” olarak değerlendirilmiştir.12 Alman medyası tarafından Türk kökenlileri döner ve dönercilikle yaftalayan, cinayetlerdeki aşırı sağcı, ırkçı saldırıyı görmezden gelen bu klişeleşmiş tanımlama beş yıl boyunca kullanılmıştır. 2013 yılından beri devam eden davada NSU terör örgütünün ortaya çıkarılmasına rağmen ikisi intihar eden ve biri teslim olan üyelerinden başka bağlantılı kişilere ulaşılamamıştır. Ayrıca NSU Terör Örgütüyle Alman İç Sonradan Alman vatandaşlığını kazanmış olanlarla biyolojik (ebeveynleri Alman olan) Almanlar arasında yaşam standarttı, anayasal haklardan faydalanma ve toplumsal dışlanma bakımından farklılıklar bulunmaktadır. 10 Die Grundrechte, https://www.bundestag.de/bundestag/aufgaben/rechtsgrundlagen/grundgesetz/gg_01/245122, Erişim Tarihi 21.07.2016. 11 2000 ile 2006 yılları arasında kendisine Nasyonal Sosyalist Yeraltı (Nationalsozialistischer Untergrund (NSU)) ismini veren bir terör grubu sekizi Türk on kişiyi katletmiştir. Tüm kurbanlar göçmenlerden oluşmaktadır. 12 Sprachkritik: "Döner-Morde" ist Unwort des Jahres, http://www.spiegel.de/kultur/gesellschaft/sprachkritik-doener-morde-ist-unwort-des-jahres-a809512.html, Erişim Tarihi 11.08.2016. 9 10 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Almanya’da “Hak ve Özgürlükler” Sorunu İstihbarat Örgütü ve Anayasayı Koruma Teşkilatı’nın bağlantıları da aydınlatılamamıştır. Aradan geçen dört yıla ve Almanya Başbakanı Angela Merkel’in cinayetleri ve arkasındaki bağlantıların aydınlatılmasına yönelik verdiği söze rağmen önemli bir gelişme kaydedilememiştir.13 Görüldüğü üzere söz konusu Almanya’da yaşayan yabancılar olduğu zaman sadece adalet ve hukuk sistemi yavaş ve isteksiz işlememekte, ayrıca Alman medyasında da yabancılara karşı mevcut olan önyargı ve dışlama –konu cinayet kurbanları dahi olsa- refleksi ortaya çıkmaktadır. Kişilik ve yaşam hakkına yönelik saldırıların en bariz örneğini oluşturan NSU Cinayetleri Almanya’da meydana gelen kişilik hakları ihlallerinin tek örneği değildir. Alman Polisi birçok defa silaha başvurarak zanlıları vurmakta/öldürmekte (Alman polisi 2014 yılında toplam yedi kişinin ölümüne sebebiyet vermiş ve 31 kişiyi de yaralamıştır.)14 ya da kötü muamele edebilmektedir. Kötü muamele mağdurları genellikle mülteciler ve yabancılar olmakta, Uluslararası Af Örgütü’nün (Amnesty) Mayıs 2015 raporunun15 da belirttiği üzere bu kötü muamele Alman makamları tarafından devamlı olarak önemsizleştirilmektedir. Kötü muameleye maruz kalan yabancılar haklarını dil yetersizliği, sınır dışı edilme korkusu ve haklarının bilincinde olmama gibi sebeplerden ötürü arayamamaktadırlar. Ayrıca Alman Polis Teşkilatı’nın kurum çalışanı polisleri koruması da bu tür kötü muamele ve işkencelerin ortaya çıkmasını güçleştirmektedir. Yaşanan mağduriyetlerin ortaya çıkarılması ve daha meydana gelmeden önlenmesi için; öncelikle polis teşkilatı mensuplarının yabancıların da anayasa tarafından tanımlı olan insan hak ve özgürlüklerinin olduğunun bilincine vardırıcı, kültürlerarası iletişim konusunda bilinçlendirici vb. eğitimler almaları gerekmektedir. Bunun yanında polis kuvvetleri hizmetini uygulayanların rahatça tanınabilmesi için bu kişilerin görev ve kimlik bilgilerinin yer aldığı yaka kartı taşımaları zorunlu olmalıdır. Emniyet müdürlüklerinde ve cezaevlerinde yaşanan hak ihlallerini incelemek için bağımsız deneticilerin gerekliliği yönünde gerek Avrupa İnsan Hakları Adalet Divanı gerekse Birleşmiş Milletler’in Almanya’ya karşı birçok eleştirileri olmuştur.16 Almanya'da NSU davası dördüncü yılında, http://www.hurriyet.com.tr/almanyada-nsu-davasidorduncu-yilinda-40100113, Erişim Tarihi 25.05.2016. 14 Alman polisi geçen yıl 7 kişiyi öldürdü, http://www.avrupa-postasi.com/magazin/alman-polisigecen-yil-7-kisiyi-oldurdu-h96254.html, Erişim Tarihi 15.06.2016. 15 Polizei-Misshandlung in Hannover Deutschland muss Folterprävention verstärken, http://www.amnesty.de/presse/2015/5/19/deutschland-muss-folterpraevention-verstaerken, Erişim Tarihi 15.03.2016. 16 Kennzeichungspflicht für Polizeibeamte, http://www.strafverteidigervereinigungen.org/freispruch/texte/noli_h6_kennzeichnungspflicht_prn.ht ml, Erişim Tarihi 15.06.2016. 13 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 11 F.TOPAL ve S.TAUSCHER Almanya’da göçmenlerin uğradığı kişilik haklarına yönelik ihlallerinden birini de Racial/Etnic Profiling17 oluşturmaktadır. Almanya’da yoğun olarak bu tür vakalara rastlanmaktadır. Bu uygulamaların artmasından ötürü Amnesty 2014 yılının Eylül18 ve Aralık19 aylarında iki ayrı rapor çıkarmış ve Alman Devleti’ne önlem alması konusunda telkinde bulunmuştur. Almanya’da ayrımcılığın ve insan hakları ihlallerinin yaşandığı bir diğer alan ise eğitim ve kültürel hayatta ortaya çıkmaktadır. Ekonomik Kalkınma ve İşbirliği Örgütü’nün (OECD) 2015 yılında yayımlamış olduğu rapora göre göçmen çocukların sadece %16’sı yüksekokul ya da ustalık mezuniyeti alabilmektedirler. Almanlarda bu oran %33’e çıkmaktadır.20 Bu oranların düşüklüğünde göçmen çocukların ve ebeveynlerinin hızlıca para kazanma yolu olarak meslek eğitimini seçmeleri bir rol oynarken, Alman eğitim sisteminden ve tavsiye sisteminin bozukluğundan kaynaklanan yapısal sorunlar da bulunmaktadır. Göçmen çocuklarının yaşadıkları dil sorunlarını zekâ seviyeleriyle ilişkilendiren öğretmenlerin, bir göçmen çocuğun dil sorunu yüzünden derslerinde yaşadığı başarısızlığı zekâsının geriliğine bağlamakta ve onu eğitim hayatı boyunca diğer Alman öğrencilerden ayırmaktadır. Bu istemli ya da istemsiz ayrımcılık ve dışlama sadece eğitim hayatında etkili olmamakta aynı zamanda göçmenlerin kültürel hayatına da yansıtmaktadır. İyi bir eğitimden ve dolayısıyla iş hayatından mahrum kalan göçmenler sosyal ve kültürel hayatta da kendilerini gösterememektedir. Kültürel hayata katılmanın genellikle ön koşulu sayılabilecek iyi bir iş yaşamı ve gelir düzeyi bu şartlar altında göçmenlerin ulaşamayacakları bir standartta dönüşmektedir. Bu bakımdan toplumun daha alt katmanlarında var olmaya çalışan göçmenler sosyal ve kültürel hayattan eşit yurttaşlar gibi pay sahibi olamamaktadır. 2014 yılında Bosch Vakfı tarafından yapılan “Meslek Eğitimi Piyasasında Ayrımcılık” isimli araştırma ayrımcılığın sadece eğitim ve kültürel hayatla sınırlı kalmadığını, iş piyasasında da birçok yansımasının olduğunu göstermektedir. Yapılan araştırma kapsamında aynı özelliklere sahip iki özgeçmiş (bir özgeçmişe Kolluk kuvvetinin herhangi bir kişiyi somut delillere dayanmadan sadece dış görünüşünün –ırk, ten rengi, etnik köken, dini inanışı, lisanı vd.- belli kalıplara/klişelere uymasından ötürü araması ve soruşturmasıdır. 18 Racial Profiling Positionspapier Kurzfassung, https://www.amnesty.de/files/Racial_Profiling_Positionspapier_Kurzfassung_September_2014.pdf, Erişim Tarihi 17.03.2016. 19 Racial Profiling" in Deutschland Diskriminierende Polizeikontrollen abschaffen!, https://www.amnesty.de/2014/12/1/deutschland-diskriminierende-polizeikontrollenabschaffen?destination=node%2F5078%3Ftopic%3D214%26node_type%3D%26from_month%3D1 %26from_year%3D2014%26to_month%3D1%26to_year%3D2015%26submit_x%3D79%26submit_y %3D10%26result_limit%3D10%26form_id%3Dai_core_search_form, Erişim Tarihi 17.03.2016. 20 Diskriminierung, http://mediendienst-integration.de/desintegration/diskriminierung.html, Erişim Tarihi 14.05.2016. 17 12 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Almanya’da “Hak ve Özgürlükler” Sorunu Türk ismiyle diğerine Alman ismiyle) meslek eğitimi veren işyerlerine gönderilmiştir. Aynı özgeçmişe ve özelliklere sahip olunmasına rağmen Alman ismiyle yapılan başvurulara (%20,2) Türk ismiyle yapılan başvurulara (%14,6) nazaran daha fazla olumlu yanıt gelmiştir. Bir Alman, bir işverenden iş görüşmesi alabilmek için ortalama dört başvuruda bulunması gerekirken bir Türk yedi başvuruda bulunması gerekmektedir. Bu araştırmada iş başvurusu için seçilen meslekler araba tamirciliği ve büro asistanlığıdır.21 Çok daha kalifiye işler olan mühendislik, akademisyenlik, öğretmenlik vb. iş dallarında yaşanan ayrımcılık çok daha ileri boyuttadır. İş başvurularındaki bu ayrımcılığın önüne geçilmesi için kör özgeçmişler olarak nitelenen (başvuru sahibinin isminin ve fotoğrafının yer almadığı başvurular) özgeçmişlerin kullanılması önerilmektedir. Bu sayede göçmenlerin daha fazla başvurusu kabul edilecek olsa bile mülakat sırasında elenmelerinin önüne geçilmesi zor görünmektedir. Yaşanan tüm bu ayrımcılığın bir nebze azaltılmasının yolu göçmen kökenlilerin Alman vatandaşlığına geçme imkânıdır. Uzun zamandır ABD, Brezilya, Arjantin, İsviçre ve AB ülkelerinin çifte vatandaşlığını kabul eden Alman Devleti, ancak 2014 yılının Aralık ayında Türklerin çifte vatandaşlığını kabul etmiştir.22 Ancak bunu diğer sayılan devletlere uyguladığı gibi sınırsızca kabul etmemiş aşağıdaki şartlara bağlamıştır. Buna göre bir Türk kökenli göçmenin çifte vatandaşlık alabilmesi için 21 yaşına kadar; - Sekiz yıl boyunca Almanya’da ikamet etmiş olması ya da, - Altı yıl boyunca Almanya’da bir okula gitmiş olması ya da - Almanya’da bitirilmiş bir okul diplomasına ya da meslek eğitimine sahip olması gerekmektedir.23Alman vatandaşlığına daha önce talep ilkesi gereği geçmiş olanlar ya da yukarıdaki şartları yerine getiremeyenler için çifte vatandaşlık şansı bulunmamaktadır. Almanya’da yaşayan yedi milyon24 yabancı kökenlinin yaklaşık 2,5 milyonunu Türkler oluşturmaktadır ve bunların yaklaşık 530.000’nin25 çifte vatandaşlığı Diskriminierung am Ausbildungsmarkt Ausmaß, Ursachen und Handlungsperspektiven, http://www.bosch-stiftung.de/content/language1/downloads/SVR-FB_Diskriminierung-amAusbildungsmarkt.pdf, Erişim Tarihi 21.08.2016. 22 Doppelte Staatsangehörigkeit möglich, https://www.bundesregierung.de/Content/DE/Artikel/2014/04/2014-04-07staatsangehoerigkeit.html, Erişim Tarihi 19.08.2016. 23 Bezci Bünyamin vd. (2014), Almanya 2014 Hak ve Özgürlükler, s. 37, Sakarya Üniversitesi Yayınları, Sakarya. 24 Sadece kendi memleketlerinin vatandaşlığına sahip olan göçmenler. Çifte vatandaşlığa sahip olanlar ve memleketlerinin vatandaşlığını bırakıp sadece Alman vatandaşı olan göçmen kökenlilerin nüfusu çok daha fazladır. 21 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 13 F.TOPAL ve S.TAUSCHER bulunmaktadır. AB üyesi ülkelere, ABD, İsviçre gibi ülkelere tanınan bu hakkın eşitlik ilkesi gereği Türk vatandaşlarına tanınması gerekmektedir. Bu sayede sosyal, kültürel, ekonomik hayattan dışlandığını hisseden Türkler en azından siyasal alana dâhil edilerek uyum politikalarına pozitif bir katkı sunulabilir. Vatandaşlık hakkı doğrudan siyasal hayata katılım konusuyla da bağlantılıdır. Alman Anayasası gereği Almanya’da federal, eyalet, belediye düzeyinde uygulanan seçimlere (Avrupa Parlamentosu seçimleri de buna dâhildir) katılabilmek için Alman vatandaşlığına sahip olunması gerekmektedir. Bunun yanında AB üyesi ülkelere mensup olan yabancılar Alman yerel seçimlerine katılabilmektedirler. Bu durumda AB veya Alman vatandaşı olmayan yabancılar yıllardır çalıştıkları, yaşadıkları, vergi verdikleri ve Almanlarla birlikte imar ettikleri yerlerde seçme hakkından mahrum kalmaktadır. Aşağıdaki tablo durumun ciddiyetini ve mağdur olanların çokluğunu göstermesi bakımından ilgi çekicidir. Tablo 3: Almanya’daki Bazı Eyaletlerde Oy Kullanma Hakkı Seç e sayısı Oy hakkı ulu Seç e ler içi deki AB vata daşları aya ya a ılar 100% 77,545 583,202 890,878 1,020,173 148,789 59,389 286,706 52,057 408,659 100,000 447,821 600,000 90% 485,971 27,714 276,610 200,525 85% 2,353,133 14,300,0003,200,000 8,500,00010,051,755 514,175 4,388,801 80% 2,517,000 95% 75% Kaynak: http://mediendienst-integration.de/integration/politik.html Bu tabloya göre Bavyera’daki seçmenlerin %8,1’i, Hessen’dekilerin %8,5’i oy kullanma hakkından mahrum edilmektedir. Bu durum Almanya’nın büyük şehirleri temel alındığında daha da vahimleşmektedir. Münih ve Köln’de yaşayanların %11’i, Berlin’dekilerin %10’u, Frankfurt’takilerin ise %15’i yabancı olmalarından ötürü siyasal hayata katılma hakkından mahrumdurlar. 25 Wie viele Doppelstaatler leben in http://mediendienstintegration.de/integration/staatsbuergerschaft.html#c488, 19.08.2016. 14 Deutschland?, Erişim Tarihi ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Almanya’da “Hak ve Özgürlükler” Sorunu Çalıştıkları, yaşadıkları ve vergi verdikleri şehirleri ve belediyeleri politik olarak şekillendirme hakkından dışlanmış olan bu göçmenlerin Alman kültürü, toplumu ve siyasetine uyum sağlamalarını beklemek gerçekleşmesi zor bir durumdur. SONUÇ Sonuç olarak insan hakları alanında yıllar süren birikimleri ve geniş enformasyon olanakları ile raporlama faaliyeti yürüten izleme örgütlerinin temel çalışma alanları ve bunların hazırladığı raporların hangi bağlamlarda, nelere-nasıl yer verdikleri, eksilikleri, benzerlikleri, farklılıkları ortaya konulmuştur. İnsan hakları raporları insan hakları kavramının gelişmesine ve hak ihlalleri hakkında ilgili ülkelerin sorunlarına çözüm önerileri sunma noktasında ileride de katkı sağlayacaktır. Ancak bunu yaparken farklı kavramsallaştırmaların da dikkate alması gerektiği ve bu sayede insan hakları kavramının içeriğinin zenginleşeceği ve daha kapsayıcı bir hal alacağı unutulmamalıdır. Bununla beraber bu raporlarda batılı ülkelerdeki hak ihlallerine ilişkin analizlerin kısa ve üstünkörü oluşu yaşanan ihlallerin Asya, Afrika, Latin Amerika ve İslam coğrafyası gibi alanlarda yoğunlaşması, raporların tarafsızlık yönlerine gölge düşürmektedir. Nihayetinde bu raporlar batılı devletlerin kendi politik çıkarları için bu bölgelerdeki ülkelere karşı kullandığı metinler olarak algılanmaya başlanmaktadır. Nitekim yer yer politik baskı unsuru olarak kullanıldığı görülen raporların da işin özünü kaçırdığı ve yaşanan hak ihlallerine karşı önlem alınmasını geciktirdiği görülmektedir. Özellikle raporlarda batılı ülkelerde yaşanan hak ihlallerine daha çok yer verilmesinin gerekliliği tekrarlanmalıdır. Bu çalışmada da Almanya hakkında kişilik hakları, eğitim hakkı, sosyal haklar gibi alanlarda yaşanan hak ihlalleri çeşitli verilerle gösterilmiştir. Özellikle Türkler-Müslümanlar ve diğer göçmen gruplar ya da azınlıklar söz konusu olduğu zaman hak ihlallerinin nasıl sıradan ve sistematik bir hal aldığı görülmektedir. Bu tür raporlama çalışmalarında özellikle bu gruplar üzerinde görülen hak ihlallerine ilişkin önlemler ve çözümler sunulmalıdır. Bunun için en önemli unsurlardan biri de raporlama faaliyetlerinde bu hak ihlallerinin gösterilerek kamuoyunun bilinçlenmesinin sağlanmasıdır. Daha sonrasında ise yaşanan hak ihlallerinin derinlemesine analiz edilmesinin gerekliliği ve bunlara ilişkin çözüm önerileri ve politikaların geliştirilmesinin gerekliliği unutulmamalıdır. ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 15 F.TOPAL ve S.TAUSCHER KAYNAKÇA Aybay, Rona (2015), İnsan Hakları Hukuku, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul. Bezci Bünyamin vd. (2014), Almanya 2014 Hak ve Özgürlükler, Sakarya Üniversitesi Yayınları, Sakarya. Christiansen, Lars ve Keith Dowding (2001), “Plüralizm ya da Devlet Özerkliği? Uluslararası Af Örgütü Örneği (Britanya Seksiyonu): İçerideki/Dışarıdaki Grup”, İnsan Hakları Diplomasisi içinde, der: Emin Gürses, Bağlam Yayınları, İstanbul. Erdoğan, Mustafa (2015), İnsan Hakları Teorisi ve Hukuku, 4.Baskı, Orion Kitabevi, Ankara. Gürses, Emin (2001), “İnsan Hakları Diplomasisi”, İnsan Hakları Diplomasisi içinde, der: Emin Gürses, Bağlam Yayınları, İstanbul. İnternet Kaynakları “Alman polisi geçen yıl 7 kişiyi öldürdü”, http://www.avrupapostasi.com/magazin/alman-polisi-gecen-yil-7-kisiyi-oldurduh96254.html, 15.06.2016. “Almanya 2014 -Hak ve Özgürlükler Raporu”, http://diam.sakarya.edu.tr/sites/diam.sakarya.edu.tr/file/ALMANYA_201 4_-HAK_VE_OZGURLUKLER.pdf, 21.08.2016. “Almanya'da NSU davası dördüncü yılında”, http://www.hurriyet.com.tr/almanyada-nsu-davasi-dorduncu-yilinda40100113, 25.05.2016. “Die Grundrechte”, https://www.bundestag.de/bundestag/aufgaben/rechtsgrundlagen/grundges etz/gg_01/245122, 21.07.2016. “Diskriminierung am Ausbildungsmarkt Ausmaß, Ursachen und Handlungsperspektiven”, http://www.boschstiftung.de/content/language1/downloads/SVR-FB_Diskriminierung-amAusbildungsmarkt.pdf, 21.08.2016. “Diskriminierung”, http://mediendienstintegration.de/desintegration/diskriminierung.html, 14.05.2016. “Doppelte Staatsangehörigkeit möglich”, https://www.bundesregierung.de/Content/DE/Artikel/2014/04/2014-0407-staatsangehoerigkeit.html, 19.08.2016. HRW (Human Rights Watch) “About”, https://www.hrw.org/about, 23.08.2016. 16 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Almanya’da “Hak ve Özgürlükler” Sorunu HRW (Human Rights Watch), World Report 2015 (2014), https://www.hrw.org/sites/default/files/wr2015_web.pdf, 21.08.2016. “Kennzeichungspflicht für Polizeibeamte”, http://www.strafverteidigervereinigungen.org/freispruch/texte/noli_h6_ken nzeichnungspflicht_prn.html,15.06.2016. “Polizei-Misshandlung in Hannover Deutschland muss Folterprävention verstärken”, http://www.amnesty.de/presse/2015/5/19/deutschland-mussfolterpraevention-verstaerken, 15.03.2016. “Racial Profiling Positionspapier Kurzfassung”, https://www.amnesty.de/files/Racial_Profiling_Positionspapier_Kurzfassu ng_September_2014.pdf, 17.03.2016. “Racial Profiling" in Deutschland Diskriminierende Polizeikontrollen abschaffen!”, https://www.amnesty.de/2014/12/1/deutschland-diskriminierendepolizeikontrollenabschaffen?destination=node%2F5078%3Ftopic%3D214%26node_type%3 D%26from_month%3D1%26from_year%3D2014%26to_month%3D1%26 to_year%3D2015%26submit_x%3D79%26submit_y%3D10%26result_limi t%3D10%26form_id%3Dai_core_search_form, 17.03.2016. “Sprachkritik: "Döner-Morde" ist Unwort des Jahres”, http://www.spiegel.de/kultur/gesellschaft/sprachkritik-doener-morde-istunwort-des-jahres-a-809512.html, 11.08.2016. Uluslararası Af Örgütü, “Uluslararası Af Örgütü https://www.amnesty.org.tr/nav/150/turkce, 21.08.2016 “Wie Tarihçesi, viele Doppelstaatler leben in Deutschland?”, http://mediendienstintegration.de/integration/staatsbuergerschaft.html#c4 88, 19.08.2016. ICPESS 2016-ISTANBUL , 24-26 August 2016 17 The Role of Social Media in Brand Recognition:Case Studies From Turkey The Role of Social Media in Brand Recognition: Case Studies From Turkey Z.Beril Akıncı VURAL1 Müjde KER DİNCER2 Nilay BAŞOK3 Gül COŞKUN4 Mustafa YALÇIN5 Melodi ERKAN6 Abstract Brand recognition, is defined as the ability of a consumer to recognize one brand over other brands by its attributes and design elements. Itis the familiarity, which is gained from the previous encounters of the brand and the memorability that reflects the meanings that comes to the mind of consumers while referring to product group of the brand. As brand recognition states the power of the brand in consumers’ mind and its ranking among the rivalries mutually, it affects the purchasing decisions of the consumers and their commitment to the brand. With the improvement of information and communication technologies, brands have started to show their faces not only in conventional media but also in social media. In recent years, consumers take part actively in social media channels, fiddle away their time in social media for extended periods of time, and generate contents and share them. Companies being aware of this situation end to organize various activities to draw attention of the consumers, increase their recognition levels, and obtain max benefits from the chances offered by social media. Thus, companies carry out strategic campaigns and applications overlapping consumers’ constructions and values that are offered by the brand on the social media. Within the scope of this study, first of all brand, brand recognition and social media concepts are discussed. Then the role of social media in brand recognition is examined within the context of two social media campaigns carried out in Turkey. Key Words: Brand, brand recognition, social media, social media campaigns. 1 Prof. Dr., Ege University, Communication Faculty, Public Relations Department, z.beril.akinci@ege.edu.tr. 2 Prof. Dr., Ege University, Communication Faculty, Public Relations Department, mujde.ker.dincer@ege.edu.tr. 3 Prof. Dr., Ege University, Communication Faculty, Public Relations Department, nilay.basok@ege.edu.tr. 4 Asst. Prof., Ege University, Communication Faculty, Public Relations Department, gul.coskun@ege.edu.tr 5 Ege University, Communication Faculty, Ph.D. student 6 Ege University, Communication Faculty, Ph.D. student ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 19 Z.B.A.VURAL, M.K.DİNÇER, N.BAŞOK, G.COŞKUN, M.YALÇIN and M.ERKAN 1. Brand and Brand Recognition There are various definitions about the term branding in literature. Brand is “name, symbol, sign or combination of them, which identify products and services, provide distinguishing the product from the rivalries, make easy to communicate with the consumer as a focus of marketing and advertising management practice, differenti35ate the product (Aktuglu, 2004, p. 16). It’s a term that certain emotional and physical features become integrated on the purpose of establishing intimacy between particular consumers and forming an image or personality (Fidan, 2008, p. 157). The feature that enables the product being realized by being free of similar ones is stated as brand (Aktuglu, 2000, p. 8). Considering another definition, a brand “is a name, term, design, symbol, or any other feature that identifies one seller's good or service as distinct from those of other sellers” (American Marketing Association). It’s an interiorised summary of all impressions that are received by the consumers, perceived on their images based on the emotional and functional interests and create privileged position (Knapp, 2002, p. 7). The brand provides various benefits to businesses and consumers. Benefits of the brand from the view of business are helping the brand being at premium and creating demands, enabling to make known the image of business and consumer, increasing the sale and competitive capacity, making easy to add new products to the product line, following a different price strategy and ensuring legal security (Keskin, 2011, p 16). When considered from the consumer’s point of view, brand has a lot of benefits such as enlightenment about the product, being guaranteed, developing trust for the consumer and services after sale. Brand awareness is a marketing concept that enables marketers to quantify levels and trends in consumer knowledge and awareness of a brand's existence. At the aggregate (brand) level, it refers to the proportion of consumers who know of the brand. Brand awareness expresses a brand’s power of shape existing in the consumer’s mind and a potential customer’s understanding and remembering the fact that a brand is a member of a particular member of a product category (Aaker, 2007, p. 82). Brand awareness is an important and sometimes undervalued component of brand equity. Awareness can affect perceptions and attitudes. It can make peanut butter taste better and instill confidence in a retailer. It can be a driver of brand choice and even loyalty (Aaker, 1996, p. 114). Brand awareness reflects the salience of the brand in the customers mind. There are levels of awareness, of course, which include (Aaker,1996, p. 114-115): 20 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 The Role of Social Media in Brand Recognition:Case Studies From Turkey       Recognition (Have you heard of the Buick Roadmaster?) Recall (What brands of cars can you recall?) Top-of-Mind (the first-named brand in a recall task) Brand Dominance (the only brand recalled) Brand Knowledge (I know what the brand stands for) Brand Opinion (I have an opinion about the brand) Figure 1: Brand Awareness Pyramid Source: Kaynak: David A. Aaker, (2007). Marka Değeri Yönetimi, çev. Ender Orfanlı, İstanbul: MediaCat Yayınları, p.83. As seen above, brand awareness includes brand recognition and brand recall performance. Brand recognition is the amount to which a brand is recognized for acknowledged brand attributesor communications among consumers (Keller, 1993, p. 2). It is how we access information in our memory to identify a brand. It refers to the ability of consumers to correctly differentiate the brand they previously have been exposed to. It helps consumer lean toward our product when given the choice between our product and one they have never heard of (Subhani & Osman, 2014, p. 4). Thus, recognition enables to differentiate the brand from others in the product category (Baş & Aktepe, 2008, p. 85). Brand recognition occurs, for example, when watching different movies where product placement has been used. When the presence of a known product is noticed in one of the scenes, you recognize the brand, become aware of it and your brain looks for it during shoppingand immediately takes a decision. It highly influences the decision process and “consumers usually prefer a brand, which they recognize and trust as they don’t ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 21 Z.B.A.VURAL, M.K.DİNÇER, N.BAŞOK, G.COŞKUN, M.YALÇIN and M.ERKAN want to takerisks in purchasing process” (Özyiğit, 2010, 94). For this reason, it’s true that possibility of a recognized brand’s purchasing is higher in comparison with an unknown brand. On the other hand, brand recall refers to the ability of the consumers to correctly generate and retrieve the brand in their memory (Keller, 1993, 2).It is considered as a qualitative measure of how well a brand name is connected to a product type or class by consumers. Often measured through surveys and interviews, brand recall is tested by asking either aided or unaided questions to participants. In terms of aided brand recall, one type of question may be, for example, “Do you remember BMW brand?”. In terms of unaided brand recall, one type of question may be, for example, “Can you name as many car models as posssible?” In a highly challenging market conditions, brand managers seem to be more keen on unaided brand recall as it provides a differentiative competitive advantage against rivals. As noticed from examples, brand recall relates to consumers’ aptitude to retrieve the brand from memory when given the product category, category need or some other similar cue such as brand logos (Subhani & Osman, 2010, p. 3). 2. The Role of Social Media in Brand Recognition Digitalization with the new media has offered a new digital oriented life and communication technology has started to become indispensable in every aspect of life. In recent years, companies prefer social media which are more active, current and transparent than conventional media platforms. Social media is defined as the collective of online communications channels dedicated to community based interaction, content sharing and collaboration. Due to new web technology, content is created, published and distributed easily and “this provides a social and two-sided communication environment” (İşlek, 2012, p. 20-21). It’s possible to classify social media as blogs, RSS, microblogs, social networks, podcasting, video/gif sharing channels, and wikis. We exemplify social networks such as Facebook, MySpace, Linkedln, Friendster, Hi5, Friendfeed, Formspringa, Xing; company blogs such as Cnet, TheHuffington Post, BoingBoing, Techcrunch, Kottke; video sharing networks such as YouTube, Dailymotion, Google Videos, Yahoo Video It’s on; photo sharing networks like 1x, Flickr, Deviantart, photosig, Fotocommunity, Photo, Photodom; wikis such as Wikipedia, Intelipedia and microblogging sharing networks like Twitter (Hazar, 2011, p. 154-155). In a recent survey by Harvard Business Review Analytic two-thirds of the 2,100 companies who participated in a 2014 study conducted in US, said they are either currently using social mediachannels or have social media plans in the works. Never before have companies had the opportunity to talk to millions of customers, send 22 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 The Role of Social Media in Brand Recognition:Case Studies From Turkey out messages, get fast feedback, and experiment with offers at relatively low costs. And never before have millions of consumers had the ability to talk to each other, criticizing or recommending products — without the knowledge or input from a company. Social media is rapidly becoming a new force in organizations around the world, allowing them to reach out to and understand consumers as never before. In many companies, it will move from a “one-off initiative” to be an important, integrated tool in marketing and communications strategies. Use of social media will clearly expand in the coming years. Two-thirds of the companies in the survey predicted their use of social media would grow significantly over the next few years, as the awareness of the power of social media has grown in their companies. Among organizations that already have a budget for social media, spending was expected to increase by 30% or more over the next 12 months, even as overall dollars for marketing and advertising have dropped for many companies during the recession (http://www.sas.com/events/pbls/2010/lasvegas/documents/TheNewConversation, 2014). Brands have already realized the possible opportunities and deep impactof social media on all corporate communication processes. Thus, companies having their own official social media accounts organize various public relations, advertising, selling and marketing activities around their brands and contribute to brand recognition by creating contents that attracts attention and encourage followers to share it across their social networks. Social media as an active meeting platform of brands and consumers is considered to have a high impact on brand recognition. Social media which includes many applications such as Facebook, Twitter, Youtube, blogs and virtual world games creates an opportunity for brands to meet their consumers, to create recognition in their mindsets and moreover get consumers involved into the shared contents. Due to their individualized and relationship based characteristics, brands try to adapt themselves to social media (Yurttaş, 2011, s. 66). Follows are the fundamental social media principles to be taken into consideration in terms of brand recognition:  Number of followers in the social media such as Facebook, Twitter, YouTube, Instagram, etc.     Number of likesand comments made for the brand The continuity of sharings Number of hitsdone for sharings The active participation rate in interactive applications of the brand ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 23 Z.B.A.VURAL, M.K.DİNÇER, N.BAŞOK, G.COŞKUN, M.YALÇIN and M.ERKAN  User friendly links to the social media applicationsfrom the official websites.  Whether the brand is placed on different social media accounts  Sufficiency of contents in the social media sharings  Continuity and increase rates of brandfollowers 3. Case Study 1: Doritos Academy Campaign Frito Layis an establishment which was found in 1961 by Frito Elmer Doolin and Herman Lay. Frito Lay which became the brand of PepsiCo, is now one of the biggest companies of the world- which produce salty snacks. With its operations in over 40 countries, Frito Lay carries out one fourth of retail chips sales. Frito Lay Turkey was found in 1986. With being purchased of shares from Uzay Gıda which has the share of 50%, by PepsiCo in 1988, Frito Lay Turkey has begun its business. The 100% of the shares were purchased by PepsiCo in 1933. In 1998, PepsiCo united with Tropicana which is known as world’s the biggest production and trading company of fresh fruit juice, with Gatorade which is known as sports drink in 2001 and with Quaker company which makes production of various nuts with rice, fruity and oatmeal bar. PepsiCo has retail sales which each of them is more than 1 billion dollars annual, and 22 different brands. In addition, it is the leader establishment of global food and beverage sector whose annual net sale income is over 65 billion dollars. Main companies of it are Quaker, Tropicana, Gatorade, Frito-Lay and Pepsi-Cola. Frito Lay which makes world class production in 2 factories in Kocaeli Suadiye and Mersin Tarsus in Turkey, is on market leader status with Doritos, Lay’s, Cheetos, Ruffles and Çerezza which are preferred snack brands in Turkey. Apart from the snack that Frito Lay has, it has also many products. Among the product portfoilos there are Rocco which is a candy-gum brand and Alaturca which has cookies with intense chocolate and spicy crackers (http://www.fritolay.com.tr, 2015). FritoLay aiming to create brand recogniton in the social media for a new product lansman of Doritos performed a 360 degree campaign in 2011. This campaing named as Doritos Academy had a structure in which academy and education merged with entertainment. 24 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 The Role of Social Media in Brand Recognition:Case Studies From Turkey Picture 1: The Products of FritoLay Source : http://www.fritolay.com.tr/markalar.aspx, 2015 [14.01.2015]. Before the campaign in one of its surveys Doritos has deduced the consequences that when it was said chips, the first things coming to young people’s mind were chips and spices. Doritos wanted to change this perception by creating an entertainment which make youngters loose their routines and aimed to cut class routine. Hence, a social media platform named as Doritos Academy was created with the thought of a school. In application of Doritos Academy, youngsters were canalized into the social media (Twitter, Facebook, Youtube) by the advertisements given in traditional channels like television, radio, outdoors. Students have begun to be “the student of Doritos Academy” with their ID cards by entering the Doritos Academy page on the internet. Each content subsistent in a standard university did also exist in Doritos Academy. Almost all the digital channels and platforms in Turkey have been gathered around this academy. Academic staff was also formed in virtual environment within the scope of the campaign, -rectors, lecturers, classes, publications, course grades, school bus, the mobile faculty, campus, the anthem of school, exam on Twitter, interactive courses just like a proper university. The lecturers active on the social media platforms were colourful and amusing in terms of physical appearance and character. Besides, there were different and interestingly sophisticated courses just like internet antrophology and astrology except for English and political sciences. There were also social media accountsof Doritos Academy. For example, all the staff had their own Twitter accounts and the lecturers who tweet just like a normal ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 25 Z.B.A.VURAL, M.K.DİNÇER, N.BAŞOK, G.COŞKUN, M.YALÇIN and M.ERKAN person, held examinations to their students periodically on Twitter. The ones who gave the right answers wererewarded by presents. Doritos Academy had also its own anthem. In the anthem of school, the students could ensure participation with their own photos and voices. In the campus of Doritos Academy on the school site, the students could walk around with their ID faces. Moreover, the students could have a good time by the interesting games. One of these games was “the high jump game”. In this game, the objects which came from the air were picked up by jumping. The youngstersparticipated could share their records on Twitter and Facebook and invite their friends to this game. There has been a huge amount of participation to the campaign of Doritos Academy which has provided brand recognition in a very short time and a great intended population has been achieved. In 6 months, the number of likes of Facebook fan page has became over 410.000, the number of people who were in active interaction has achieved more than 50.000. The course videos shared by the account of Doritos Academy were viewed 6.000.000 times in 6 months. Apart of Facebook, the videos were also available on well-known channels such as izlesene.com, Vimeo, Dailymotion, Youtube and Vidivodo. 85.000 people have followed the staff on Twitter, there have been answers by 10.000 tweets in 1 hour to the exams questions. Fritos has achieved to a great success and became over the tonnage by 70% within 3 months (Doritos Academy Case Study, 2015). Picture 2. Doritos Academy Source: http://www.doritosakademi.com/html/ogrenci-isleri.html, 2015 [14.01.2015]. After the lansman in 2011, Doritos Academy has started the competition “The Girls or the Boys?”. This competition started in March 2013 has received an 26 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 The Role of Social Media in Brand Recognition:Case Studies From Turkey intense participation. In the first step of the competition, the new design of Doritos has been determined by a jury chaired by the rector of Doritos Academy Huysuz Virjinaccording to the criteria of creativity, suitability for the brand and applicability. In this competition which has been selected 2 different designs from the groups of Girls and Boys, each creator of the designs have been rewarded by 100.000 TL. The designs of moustache and four leafed clover have been selected by the jury and in the second step, there has been a competition for the taste of these designs. Winners being a boy and a girl have been rewarded by 150.000 TL. Another competition which has been organized within the scope of this campaign on the social media has started with the advertisements in which Megan Fox has acted. While Megan Fox has mentioned about the product of Fritos Shots in the academy by the directions of the rector Huysuz Virjin, an interesting advertisement has been formed and at the same time the new product has been introduced. The campaign of Fritos Shots with Megan Fox has been continued with the hashtag “meganfoxmaykissme”, the students had the opportunity of declare their love to Megan Fox by the application “I’m writing to Megan Fox” on Facebook. Picture 3. The Winner Designs in the Doritos Academy Competition Source: http://www.kampanyavadisi.com 2015, [14.01.2015]. The Doritos- the one in the design of moustache and taste of chop in Boys and the one in the design of clover and taste of tzatziki in Girls- have been determined and these designs had received digital word of mouth of consumers and contributed to brand recognition. This competition has been announced on both social media and the traditional channels, and had a deep impact on brand recognition. Having a look at to the results of this campaign which launched in 1 October 2011 and resulted in 15 January 2012, the success of this campaing could clearlybe seen with the following data (The Campaign of Doritos Academy, IAB Turkey Results, 2015) : ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 27 Z.B.A.VURAL, M.K.DİNÇER, N.BAŞOK, G.COŞKUN, M.YALÇIN and M.ERKAN 1) Doritos Academy Facebook page has been taken place on the 2nd grade with the score of Engagement Rate, in the brand processing of Socialbakers Turkey Facebook in November 2011; also on the 1st grade in the sector FMCG. 2) In 3 months after the Facebook fan page displayed, the number of total fans has become over 280.000. The number of people who were in active interaction has been over 50.000. 3) The most viewed video on Facebook has become Huysuz Virjin “Body Language” with the rating of 13.403. 4) The number of Twitter followers of @DoritosAkademi, @HaydarLing, @DrSosyalMedya, @ArasGorBurcuKoc, @ProfDrAliCengiz, @TanjuTanjant, @BunyaminGuzu and @SuleymanSuloganis 70.000 and the most followed lecturer is @HaydarLing by 14.580 followers. 5) There has been a great participation by 10.000 tweets in about an hour to the English, Political Sciences, Internet Antropology, Social Sciences, Astrology and English-make up exams which have been held on Twitter. 6) There has been 328.465 visits to Doritosakademi.com. While over 350.000 page viewing has happened, 4 minutes have been spent on average. 7) The time which has been spent on the Lingrichbannerapplicationhas achieved 25:01 on average. Dailymotion Haydar 8) Haydar Lingbanner has achieved to 152.208 views in 1 month. 9) Videos have been watched 2 million times in 3 months. 10) Apart of campaign’s social networking sites, sports, game, cinema and portal sites haven also place the campaign. Google Adwords has been used as the supporting media. 11) The total rate of views has become 832.000.000 and about 3,90% CTR (click through rate) has been achieved. 12) After the 3 monthslansman process, the impact of the campaign to the sales has been great: Fritos in corn chips segment has increased the market share by 16% in November. The total market share of Doritos has increased by 3% from August 2011 to November 2011. The aimed tonnage was increased by 70% within 3 months. 4. Case Study 2: I’ve Gone Off My Eti Form Diet 28 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 The Role of Social Media in Brand Recognition:Case Studies From Turkey Eti -founded in 1961 and started production in 1962- is a food company in Turkey. Being a pioneer innovator in the sector, it has met the consumers with the first digestive biscuit of Turkey Burçak, the first ready made toasted bread Etimek, the first industrial flament cake -slice cake with grapes, fruit and cocoa, the first packed tart Turti, the first gluten-free biscuit Pronot, the first wet cake Browni and so on. Eti ,which made production with the capacity of 3 tonnes in 1962, has made production by increasing the capacity until 1999 and then stopped the production. It went on production on Eskişehir Qualified Industrial Zone which became in service in 1995. Product groups are divided as biscuits, light products, cakes and tarts, chocolates and chocolate-flavoured products, wafers, toasted breads, breakfast cereals. Eti extending its range of products has became an attention-grabbing company in Turkey with its 7 factories, about 300 products which are under 45 brands and the exportation which it makes around the world. Today, Eti - known as one of the 100 biggest industrial enterprise of Turkey with its research and development power and innovative point of view aims to include joy and happiness to life and be a qualified and safe brand- competes on world markets. Eti is active on also social networks. The brand has above 931.000 followers on Facebook, above 56.000 on Twitter and shares various contents on social networks. One of Eti products – Eti Form- also attempts to win a seat on social media. Eti Form has a product group appealing to the ones who want to eat healthy food and be fit. Eti Form which provides various products to the consumers; has become a catchy and favorite brand with its sharings on social media, the applications and advertisements. Picture 4: The products of Eti Form Source: http://www.formdakal.com/urunler, 2015 [15.01.2015]. Eti has developed an application for its internet users. Eti Form Light which is in the light snacksegment, after the slogan of “Eat Form, keep in form”, also created ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 29 Z.B.A.VURAL, M.K.DİNÇER, N.BAŞOK, G.COŞKUN, M.YALÇIN and M.ERKAN an application on its web site and Facebook to the ones who go on diet and has coped out for food and wants to counterbalance it. The users who reached the application on www.diyetimibozdum.com or “diyetimi bozdum” application on Eti Form Facebook page could achieve the suggestions by choosing the food which they eat and counterbalance it. There are 186 dishes and some suggestions directed to these, and also exercises. Facebook application has received 245794 likes. Picture 5: I’ve Gone Off My Eti Form Diet Source : http://www.diyetimibozdum.com, 2015, [16.01.2015]. When the users who got into Diyetimi Bozdum(I’ve gone off my diet) application stated their meals and their times within a day; there were some suggestions of eating and exercising to make the users counterbalance their food. For example, there were some suggestions to a user who stated that (s)he has eaten chocolate. One of these suggestions was a piece of chicken breast with low-fat salad containing lemon juice in 2 dinners within a week. In order to extend brand recognition, the brand was also emphasised by adding some products of Eti Form into the suggestions. Followers ofFacebookapplicationwho liked the page, were also directed to the site of Diyetimi Bozdum(I’ve gone off my diet) Conclusion It is quite noticeable in the cases that there is an obvious impact of brand recognitionwhen there is limited information about the product and service, and there is not any motive to prefer. For this reason, companies need to form their brand strategies by taking into consideration brand recognition. However, traditional channels remain incapable for creating and developing brand recognition. Therefore companies need to use social media actively to be able to 30 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 The Role of Social Media in Brand Recognition:Case Studies From Turkey achieve brand recognition, establish a dialogue with consumers, ensure them to get busy with the brand and create an emotional brand value in their minds. Eventhough the social media channels have some similar configurations, they are different from each other in the aspect of content. Therefore companies first need to determine the right social media channels in order to create brand recognition. In this process, brand and target audiences’characteristics, companyvaluesand the usage rate of social media should be taken into consideration. In this sense, the preferred social media in creating brand recognition will also differ according to the use of video,text,photograph, interactive games within the application. On the other hand, brand recognition should be measured on regular basis and the applications on social media to create brand recognition should be updated with proactive approaches. Both cases which were taken into assessment have received great amount of participation and reached to huge masses in a very short time. The first case study Doritos Academy- has reached over 410.000 likeson Facebook fan page, active interactions among consumers have been over 50.000. The course videos which was shared from Doritos Academy account have been watched 6.000.000 times in 6 months. Academic staff on Twitter had 85.000 followers. To the exams which were held on Twitter were answered with 10.000 tweets in an hour. Research data shows that the recognition of Doritos brand has increased and a great success which was over the sales target has been achieved. The social media data of Doritos has revealed that this campaign has been carried out in the right social media channels and the usage rate of target audiences on social media has been analysed properly. The second case of the study- Eti Form- had 245.000 followers on Facebook and over 56.000 on Twitter. It shared various contents on social networks. Eti Form application contents matched up with the brand and its consumers and increased its brand recognition on social media. REFERENCES Aaker, D. A.(2007), Marka Değeri Yönetimi, çev. Ender Orfanlı, İstanbul: MediaCat Yayınları. Aaker,A.,D (1996), “Measuring Brand Equity Across Prodacts and Markets”, California Management Review, Vol:38. No: 3, pp. 102-120. Aktuğlu, I.K. (2000), Marka Yönetim Süreci ve Tanıtımın Rolü, T.C. Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Halkla İlişkiler ve Tanıtım Anabilim Dalı; Doktora Tezi, İzmir. Aktuğlu, I.K. (2004), Marka Yönetimi, İstanbul: İletişim Yayınları. American Marketing Association, ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 31 Z.B.A.VURAL, M.K.DİNÇER, N.BAŞOK, G.COŞKUN, M.YALÇIN and M.ERKAN http://www.marketingpower.com/_layouts/Dictionary.aspx?dLetter=B Erişim tarihi: 10.11.2014. Baş,M.& Aktepe,C. (2008), “Marka Bilgisi Sürecinde Marka Farkındalığı ve Algınana Kalite( Beklenti) İlişkisi ve GSM Sektörüne Yönelik Bir Analiz”, Gazi Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi Cilt: 10 No: 1, ss. 81-96. Doritos Akademi Case Study, http://tribalistanbul.com, Erişim: 10.01.2015. Doritos Akademi Kampanyası İab Türkiye Sonuçları http://www.iabturkiye.org/basari_oykuleri/doritos-akademi-kampanyasi/, [11.01.2015]. Fidan M.(2008), “Halkla İlişkiler Aracı Olarak İnternet ve Markaya Katkısı”, Selçuk İletişim, Cilt: 5, Sayı: 3, ss. 153-160. Hazar, M., (2011), “Sosyal Medya Bağımlılığı-Bir alan çalışması”, İletişim Kuram ve Araştırma Dergisi, Sayı:32, ss.151-175. http://www.diyetimibozdum.com, [16.01.2015] http://www.doritosakademi.com/html/ogrenci-isleri.html, [14.01.2015] http://www.formdakal.com/urunler/, [15.01.2015] http://www.fritolay.com.tr/markalar.aspx/, [14.01.2015] http://www.kampanyavadisi.com, [14.01.2015] http://www.sas.com/events/pbls/2010/lasvegas/documents/TheNewConversation.pdf [03.04.2016] İşlek, S. M., (2012), Sosyal Medyanın Tüketici Davranışlarına Etkileri: Türkiye'deki Sosyal Medya Kullanıcıları Üzerine Bir Araştırma, Karamanoğlu Mehmetbey Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İşletme Anabilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, Karaman. Keller, K. (1993), “Conceptualizing, measuring, and managing customer-based brand equity”, The journal of Marketing Vol: 57, No: 1, pp. 1-22. Keskin, S. (2011), Uluslararasılaşma Sürecinde Marka Yönetimi ve Bir Örnek Uygulama, Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İşletme Anabilim Dalı, Uluslararası İşletmecilik Programı Yüksek Lisans Tezi, İzmir. Knapp, D. E. (2002), Marka Aklı, Çeviren: Azra Tuna Akartuna, MediaCat Kitapları. İstanbul: Tüketim Mallarında Çizgi Roman Kahramanlarının Kullanılmasının Marka Bilinirliğine Etkisi, Ege Üniversitesi Sosyal Özyiğit, C.(2010), Bilimler Enstitüsü Reklamcılık Anabilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, İzmir. 32 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 The Role of Social Media in Brand Recognition:Case Studies From Turkey Subhani, M.İ., Osman A.(2015), A Study On The Association Between Brand Awareness And Consumer/Brand Loyalty For The Packaged Milk Industry In Pakistan, MPRA Paper No. 21367, http://mpra.ub.uni- muenchen.de/21367/1/, Erişim: 2015 pp. 1-11. Yurttaş, Ö.U. (2011), Sosyal Medya Ortamı Olarak Second Life’da Yayınlanan Reklamların Marka Bilinirliğindeki Rolü, Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Halkla İlişkiler ve Tanıtım Anabilim Dalı, Reklamcılık ve Tanıtım Bilim Dalı, Doktora Tezi, İstanbul. ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 33 Analysis of Economic, Environmental and Societal Benefits 0f The Use 0f Biomass as… Analysis of Economic, Environmental and Societal Benefits 0f The Use 0f Biomass as Manufacturing Feedstocks Abdulhalim ABDULRAZIK1 Marwen ELKAMEL2 Ali ELKAMEL3 Abstract A key importance in utilizing biomass as manufacturing feedstocks is their ability to produce a wide range of useful products to society that include energy, chemicals, materials, foods, and feeds from inexpensive and easily available resources. This fact has distinguished biomass’s advantages as compared to other renewable resources (i.e. wind, solar, geothermal, etc.) in which their main uses are to produce energy. With all of the potentials and possibilities to diverse product generations, concerns are directed to select the optimal production pathway out of all the feasible generating options within the boundary of the problem. In this study, the objective was to develop an optimization model in order to quantify economic, societal, and environmental benefits of using biomass feedstocks to produce a range of products such as pellet, steam, bio-syngas, bio-hydrogen, bio-char, biodiesel and bio-oil. The optimization model has been formulated by taking miscanthus, switchgrass and forage sorghum as biomass feedstocks. A superstructure of alternatives was constructed to show possible product generations in a series of biomass processing stages. In each of the processing stages, flows of materials capture the interconnections between feedstocks, technologies and produced products. The total expected profit in $ per year, the product’s yield, selling price, employment credit, and carbon credit were used as measures of economic, societal and environmental benefits. The application of the methodology to a case study has shown that the expected annual profit can reach $ 800,000 per year. Keywords: Biomass Utilizations and Benefits, Linear Programming, Optimization, Superstructure Optimization, Miscanthus, Switchgrass, and Forage Sorghum. JEL Classification Code: C3, C6, C8 Introduction According to United Nations Framework Convention on Climate Change (UNFCCC, 2005), biomass could be defined as non-fossilized and biodegradable organic materials that originate from plants, animals and micro-organisms. Based 1 Senior Lecturer, Universiti Malaysia Pahang, Faculty of Chemical Engineering and Natural Resources, abdhalim@ump.edu.my. 2 Research Assistant, University of Waterloo, Department of Economics, melkamel@uwaterloo.ca. 3 Professor, University of Waterloo, Department of Chemical Engineering, aelkamel@uwaterloo.ca. ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 35 A.ABDULRAZIK, M.ELKAMEL and A.ELKAMEL on this definition, biomass could be any living or just died organisms which their amounts are tremendous which could be found on every facet of the globe. Basu (2010) has highlighted that only 5% (13.5 billion metric tonnes) mobilizations of vast amounts of biomass are required to upply 26% of the world’s energy demands. Furthermore, the biomass resources are relatively inexpensive and geographically dispersed in which these two attributes provide socio-economic benefits. For instance, every biomass utilization project in general would offer new job employments from each of the biomass processing activities. In terms of environmental benefits, combustion of bio-fuel from biomass will not be adding additional carbon dioxide to the atmosphere as the same amounts of the gas will be absorbed by growing plants in the photosynthesis process. Therefore, it is imperative at this moment to consolidate efforts to intensify biomass utilizations worldwide because it certainly has significant edges over the fossil resources based on the above-mentioned benefits. This study would present our ongoing research on optimal utilizations of biomass resources for multi-products productions. Three types of biomass resources i.e miscanthus, switchgrass and forage sorghum have been used as the manufacturing feedstokcs. 1. Classification of Biomass Resources Even though there are different types of classifications, generally biomss can be divided into four general classes according to its origins. These four classes include biomass from trees, dedicated crops, agricultures, and wastes or residues (WerekoBrobby & Hagen, 1996). Biomass from trees, also known as woody biomass, is by far the most commonly used and can be divided into virgin wood and forestry residuals. Dedicated crops or purposely grown crops are planted with specific purposes such as miscanthus, switchgrass, and forage sorghum. These dedicated crops offer significant benefits such as high yields per acre, require less water and fertilizers, and remain to be productive until 15 years (Oo et al., 2012). The most significant divisions of biomass from agricultures are predominantly dry such as straw, stalk, bunch, stover, and rusk, and are wet such as animal dung and poultry manure. Biomass from wastes and residues meanwhile include municipal solid wastes (MSW), which is defined as wastes of durable goods, non-durable goods, containers and packaging, food scraps, yard trimmings, and miscellaneous inorganic wastes from residential, commercial, and industrial sources (Demirbas, 2004). 1.1 Miscanthus Miscanthus is herbaceous and perennial grass that native to tropical, subtropical, and warm temperate parts of Southeast Asia. It possesses C4 photosynthetic 36 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Analysis of Economic, Environmental and Societal Benefits 0f The Use 0f Biomass as… pathway which requires relatively low amounts of nutrients and water. The other two types of photosynthesis processes that are worth to be mentioned are C3 (most of plants are undergoing this type of photosynthesis process) and crassulacean acid metabolism or in short called as CAM (plants like cactuses and agaves are having this type of photosynthesis process). Ueno and Takeda (1992) reported that plants with different photosynthetic types show distinct biochemical, physical and ecological characteristics. C4 plants possess effective photosynthetic ability under conditions of high light intensities, high leaf temperature, and conditions where the amount of water is less. CAM plants can adapt to drier environments such as in deserts, while C3 plants are dominant in cool and moist regions. Miscanthus is generally regarded as a high yield biomass source. The high and stable productivity of miscanthus can last for 10-15 years after its three years of establishments depending on the location, with an average yield about 10 tonne/acre. 1.2 Switchgrass Switchgrass is a herbaceous, perennial, and warm season grass that is native to North America. As a C4 plant, it also can efficiently use available water and nutrients. Since 1980’s, switchgrass has been identified as a promising bioenergy feedstock through studies by the United States Department of Energy (Samson, 2007). The earlier usages of switchgrass are for a livestock forage crop and as a medium to enhance erosion control and biodiversity value. In its native land, switchgrass can adapt to a wide range of soil quality and has a good resistance to drought, pests and diseases. Another benefit in promoting switchgrass as a biomass resource is that the farmer can utilize machinery and farm implementations currently used for the production of hay (Chamberlain and Miller, 2012). 1.3 Forage Sorghum Forage sorghum is a herbaceous, large, warm season, and annual grass that is native to tropical and subtropical regions of all continents. As a tropical grass with the same C4 photosynthetic pathway as miscanthus and switchgrass do, forage sorghum efficiently utilizes sunlight and moisture from the soil to quickly accumulate large amounts of biomass. As an annual crop, forage sorghum provides crop rotation flexibility to farm operators who want to participate in the spot biomass energy markets and provide flexibility to supplying biomass at different times of the year (Oo et al., 2012). Forage sorghum also has other advantages such as drought tolerance, relatively low input requirements, and ability to produce high yields for a wide range of environmental conditions (Manzanares et al., 2012). ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 37 A.ABDULRAZIK, M.ELKAMEL and A.ELKAMEL 2. Methodology The methodology employed in this study is shown in Figure 1. From the selected biomass feedstocks, possible products such as biomass pellet, steam, bio-syngas, bio-hydrogen, bio-char, biodiesel and bio-oil could be produced. Hence, the related technologies such as pelletization, combustion, gasification, fast pyrolysis and slow pyrolysis were incorporated to convert the biomass feedstocks and to ensure the desired product could be obtained. Next, as shown by Figure 2, the superstructure was constructed as to present the various options/production pathways in this study. Figure 1: Methodology Identify possible Identify set of technologies to products from the connect between feedstocks and products biomass resources Formulate the optimization Construct a problem and obtain the superstructure of optimal production alternatives alternative In the constructed superstructure, there were also options for pellet to be sold directly to the customer. Both steam and bio-char were not sent to the next stage of processing (second processing hubs) but instead were sold entirely to the customers. Overall, there were four saleable products and three levels of processing stages in the superstructure. Indices (g,h,i,j,k,l, and m) were shown to represent boxes that are connected with arrows. These arrows depict the mass flows from one stage to another. 38 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Analysis of Economic, Environmental and Societal Benefits 0f The Use 0f Biomass as… Figure 2: Superstructure of alternatives for products generations g1= Miscanthus g3= Forage sorghum g2 = Switchgrasss Pre-processing hubs, h h1 = pelletization i1 = pellet j1=Combustion k1=Steam Biomass resources, g Pre-procesed product, i j2=Gasification j3=Fast pyrolysis j4=Slow pyrolysis k2=Bio-syngas k3=Bio-oil k4=Bio-char l1 = Bio-hydrogen production l2 = Bio-oil upgrading m1 = Bio-hydrogen production m2 = Bio-hydrogen production First processing hubs, j First processed products, k Second processing hubs, l Second processed products, m The general formulation of the optimization problem aims at finding the optimal alternative to convert the dedicated crops into useable products. The objective function is: Maximize Profit ($/year) = Max (Sales of Products + Employment Credit + Carbon Credit - Biomass Cost - Transportation Cost - Processing Cost) (1) ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 39 A.ABDULRAZIK, M.ELKAMEL and A.ELKAMEL The constraints have considered the availability of biomass resources, demand requirement, and mass balances in each of the processing stages. They are all written as follow: � ∑� ∑ℎ ∑ ∑ ∑ ∑ℎ ≤ � = �,ℎ ℎ, ≤ � �,ℎ ∗ =∑ ℎ, , , , , , ,, ℎ, � ∗ ′ = + ℎ, , , = , , +∑ = ,, + ∑ , , (2) (3) (4) � = �,ℎ, ∗ = �� + ∑ ℎ, (5) , , (7) ℎ, (6) (8) , , (9) ,, (10) , = (11) In addition, employment credit is a special incentive for the production of renewables that involve job creations. Carbon credit is meanwhile the tradeable amount of carbons that have been produced in quantity less than the permissible allowance. Manufacturings of bio-products are typically entitled to claim both types of credits. 3. Results and Discussions A typical case study was carried out to demonstrate the optimization model’s practicality. It was based on the approximated parameters such as transportation cost factor, production cost factor, carbon credit, employment credit, conversion factor, selling price of product, availability of biomass, and demand for the product. By using the General Algebraic Modeling System (GAMS) as an optimization tool, an optimal profit of $ 800,737 per year was obtained. CPLEX version 11.0.0 (GAMS, 2015) was the used solver and took 0.95 seconds to solve in AMD A104600M APU processor. A summary of the results is shown in Tables 1 - 4. Table 1: Amounts of Utilized Miscanthus, Switchgrass, and Forage Sorghum at the Pre-Processing Hubs, Fg Dedicated Crops Utilized Amounts (Tonne/year) Miscanthus 491.27 Switchgrass 1700.00 Forage Sorghum 1500.00 40 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Analysis of Economic, Environmental and Societal Benefits 0f The Use 0f Biomass as… Table 2: Optimal Production Rate, Qp Produced Product Optimal Production for Profit Maximization (Tonne/year) Pellet 500 Bio-char 500 Bio-hydrogen 500 (with unit conversion) Bio-diesel 500 (with unit conversion) Table 3: Amount of Pre-processed Product Produced at Pre-processing Hub, h, FPRDHh,i Pre-processed Product Amount (Tonne/year) Pellet 2788.63 Table 4: Amount of Pre-processed Product Produced at Processing Hub, h, Transported to First Processing Hubs, j, FTRPHh,i,j Flow of Pre- Gasification Fast Pyrolysis Slow Pyrolysis processed Product (Tonne/year) (Tonne/year) (Tonne/year) Pellets were sent 708.72 913.24 666.67 to From these tabulated results, taking the pellet’s production rate which was 2788.63 tonnes per year, the optimal value of the objective function was equal to the summation of the pellets that have been sent to the first processing hubs and the amounts that were sold directly to the customer. The other remaining results would provide addtonal details as they give optimal values for each decision variable. Bear in mind too that since the optimization formulation has considered economic, societal, and environmental benefits in terms of profit, employment credit and carbon credit, respectively, the obtained optimal values have simultaneously and quantitively addressed those benefits. Conclusion and Future Work At this stage of research, it was concluded that the current results have provided a basis to further explore detailed analysis of the economic, societal and environmental benefits of using biomass especially the dedicated crops as renewable feedstocks for achieving sustainability. With the positive attributes possessed by the dedicated crops such as high yield and requirement of less nutrients and water, these biomass resources could be important and relevant in the near future. On the optimization front, selecting the optimal scheme in producing the products from biomass is crucial since majority of the researches in this field are ready to be scaled up and hence a better decision making tool will be needed. ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 41 A.ABDULRAZIK, M.ELKAMEL and A.ELKAMEL As for the future work, it is planned to do the following:   Perform sensitivity analysis to prove model’s validation with a larger case study. Extend the developed model to include integer variables to decide subsets of the processing units to be included within each production pathway and to incorporate multi-product multi-tast units. REFERENCES Basu, P. (2010), Biomass Gasification and Pyrolysis: Practical Design and Theory, Elsevier Inc., UK. Chemberlain, J.F., and Miller, S.A. (2012), “Policy Incentives for Switchgrass Production Using Valuation of Non-Market Ecosystem Services”, Energy Policy 48 (2012) 526-536. Demirbas A. (2004), “Combustion Characteristics of Different Biomass Fuels”, Progress in Energy and Combustion Science, 30, 219-230. General Algebraic Modeling System (GAMS), www.gams.com (Accessed in April 10, 2016). Manzanares, P., Ballesteros, I., Negro, M.J., Oliva, J.M., Gonzalez, A., and Ballesteros, M. (2012), “Biological Conversion of Forage Sorghum Biomass to Ethanol by Steam Explosion Pre-Treatment and Simultaneous Hydrolysis and Fermentation at High Solid Content”, Biomass Conv. Bioref., (2012) 2:123-132. Oo, A., Kelly, J., and Lalonde, J. (2012), “Assessment of Business Case for Purpose-Grown Biomass in Ontario”, A Report for Ontario Federation of Agriculture. Samson, R. (2007), “Switchgrass Production in Ontario: A Management Guide”, Resource Efficient Agricultural Production (REAP), Canada. Ueno O. and Takeda, T. (1992), “Photosynthetic Pathways, Ecological Characteristics, and the Geographical Distribution of the Cyperaceae in Japan”, Oecologia (1992) 89:195-203. UNFCCC, (United Nations Framework Convention on Climate Change),(2005), https://cdm.unfccc.int/EB/020/eb20repan08.pdf, 20.05.2016. Wereko-Brobby, C.Y. and Hagen, E.B. (1996), Biomass Conversion and Technology, John Wiley & Sons. 42 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Economic Analysis of Medical Malpractice Liability and Tort Reform Economic Analysis of Medical Malpractice Liability and Tort Reform Marwen ELKAMEL 1 Philip CURRY2 Abstract Medical Malpractice refers to negligence portrayed by a medical professional while providing treatment for a patient where the treatment falls below the accepted standard which leads to potential harm, injury or death to a patient. Standards and regulations of medical malpractice vary by country, but the main idea is the same: the malpractice liability system is usually designed to compensate patients who suffered from bad medical care and to deter negligence by physicians. Ideally, the theory of negligence should lead to appropriate compensation to injured patients and deter physicians from practicing negligently. However experience over the years have been different. Incidents of negligent injury in the USA, for example, have been increasing at an alarming rate, both negative and positive defensive medicine have been on the rise, and malpractice premiums increased sharply. This paper presents an overview of the malpractice system and a survey of the literature on tort reforms and their effects. Both empirical and theoretical results are discussed. The empirical results pertain mostly to the USA due to the ample availability of data that can be analyzed. These studies point to a decrease in health care costs or positive defensive medicine as malpractice pressure decreases. Empirical studies on the effect of negative defensive medicine are rare and also have more mixed conclusions. The empirical studies are based on data sets collected over the years and the findings are therefore restricted to the type of data considered and levels of variations. The theoretical models, on the other hand, offer more insight on negative defensive medicine and are more conclusive; of course within the limitations of the assumptions made while preparing the models. The theoretical models discussed in this paper demonstrate clearly that the practice of both positive and negative defensive medicine can take place. These models offer different predictions on the effect of malpractice pressure on health care spending and quality. Keywords: Medical malpractice, Economic Efficiency, Tort Reform, Econometrics, Empirical Models, Economic Analysis JEL Classification Code: A1, K0, K2, K4, I1 Introduction Medical Malpractice refers to negligence portrayed by a medical professional while providing treatment for a patient where the treatment falls below the accepted standard of medical practice which leads to potential harm, injury or death to a patient. Standards and regulations of medical malpractice vary by country, but the 1 2 Mr. Marwen Elkamel, Department of Economics, University of Waterloo, melkamel@uwaterloo.ca. Prof Philip Curry, Department of Economics, University of Waterloo, pacurry@uwaterloo.ca. ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 43 M.ELKAMEL and P.CURRY main idea is the same (Avraham, 200745). The malpractice liability system is usually designed to compensate patients who suffered from bad medical care and to deter negligence by physicians (Kessler, 2011). Medical doctors and other Medical professionals can obtain medical malpractice insurance that would be able to protect them against liability claims arising from their treatment of patients. This insurance would not protect them fully from the claims but instead lowers the associated costs. Medical Malpractice is the third leading cause of death in the United States and there have been many lawsuits against medical professionals stating that malpractice has occurred. Malpractice types include diagnosis errors, childbirth injuries, medication errors, anesthesia errors and surgery errors. Diagnosis errors yield the largest contribution to medical malpractice and are attributed to around 80 to 160 thousand deaths per year in the United States alone. There have been many cases regarding medical malpractice throughout the years (Cheeks, 2013). Patients have the ability to accuse health care professionals of negligence if they believe they have not been treated properly or if they acquired harm or injury due to the medical professional’s services. Medical professionals are under constant stress regarding the medical decisions they choose to make while treating patients as well as the prospect of being sued due to the decisions they make. With the recent advancements in technology, science and medicine, the world has access to increased knowledge regarding health issues and their treatment. Doctors have been relying more often on diagnostic tools aimed at treating patients faster than before. This has opened a larger window for error when treating patients. Nowadays, medical professionals have to make a quick decision, in which they are correct most of the time. However, there have been instances when their decisions were incorrect and this has opened medical malpractice cases holding the medical professionals liable for the decision. It is widely believed that the current malpractice system induces physicians to practice defensive medicine as a protection against potential malpractice claims (Baker, 2005). Physicians can undertake cost-ineffective treatments or overutilization of medical services in order to avoid being sued. This is known to be positive defensive medicine. Physicians can also decide to avoid risky patients or procedures that are highly likely to result in malpractice claims; thus practicing what is called negative defensive medicine (Montanera, 2015). The possibility of malpractice error can be reduced by investing in technology and systems that assist in properly diagnosing and providing treatment. Therefore the question becomes, what malpractice liability rules should be adopted that induce physicians and medical providers to make such patient safety investments. Economic analysis of medical malpractice deals with the above question and treats also the issue of the ability of victims to bring tort litigation for damages they have incurred (Arlen and McLeod, 2003) as well as malpractice insurance claims (Danzon, 1991). In general, the validity of malpractice claims is tested according to the negligence rule (Kessler, 2011). This rule embodies four elements that are 44 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Economic Analysis of Medical Malpractice Liability and Tort Reform required for a successful claim: 1) the patient must show that the physician owed him or her a duty of care, 2) the patient suffered a compensable injury, 3) the injury was caused by substandard conduct by the physician due to action or lack of action, and 4) the physician’s breach of care immediately preceded the injury (Kessler 2011; Canadian Health Facilities Law Guide 2009). Ideally, the theory of negligence should lead to appropriate compensation to injured patients and deter physicians from practicing negligently. However experience over the years has been different. The incident of negligent injury in the USA, for example, have been increasing at an alarming rate, both negative and positive defensive medicine have been on the rise, and malpractice premiums increased sharply (Danzon, 1991; Kessler2011). Moreover, it is believed that only a small fraction of patients who suffer injury due to malpractice actually receive compensation and most of the expenses go to legal and underrating costs (Anderson et al., 2005; Cohen and Hughes, 2007; Harvard Medical Practice Study, 1990). The cost of malpractice claims in USA has been estimated at $6.5 billion in 2001 while in Canada the cost was around $237 million (Figure 1). The situation in Canada is different because of several features of Canadian law that tend to discourage parties from suing Figure 1: US and Canada costs of malpractice claims in 2001 Source: Anderson et al., 2005. physicians for malpractice. The Supreme Court of Canada has limited the types of cases in which damages may be awarded. Several guidelines that cap awards have also been set. Furthermore, in Canada, a losing party is required to pay for twothirds of a successful party’s legal fees. Finally, the Canadian Medical Protective Association (CMPA) has been known to defend medical malpractice suits extremely vigorously and is known to turn down settlement offers in order to discourage future lawsuits (Library of Congress: Medical Malpractice Liability Canada, 2016). It is widely believed that the current malpractice system is in need of improvements in order to create incentives for appropriate care. In the United States, the failure of the system and the high cost of health care lead many states to consider reforms in tort policy. There are currently two sides regarding the issue of tort reform (Born et ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 45 M.ELKAMEL and P.CURRY al., 2006). Lawyers are going against a reform stating that it is in their best interest to protect patients against the negligence of medical professionals, while on the other side medical professionals and health care providers are supporting a tort reform as it would lower potential costs with regards to a liability claim. At this time much work has been done to analyze the current tort law and tort reforms. Economic efficiency can play an important role in assessing the medical malpractice system (Danzon, 1991). Other issues that are being considered include costs to the public, claims, risk management and market conditions. The remainder of this paper is organized as follows. Section 2 presents a review of tort reform options, the effect on malpractice insurance, deterrence effects, and provides classifications of the different types of reforms. Section 3 provides a review of the literature on empirical evaluation of malpractice options and reforms. The empirical literature has been developing substantially in the past few years with the USA system being the most studied. Section 4 is concerned with the economic efficiency and cost effectiveness of the malpractice system. Section 5 discusses the effects of malpractice reforms on defensive medicine and presents a theoretical model on defensive medicine. The model considers interactions between patients, physicians, and health insurers and incorporates aspects of both positive and negative defensive medicine. The section ends up with a summary of other topics pertinent to medical malpractice including the use of agent-based simulation aimed at providing predictive analytics and recommendations for health policy decision makers and healthcare management entities. Game theoretic applications in malpractice disputes, alternative measures aimed at decreasing litigation and lowering premiums, and the effect of life and health insurance on reducing malpractice suits are also discussed. Finally section 6 provides relevant conclusions. 1. Tort Reform Options Several initiatives have been employed by legislatures in an attempt to reduce the rising costs of medical malpractice insurance and to render the malpractice system more efficient. Bovbjerg (2007) classified the various reforms into conventional reforms and system reforms. Conventional reforms are aimed at deterring negligent medical practice and offering fair compensations. System reforms, on the other hand, focus on the operation of the system and are aimed at amicably resolving disputes. Studdert et. al. (2000) further classified conventional reforms into three classes: A) reforms that focus on limiting access to courts, B) reforms that modify liability rules in order to reduce the frequency as well as the size of claims, and C) damage reforms that directly address the size of awards. Table 1 (adapted from Studdert et. al.,2004) provides a comprehensive list of these reforms. One type of 46 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Economic Analysis of Medical Malpractice Liability and Tort Reform class (A) reforms, shortening the statutes of limitations, imposes a time limit that starts from the date of the allegedly negligent event. In California, for example, a claim for alleged medical negligence must be brought up within three years from the injury (Healthcare Professional Liability Insurance, 2016). In Ontario this period is only two years (Olga Gil research Services, 2016). Another reform, imposes the establishment of screening panels aimed at encouraging settlement without reverting to time consuming and expensive trials. An example of type (B) reform, eliminate joint-and-several liability rules, deals with cases of multiple defendants and makes sure that the healthcare provider is only liable to his or her proportionate share. In type (C) reforms, caps on damages are the most notable measures. Under such initiatives, the amount of money a claimant may recover is limited to a specific amount of money. The cap maybe imposed on the total award or only on non-economic (general) damages such as pain and suffering. Most states in USA impose a cap on non-economic damages that ranges from $250,000 to $700,000 (Nelson et. al, 2007). Other tort reforms in class (C) include limits on attorney fees, mandate collateral source offsets, and required periodic payments. In California, for example, an attorney fee is limited to 15 percent of any amount exceeding $600,000 (Healthcare Professional Liability Insurance, 2016). According to Olga Gil research Services (2016), the top 10 medical liability reform measures are limits on non-economic damages, mandate collateral source offsets, limits on attorney fees, advance notice of a claim, shorten statutes of limitations, require periodic payments, alternate mechanisms for resolving disputes, compensate claims through a no-fault administrative system, eliminate joint-andseveral liability rules, and expert affidavits. Mello and Kachalia (2010) on the other hand argued that there are 8 most widely implemented reforms by states: caps on non-economic damages, establish screening panels, certificate of merit requirements, limit attorney fees, eliminate joint-and-several liability rules, mandate collateral source offsets, require periodic payments, and shorten statutes of limitation. Most of these fall within the top 10 reforms of Olga Gil research Services (2016). Less tested reforms include schedules of non-economic damages, use medical courts, encourage early offers for settlement, shift liability from individuals to organizations, subsidies conditional upon meeting certain safety goals, and relocation of legal responsibility (Mello and Kachalia, 2010). ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 47 M.ELKAMEL and P.CURRY Table 1: Tort reform options (Studdert et. al.,2004). Source: Studdert et. al.,2004. The prospects of the above reforms have been analyzed extensively in the open literature from both a theoretical standpoint as well as from an empirical view. The next section focuses on the empirical studies that used regression analysis to determine the effects of reform. Sections 4 and 5 will review the literature that employed a more theoretical perspective. 2. Empirical Models Several recent studies undertook a data-based (i.e. empirical) approach to investigate the effect of malpractice laws. In the United States and since the 1970’s 48 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Economic Analysis of Medical Malpractice Liability and Tort Reform various reforms have been enacted to the malpractice system and this has provided useful data for such studies. The empirical literature examined the effects of the malpractice system and tort reforms in three different ways (Kessler, 2011): 1) survey of physicians' opinions about the role of the malpractice system, 2) effect of reforms on claim frequency and amount, and 3) quantification of how malpractice pressure affects physicians' behavior. The studies based on physicians' opinions indicated that existing malpractice systems lead to the practice of both positive and negative medicine (Kessler, 2011; Studdert et. al., 2005). This kind of conclusion, however, is only based on perception and not on quantifiable measures. Studies on effects of reforms on claims indicate that economic loss is the most important factor in determining compensations and their amounts. Similarly, these studies fail to incorporate any quantifiable measures to determine how reforms affect the behavior of doctors. Rather the focus was only on incentives and the impact of indirect reforms in these studies has been inconsistent (Farber and White, 1991; Brennan et. al., 1996; Thorpe, 2004; Avraham, 2007; Avraham, 2010). The quantitative studies seem to be the most conclusive; although there are still inconsistencies due mainly to unobserved factors (Kessler, 2011). Several studies based on US data have even considered the longitudinal effects of space/geographical location (e.g. data across states) in addition to the time effects. Few multiple regression models using ordinary least squares (OSL) have been reported in the literature. These models all have the form: = = + ∑ = + where Y, the dependent variable, can represent expenditures (charges), number of cases, or average payment. The explanatory variables can be individual controls (e.g. age of physician, year since graduation, patient length of stay, income, etc.) or regional controls such as per capita income, lawyers per capita, population, etc. The error term u represents the effects of variables omitted from the model or factors that cannot be observed. Along these lines, Hunnesy (2004) presented a regression model to study the effect of malpractice tort reform on positive defensive medicine. The data used in her analysis were derived from a sample of 7,450,992 patients diagnosed of skull fracture in 28 states as part of a study by the Agency for Healthcare Research and Quality. The depended variable in the model, total patient expenditure, was used to assess the level of defensive medicine in each state. The model consisted of ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 49 M.ELKAMEL and P.CURRY explanatory variables including patient length of stay, age, number of diagnoses, number of medical procedures, mean household income, patients' insurance programs, and hospital demographic measures such as size, location, public or private, and teaching status. Dummy variables that represent tort reforms (prejudgment, contingency fee caps, collateral source rules, joint and several liability rules, periodic payment, physician compensation funds, statutes of limitations) were also included. The results indicated that age, private insurance, and hospital teaching status are insignificant while all other variables were significant. Furthermore the majority of the control variables had the expected signs on the coefficients. For example, patient length of stay, number of diagnoses, and number of medical procedures were found to positively impact charges. All tort reforms, with the exception of voluntary arbitration, were found to have a significant impact on charges and hence on the practice of positive defensive medicine. The model was deficient in a number of ways because health outcome cannot be held constant across patients. Such imposition cannot be easily remediated due to the nature of available data. The R2 value was also low at 48.62% indicating that the model can only capture about 48% in data variability. The null hypothesis of homoscedasticity was also rejected. Olsen (2000) presented a study on the efficiency of malpractice law to changing conditions in medical relationships. Data in this study was collected from two major sources: survey data on medical malpractice claims from 50 states compiled by the General Accounting Office (GSO) and state level control data for malpractice reforms compiled from the American Medical Association (AMA). A total of 44 explanatory variables were considered to study the effect on total malpractice award. Some of these variables and as in the case of the model of Hunnesy (2004) included dummy variables to indicate reform measures. The number of physicians involved in a given claim and for whom payment was made on their behalf was not recorded in the data sets. Physician experience was also assumed to be continuous from year of graduation. The results from the model strongly support the claim that medical malpractice law does affect physician liability (as measured by malpractice award). In a recent study, Avraham (2007) evaluated the impact of six different types of tort reforms (caps on non-economic damages, caps on collateral source rule, caps on joint and several liability, caps on punitive damages, periodic payments) on the total annual payments, average payments, and number of cases. The data set used in the study consisted of more than 100,000 settlement payments and was obtained from the National Practitioner data bank. The data includes state control measures 50 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Economic Analysis of Medical Malpractice Liability and Tort Reform (percentage of population over 65, percentage of bachelor's degrees, car fatalities per million people, per capita health care expenditures, annual per capita income, lawyers per capita, life expectancy for newborns, consumer price index for medical goods, metropolitan percentage, percentage of new residents, population, unemployment rate) and individual controls (age of physician, case length, year of graduation, field of physician, state fund payment). The results indicate that caps on non-economic damages decrease average payments by 62 to 72% while periodic payment reforms cause a decrease between 38 and 54%. The effects of the other reforms were not clear, however. The consideration of negative defensive medicine was not considered. 3. Economic Analysis The previous two sections discussed the literature on medical tort laws and tort reforms which provided enough evidence on how medical malpractice laws affect the behavior of health care providers. Such evidence clearly showed that malpractice laws have a negative impact on supply and encourage positive defensive medicine. Since medical errors are unilateral in the sense that only physicians and not the patient can take precautionary measures to reduce or eliminate the potential of injury, a standard economic model of efficient care can be adopted (van Velthoven and van Wijck, 2012). Figure 2 shows that there are two conflicting costs in play to determine the optimal or efficient precautionary level x* of care. The cost of care C(x), assumed to be linear with the level of care in Figure 2, and accidental costs or costs resulting from damages D(x). The appropriate or efficient level of care x*, therefore, is the level that minimizes the total overall cost: C(x) + D(x) or C’(x*) + D’(x*) = 0. That is, the marginal extra unit of care must be equal to the marginal social cost at the efficient level of care (Miceli, 1997; Fenn et al., 2004). x* is sometimes called due care or socially optimal level of care (van Velthoven and van Wijck, 2012). From a physician’s point of view, the level of care that he or she chooses depends on personal incentives or utility of wealth u(W). The physician care level solves: {u(W – x) if x ≥ x*; u(W – x – D(x) if x < x*}. In general this will not lead to the socially optimal level of care. However, when the standard of care is specified by law, the physician care level will coincide with the socially optimal level x*. Liability rules should therefore be designed to lead physicians to choose the efficient level x* of care. If his or her level of care falls short of x*, he or she will be considered negligent of standard care and will be held liable for malpractice losses. If, on the other hand, the physician level of care exceeds x*, no liability is imposed. This creates a discontinuity in the physician’s cost function which becomes PQRD ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 51 M.ELKAMEL and P.CURRY as shown in Figure 2. Clearly, with this cost function, the physician’s appropriate level of care will also be at x*. At the due care level, the marginal benefit from additional precaution is positive. Even though more care will reduce expected harm, the additional incurred cost to society, in general, far exceeds the potential costs due to injury. It is important, therefore, for liability rules not to induce excess precautions because this will lead to economic inefficiencies. It is not in the best interest of society to incur unreasonably high cost just to eliminate very slim accidental losses. Figure 2: Efficient care under negligence Source: van Velthoven and van Wijck, 2012. The above tort model seems to be plausible in solving the problem of medical malpractice reform. Based on Figure 2, setting the efficient level of care by law leads physicians to conform to the prescribed due care norm. However, in real world situations, many factors exist that prevent such an ideal and straightforward application of the model. The main issue pertains to uncertainty about due care (van Velthoven and van Wijck, 2012). Even a specialist in the field cannot often determine the appropriate level of care with absolute certainty. Courts are, therefore, enable to set a precise level of care and have to assess malpractice cases against standard practice in the medical profession. Judges can also misgauge and this complicates matters more. Physicians end up uncertain about the amount of due care they have to exhibit to 52 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Economic Analysis of Medical Malpractice Liability and Tort Reform avoid liability and become temped to employ a due care that is higher than the due norm. The increase in costs are often passed on to the patient. Another issue with the standard tort model is that compensations to the patient due to negligence are subject to lengthy delays (Cohen and Hughes, 2007). The patient is usually unaware of the negligence of the physician and even if he or she files a claim there is too much doubt in the ability of the provider having the financial means to pay compensation and what the judge will decide. In order to save on litigation costs, parties may decide to settle out of court at a cost way below the damage cost due to malpractice. This can induce physicians to practice care below the standard. Another valid concern is that most medical providers are insured against malpractice suits and this insulates against sanctions of the court system and nullifies the deterrent effect of malpractice law. However, the deterrent effect of the law can be preserved if premiums are adjusted to reflect the frequency of undue care by physicians. The deterrent effect is also preserved because claims bring along other hidden costs such as reputational harm, hassle, and time wastage. 4. Theoretical Modeling of Defensive Medicine As discussed earlier, the fear to malpractice lawsuits steer physicians to practice defensive medicine. This is manifested by physicians taking extra costly precautions well above the standard due care (i.e. practicing positive defensive medicine). A physician may instead practice negative defensive medicine and decide to avoid high risky patients or procedures, relocate his or her activities, or even exit the profession altogether in order to stay away from exposure to malpractice suits (Kessler et al., 2005; Masta, 2007; Mello et al., 2005). Opinion surveys of physicians about the role of the malpractice system point out to an overall presence of defensive medicine (Studdert et. al., 2005). A number of studies dealing with the theoretical modeling of defensive medicine were carried out. However the models fail to completely account for defensive physician behavior (Feess, 2012). Such models employed a framework based on taking into account patient-physician interactions through a simple approach that considers a single insurer inducing a single physician to provide treatment to a single patient. Access to treatment was assumed to be exogenous in that the number of patients a physician can treat is fixed. Although these models provided preliminary explanation on why defensive medicine takes place, they failed to explain inconsistencies in the empirical literature with respect to the existence and extend of both types of defensive medicine and if tort reforms produce the intended results (Danzon, 1985; Danzon, 1991; Olbrich, 2008). Montanera (2015) presented a new model that alleviates the above drawback in existing models and in which the practice of defensive medicine both positive and negative can take place. The model accounted for both positive and negative defensive medicine, took into account insurers’ reaction, and incorporated the ability of physicians to determine the number of patients, type of care and intensity. ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 53 M.ELKAMEL and P.CURRY The model consists of two components: a physician submodel and a managed care organization (MCO) submodel. The MCO is assumed to be a final decision maker that offers consumers a health insurance policy at a contract of τ with an associated probability of recovery or patient access to care Q: = Where D is a measure of available physicians, n is physician caseload, and q is the probability that the consumer becomes ill. A patient i falling ill to a health status H2 and receiving treatment ti from a physician will recover to an original health status H1 with a probability ρ(ti). Therefore, a measure of the quality of health insurance that indicates that treatment is received and is also successful is: , − � = Following through the same lines of thought as in the derivation by Montanera (2005), assume that each physician has a stock s of resources and the revenue per patient is w, the physician will choose the caseload n that maximizes his or her net income. Let the monetary equivalent for all uninsurable expected liability (including reputational and emotional costs) be represented in a linear fashion as: , = � Where P is a parameter representing expected liability cost and serves as a measure of malpractice pressure. With this, a physician with w, s, and P will choose a caseload n* that maximizes total income consisting of revenues minus liability costs, i.e. max{ − .� } From the MCO point of view who sets contracts with physicians consisting of a payment of w per patient and offers resources s to use in the treatment, the problem is to: �, ,� { . , − � + . , −� Where U represents the consumer utility as a function of health status and health care consumption. Due to resource considerations, the maximum number of patients a physician can treat is � and for the MCO problem = ̃( , , , , ̃ ) = min ∗ , � . The contract price τ of treatment from the MCO point of view is equal to the pay of physicians and the cost of resources s contracted at a marginal cost of c, i.e. �= ̃+ The probabilities of achieving a health status of H1 and H2 are given by: 54 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Economic Analysis of Medical Malpractice Liability and Tort Reform = Where: ̃ ̃= = − − −� + ̃ ̃ ̃ The physician model can be used to assess physician behavior. The derivations in the original manuscript by Montanera (2015) showed that: � � and ∗ < � ∗ > � indicating that the model is able to describe both positive and negative defensive medicine by physicians as malpractice pressure P changes. Figure 3 based on the MCO model shows an optimal level of treatment t ̂ chosen by physicians that is independent of the amount of funds available (limited access equilibrium). Higher policy prices τ induce physicians to follow a vertical expansion path by increasing their caseload n. The expansion path is limited by the number � of patients a physician can treat and cannot go beyond an isocline line of �̅ . Beyond this line the MCO can only restructure the contracts by increasing t and must maintain = (full access equilibrium). � The above model is therefore able to explain the effect of malpractice pressure on healthcare quality and expenditure. As malpractice pressure is increased both health care quality and expenditure increase but only up to a certain threshold after which access to care is reduced and negative defensive medicine can take place. This nonmonotonic relationship has not been elucidated in previous models. Although the model is an excellent contribution to the literature, it has a number of drawbacks in that it assumes that only consumers with insurance receive treatment, it neglects legal costs and costs due to loss of reputation as well as emotional costs endured by physicians, and assumes risk neutrality (P independent of ti). The model does not consider alternative measures that consider the system as a whole such as accountable care organizations and bargaining strategies. Furthermore, the model assumes a linear provider behavior proportional to deterrence, does not take into account matching of patients to physicians, and does not examine dispute settlement issues. ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 55 M.ELKAMEL and P.CURRY Figure 3: Optimal allocation of revenues as health care policy prices increase Source: (Montanera, 2015). These latter deficiencies in the theoretical modeling framework are usually addressed through other economic tools such as game theory and agent based simulation. For example, Liu and Wu (2014) used an agent based approach to construct a health care system by combining different agents: a patient agent, a provider agent, and a payer agent. The approach considered also health care costs and was able to provide recommendations on the effects of various policies. Game theoretic approaches have been shown to help in modeling malpractice disputes (Watanabe, 2006; Sieg, 1998). Conclusion This paper presented an overview of the malpractice system and surveyed the literature on tort reforms and their effects. The assay included both empirical and theoretical studies and from both law and economics perspectives. The empirical studies point to a decrease in health care costs or positive defensive medicine as malpractice pressure decreases. Empirical studies on the effect of negative defensive medicine are rare and also have more mixed conclusions. The empirical studies are based on data sets collected over the years and the findings are therefore restricted to the type of data considered and levels of variations. There are always unobserved factors that can be correlated to charges. Due to this specific nature of data sets, it should be kept in mind that the 56 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Economic Analysis of Medical Malpractice Liability and Tort Reform conclusions on effects of reforms on medical malpractice cannot be generalized. In addition, there are always spatial variations and variations across medical specialties as well as non-financial consequences that may affect the behavior of physicians. The theoretical models, on the other hand, offer more insight on negative defensive medicine and are more conclusive; of course within the limitations of the assumptions made while preparing the models. The theoretical models discussed in this assay demonstrate clearly that the practice of both positive and negative defensive medicine can arise. These models offer different predictions on the effect of malpractice pressure on health care spending and quality. It is agreed upon that tort laws and tort reforms should provide incentives to practice the optimal level of care in order to prevent injury. However medical errors will always be present and the medical malpractice system should be able to provide compensation in a fair and consistent manner. This fair level of compensation has not been studied. The current empirical literature focused more on the effects of reforms on levels of compensation and calculations of the appropriate level of compensation or cost-benefit analysis studies are non-existent. Improvements to the current malpractice system and alternative approaches aimed at supplementing its efficiency should also be investigated. REFERENCES Anderson, G.F., Hussey, P.S., Frogner, B.K., and Hugh, R. (2005). Waters Health Spending in the United States and the Rest of the Industrialized World Health Affairs, 24 (4), 903-914. Arlen, J. (2013). Economic Analysis of Medical Malpractice Liability and its Reform. New York University Public Law and Legal Theory Working Papers. Paper 398. Arlen, J., & MacLeod, B. W. (December 2003). Malpractice Liability for Physicians and Managed Care Organizations. New York University Law Review. Avraham, R. (2007). An Emperical Study of the Impact of Tort Reform on Medical Malpractice Settlement Payments. Journal of Legal Studies, S183S229. Avraham, R., and Schanzenbach, M. (2010). The Impact of Tort Reform on Private Health Insurance Coverage. American Law and Economics Review, 12(2): 263–64. Baker, T. (2005). The Medical Malpractice Myth. Chicago: University of Chicago Press. ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 57 M.ELKAMEL and P.CURRY Born, P., Viscusi, W. K., and Baker, T. (2006). The Effects of Tort Reform on Medical Malpractice Insurers' Ultimate Losses. The Harvard John M. Olin Center for Law, Economics, and Business. Bovbjerg, R. R. (2007). Commentary: Malpractice Perspective.The Milbank Quarterly, 85(2), 297–305. Reform in Policy Brennan, T.A., Sox, C.M., and Burstin, H.R. (1996). Relation between Negligent Adverse Events and the Outcomes of Medical Malpractice Litigation. New England Journal of Medicine, 335(26): 1963–67. Canadian Health Facilities Law Guide (C.C.H. Can.) (2009) 3815. Cohen T. H. and Hughes, K. A. (2007). Medical Malpractice Insurance Claims in Seven States, 2000–2004. Bureau of Justice Statistics Special Report NCJ 216339. Cheeks, D. (2013, May 16). 10 Things You Want To Know About Medical Malpractice. Retrieved from Forbes: http://www.forbes.com/sites/learnvest/2013/05/16/10-things-you-want-toknow-about-medical-malpractice Danzon, P.M. (1985). Liability and Liability Insurance for Medical Malpractice. J. Health Econ. , 309-331. Danzon, P. M. (1991). Liability for Medicial Malpractice. Journal of Economic Perspectives, 5 (3), 51-69. Farber, H. S. and White, W.J. (1991). Medical Malpractice: An Empirical Examination of the Litigation Process. RAND Journal of Economics, 22(2): 199–217 Fenn, P., Gray, A., and Rickman, N. (2004). The Economics of Clinical Negligence Reform in England. The Economic Journal, 114, 272-292. Harvard Medical Practice Study (1990). Patients, doctors, and lawyers: medical injury, malpractice litigation, and patient compensation in New York: report of the Harvard Medical Practice Study to the state of New York. Cambridge, Mass.: President and Fellows of Harvard College. Healthcare Professional Liability Insurance (2016, (April 5). Tort Reform and its Impact on medical Healthcare insurance. Retrieved from http://www.irmi.com/articles/expert-commentary/tort-reform-and-itsimpact-on-medical-malpractice-insurance Hennesy, K. (2004). The Effects of malpractice Tort Reforms on Defensive Medicine. Issues in Political Economy, Vol. 13, 1-9. Kessler, D. P, William, S., and David, B. (2005). Impact of Malpractice Reforms on the Supply of Physician Services. JAMA.;293(21):2618–2625. 58 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Economic Analysis of Medical Malpractice Liability and Tort Reform Kessler, D.P. (2011). Evaluating the Medical Malpractice Systems and Options for Reform. J. Econ. Perspect., 25(2):93-110. Library of Congress (2016, April 5). Medical Malpractice Liability: Canada. Retrieved from https://www.loc.gov/law/help/medical-malpracticeliability/canada.php#f11 Matsa, D.A. (2007). Does Malpractice Liability Keep the Doctors Away? Evidence from Tort Reform Damage Caps. Journal of Legal Studies. 2;36(Part 2):S143–S182. Mello, M.M. and kachalia, A. (2010). Evaluation of Options for Medical malpractice System Reform. April, N0. 10-2, medical Payment Advisory Commision (MedPAC). Mello, M. M., Studdert, D. M., DesRoches, C. M., Peugh, J., Zapert, K., Brennan, T. A., and Sage, W. M. (2005). Effects of a Malpractice Crisis on Specialist Supply and Patient Access to Care. Annals of Surgery, 242(5), 621–628. Miceli, T.J. (1997). Economics of the Law. Oxford: oxford University Press. Montana, D. (2015). The Importance of Negative Defensive Medicine in the Effects of Malptactice Reform", Eur. J. Health Econ., April 9. Nelson, L. J., Morrisey, M. A., & Kilgore, M. L. (2007). Damages Caps in Medical Malpractice Cases. The Milbank Quarterly, 85(2), 259–286. Olbrich, A. (2008). Heterogeneous Physicians, Lawsuit Costs, and the Negligence Rule. Int. Rev. law Econ. 28, 78-88. Olga Gil research Services (2016, April 5). Limitation Periods in Canada's Provinces and Territories. Retrieved from http://www.fenninsurance.com/wpcontent/uploads/2012/08/Limitation.pdf Olsen, R.N. (2000). The efficiency of medical malpractice law: A new appraisal, in (ed.) Research in Law and Economics (Research in Law and Economics, Volume 19) Emerald Group Publishing Limited, pp.247 - 273. Sieg, H. (1998). Estimating a bargaining model with asymmetric information: evidence from medical malpractice disputes. Unpublished article. Studdert, D.M., Mello, M.M., William, S.M., DesRoches, C.M., Peugh, J., Zapert, K., and Brennan, T.A. (2005). Defensive Medicine among HighRisk Specialist Physicians in a Volatile Malpractice Environment. JAMA.;293(21):2609–2617. Studdert, D.M., Mello, M.M., and Brennan, T,A. (2004). Medical malpractice. N Engl J Med, 350:283-92. ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 59 M.ELKAMEL and P.CURRY Thorpe, K. E. (2004). The Medical Malpractice ‘Crisis’: Recent Trends and the Impact of State Tort Reforms. Health Affairs Web Exclusive, W-420.doi:10.1377/hlthaff.w4.20. van Velthoven, B. C., & van Wijck, P. W. (2012). Medical liability: Do doctors care. Recht der Werkelijkheid, 33(2), 28-47. Watanabe, Y. (2006). Learning and bargaining in dispute resolution: Theory and evidence from medical malpractice litigation. Unpublished manuscript. 60 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Altın Fiyatlarını Etkilemesi Beklenen Faktörler Üzerine Bir İnceleme Altın Fiyatlarını Etkilemesi Beklenen Faktörler Üzerine Bir İnceleme Veysel İNAL1 Mücahit AYDIN2 Özet Çalışmamızda bir yatırım aracı olan altının, fiyatlarına etki eden faktörler incelenecektir. Analizler 2003-2014 yıllarına ait aylık veriler çerçevesinde gerçekleştirilecektir. Altın fiyatları üzerinde etkili olması beklenen petrol fiyatları, mevduat faiz oranları, gümüş fiyatları, enflasyon oranları ve reel döviz kurları değişkenleri ile altın fiyatları arasındaki ilişkiler eşbütünleşme analizi çerçevesinde incelenecektir. Seriler ilk olarak birim kök testleri ile durağanlık sınamasından geçirilmiştir. Analiz sonuçlarında serilerin birim köklü bulunması üzerine değişkenler arasındaki ilişki eşbütünleşme analizi çerçevesinde incelenmiş ve uzun dönemli ilişki ve büyüklüğü FMOLS yöntemiyle tespit edilmiştir. Anahtar kelimeler: Altın Fiyatları, Nedensellik Analizi, Eşbütünleşme Analizi. Abstract In our study will be examined the factors affecting the gold price is an investment vehicle. Analysis will be carried out within the framework of monthly data for the 2003-2014 year. Gold prices are expected to be effective on oil prices, interest rates on deposits, the price of silver, the relationship between inflation and real exchange rate variable with the price of gold will be examined in the framework of cointegration analysis. Series has passed the stability test with the first unit root tests. In the analysis results presence the series finding with unit rooted so examined in the light of the relationship between variables was cointegration analysis and long-term relationships and the size was determined by FMOLS method. Key words: Gold prices, Causality Analysis, Cointegration Analysis. GİRİŞ Altın, M.Ö. 5000 yıllarında kullanılmaya başlanan gerek mal olarak gerekse de parasal bir varlık olarak kullanılabilen değerli bir madendir. Altın çağlar boyunca gerek değerini gerekse kullanım alanını genişleterek günümüze kadar ulaşmıştır. Doğada az miktarda olması, üretiminin kıt olması ve özellikle çok uzun yıllar değerini koruması gibi özellikleri altının yıllar boyunca değer saklama aracı olarak kullanılmasına neden olmuştur. Ayrıca kolayca şekil verilebilmesi ve iyi bir iletken olması gibi özelliklerinden dolayı değer saklama özelliğinin dışında endüstride de çok fazla kullanım alanı olan değerli bir metal olmuştur. Araştırma Görevlisi, Sakarya Üniversitesi, Siyasal Bilgiler Fakültesi, İktisat Bölümü, veyselinal@sakarya.edu.tr. 2 Araştırma Görevlisi, Sakarya Üniversitesi, Siyasal Bilgiler Fakültesi, Finansal Ekonometri Bölümü, aydinm@sakarya.edu.tr. 1 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 61 V.İNAL ve M.AYDIN Bu çalışmanın amacı öncelikle altının tarihsel evrimine değinmek, Türkiye’de ki altın piyasası hakkında bilgi vermek ve literatürde altın fiyatlarına etki eden faktörler ile ilgili yapılan çalışmaları özetlemek ardından da altın fiyatlarına etki edeceği düşünülen değişkenlerin altın fiyatları ne yönde etkilediğini ekonometrik yöntemlerle ortaya koymak olacaktır. 2003-2014 dönemine ait aylık veriler çerçevesinde eşbütünleşme analizi kullanılarak değişkenler arasındaki uzun dönem ilişkiler incelenecektir. 1.Türkiye Altın Piyasası 24 Ocak 1980’de Türk ekonomisinin uluslararası piyasalar ile entegre olması amacıyla başlatılan liberasyonun önemli bir parçası da altın ticaretinin liberasyonudur. 1983-1984’te Türkiye için altın ticareti serbest bırakılmış, ihracatı ise belli koşullara bağlanmıştır. Türk Lirası karşısında yabancı paraların ve altının fiyatını belirleme yetkisi TCMB’ye verilmiştir. TCMB, 1984 yılında Türk Lirası karşılığı altın piyasasını kurarak, altın ithalatına başlamıştır. İsviçre Bankasından konsinye olarak ithal edilen altın Türk Lirası karşılığında bireylere ve kurumlara satılmıştır. Bu uygulama 1989’a kadar devam etmiştir. TCMB işlenmemiş altın ithalinde tek yetkili kuruluş olarak, 1989’da döviz karşılığı altın piyasasını kurmuştur. Bu dönemde bankalar, özel finans kurumları ve yetkili müesseselerde döviz karşılığı altın ticareti yapmaya yetkili kılınmışlardır. 3 Mart 1993’te Türk Parası Kıymetini Koruma Kanunu ile ilgili 32 sayılı kararda değişiklik yapılarak altın fiyatının serbestçe belirlenmesine izin verilmiş, altın ithalatı ve ihracatı daha liberal hale getirilmiştir (Arslan, 2001:33-35). TCMB altın piyasasının doğal ve en önemli aktörüdür. TCMB altın varlıkları bilanço aktifinde, I. Altın Mevcudu kalemi altında gösterilir, uluslararası standartta olan ve olmayan altınlardan oluşur. Uluslararası standartta olan altınlar, TCMB’nin tamamına sahip olduğu 24 ayar külçe altınlardır. Bu altınların bir kısmı kasalarda büyük bir bölümü ise TCMB’nin yurtdışındaki muhabirleri nezdinde muhafaza edilmektedir. Uluslararası standartta olmayan altınlar ise TCMB kasalarında bulunan ve çeşitli yollardan elde edilmiş meşkuk altınlarla düşük ayarlı altınlardan oluşur. Tamamı yurtiçinde muhafaza edilen bu altınların bir kısmı Hazine Müsteşarlığı’na aittir. Kaçak yakalanan altınlarda bu hesapta izlenmektedir. Türkiye’de altın piyasasının 2 temel kaynağı vardır (Bozdoğan, 2012:173): 1- Endüstri sektörü: olarak kullanırlar. bu sektörde üretim yapan kuyumcular altını hammadde 2- Finans sektörü: bu sektörün ana aktörü Merkez Bankasıdır. MB rezervlerini altın cinsinden tutar. Bu rezervlerin artıp azalması finans sektörünü de etkiler. Sektörün diğer aktörü ise yatırımcılardır. Risklerden kaçınan ve önümüzdeki dönemlerde ortaya çıkabilecek olası fiyat dalgalanmalarından etkilenmemek isteyen yatırımcılar vadeli altın alımı yaparlar ayrıca spekülatif amaçlıda altın alımları finans sektörünün kaynağını oluşturur. 62 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Altın Fiyatlarını Etkilemesi Beklenen Faktörler Üzerine Bir İnceleme TCMB altın piyasasının baş aktörü olmasına rağmen kuyumculuk sektörünün de piyasada fazlasıyla söz sahibi olduğunu söylemek yanlış olmayacaktır. Ayrıca bankaların yanı sıra İstanbul Altın Borsası ve İstanbul Altın Rafinerisi’ de piyasanın aktörleri arasında yer almaktadır. Altının kullanılmaya başlandığı ilk sektör ve miktar olarak en çok kullanılan sektör kuyumculuk sektörüdür (Sağlam, 1993:46). 2.Ampirik Literatür Dooley vd. (1992), yaptıkları çalışmada altın fiyatları ile döviz kuru arasındaki ilişkiyi, Ocak 1976-Aralık 1990 dönemi için VAR analizi yöntemiyle incelemişlerdir. Yıllık verilerin kullanıldığı çalışmada ABD Doları’nın altın fiyatları üzerinde etkili olduğunu tespit etmişlerdir. Smith (2001), Ocak 1991-Ekim 2001 dönemini kapsayan çalışmasında günlük, haftalık ve aylık verileri kullanarak, altın fiyatları ile hisse senedi piyasası endeksi arasındaki ilişkiyi analiz etmiştir. Yaptığı analizlerde Altın fiyatı için dört, hisse senedi piyasası için altı farklı endeks kullanmıştır. Analiz sonucunda çalışma döneminde altın fiyatları ile hisse senedi piyasası endeksleri arasındaki ilişkinin kısa dönemli olduğunu belirtmiştir. Ghosh vd. (2002), çalışmalarında Ocak 1976-Aralık 1999 aralığını kapsayan aylık verileri kullanmıştır. Yapılan analizlerde altın fiyatlarının dünya ve ABD enflasyonu, altın lease oranı, altın fiyatlarını etkileyen rassal şoklar ve ABD doları gibi parametrelerden etkilenme durumunu belirlemek için VAR analizi yapmışlardır. Analiz sonucunda ABD enflasyon oranı, faiz oranı ve döviz kurunun altın fiyatlarını etkilendiğini belirlemişlerdir. Ayrıca, eşbütünleşme testine göre ise altın fiyatları ile ABD tüketici fiyatları endeksi arasında ilişki olduğu bu ilişkinin uzun dönemli olarak ortaya çıktığı belirtilmiştir. Vural (2003), Ocak 1990-Mart 2003 dönemini kapsayan çalışmada altın fiyatları ile hisse senedi piyasası, döviz piyasası, petrol, gümüş fiyatları, faiz oranları, bakır fiyatları, USD/Euro paritesi ve Dow Jones Sanayi Endeksi arasındaki ilişkiyi belirlemeyi amaçlamıştır. Araştırmacı 157 aylık veri ve zaman serisi analizi yöntemi kullanmıştır. Yapılan analizler neticesinde, kısa dönemde döviz ve hisse senedi piyasası, gümüş ve petrol fiyatlarının altın fiyatlarındaki değişmeleri açıklama gücü %40 olarak bulunmuştur. Faiz oranı, USD/Euro paritesi ve Dow Jones Sanayi Endeksinin ise altın fiyatlarına etkisinin nötr olduğunu ortaya koymuştur. Tully ve Lucey (2007), bazı makroekonomik değişkenlerin, altın fiyatları üzerindeki etkisini APGARCH modeli kullanarak belirlemeye çalışmışlardır. 1984-2003 aralığı için günlük altın fiyatları ve makroekonomik değişkenlerin aylık verileri ile analizleri gerçekleştirmişlerdir. Altın fiyatlarını etkileyen asıl değişkenin ABD dolarının olduğunu saptamışlardır. Diğer değişkenlerin ise etkisiz denilebilecek kadar düşük seviyede etkisinin varlığını tespit etmişlerdir. Poyraz ve Didin (2008), yaptıkları çalışmada Türkiye’de altın fiyatlarının döviz rezervi petrol fiyatları ve döviz kuru ile arasındaki ilişkisini zaman serileri analizi yardımıyla belirlemeye çalışmışlardır. 1996-2005 dönemi verileri ile yapılan analiz ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 63 V.İNAL ve M.AYDIN sonucunda altın fiyatları ile döviz kuru, petrol fiyatları ve döviz rezervleri arasında nedensellik ilişkisinin olduğunu tespit etmişlerdir. Soytaş vd. (2009), çalışmalarında altın fiyatlarına etki ettiği düşünülen petrol fiyatı, gümüş fiyatı, TL / ABD Dolar’ı döviz kuru ve Türkiye faiz oranı gibi değişkenler ile altın fiyatları ile olan ilişkisini incelemişlerdir. Mayıs 2003- Mart 2007 dönemi günlük verilerini kullanarak yaptıkları analizlerde petrol fiyatının altın fiyatını önemli seviyede etkilemediğini ve petrol fiyatını belirlemede altın fiyatının kullanılamayacağını belirtmişlerdir. Topçu (2010), çalışmasında Dow Jones Sanayi Endeksi, ABD dolar kuru, enflasyon oranı, petrol fiyatı, kriz, faiz oranı ve global para arzının altın fiyatlarını ne yönde etkilediğini araştırmak amacıyla zaman serisi analizi kullanarak analiz yapmıştır. Ocak 1995-Eylül 2009 dönemine ait aylık veriler kullanılarak yapılan analiz sonucunda Dow Jones Sanayi Endeksi ve dolar getirileri, altın getirilerini olumsuz olarak, dünya çapında para arzı ve krizin ise pozitif olarak etkilediği tespit edilmiştir. Petrol fiyatları, faiz ve enflasyonun altın fiyatları arasında olumlu ilişki tespit edilmiş fakat bu ilişki istatistiksel olarak anlamsız bulunmuştur. Polat ve Türkan (2013), yaptıkları çalışmada petrol fiyatlarının, altın fiyatına etkisini tespit etmeyi amaçlamışlardır. Haziran 1987- Mayıs 2013 arası haftalık veri kullanılarak eşbütünleşme ve nedensellik analizleri yapmışlardır. Analiz sonucunda seriler arasında uzun dönemli bir ilişkinin varlığını ortaya koymuşlardır. Ayrıca araştırmacılar altın fiyatı ve petrol fiyatı arasındaki ilişkinin yönünü incelemişlerdir. Yapılan analiz neticesinde tek yönlü bir ilişki olduğunu belirlemişlerdir. 3.Ekonometrik Metodoloji 3.1 Lee ve Strazicich Birim Kök Testi Zivot ve Andrews (1992) ve Lumsdaine ve Papell (1997) birim kök testleri yapısal kırılmasız serinin birim köklü olduğunu söyleyen temel hipotezlerine karşın, serinin yapısal kırılmalarla birlikte durağan olduğunu söyleyen alternatif hipotezlere sahiptir. Burada eleştiri alan nokta ise serilerin gerçekte kırılmalı birim kök sürecine uygunluk gösterebilecek olmalarıdır. Lee ve Strazicich (2003, 2004) tarafından bu eleştirilere düzeltme olarak literatüre yeni bir birim kök testi kazandırılmıştır. Bu yeni teste göre temel ve alternatif hipotezlerin her birinde yapısal kırılmaya izin verilebilmektedir. Lee ve Strazicich birim kök testi için kullandıkları veri yaratma sürecini gösteren denklem şu şekildedir. (Lee ve Strazicich, 2003; 1082). gt   Zt  et , et   et 1   t , Z t değişkeni yalnızca düzeyde iki yapısal kırılmaya izin vermekte ve şu şekilde tanımlanmaktadır. Zt  1, t , D1t , D2t  Düzey ve eğimde olmak üzere iki kırılmaya 64 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Altın Fiyatlarını Etkilemesi Beklenen Faktörler Üzerine Bir İnceleme değişkeni Zt  1, t , D1t , D2t , DT1t , DT2t  izin veren Zt ise şu şekilde oluşturulmaktadır. Burada kukla değişkenler ise aşağıdaki şekilde tanımlanmaktadır. 1, t  TBj  1 iken D jt    0, diğer durumlarda.  t  TBj , t  TBj  1 iken DT jt   diğer durumlarda.  0, Lee ve Strazicich kırılmalı birim kök test istatistiği aşağıdaki denklem yardımıyla elde edilmektedir (Lee ve Strazicich, 2003; 1083). gt   Zt   St 1  ut t  2,..., T St 1  gt  x  Zt Yapısal kırılmalı birim kök testi hipotezleri   0 eşitliğinin t testi yardımıyla incelenmesi ile sınanabilmektedir. 3.2 Hatemi j Eşbütünleşme Testi Gregory-Hansen eşbütünleşme testi değişkenler arasındaki ilişkiyi tek kırılma kullanarak incelemektedir. Serilerin birden fazla kırılmaya sahip olması durumunda ise testin gücü azalmaktadır. Hatemi-j (2008) tarafından literatüre kazandırılan eşbütünleşme testinde ise seriler arasındaki ilişki incelenirken iki kırılmaya izin verilmektedir. Hatemi-j eşbütünleşme testi için aşağıdaki model kullanılmaktadır. (Hatemi-j, 2008:499). yt  0  1D1t   2 D2t  0' xt  1' D1t xt  2' D2t xt  ut Modelde yer alan kukla değişkenler şu şekilde oluşturulmaktadır. 1 D1t  0 t   n 1  iken t   n 1  .  1 D2t   0 t   n 2  iken t   n 2  .  0 yapısal değişmelerden önceki sabit terim 1 , birinci yapısal kırılmadan kaynaklı  2 ise ikinci yapısal kırılmadan kaynaklı sabit terim değişimi Burada olarak tanımlanmaktadır.  0' ise yapısal değişimden önceki eğim etkisini gösteren ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 65 V.İNAL ve M.AYDIN ve  2' ise sırasıyla birinci ve ikinci yapısal değişimin eğim katsayıdır. 1' üzerindeki etkisini göstermektedir. Hatemi-j testinde değişkenler arasındaki ilişki, değişkenlerin arasında eşbütünleşme ilişkisi yoktur temel hipotezine karşı, değişkenler arasında iki yapısal kırılmayla birlikte eşbütünleşme ilişkisi vardır alternatif hipotezine karşı test edilmektedir. Kurulan hipotezlerin test edilmesi aşamasında ise modelden elde edilen kalıntılara ADF testi uygulanmaktadır. Gregory-Hansen testinde olduğu gibi kırılma tarihi belirlenirken tüm olası kırılma tarihleri ile model tahmini yapılır ve bu modellerden en küçük test istatistiğine sahip kırılma çiftleri uygun kırılma çifti olarak nitelendirilir. 3.3 Veri ve Analiz Sonuçları Ampirik analiz kısmında değişkenlerin durağanlık dereceleri yapısal kırılmalı birim kök testlerinden Lee ve Strazicich birim kök testi yardımıyla incelenmiştir. Bu amaçla değişkenlerin herbirine birim kök testi uygulanmış ve elde edilen sonuçlar raporlanmıştır. Tablo 1 de gösterilen altın değişkeni için yapılan birim kök testi sonuçlarına göre serinin düzeyde iki kırılmayla birlikte birim köklü olduğu görülmektedir. Tablo 1: Lee-Strazicich Birim Kök Testi Sonuçları Altın Model A Test İstatistiği -1.8714 Gecikme Uzunluğu 1 Kırılma Tarihi 2008:09 2011:10 Kritik Değerler -4.545 -3.842 -3.504 Model C -4.2383 1 2004:10 2011:07 -6.33 -5.71 -5.33 Tablo 2 enflasyon değişkeni için yapılan birim kök testi sonuçlarını göstermektedir. Buna göre enflasyon serisi her iki modelde de düzeyde iki kırılma ile birlikte birim köklü bulunmuştur. Tablo 2: Lee-Strazicich Birim Kök Testi Sonuçları Enflasyon Model A Test İstatistiği -3.3577 Gecikme Uzunluğu 6 Kırılma Tarihi 2009:07 2011:05 Kritik Değerler -4.545 -3.842 -3.504 Model C -6.0806 6 2009:02 2011:04 -6.32 -5.73 -5.32 Bir diğer sonuç ise Gümüş değişkeni için yapılan birim kök testi sonucu olarak Tablo 3 de raporlanmıştır. Elde edilen sonuçlara göre gümüş serisi her iki model içinde iki kırılma tarihi ile birlikte düzeyde birim köklü bulunmuştur. Tablo 3: Lee-Strazicich Birim Kök Testi Sonuçları Gümüş Model A Model C Test İstatistiği -3.2774 -5.1194 Gecikme Uzunluğu 6 6 66 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Altın Fiyatlarını Etkilemesi Beklenen Faktörler Üzerine Bir İnceleme Kırılma Tarihi Kritik Değerler 2009:01 2013:05 -4.545 -3.842 -3.504 2006:04 2009:07 -6.41 -5.74 -5.32 Son olarak reel döviz kuru değişkeni için yapılan birim kök testi sonucu olarak Tablo 4 de raporlanmıştır. Elde edilen sonuçlara göre reel döviz kuru serisi her iki model içinde iki kırılma tarihi ile birlikte düzeyde birim köklü bulunmuştur. Tablo 4: Lee-Strazicich Birim Kök Testi Sonuçları Reel Döviz Kuru Model A Model C Test İstatistiği -2.6774 -5.3270 Gecikme Uzunluğu 1 8 Kırılma Tarihi 2008:09 2011:06 2006:03 2007:07 Kritik Değerler -4.545 -3.842 -3.504 -6.16 -5.59 -5.27 Yapılan birim kök testi sonuçlarında analiz için kullanılan tüm değişkenlerin düzeyde birim köklü olduğu sonucuna ulaşılmıştır. Buna göre değişkenler arasındaki uzun dönemli ilişki eşbütünleşme testleri yardımıyla incelenebilmektedir. Yapılan Hatemi j eşbütünleşme analizi neticesinde farklı kırılma tarihi ve test istatistikleri ile altın-enflasyon ve altın-gümüş arasında uzun dönemli bir ilişkiye rastlanmıştır. Tablo 5: Hatemi-j Eşbütünleşme Testi Sonuçları TB1 TB2 ADF* Mrt 09 Tem 09 Enflasyon Zt Kas 11 Eyl 09 Za Kas 08 Haz 09 Test İstatistiği -5.807 -5.149 -41.143 Gümüş ADF* Zt Za May 08 Eyl 04 Eyl 04 Kas 09 Ocak 11 Ocak 11 -6.888 -7.761 -80.937 Mevduat Faiz ADF* Zt Za Şubat 06 Şubat 06 Şubat 06 Tem 09 Tem 09 Tem 09 -5.305 -4.979 -42.974 ADF* Haz 08 May 09 -4.827 Reel Döviz Kuru Zt Ekim 08 May 09 -4.435 Za Ağus 08 May 09 -34.983 Not: TB1 ve TB2 sırasıyla birinci ve ikinci kırılma noktalarını göstermektedir. Aralarında eşbütünleşme ilişkisi bulunan değişkenler ve kırılma tarihleri ile birlikte kurulan FMOLS modeli sonuçları aşağıdaki gibidir. ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 67 V.İNAL ve M.AYDIN LNALT = 2.6821+0.4021*LNGMS 0.2602*D1*LNGMS - 0.0961*D2*LNGMS 1.2911*D1 LNALT = - 3.3538+1.7553*LNENF + 60.1150*D1 11.7695*D1*LNENF + 11.4974*D2*LNENF + 0.8058*D2 + - 58.3591*D2 - Modelde yer alan D1, D2 değişkenleri kırılmaları gösteren kukla değişkenlerdir. FMOLS sonuçlarına göre model kırılma tarihlerine göre farklılık göstermektedir. Yapısal değişimlerden önce gümüş fiyatlarında meydana gelen yüzde birlik bir artış altın fiyatlarını yüzde 0.4021 oranında arttırırken ilk kırılma tarihi olan 2008:05 – 2014:07 dönemde gümüş fiyatlarında meydana gelen yüzde birlik bir artış altın fiyatlarını yüzde 0.6623 oranında arttırmaktadır. İkinci kırılma tarihi olan 2009:11 – 2014:07 döneminde ise gümüş fiyatlarında meydana gelen yüzde birlik bir artış altın fiyatlarını yüzde 0.306 oranında arttırmaktadır. Yapısal değişimlerden önce enflasyon oranında meydana gelen bir birimlik artış altın fiyatlarını 1.7553 birim arttırırken ilk kırılma tarihi olan 2009:03 – 2014:07 dönemde enflasyon oranında meydana gelen yüzde birlik bir artış altın fiyatlarını yüzde 10.0142 oranında azaltmaktadır. İkinci kırılma tarihi olan 2009:07 – 2014:07 döneminde ise enflasyon oranında meydana gelen yüzde birlik bir artış altın fiyatlarını yüzde 13.2527 oranında arttırmaktadır. SONUÇ Altın, ülkeler açısından önemli bir yatırım aracıdır. Yatırım aracı olmasından dolayı altın fiyatlarında görülen dalgalanmalar yatırımcıları tarafından dikkatli bir şekilde takip edilmektedir. Yatırımcılar gerek özel gerekse de kamu kesiminden olabilmektedir. Özellikle Türkiye gibi gelişmekte olan ülkelerde özel kesimin yanında kamu kesiminde de altın önemli bir yatırım aracı olarak kullanılmaktadır. Özellikle TCMB’nin son yıllarda bankaların yükümlülüklerinden olan zorunlu karşılık oranlarını altın cinsinden tutabilme imkânı sağlamasıyla Türkiye koşullarında altın fiyatının belirlenmesinde farklı faktörler etkili olmaya başlamıştır. Bu durum göz önünde bulundurarak yaptığımız bu çalışmada ülkemiz koşulları altında altın fiyatlarını etkilemesi muhtemel değişkenler ile altın fiyatları arasındaki ilişkiler ekonometrik analizlerle incelenmiştir. Yapısal kırılmalı birim kök ve eşbütünleşme testleri kullanılarak yapılan çalışmada kırılma tarihleri belirlenerek altın fiyatlarına etki eden faktörlerin etki büyüklükleri kırılmalardan önce ve sonra olmak üzere ayrı ayrı ortaya koyulmuştur. Yapılan analizler sonucunda Türkiye’de gümüş fiyatlarının ve enflasyon oranlarının altın fiyatları üzerinde etkili olduğu ortaya koyulmuştur. 68 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Altın Fiyatlarını Etkilemesi Beklenen Faktörler Üzerine Bir İnceleme KAYNAKÇA Arslan S. (2001). Aracı Kurumlar, Bankalar, Ticari İşletmelere Yönelik Altın ve Gümüş İşlemleri Muhasebesi. Türkmen Kitapevi. İstanbul. Bozdoğan, M.N. (2012). Altın Çağı’nda Altına Yatırım: Altın Depo Hesapları ve Elde Edilen Gelirin Vergilendirilmesi. Vergi Dünyası Dergisi.374. 172182. Dooley, M.P., Isard, P. ve Taylor, M.P. (1992). Exchange Rates, Country Preferences and Gold. IMF Working Paper. Ghosh, D., Levın, E.J., Macmıllan, P. ve Wrıght, R.E. (2002). Gold as an inflation hedge?, University of St. Andrews, Department of Economics, Discussion Paper Series. Hatemi-J, A. (2008). Tests for Cointegration with Two Unknown Regime Shifts with an Application to Financial Market Integration. Empirical Economics, 35 (3), s. 497-505. Lee, J. ve Strazicich, M. C. (2004). Minimum LM Unit Root Test with One Structural Break. Appalachian State University Working Papers 4-17. 115. Lee, J. ve Strazicizh, M. C. (2003). Minimum Lagrange Multiplier Unit Root Test with Two Structural Breaks. The Review of Economics and Statistics 85(4).1082-1089. Lumsdaıne, Robin L. ve David H. Papell; (1997). Multiple Trend Breaks and The Unit Root Hypothesis. The Review of Economics and Statistics. 79(2). 212- 218. M. Polat, Y. Türkan (2013). Altın Fiyatı ile Petrol Fiyatları Arasındaki İlişki Üzerine Bir Uygulama Çalışması. 17. Finans Sempozyumu. MuğlaTürkiye. 61-68. Poyraz, Erkan ve Saliha Didin (2008). Altın Fiyatlarındaki Değişimin Döviz Kuru, Döviz Rezervi ve Petrol Fiyatlarından Etkilenme Derecelerinin Çoklu Faktör Modeli İle Değerlendirilmesi. Süleyman Demirel Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi. Sağlam, Mehmet Hakan (1993). Dünya Borsalarında Vadeli (Future) Altın İşlemleri, (Yayınlanmamış Doktora tezi). İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstütisi. İstanbul. Smith, G. (2001). The price of gold and stock price indices for the UnitedStates. http://www.gold.org/value/stats/research/pdf/gold&usst ockindicesDec2001%fina.pdf ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 69 V.İNAL ve M.AYDIN Soytaş, Uğur; Ramazan Sarı, Shawkat Hammoudehb ve Erk Hacihasanoglu (2009). World Oil Prices, Precious Metal Prices and Macroeconomy in Turkey. Energy Policy. 37. 5557–5566. Topçu, A. (2010). Altın Fiyatlarını Etkileyen Faktörler. SPK Araştırma Raporu, Ankara. Tully, E. ve Lucey, B. M. (2005). An APGARCH Investigation of the Main Influences on the Gold Price. available at SSRN: http://ssrn.com/abstract=79 2205. Vural, M.G. (2003). Altın Piyasası ve Altın Fiyatlarını Etkileyen Faktörler, TCMB Uzmanlık Yeterlilik Tezi, Ankara. Zivot, Eric ve Donald W.K. Andrews; (1992). Further Evidence on the Great Crash, the Oil Price Shock and the Unit Root Hypothesis. Journal of Business and Economic Statistics. 10(3). 251–70. 70 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 D-8 Ülkelerinin Makroekonomik Performansı ve Türkiye’nin Dış Ticareti D-8 Ülkelerinin Makroekonomik Performansı ve Türkiye’nin Dış Ticareti Hüseyin AĞIR1 Ahmet ŞAHBAZ2 Özet Bangladeş, Endonezya, İran, Malezya, Mısır, Nijerya, Pakistan ve Türkiye’den oluşan Gelişen Sekiz Ülke (Developing Eight/ D-8) Örgütü, üye ülkeler arasında kalkınmaya yönelik işbirliğini geliştirmek, ekonomik ve sosyal ilişkileri zenginleştirmek amacıyla 1997’de İstanbul’daki zirvede yayımlanan “İstanbul Deklarasyonu” ile kurulmuştur. Deklarasyonda, işbirliği ve ortak proje geliştirilmesi amacıyla; ticaret, sanayi, bilgi ve iletişim, finans, bankacılık ve özelleştirme, tarımsal kalkınma, bilim ve teknoloji, yoksullukla mücadele ve insan kaynaklarının geliştirilmesi, tarım, enerji, çevre, sağlık, turizm ve kültür konuları öncelikli alanlar olarak belirlenmiştir. 1997’den günümüze kadar farklı zamanlarda gerçekleştirilen toplantılarda alınan kararlarla gelişimini sürdüren örgütün, bu günlerde Tercihli Ticaret Anlaşması’nın yürürlüğe girmesiyle de ilişkilerinde bir aşama kat edilmesi beklenmektedir. Yaklaşık 20 yıllık bir geçmişe sahip olan D-8 ülkeleri için bu birlikteliğin üye ülkelerin ticaret hacimlerinde ciddi bir artışa neden olup olmadığının ortaya konulması gerekmektedir. Bu bağlamda bu çalışmanın başlıca iki amacı bulunmaktadır. Birincisi, D-8 ülkelerinin makro ekonomik performanslarının karşılaştırmalı betimsel bir analizini yapmaktır. İkincisi ise, Türkiye ile diğer D-8 ülkeleri arasında son yıllardaki dış ticaret istatistiklerini değerlendirerek, daha çok hangi ürünlerin dış ticarete konu olduğunu ortaya koyarak, örgütün dış ticarete katkısını tartışmaktır. Anahtar Kelimeler: D-8, Makroekonomik Performans, Dış Ticaret Macroeconomic Performances of the D-8 Countries and Their Trade with Turkey Abstract “Developing Eight” (D-8) is an arrangement for development cooperation among Bangladesh, Egypt, Indonesia, Iran, Malaysia, Nigeria, Pakistan and Turkey. D-8 organization was established with Istanbul Declaration in Istanbul in 1997. The objectives of D-8 are to improve developing countries’ positions in the world economy, diversify and create new opportunities in trade relations, enhance participation in decision-making at the international level, and provide better standards of living. In this declaration, some priority areas have been identified to promote cooperation and joint projects. These priorities are trade, industry, information and communications, finance, banking and privatization, agricultural development, science and technology, poverty alleviation and development of Doç. Dr. Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi, İİBF, İktisat Bölümü Kahramanmaraş, huseyinagir@hotmail.com. 2 Doç. Dr. Necmettin Erbakan Üniversitesi, Siyasal Bilgiler Fakültesi, İktisat Bölümü Konya, asahbaz@konya.edu.tr. 1 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 71 H.AĞIR ve A.ŞAHBAZ human resources, agriculture, energy, environment, health, tourism and cultural issues. The organization was founded in 1997, it is expected to move to the next level with the entry into force of the Preferential Trade Agreement in this days. In the trade volume of member countries of this organization must be examined whether there is cause a significant increase. In this context, this study has two primary objectives. First, the D-8 countries is to make a comparative analysis of the macro-economic performance. The second is to do foreign trade analysis, among other D-8 countries and Turkey. So it is to determine the contribution of foreign trade. Key Words: D-8, Macroeconomic Performance, Foreign Trade 1. Giriş 18 yy. sonrasında sanayi devrimini yaşayan ülkelerde o güne kadar görülmemiş bir biçimde ekonomik büyüme gerçekleşmiştir. Ekonomik büyümenin hızlandığı bu dönemde alternatif yeni pazarlar arayışında olan ülkeler için pazarın genişletilmesi küreselleşmenin de hızlanmasını ve/veya yaygınlaşmasını ortaya çıkarmıştır. Küreselleşmenin hız kazandığı dönemlerde doğal olarak bölgesel ekonomik bütünleşmeler de artmıştır. Küreselleşmenin ilk dalgası 19. yüzyılın ikinci yarısında Büyük Britanya, Kuzey Amerika ve diğer Batı Avrupa ülkelerinde görülmektedir. İkinci dalga ise, ikinci dünya savaşından sonra Japonya ve yeni sanayileşen ekonomilerde görülmektedir. Bu gelişme, ülkelerin gelişmiş Batı ekonomilerini hızlı bir şekilde yakalamaları ile yaşanmıştır. Son dalga 1980’lerde Çin ve Hindistan’ı da kapsayan diğer gelişmekte olan ülkelerde başlamıştır (Mansfield ve Milner, 1999: 594). Cohn (2012)’a göre küreselleşme hem bölgeler arasındaki bağlantıların gelişimini hem de rekabet aracılığıyla bölgelerin büyümesini arttırmaktadır. Bu nedenle bölgeselleşmeyi küreselleşmenin bir unsuru olarak görmek mümkündür. Başka bir ifade ile, küreselleşme, “birinci en iyi”; bölgeselleşme de “ikinci en iyi” olarak değerlendirilebilmektedir. İkinci dünya savaşı sonrasında dünya ticaretinin serbestleştirme çabaları neticesinde bölgesel bütünleşme hareketlerinde de artışların olduğu görülmekle birlikte, 1990’lı yıllara kadar çok büyük gelişme gösterememiştir. Bununla birlikte 1990’lı yıllarda özellikle ABD’nin öncülüğünde başlayan bölgesel ticari anlaşmaların sayısında o güne kadar görülmemiş hızda gelişmeler yaşanmıştır. 2015 yılı itibari ile aktif olan bölgesel ticari anlaşma sayısı 419’dur. 2015 yılı itibari ile, aktif ve aktif olmayan bölgesel ticari anlaşmaların sayısı ise 625’dir (Kar vd., 2016: 218). İkinci dünya savaşı sonrasında Türkiye de en başta Avrupa’da olmak üzere birçok ekonomik örgütlenmenin içerisinde yer almak istemektedir. Türkiye, bugün itibariyle, coğrafi esasa dayalı olan (bölgesel) ve bölgesel olmayan birçok ekonomik işbirliğinin tam üyesi, kurucusu veya aktif üyesi konumundadır. Bunlardan bir tanesi de D-8 72 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 D-8 Ülkelerinin Makroekonomik Performansı ve Türkiye’nin Dış Ticareti örgütüdür. Özellikle 1990’lı yılların hemen başında başlayan yeni bölgesel bütünleşme hareketlerinin hız kazandığı bir ortamda, D-8’ler Müslüman ülkelerin kendi aralarında oluşturduğu bir örgüt niteliğindedir. Güney-Güney diyalogu çerçevesinde gelişmekte olan ülkeler arasında oluşturulan işbirliği örneklerinden biri olan D-8, üye ülkeler arasında ekonomik ve ticari işbirliğinin geliştirilmesine yönelik bir oluşum olarak değerlendirilmektedir. D-8’in amacı kalkınma yolundaki ülkelerin dünya ekonomisi içindeki konumlarını iyileştirmek, ticari alanda yeni fırsatlar ortaya koymak ve işbirliklerini geliştirmek, uluslararası düzeyde karar alma sürecine katılımı ve etkinliği arttırmak ve üye ülkelerde yaşam kalitesini yükseltmektir (MFA, 2016; Taştekin, 2006: 228). 1997 yılında Erbakan hükümetinin önderliğinde İstanbul’da imzalanan ve üye devletlerin ikili ve/veya çok taraflı bölgesel ve/veya uluslararası işbirlikleri yapmalarına engel oluşturmadığı ve aynı zamanda D-8’e üyelik için herhangi bir kısıtlamanın olmadığı “İstanbul Deklarasyonu” ile beyan edilmektedir. D-8 Örgütü, üye ülkelerde sosyo-ekonomik gelişimi sağlamak için bazı amaçları hedeflemektedir. Bu amaçları çatışmadan ziyade barış ortamının gelişmesi, sömürü yerine işbirliği, ayrımcılık yerine adalet ve eşitlik ve demokrasi olarak sıralamak mümkündür. Örgüt ayrıca üye ülkeler arasında sanayi ve ticaret, haberleşme ve enformasyon, finans, banka ve özelleştirme, kırsal gelişim, bilim ve teknoloji alanlarında özellikle sektörel bazda işbirliklerinin de arttırılmasını ve geliştirilmesini öngörmektedir. Bunlara ilaveten fakirliğin azaltılması, tarım, enerji, çevre vb. birçok sektörde de ilişkilerin güçlendirilmesi de öngörülmektedir (Taştekin, 2006: 228-229). Ayrıca bazı alanlarda üye ülkeler arasında ortak projelerin yürütülmesine karar verilmiş; bir uluslararası pazarlama ve ticaret şirketinin kurulması, fakirliğin azaltılması için bir ekip çalışmasının yapılması, üyeler arasında teknoloji ve sanayi alanında bilgi ağının kurulması, İslam Bankacılığı’nın kurulması gibi projelerin de hayata geçirilmesi tavsiye edilmiştir. Kurulduğu yıldan günümüze kadar örgütün gelişimi için çeşitli hamleler yapılmış olsa da bu hamleler Türkiye’de Erbakan Hükümetinin uzun soluklu olmaması, hem üye ülkelerin gerektiği kadar önem vermemesi ve hem de bazı üye ülkelerin kendine has özellikleri nedeniyle başarıya ulaşamamıştır. Temmuz 2016 itibariyle, D-8 Tercihli Ticaret Anlaşmasının İran, Pakistan, Malezya, Endonezya, Nijerya ve Türkiye arasında uygulamaya konulmasıyla birlikte yeni bir aşamanın kat edildiği ileri sürülmektedir. Anlaşma gelişmekte olan sekiz Müslüman ülkenin dünya ekonomisindeki yerlerini iyileştirmeyi öngörmektedir. Bununla birlikte anlaşmayla önümüzdeki dönemde gümrük vergisi oranı yüzde 10’un üstünde olan ürünlerde yüzde 8’e, yüzde 25’in üzerindeki vergilerin yüzde 25’e, yüzde 15-25 arasındaki ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 73 H.AĞIR ve A.ŞAHBAZ vergilerin yüzde 15’e ve yüzde 10-15 arasındaki vergilerin yüzde 10 seviyesine aşamalı olarak indirilmesi öngörülmektedir (Dünya Gazetesi, www.dünya.com). Bu çalışmada D-8 ülkelerinin temel makroekonomik göstergelerinin karşılaştırmalı olarak incelemesi yapılmaktadır. Bu çerçevede makroekonomik göstergeler olarak sırasıyla GSYİH, ekonomik büyüme, kişi başına GSYİH, işsizlik oranları, enflasyon oranları, tasarruflar/GSYİH, yatırımlar/GSYİH ve cari işlerler dengesi/GSYİH değişkenlerinin 1990-2014 dönemi verilerinden seçilmiş yılların değerleri ile tartışılacaktır. Daha sonrasında ise, Türkiye’nin D-8 ülkeleri ile olan dış ticareti, dış ticaret değerleri, toplam ticaret içerisindeki paylar ve dış ticarete konu olan ürün bazlı olarak ortaya konulacaktır. 2. D-8 Ülkelerinin Makroekonomik Göstergelerinin Karşılaştırması Bir ekonominin genel işleyişi hakkında bilgi sahibi olabilmenin en iyi yolarından biri Milli gelir, büyüme oranı ve kişi başına düşen milli gelir verilerini incelemektir. Gelir artışı ile birlikte düşük işsizlik seviyeleri ve düşük enflasyon oranları da makroekonomik performansın iyileştiğini göstermektedir. Bu bağlamda Tablo 1.’de üye 8 ülkenin 1990-2014 yılları arasındaki seçilmiş bazı yıllar için GSYİH büyüklükleri verilmiştir. D-8 ülkeleri içerisinde 2014 yılı itibari ile GSYİH değerinin en fazla olduğu ülke Endonezya’dır (D-8 içerisinde en kalabalık nüfusa sahip olan ülkedir). Aynı yıl itibari ile GSYİH verisi en yüksek olan ikinci ülke ise Türkiye’dir. Tablo 1: GSYİH (Milyar Dolar) Türkiye Bangladeş Malezya Nijerya Mısır 1990 150 31 44 30 43 1994 130 33 74 18 51 1998 269 49 72 32 84 2002 232 54 100 59 87 2006 530 71 162 145 107 2010 731 115 255 369 218 2013 823 149 323 514 286 2014 798 172 338 568 301 İran Endonezya Pakistan 124 114 40 71 176 51 110 95 62 128 195 72 258 364 137 467 755 177 511 910 231 425 888 243 Kaynak: WDI, 2016. 2013 yılı değeri Endonezya’nın 900 milyar $’ın üstüne çıkarken, Türkiye yaklaşık 823 milyar $ hasılaya sahip olan ülkedir. 2014 yılı itibariyle hasılanın en az olduğu iki ülke ise sırasıyla 172–243 milyar $ değerleri ile Bangladeş ve Pakistan’dır. GSYİH verileri bir ekonominin hacmini görmek açısından önemli iken, bu ekonomilerin zaman içerisindeki gelişimini görmek açısından yanıltıcı olabilir. Bu nedenle ekonomik büyüme oranlarının izlenmesi önemlidir. Ekonomik büyüme 74 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 D-8 Ülkelerinin Makroekonomik Performansı ve Türkiye’nin Dış Ticareti oranları karşılaştırıldığında, 1990-2014 (25 yıl) döneminde en fazla negatif büyüme oranının yaşandığı iki ülke 4 negatif büyüme yılı olan Türkiye ve İran’dır. Tablo 2: Yıllık Ekonomik Büyüme (%) Türkiye Bangladeş Malezya Nijerya Mısır İran Endonezya Pakistan 1990 9,3 5,6 9,0 12,8 5,7 13,6 9,0 4,5 1994 -4,7 3,9 9,2 0,9 4,0 -1,7 7,5 3,7 1998 2,3 5,2 -7,4 2,7 4,0 2,1 -13,1 2,6 2002 6,2 3,8 5,4 3,8 2,4 8,1 4,5 3,2 2006 6,9 6,7 5,6 8,2 6,8 5,7 5,5 6,2 2010 9,2 5,6 7,4 7,8 5,1 6,6 6,2 1,6 2013 4,2 6,0 4,7 5,4 2,1 -1,9 5,6 4,4 2014 2,9 6,1 6,0 6,3 2,2 4,3 5,0 4,7 Kaynak: WDI, 2016. Nijerya çok küçük oranlarda iki kez negatif büyüme yılları görmüşken (yüzde 1’in altında) Bangladeş, Mısır ve Pakistan aynı dönemde hiç negatif büyüme yaşamamıştır. En yüksek negatif büyüme oranlarını ise 1998 yılında Endonezya (13,1) ve Malezya (-7,4) yaşamıştır. Burada şunun özellikle belirtilmesi gerekmektedir ki, 1990’lı yıllara Asya ülkeleri önderliğinde çoğu gelişmekte olan ülkelerin yaşadıkları krizler damgasını vurmuştur. 1994 yılında Türkiye ve Meksika ekonomileri ekonomik krizlere girerken, 1997-98 Asya krizi yaşanmıştır. Bunu takiben Rusya krizi ve 2001 yılında Türkiye ve Arjantin krizleri sadece kendilerini değil benzer yapıdaki diğer gelişmekte olan ülkeleri de önemli ölçüde etkilemiştir. Tablo 3: Kişi Başına GSYİH (Dolar) Türkiye Bangladeş Malezya Nijerya Mısır İran Endonezya Pakistan 1990 2791 298 2417 322 765 2222 631 372 1994 2269 291 3686 171 847 1207 912 434 1998 4390 396 3228 274 1287 1733 464 471 2002 3571 402 4133 457 1239 1900 900 501 2006 7727 496 6195 1015 1409 3647 1590 877 2010 10112 760 9069 2315 2668 6300 3125 1043 2013 10975 954 10974 2980 3264 6631 3624 1275 2014 10515 1087 11307 3203 3366 5443 3492 1317 Kaynak: WDI, 2016. Refah seviyesinin veya ekonomik kalkınmanın ilk akla gelen göstergesi kişi başına gelirdir. Tablo 3.’de ülkelerin kişi başına gelir göstergeleri sunulmaktadır. Buna göre refah seviyesinin en yüksek olduğu iki ülke Malezya ve Türkiye olarak görülmektedir. Bu iki ülkede kişi başına gelir 10 bin dolar seviyelerinin üzerine çıkmış iken Türkiye daha önce bu seviyeleri yakalamıştır (2008 yılı). Burada en çok dikkat çeken ülke Nijerya’dır. Diğer üye ülkelerden farklı olarak Nijerya 1990 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 75 H.AĞIR ve A.ŞAHBAZ yılında kişi başına geliri sırasıyla 322 dolar seviyelerinde iken, 2014 yılında 3203 dolar seviyelerine çıkararak yaklaşık 10 katlık bir artış sağlamıştır. Endonezya yaklaşık 5,5 ve Malezya 4,7 kat kişi başına gelirini arttırmıştır. Türkiye ise yaklaşık 3,4 kat artış sağlamıştır. 2014 yılı itibari ile refah düzeyinin en az olduğu iki ülke ise Bangladeş (1087 dolar) ve Pakistan (1317 dolar) olarak sıralanmaktadır. Genel olarak işsizlik, emeğin fiili olarak üretim faaliyetlerine katılmaması olarak tanımlanmaktadır. İşsizliğin yüksek olduğu ekonomilerde sadece emek faktörü üretimden çekilmekle kalmaz, emek faktörü ile birlikte diğer üretim faktörlerinin istihdamı da azalmaktadır. Dolayısıyla, işsizlik oranının yüksek olması kaynakların yeterince kullanılamadığını yani eksik istihdam durumunu ortaya koymaktadır. Ülkeler işsizlik oranları bakımından değerlendirildiğinde, Mısır ve İran’ın başı çektiği Türkiye’nin de en fazla işsizlik oranına sahip olan üçüncü ülke olduğu görülmektedir. Malezya ve Bangladeş işsizlik oranları bakımından en düşük değerlere sahip olan ülkelerdir. Tablo 4: İşsizlik Oranları (%) Türkiye Bangladeş Malezya Nijerya Mısır 1991 8,2 3,7 3,3 7,4 9,6 1994 8,6 3 3,8 7,4 11 1998 6,9 2,5 3,2 7,5 8,2 2002 10,4 3,4 3,5 7,7 10,2 2006 10,2 4,2 3,3 7,6 10,6 2010 11,9 4,5 3,4 7,6 9 2013 8,7 4,5 3,2 7,5 13,2 2014 9,2 4,3 2 7,5 13,2 İran Endonezya Pakistan 11,1 6,2 5,9 12,0 5,0 4,3 12,1 5,5 5,7 12,8 9,1 7,8 11,6 10,3 6,1 13,5 7,1 5,1 12,9 6,3 5,1 12,8 6,2 5,2 Kaynak: WDI, 2016. Tüketici fiyatları endeksinden elde edilen verilere göre en düşük enflasyon oranına sahip olan ülke Malezya olarak görünmekteyken, Endonezya ikinci en düşük enflasyon oranına sahiptir. Çift haneli oranlara sahip ülkeler ise başta İran olmak üzere Mısır’dır. Kalkınma sürecindeki ekonomilerin karşısına çıkan temel problem sermeye yetersizliği olarak görülmektedir. Ekonomik kalkınma için gerekli olan sermaye iç kaynaklardan tedarik edilemezse, ekonomiler yabancı kaynaklara muhtaç kalmaktadırlar. Bu nedenle tasarruf oranlarının yüksekliği oldukça önemlidir. En yüksek tasarruf oranlarına sahip olan ülkenin İran olduğu, Malezya ve Endonezya’nın da İran’ı takip ettiği görülmektedir. Mısır, Pakistan ve Türkiye ise sırasıyla en düşük tasarruf oranlarına sahip olan ülkelerdir. 76 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 D-8 Ülkelerinin Makroekonomik Performansı ve Türkiye’nin Dış Ticareti Tablo 5: Enflasyon Oranları Türkiye Bangladeş Malezya Nijerya Mısır İran Endonezya Pakistan 1991 66,0 6,4 4,4 13,0 19,7 17,1 9,4 11,8 1994 106,3 5,3 3,7 57,0 8,2 31,4 8,5 12,4 1998 84,6 8,4 5,3 10,0 3,9 17,9 58,4 6,2 2002 45,0 3,3 1,8 12,9 2,7 14,3 11,9 3,3 2006 9,6 6,8 3,6 8,2 7,6 11,9 13,1 7,9 2010 8,6 8,1 1,7 13,7 11,3 10,1 5,1 13,9 2013 7,5 7,5 2,1 8,5 9,4 39,3 6,4 7,7 2014 8,9 7,0 3,1 8,1 10,1 17,2 6,4 7,2 Kaynak: WDI, 2016. Tablo 6: Tasarruf Oranları (%) Türkiye Bangladeş Malezya Nijerya Mısır İran Endonezya Pakistan 1990 20,3 9,3 34,4 32,1 16,1 22,5 32,3 11,1 1994 22,3 13,5 39,6 17,5 15,1 38,3 32,2 16,8 1998 23,3 17,8 48,7 1,8 12,0 30,0 26,5 16,7 2002 19,2 20,2 42,0 15,6 13,6 39,7 27,7 16,5 2006 17,1 20,7 44,5 29,9 17,1 42,8 30,8 11,9 2010 14,0 20,5 39,3 25,2 14,3 42,2 34,8 10,0 2013 14,1 21,2 34,5 20,0 7,9 39,8 33,3 8,2 2014 15,8 22,0 34,3 21,7 5,3 38,7 33,9 8,5 Kaynak: WDI, 2016. Güçlü ve sürdürülebilir ekonomik büyüme, yatırım ve girişimcilikten beslenmektedir. Özellikle tasarruf oranı yüksek olan ekonomilerde yatırım oranlarının da yüksek olması gerekmektedir. Aksi takdirde ekonominin büyüme performansı bundan olumsuz etkilenebilmektedir. Bu bağlamda Tablo 7.’de üye ülkelerin yatırımlarının GSYİH’ye oranları sunulmuştur. Yatırım oranları olarak Endonezya ve Bangladeş’in en yüksek oranlara sahip olduğu görülürken, İran ve Malezya’nın da bu ülkeleri takip ettiği söylenebilir. Bununla birlikte Mısır, Pakistan ve Nijerya yatırım oranlarının en düşük seviyelerde olduğu ülkelerdir. Tasarruf ve Yatırım oranları birlikte değerlendirildiğinde, Türkiye Bangladeş Mısır ve Pakistan’da tasarruf oranları yatırım oranlarının altında seyrederken, diğer dört ülkede tasarruf fazlası verilmektedir. ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 77 H.AĞIR ve A.ŞAHBAZ Tablo 7: Yatırım /GSYİH Oranları (%) Türkiye Bangladeş Malezya Nijerya Mısır 1990 22,9 16,5 33,0 14,3 26,9 1994 24,5 18,4 40,2 11,2 19,4 1998 22,9 22,1 26,8 8,6 21,3 2002 16,7 24,3 23,5 7,0 17,8 2006 22,3 26,1 22,0 8,3 18,7 2010 18,9 26,2 22,4 16,6 19,2 2013 20,3 28,4 26,5 14,2 13,1 2014 20,1 28,6 26,0 15,1 12,6 İran Endonezya Pakistan 27,0 28,3 17,3 26,0 27,6 18,0 32,6 25,4 15,0 33,2 19,4 15,3 27,4 24,1 17,7 27,8 31,0 14,2 26,8 32,1 13,4 26,2 32,6 13,4 Kaynak: WDI, 2016. Ödemeler bilançosunun cari işlemler hesabında yurtdışı dünya ile yapılan döviz harcamalarının döviz gelirlerini aşması nedeniyle ortaya çıkan duruma “cari açık” denilmektedir. Başka bir ifade ile cari işlemler hesabındaki bir açık, ülkenin gelirinden daha fazlasını harcadığını, ürettiğinden daha çok tükettiğini, yani negatif tasarruf yaptığını gösteren önemli bir makroekonomik değişkendir. Tablo 8: Cari İşlemler Dengesi/ GSYİH (%) Türkiye Bangladeş Malezya Nijerya 1990 -1,74 -1,26 -1,98 16,2 1994 2,01 0,59 -6,07 -11,8 1998 0,74 -0,07 13,20 -13,3 2002 -0,27 1,35 7,13 1,8 2006 -6,00 1,67 16,10 25,1 2010 -6,20 1,83 10,06 3,6 2013 -7,85 1,37 3,47 3,7 2014 -5,83 -0,97 4,28 0,2 Mısır Endonezya Pakistan 5,4 -2,6 -4,2 0,1 -1,6 -3,5 -3,0 4,3 -3,6 0,7 4,0 5,3 2,5 3,0 -4,9 -2,1 0,7 -0,8 -1,2 -3,2 -1,9 -2,0 -3,1 -1,5 Kaynak: WDI, 2016. Cari dengenin pozitif olması da yurtdışı dünya ile yapılan işlemlerden elde edilen döviz gelirlerinin giderlerden fazla olması anlamına gelmektedir. Tasarruf fazlasını ifade etmektedir. Bu bakımdan D-8 ülkeler cari işlemler dengesi bakımından değerlendirildiğinde ise, son yıllarda en yüksek cari açık oranları Türkiye’de görülmektedir. Cari dengenin fazla verdiği ülkeler olarak da başta önemli bir petrol ihracatçısı olan İran bulunmaktadır. İran’ı ise, Malezya ve Nijerya takip etmektedir. 3. Türkiye’nin D-8 Ülkeleriyle Dış Ticareti Türkiye’nin D-8 ülkeleriyle ihracatı Tablo 9’da yer almaktadır. Türkiye’nin ihracatının en fazla olduğu iki ülke sırasıyla İran ve Mısır’dır. Özellikle 2012 yılında İran’a yapılan ihracat en yüksek seviyeye ulaşmıştır. 2012 yılında İran’a yaklaşık 10 milyar dolarlık ihracat yapılmıştır. 2012 yılından sonra ise, İran’ın nükleer silah üretme kapasitesinin önüne geçmek amacıyla ABD ve AB ülkeleri tarafından İran’a 78 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 D-8 Ülkelerinin Makroekonomik Performansı ve Türkiye’nin Dış Ticareti yönelik ekonomik ve finansal yaptırımlar uygulanmıştır. Bu kapsamda, İran’ın finansal varlıklarının dondurulması ve İran ile ikili ticari ilişkilerin durdurulması yönünde tedbirler uygulamaya konulmuştur. Rusya ve Çin başta olmak üzere bazı ülkeler yaptırımları tanımadıklarını ve İran’la ticari ilişkilerini sürdüreceklerini açıklamış olsalar da, İran yaptırımlardan olumsuz yönde etkilenmiştir (Şahin, 2016: 2). Bu durum Türkiye’nin İran’a yaptığı ihracat rakamlarından da görülebilmektedir. 2013 ve 2014 yıllarında sırasıyla 4,1 ve 3,8 milyar dolara gerilemiştir. Türkiye’nin Mısır’a yaptığı ihracat da 2012 yılında yaklaşık 3,6 milyar dolar ile en yüksek seviyesine ulaşmıştır. 2013 sonrasında yaşanan Mısır askeri darbesi ve sonrasındaki gelişmeler Türkiye’nin Mısır’a yaptığı ihracatta düşüşe neden olmuştur. Türkiye’nin en az ihracat yaptığı D-8 ülkeleri ise, Bangladeş Endonezya ve Pakistan’dır. Toplam ihracat rakamlarına bakıldığında ise, Türkiye’nin diğer 7 ülkeyle olan toplam ihracatı son yıllarda yaklaşık 9 milyar $ tutarındadır. Tablo 9: Türkiye’nin D-8 Ülkeleriyle İhracatı (milyon dolar) İran Pakistan Bangladeş Malezya Endonezya Mısır Nijerya Toplam 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 912 1066 1441 187 129 157 90 92 63 57 59 82 80 84 173 687 709 902 98 83 133 2114 2224 2953 2029 2024 3044 3589 155 163 248 213 69 134 169 132 98 139 224 182 284 250 250 308 1426 2618 2250 2759 280 257 250 394 4343 5588 6437 7579 2012 9921 2013 4192 276 214 165 243 3679 438 14938 285 195 272 231 3200 417 8795 2014 3886 259 148 315 227 3300 439 8576 Kaynak: Ekonomi Bakanlığı, 2016. Türkiye’nin toplam ihracatı içerisinde D-8 ülkelerinin payları incelendiğinde ise, 2014 yılı itibariyle İran’ın ihracatı Türkiye’nin toplam ihracatının yaklaşık yüzde 2,5’ini oluştururken, Afrika kıtasında Türkiye’nin en fazla ticaret yaptığı ülke olan Mısır için bu oran yaklaşık yüzde 2,1 düzeyindedir. Türkiye’nin toplam ihracatında D-8 ülkelerinin payı ise 2014 yılı itibariyle yaklaşık yüzde 5,5 civarındadır. ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 79 H.AĞIR ve A.ŞAHBAZ Tablo 10: D-8 Ülkelerine İhracatın Toplam İhracat İçindeki Payı (%) İran Pakistan Bangladeş Malezya Endonezya Mısır Nijerya Toplam 2005 1,24 0,26 0,12 0,08 0,11 0,94 0,13 2,88 2006 1,25 0,15 0,11 0,07 0,10 0,83 0,10 2,60 2007 1,34 0,15 0,06 0,08 0,16 0,84 0,12 2,75 2008 1,54 0,12 0,05 0,07 0,22 1,08 0,21 3,29 2009 1,98 0,16 0,13 0,14 0,24 2,56 0,25 5,47 2010 2,67 0,22 0,15 0,20 0,22 1,98 0,22 5,65 2011 2,66 0,16 0,10 0,14 0,23 2,05 0,29 5,62 2012 6,51 0,18 0,14 0,11 0,16 2,41 0,29 9,80 2013 2,76 0,19 0,13 0,18 0,15 2,11 0,28 5,79 2014 2,47 0,16 0,09 0,20 0,14 2,09 0,28 5,44 Türkiye D-8 ülkeleriyle ihracatında öne çıkan ürünler değerlendirildiğinde, son yıllarda, İran’a olan ihracatında altın, çelik profil, lif levha, otomotiv yan sanayi ürünleri ön plana çıkmaktadır. Mısır’da ise benzin, demir/çelik yarı mamulleri, inşaat demiri, çimento, ihracatta başı çekmektedir. Örneğin Mısır demir çelik ile ilgili ithalatının neredeyse tamamını Türkiye’den yapmaktadır. Bununla birlikte 2015 yılı verileriyle Türkiye’nin en fazla ihracat yaptığı ilk yirmi ülke içerisinde 10. sırada İran ve 14. sırada da Mısır yer almaktadır (TÜİK, 2016). Nijerya’da da en fazla ihracat demir çelik ürünlerinden gelmektedir. Malezya’ya askeri araç gereçler (tanklar) ve sanayi yağları ihracatı ön plandayken, Endonezya için tütün ve tekstil ürünleri, Pakistan’a telefon cihazları vb. cihazlar ve halı ihracatı Bangladeş’te ise en fazla tekstil ürünleri ihracatı söz konusudur. Tablo 11: Türkiye’nin D-8 Ülkelerinden İthalatı (milyon dolar) İran Pakistan Bangladeş Malezya Endonezya Mısır Nijerya Toplam 2005 2006 3469 5626 6615 2007 2008 8199 2009 3406 2010 7645 2011 12461 2012 11964 2013 10383 2014 9833 315 379 531 100 168 245 785 934 1253 750 1031 1359 267 392 679 234 380 494 5922 8912 11178 586 619 447 523 1512 960 1408 1017 942 641 521 604 13619 7773 749 873 844 896 1124 1567 1476 926 1931 1486 602 365 13369 19582 555 436 766 1004 1278 1230 1795 1342 1989 1628 113 149 17815 16822 435 1028 1161 2043 1437 134 16073 Kaynak: Ekonomi Bakanlığı, 2016. 80 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 D-8 Ülkelerinin Makroekonomik Performansı ve Türkiye’nin Dış Ticareti D-8 ülkeleriyle Türkiye’nin ithalatına bakıldığında ise, Türkiye’nin 2014 yılında 7 ülke ile olan ithalatı yaklaşık 16 milyar $ civarındadır. Bu değer içerindeki en büyük payın sahibi yaklaşık 10 milyar dolar ile İran olurken, Endonezya yaklaşık 2; Mısır yaklaşık 1,5 Malezya ve Bangladeş ise yaklaşık 1 milyar dolar civarındaki ithalat oluşturmaktadır. Nijerya ve Pakistan ise Türkiye’nin en az ithalat yaptığı D-8 ülkeleridir. Tablo12’de ülkelerin Türkiye’nin toplam ithalatı içerisindeki payı açısından değerlendirildiğinde ise, yüzde 6,64’lük toplam ithalatın, yaklaşık yüzde 4’ü İran’dan yapılırken, 0,85’i Endonezya, 0,6’sı Nijerya ve yaklaşık 0,5’i de Malezya’dan yapılmaktadır. Pakistan yüzde 0,2 iken Nijerya’da yüzde 0,06’lık payla Türkiye’nin toplam ithalatının içerisindeki payları oluşturmaktadır. Türkiye’nin D-8 ülkeleriyle olan ithalatına bakıldığında, en yüksek ithalatın yapıldığı İran’dan Türkiye, petrol ürünleri ithalatı yaparken, Türkiye’nin en fazla ithalat yaptığı 8. ülke konumundadır (TÜİK, 2016). Endonezya’dan en fazla tekstil ürünleri ithalatı yapılırken, Mısır’dan polimerler, Malezya’dan palm yağı ve fraksiyonları ve Bangladeş’ten de iplikler ve tekstil ürünleri ithalatı yapılmaktadır. Tablo 12: D-8 Ülkelerine İthalatın Toplam İthalat İçindeki Payı (%) İran Pakistan Bangladeş Malezya Endonezya Mısır Nijerya 2005 2,97 0,27 0,09 0,67 0,64 0,23 0,20 2006 4,03 0,27 0,12 0,67 0,74 0,28 0,27 2007 3,89 0,31 0,14 0,74 0,80 0,40 0,29 2008 4,06 0,29 0,22 0,75 0,70 0,47 0,26 2009 2,42 0,44 0,37 0,68 0,72 0,46 0,43 2010 4,12 0,40 0,46 0,61 0,80 0,50 0,32 2011 5,17 0,36 0,37 0,65 0,80 0,62 0,15 2012 5,06 0,23 0,32 0,54 0,76 0,57 0,05 2013 4,13 0,17 0,40 0,49 0,79 0,65 0,06 2014 4,06 0,18 0,42 0,48 0,84 0,59 0,06 Toplam 5,07 6,39 6,57 6,74 5,52 7,21 8,13 7,53 6,68 6,64 Türkiye’nin D-8 ülkeleriyle olan ihracat ve ithalatlarının karşılaştırmasının yapıldığında ise, toplam ithalat tutarının toplam ihracatın yaklaşık iki katı seviyesinde olduğu görülmektedir. Dış ticaret açığı olan ülkelerin başında İran gelirken 2014 yılı istatistikleriyle açık yaklaşık olarak 6 milyar dolar civarındadır. Pakistan Bangladeş ve Malezya dış ticaret açığı verilen diğer ülkeleri oluşturmaktadır. Diğer yandan 2014 verilerine göre Mısır’la olan dış ticaret fazlası yaklaşık 2 milyar dolar tutarındayken Endonezya ve Nijerya dış ticaret fazlasının olduğu diğer D-8 ülkeleridir. ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 81 H.AĞIR ve A.ŞAHBAZ Tablo 13: D-8 Ülkelerinin Dünya Ticaretindeki Payı -2014 İhracat Dünya İthalat Milyon $ İhracatındaki Pay Milyon $ Türkiye 157620 0,8 242183 İran 88800 0,5 52000 Pakistan 24714 0,1 47636 Bangladeş 30405 0,2 42170 Malezya 234139 1,2 208864 Endonezya 176293 0,9 178179 Mısır 27091 0,1 67495 Nijerya 98000 0,5 63700 Toplam 837062 4,3 902227 Kaynak: Ekonomi Bakanlığı 2016b. Dünya İthalatındaki Pay 1,3 0,3 0,3 0,2 1,1 0,9 0,4 0,3 4,8 2014 yılı verilerine göre Dünyanın toplam ihracatı 18,935 katrilyon dolar iken toplam ithalatı da 19,024 katrilyon dolardır. Tablo 13’de D-8 ülkelerinin dünya toplam ihracatı ve ithalatındaki payları gösterilmektedir. Buna göre D-8 ülkeleri içerisinde en fazla ihracatı Malezya yaparken bunu Endonezya ve Türkiye takip etmektedir. İthalatta ise Türkiye en yüksek orana sahipken Endonezya en çok ithalat oranına sahip ikinci ülke konumundadır. 2014 yılı verilerine göre dünya toplam ihracatının yaklaşık yüzde 4,3’ü, dünya toplam ithalatının da yaklaşık yüzde 4,8’i D-8 ülkelerinin elinde bulunmakadır. Toplam ihracat oranları dünya ölçeğinde değerlendirildiğinde, Avrupa Ülkelerinin en fazla ihracat oranına sahip olduğu (yaklaşık yüzde 35); Çin’in yüzde 12,4; ABD’nin yüzde 8,6; toplam 32 ülkeli Güney ve Orta Amerika ülkelerinin yüzde 3,7; 12 ülkeli Bağımsız Devletler Topluluğu’nun yüzde 3,9; Afrika kıtasındaki 52 ülkenin yüzde 2,9 ve 13 ülkeli Ortadoğu ülkelerinin de yüzde 6,8 oranında dünya ihracatından pay aldığı görülmektedir (Ekonomi Bakanlığı, 2016b). Bu istatistikler karşılaştırıldığında D-8 ülkelerinin dış ticaret oranlarının küçümsenmeyecek ölçüde olduğu ifade edilebilir. SONUÇ 1990’lı yıllar ABD’nin öncülüğünde bölgesel ekonomik bütünleşmelerin yaygınlaştığı ve başarılı örneklerin ortaya çıktığı bir dönem olarak düşünülebilir. Bununla birlikte çoğu ekonomik bütünleşmeler, hepsi birbirinden farklı nedenlere sahip olmak üzere kuruluşunda deklare edilen hedeflere ulaşmaktan çok uzak kalmışlardır. D-8 ülkelerinin oluşturduğu ekonomik temelli örgüt de, kendine çizilen hedefleri yerine getirememiştir. Ülkeler gerek iktisadi gerekse siyasi hedeflerden ayrı/uzak politikalar izlemişlerdir. 82 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 D-8 Ülkelerinin Makroekonomik Performansı ve Türkiye’nin Dış Ticareti D-8 ülkeleri üretim değerleri dikkate alındığında, Endonezya, Türkiye, Nijerya, İran, Malezya, Mısır, Pakistan ve Bangladeş olarak sıralanmaktadır. Bu ülkeler içerisinde Türkiye en az nüfusa sahip olan ikinci ülkedir. Dolayısıyla kişi başına gelirler açısından sıralandığında daha düne kadar en çok kişi başına gelirin sahibi Türkiye iken son yıllarda Malezya Türkiye’nin önüne geçmiştir. Bu iki ülke kişi başına gelirde 10000$ seviyelerini yakalayan D-8 ülkeleridir. Diğer ülkelerde kişi başına gelir yaklaşık 1000$ seviyelerinde oldukça düşük değerleri ifade ederken altı ülke 1000$ ile 5000$ arasında kişi başına gelir rakamlarına sahiptirler. 1990-2014 aralığında hiç negatif büyüme yaşamayan ülkeler Bangladeş, Mısır ve Pakistan olarak görülürken, aynı dönemde Türkiye ve İran dört kez negatif büyümeli yıllara sahiptir. Malezya işsizlik oranlarının en düşük, Mısır İran ve Türkiye’de sırasıyla en yüksek olduğu ülkeler olarak yerlerini almaktadır. Benzer bir sıralama enflasyon oranları bakımından da yapılabilir. Buna göre Malezya en düşük ve istikrarlı enflasyon oranlarına sahipken, İran en yüksek oranları olan ülke konumundadır. D8 ülkelerinden İran, Malezya ve Endonezya, yüksek tasarruf oranlarıyla dikkat çekerken, Endonezya, İran ve Malezya en fazla yatırım oranına sahip olan ülkelerdir. Tasarruf açığı sorunu yaşayan ülkeler olarak Türkiye, Bangladeş, Pakistan ve Mısır görülmektedir. En fazla cari açık sorunu olan ülke Türkiye iken, Malezya en fazla olmak üzere Nijerya cari fazla veren iki ülke olarak sıralanmaktadır. Bununla birlikte Türkiye’nin D-8 ülkeleri arasında ekonomik işbirliğini en yoğun şekilde yaptığı ülke İran olarak görülmektedir. Türkiye’nin toplam ihracatının yüzde 5,44’ü D-8 ülkeleri ile yapılırken, bunun yüzde 2,47’si İran ile yapılmaktadır. Mısır ihracatta ikinci sırayı alırken, diğer ülkelerin ticaret oranları oldukça düşük seviyelerdedir. Türkiye’nin ithalat oranlarında ise, yüzde 6,64’lük payın sahibi olarak D-8 ülkeleri görülürken bu payın yaklaşık olarak yüzde 4’ü İran’dan yapılmaktadır. Türkiye’nin İran ile ticaretinin artmasında gerek coğrafi yakınlık gerekse kültürel bağların kullanıldığı ve pazarda mevcut Türk malı imajını daha da geliştirmesi ve diğer ülkelere kıyasla rekabet avantajı kazanması mümkün görülmektedir. İran aynı zamanda Türkiye’nin Orta Asya pazarlarına açılımında en kısa güzergah olması bakımından da Türkiye ekonomisi için önemini arttırmaktadır. G-8 örgütü belli bir ekonomik güç teşkil etmekle birlikte ekonomik bütünleşme teorilerinin beklenen sonuçlarını yerine getirmekten uzak kaldığı anlaşılmaktadır. Diğer bir ifadeyle D-8 organizasyonu kuruluşunda belirtilen amaçlara ulaşmada başarılı olamamıştır. Örgüte gerekli önemin verilmemesi ve üye ülkelerin coğrafi olarak birbirlerinden uzak olmaları bunun en önemli nedenleri arasında sayılabilir. ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 83 H.AĞIR ve A.ŞAHBAZ Diğer taraftan üyelerin örgüte yeterli ekonomik katkı yapabilecek güçte olmamaları ve/veya katkı yapmamaları da, politik olarak etkinsiz olmalarının sebebini oluşturmaktadır. Ülkeler arasındaki dış ticaret bir iki istisna dışında belirli bir seviyenin üzerine çıkarılamamıştır. Dış ticarete konu olan ürünler yüksek teknoloji (katma değeri yüksek) ürünleri değildir. Öte yandan D-8 ülkeleri 2014 yılı itibariyle dünya toplam ihracatının yüzde 4,3’ü dünya toplam ithalatının da yüzde 4,8’ine sahip ülkelerdir. Bu oranların ihracatta yaklaşık yüzde 0,8’i ve ithalatta yaklaşık yüzde 1,3’ü Türkiye’ye aittir. Üye ülkeler içerisinde sırasıyla Malezya, Endonezya ve Türkiye dünya ihracatından en fazla payı alan ülkeler konumundadır. Sonuç olarak, dünya ekonomisi her ne kadar hızlı bir şekilde küreselleşse de bölgesel ekonomik bütünleşmeler önemini kaybetmemektedir. Bu anlamda değişen dünya içerisinde benzer kültüre/inanca sahip, coğrafi olarak yakın ülkeler arasında kurulacak ve/veya işlevsellik kazandırılacak yapılar/örgütler bu ülkelerin büyüme/kalkınma seviyelerinin arttırılması için çok önemlidir. Bu nedenle alternatif pazar arayışında olan ülkeler için bu tür örgütlenmeler büyük fırsatlar yaratmaktadır. Bu anlamda bugüne kadar yeterince değerlendirilememiş olan D-8 yapılanması üye tüm ülkeler için fırsatlar ortaya koyabilecek bir yapıdır ve bu yapı değerlendirilmelidir. Türkiye öncülüğünde başlatılan D-8 örgütünün başarılı olmasının ve yeni üyelerin katılmasının en önemli koşulu, üye ülkeler arasındaki mevcut ekonomik ve siyasi işbirliğinin ve ticaret hacminin arttırılmasına bağlıdır. KAYNAKLAR COHN, T. H., 2012. Global Political Economy, Pearson Education, Sixth Edition DÜNYA GAZETESİ, D-8’in Tercihli Ticaret Anlaşması Yürürlükte, http://www.dunya.com/ekonomi/ekonomi-diger/d-8in-tercihli-ticaretanlasmasi-yururlukte-304884h.htm, 22.08.2016. EKONOMİ BAKANLIĞI, 2016a. İhracat, Ülke Masaları, Ülkeler ve Bölgeler, http://www.ekonomi.gov.tr/portal/faces/home/disIliskiler/ulkeler/ulke_ma salari?_afrLoop=360038329089281&_afrWindowMode=0&_afrWindowI d=10vb704xs8_66#!%40%40%3F_afrWindowId%3D10vb704xs8_66%26_ afrLoop%3D360038329089281%26_afrWindowMode%3D0%26_adf.ctrlstate%3D10vb704xs8_130, 21.06.2016. EKONOMİ BAKANLIĞI, 2016b. Dünya Toplam İhracatı, Dünya Toplam İthalatı http://www.ekonomi.gov.tr/portal/faces/home/bilgimerkezi?_afrLoop=521334627761481&_afrWindowMode=0&_afrWindo wId=null#!%40%40%3F_afrWindowId%3Dnull%26_afrLoop%3D521334 84 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 D-8 Ülkelerinin Makroekonomik Performansı ve Türkiye’nin Dış Ticareti 627761481%26_afrWindowMode%3D0%26_adf.ctrlstate%3D9zqriehwn_69, 23.06.2016. KAR, M. ŞAHBAZ, A. ve AĞIR, H., 2016. “Başarılı Bölgesel Entegrasyonların Karakteristikleri ve Balkan Ülkeleri için Dersler” Second Sarajevo International Conference: EU Integration & Balkan Countries, May 1720, 2016. MANSFIELD, E.D. AND MILNER, H.V., 1999. “The New Wave of Regionalism” International Organization 53, 3, Summer 1999, pp. 589– 627 MFA (Ministery of Foreign Affairs) 2016. Gelişen 8 Ülke: D-8, http://www.mfa.gov.tr/gelisen-sekiz-ulke-_d-8_.tr.mfa, 04.08.2016. ŞAHİN, İ., 2016. “İran’a Yönelik Yaptırımların Kaldırılmasının Türkiye Ekonomisine Muhtemel Etkileri”, Türkiye İş Bankası İktisadi Araştırmalar Bölümü, http://ekonomi.isbank.com.tr, 05.07.2016. TAŞTEKİN, M., 2006. “Türk Dış Politikasında ‘D-8’”, Gazi Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi 7 (2), ss. 225-244. TÜİK (Türkiye İstatistik Kurumu), 2016. Temel İstatistikler, Dış Ticaret İstatistikleri, http://www.tuik.gov.tr/UstMenu.do?metod=temelist, 21.06.2016. WDI (World Development Indicators), 2016. İstatistik Göstergeler, http://databank.worldbank.org/data/reports.aspx?source=worlddevelopment-indicators, 20.06.2016. ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 85 Psiko-Sosyal Açıdan Göç (İtalya’da Yaşayan Boşnak Gençler Üzerinde Bir Araştırma) Psiko-Sosyal Açıdan Göç (İtalya’da Yaşayan Boşnak Gençler Üzerinde Bir Araştırma) Muharem CUFTA1 Özet Din Psikolojisi üzerinde yapılan ve bir alan araştırması olan bu araştırma sosyo-psikolojik metot ve tekniklerden faydalanarak, göçün insan psikolojisi üzerindeki etkileri, Avrupa'da yaşayan Müslümanların sıkıntıları, kültürün bireyi şekillendirici etkisi, asimilasyon ve entegrasyon hususlara yer verilmekle birlikte, temel olarak ülkesi dışında göç etmiş Boşnak gençlerin yaşadıkları kimlik problemleri alan araştırması yöntemiyle incelenmektedir. Bunun yanında katılımcıların yurt dışına gitmeden önce ile yurt dışına gittikten sonra gerek dini inanç ve tutumları gerekse de geleneksel norm ve değerlere yönelik tutumlarında bir değişiklik olup olmadığını öğrenmek için açık uçlu ve geniş kapsamlı bir anket uyguladık. Katılımcıların %79,3'lük büyük bir oranla, Müslüman olduklarını ifade eden cevaplar vererek dini kimlikleri ön planda çıkardıkları görülmüştür. Gençlerin milli mensubiyet duygularından daha çok dini mensubiyet duygularına atıf yapmaları; yurt dışına geçtikten sonra dini kimliklerin daha çok farkına vardıkları ve geleneksel norm ve değerlere daha çok bağlandıkları ortaya çıkmıştır. Anahtar Kelimeler: Göç Psikolojisi, Kültür, Asimilasyon, Entegrasyon, Din Migration From Psycho-Social Aspects (Research on Bosnians Youth living in Italy) Abstract İn this studies that is based on psychology of religion and made as a field research by taking advantage of socio-psychological methods and techniques, studies the immigration's effects on human psychology, assimilation and integration issues, distress of Muslims living in Europe, the effect of culture at the individual shaping, and after migrated outside the country what is their identity problems. So we apply a comprehensive survey to participants that investigated what is difference, before going abroad at religious beliefs and attitudes or is there change towards theirs traditional norms and values. On question “what do you feel yourself as…” a large number 79, 3 % of respondents said that they are Muslims. So, religious identity was in the first place. Youth on the basis of ethnicity and religiosity showed more religion affiliation against to ethnicity affiliation. Since they went abroad was realized their religious identity and they are more connected to traditional norms and values. Keywords: Psychology of Migration, Culture, Assimilation, Integration, Religion 1 Pamukkale Üniversitesi, İlahiyat Fakültesi Din Psikolojisi Bölümü, mcufta@pau.edu.tr ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 87 M.CUFTA GİRİŞ Tarihin eski zamanlarından bugüne kadar, değişik sebep ve amaçlardan dolayı insanlar, doğdukları memleketleri bırakıp başka ülkelere gitmişlerdir. Yer değişikliğiyle birlikte insanlar, sürekli başka topluluklarla pek çok değişimler yaşamıştır. Bunlardan bir tanesi de dine karşı tutum ve algıların değişmesidir. Din fenomeni insanın hayatında önemli bir yere sahiptir. Özellikle son zamanlarda dinsel olayların, din ile ilgili problemler çok olmasından dolayı bu konu ayrı bir önem kazanmaktadır. Dolaysıyla buradan kalkarak yurtdışına giden ailelerin ve gençlerin gerek din gerekse de kimlikle ilgili algılarının ve tutumlarının değişiminde mutlaka önceki durumla sonraki durum arasında pek çok farkları olmuştur. İşte bu gibi düşünceler bizi, Avrupa Kültürünün Boşnak (Goran) Gençlerin Din ve Kimlik Algıları Üzerine Etkisi isimli bir alan araştırması yapmaya sevk etti. Bu konu hakkında şu ana kadar böyle bir çalışma yapılmadığından dolayı ayrı bir öneme sahiptir. Araştırmada psiko-sosyal ve dinî kimlik gibi geniş ve kapsamlı konular ele alınırken bazı sınırlıklar konulmuştur. Aynı zamanda araştırma alanın sınırlandırılması ve konunun sınırlar çerçevesinde derinliğine işlenmesi yöntem açısından bir gereklilik arz etmektedir. 1-Araştırmaya katılanlar, “Araştırmaya Katılanların Nitelikleri” başlığı altında ayrıntılı olarak verilen 150 katılımcının oluşturduğu bir örneklem grubu ile sınırlıdır. 2-Araştırmaya katılanlar Kosova’da yaşayan Boşnakların İtalya’ya gurbete giden gençlerle sınırlıdır. 3-Araştırmaya katılanlar, 18-30 yaş aralığıyla sınırlıdır. 4-Araştırma, araştırmaya katılanların, sorulara verdikleri cevaplar ve ayrı olarak belirttikleri düşünceleriyle sınırlıdır. 5-Araştırma yapıldığı zamanla sınırlıdır. Aynı zamanda araştırma, farklı bir kültürde yaşama, kendini arama ve kendini ispat etme süresince oluşan dinî kimlik problemini tespit etmek, böylece işçilerin dinî cemaati oluşturması, asimile olma gibi sosyal psikolojik problemler karşısında kendilerini koruyabilme ve içinde bulundukları topluma uyum sağlama imkânlarını ne derece gerçekleştirebildiğini ortaya koymaktadır. Evren; bir alan araştırması sırasında araştırma yapılacak problem alanının tamamıdır. Çalışmanın sonucunda elde edilen bilgiler evrenin tamamı için 88 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Psiko-Sosyal Açıdan Göç (İtalya’da Yaşayan Boşnak Gençler Üzerinde Bir Araştırma) geçerlidir ve tamamını kapsar. Evrenin tanımlanması ve sınırlandırılması konusunda tamamıyla araştırmacının hedefine ve isteğine bağlıdır. Örneklem ise, denemek veya bilgi alınmak üzere evrenin içinden seçilen örnek gruptur. Araştırmalar örneklem kümeler üzerinde yapılır ve alınan sonuçlar, yukarıda söylediğimiz gibi ilgili evrenlerine genellenir. Evrenin tamamını deneme veya evrenin tamamından bilgi alma imkânı olmadığı zaman, onun içinden bir grup örneklem olarak seçilir. (Niyazi, 1995, s. 110-111) Avrupa kültürünün Boşnak gençlerin din ve kimlik algıları üzerine etkisini konu edinen bu araştırmanın evrenini, Kosova’da yaşayan Boşnak (Goralı) gençleri oluşturmaktadır. Maliyet ve kontrol güçlüklerinin yanında bütün gençlere anket uygulamak zor ve mümkün olmadığı görüldüğü için bu geniş evrenden örnekleme teknikleri kullanarak 150 kişilik bir örneklem seçilmiştir Verilerin toplanması Üç bölümden oluşan bu anket toplam 156 kişiye uygulanmıştır. Yukarıda anlatıldığı gibi bu uygulama iki farklı zaman aralığında gerçekleştirilmiştir. Anket rastgele çarşıda, (barlara) pazarda, iş yerlerinde dağıtılmış ve onlardan doldurulmaları istenmiştir. Bizzat kendileri anketi dolduramayanlara ise sorular sözlü olarak sorularak, verilen cevaplar araştırmacı tarafından anket kâğıdına geçirilmiştir. Deneklere herhangi bir sorunun cevapsız bırakılmaması gerektiği söylenmiştir. Genelde denekler gönüllü olarak katılmıştır. Dağıtılan anketlerin çoğu cevaplandırılmıştır. Eksik veya yarım bırakılan anketler değerlendirmeye alınmamıştır. Bu yüzden dağıtılan 156 anketten 150 anket değerlendirmeye alınmıştır. Kullanılan İstatistik Analizler Yukarıda belirtildiği gibi dağıtılan 156 anketten, genel kontrolünden sonra, eksik veya yarım bırakılmış birkaç anket hariç, geri kalan 150 anket değerlendirmeye alınmıştır. Bu değerlendirmeler bilgisayarda SPSS paket programın aracılığı ile yapılmıştır. Araştırmaya katılanların sosyo-demografik özelliklerini tasvir eden N dağılımı çıkartılmıştır. Daha sonra ise sosyo-demografik özellikleri ile dinî yönelimlerin arasında ilişkilerin anlamlı olup olmadığını Chi-Square test analizi ile ölçülmüştür ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 89 M.CUFTA Goralılar (Boşnaklar) “Balkanlarda geniş coğrafyaya yayılmış olan ve yoğunlukla Kosova-Gora bölgesinde yaşayan Goralıların menşei tartışmalı bir konu olma özelliğini devam ettirmektedir. Bu çerçevede Goralıların Türk olmadığı doğru mudur veya Goralıların iddia edildiği gibi Osmanlılarca zorla Müslümanlaştırılmış Sırplar olduğu mu doğrudur? Ya da Goralıların zamanla Müslümanlaştırılmış Makedonlar mıdır?” vs. bunların hangisi doğru olduğu konusunda çeşitli görüş ve iddialar ortaya atılmıştır. (Sofuoğlu, 2006, s. 6) Gora denilen, Kosova’nın kuzeybatı kısmında bulunan bir bölgede çoğunluğu Slav ırkından olan Müslümanlar yaşamaktadırlar. Bunlar daha çok Dragaş beldesi etrafında yerleşmiş insanlardır. Gora denilen bölge 19 köyden oluşmaktadır. Gora bölgesinin en büyük köyü Reteslica’dır. Restelica, sadece Gora bölgesinin değil eski Yugoslavya zamanında da Yugoslavya’nın en büyük köyüydü. Araştırmamızın konusu olan, Avrupa Kültürünün “Boşnak” Gençlerin Din ve Kimlik Algıları Üzerine Etkisi” derken, bu Gora bölgesindeki yaşayan, kimliği kesin ve net olmayan, gençleri kastediyoruz. Kendi aralarında bile belli olmayan kimlik konusunda, bitmek tükenmek bilmeyen tartışmalar yapılmaktadır. Kimileri “Boşnak” kimileri, “Goran”(Goralı) kimileri de Torbeş’iz der. Tarihi kaynaklara da baktığımızda bu halk kesimi için gerçekten belli bir kimlik iddiası yoktur. Bu durum da onları psikolojik olarak rahatsız etmektedir. Ve bazı kimseler kendilerine ancak Türk kimliğini yakıştırabileceğini söylüyor. Yeryüzünde kimliği en çok tartışılan topluluk Boşnaklardır. Bunlar genelde Slav (Sırp - Hırvat) dilini konuşan Müslümanlardır. Kısacası onlara güney Yugoslavya’daki Slav Müslümanlar derler. (Gürbaz, 2002, s. 111) Goralılara atfedilen bir başka kimlik de Torbeştir.* Torbeşler batı Makedonya’da Debre (Debar) civarında ve güneyindeki bölgelerde bulunmaktadırlar. Gora bölgesi de Debre’den fazla uzak sayılmamaktadır. Goralıların, genellikle köylerde ve toplumun diğer kesimlerine fazla entegre olmadan yaşadıkları gözlemleniyor. Çoğu zaman sorunlarını kendi içlerinde hallederler. Gora köylerinin çoğunluğu Kosova’da olmakla birlikte Kosova’ya yakın Arnavutluk ve Makedonya sınırları içerisinde de Goran topluluklar yaşamaktadır. (Sofuoğlu, 2006, s. 12) Gora bölgesinin Kosova tarafında kalan kısmında yaklaşık 15.000 Goran yaşadığı tahmin edilmektedir. Bunun yanında başta Prizren olmak üzere ve Kosova’nın 90 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Psiko-Sosyal Açıdan Göç (İtalya’da Yaşayan Boşnak Gençler Üzerinde Bir Araştırma) diğer bölgelerde yaklaşık 5.000 Goralı yaşamaktadır. Bundan başka Voyvodina, Sancak, Belgrat vs. Sırbistan’nın birçok bölgesinde bulunmaktadırlar. (Sofuoğlu, 2006, s. 29) Boşnak tarihçi Mustafa İmamovic’e göre, Boşnaklar dört ayrı toplulukta bulunmaktadırlar. Birinci topluluk Kosova’nın güneyindeki yerleşmiş olan Goralılardır. Bu bölge Prizrene bağlı Dragaş beldesinin etrafında bulunmaktadır. Onlar her ne kadar Bosna Hersek sınırlarından uzak kalmış olsa da Boşnaklara her taraftan benzemektedirler. (İmamovic, 1996, s. 10) Kısacası Goralıların kimler olduğuna, ırk ya da etnik kökenlerine dair birçok tartışma yürütülmekle beraber, çeşitli tezler ortaya atılmıştır. Bilim adamları, tarihçiler, dilciler ve sosyologların Goralılar hakkında yapmış oldukları araştırmaların çoğu objektiflikten uzak, yüzeysel ya da siyasî yönlendirmelerin etkisi altındadır. Buraya kadar açıkladıklarımızdan anlaşılacağı gibi, Balkan Müslümanlarının ortak dinî kimlikleri dışında dil, ırk, ülke gibi çok değişik farklı kimlik unsurlarının bulunması, günümüzdeki durumu inceleyen araştırmacıları zor bir görev beklemektedir. A.YABANCI ÜLKE TECRÜBESİ 1.Göç ve Göç Psikolojisi Göç hareketleri insanlık tarihi kadar eskidir. İlk çağlardan itibaren çeşitli nedenlerle başlayan göçler, günümüzde de varlığını devam ettirmektedir. En yoğun göç dalgaları 1945 İkinci Dünya Savaşının sonundan, 1947’deki ekonomik krizin başlangıcına kadar zaman süreci içinde gerçekleşti. (Roger, 2000, s. 131) Göç hareketleri amaçlarına göre değişmektedir. Bazen siyasî, bazen ekonomik, bazen de askeri amaçları vardır. Fakat hangi göç olursa olsun, göç hareketlerinin hepsinde sosyo-ekonomik bir boyut vardır. Bununla birlikte her toplumun tarihinde, yeni yaşam alanları bulmak, yeni topraklar ve kazanç imkânları elde etmek söz konusu olmuştur. Göç olgusu, bireysel, toplumsal, kültürel, siyasî, ekonomik boyutları ile sosyal bilimciler için daima önemli bir araştırma konusu olmuştur. Ve bütün sosyal olay ve olgularda olduğu gibi, göç olgusunun da çok boyutlu olması, göçün bütün bilim dalları tarafından genel kabul gören bir tanımının yapılmasını zorlaştırmaktadır. Bu yüzden birden çok göç tanımları bulmak mümkündür. (Güllü, 2006, s. 349-351) Bir tanımlamada “göç insanların belirli bir zaman boyutu içinde bir yerleşim alanından başka bir alana geçiş1’ olarak ifade edilir. Başka bir tanım da “insanların ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 91 M.CUFTA belirli zorunluluklar sonucu bir yerden başka bir yere gitmesi ” şeklinde tanımlanmaktadır. Abadan-Unat ise “isteğe bağlı yer değiştirme” olarak tanımlarken, Ali Gitmez “fert veya toplulukların oturdukları yerden başka bir yere yerleşmeleridir” şeklinde tanımlamaktadır. (Güllü, 2006, s. 350) Göç, insanların sadece bir yerden başka bir yere hareket etmelerini anlatan demografik bir yer değiştirme olmayıp, ekonomik, siyasi, hukuki, sosyal, psikolojik vs. yönleri de vardır. (Güllü, 2006, s. 351) Sosyal-psikoloji göç sürecini, doğuşu, gerçekleşmesi ve etkileri açısından grup ve toplum boyutunda ele alır. Biz ise konumuzla alakalı olması açısından, kısaca göçün etkilerinden bahsedeceğiz. Doğal olarak göç, insan psikolojisi üzerinde birçok olumsuz etkileri olan bir süreçtir. Göçmenler üzerinde birtakım ruhsal sorunlara yol açmakta olduğu bilinen bir gerçektir. Göç olayına genel olarak baktığımızda, ister “zorunlu travmatik göç” ister “yaşam tarzı olarak göç” her şeyden önce psikodinamik olarak çok yönlü bir değişimdir. İnsan hayatında psikolojik olarak kayıplar manzumesidir. (Göka, 2008, s. 99-101) İnsan yaşadığı çevreye zaman içerisinde öyle alışır ki artık o çevre ile içselleşir. Çevre psikologlarının dediği “kendileme” (appropriation) kendi kendimizle başlayan duygusal enerji yatırma, sahiplenme süreci, kendi çevremizden başlayarak, insanlara doğru genişleyip devam ederek, kademe kademe evimize, bahçemize, mahallemize, şehrimize ve içinde yaşadığımız topluma doğru yayılır. Adeta oralar da bizim bedenimiz haline gelir. Psikolojide “kayıp” dendiğinde duygusal enerji yatırdığımız herhangi bir nesnenin ortadan kalkması, kaybolması anlaşılır. Bu nesne sevdiğimiz bir insan olabileceği gibi, bir ev bir mahalle, memleket vs. da olabiliyor. Bu durumda insan psikolojisinde önceden kestirilemeyecek olumsuzluklara ve tahmin edilemeyecek sonuçlara yol açabilir. Acılar, hayal kırıklıklar, özlemler vs. Günümüzde insanların çoğu ekonomik, toplumsal ve siyasal nedenlerle bir başka coğrafyaya gidip oralara tutunmaya, yaşamlarını sürdürmeye çalışmaktadır. Göç edilecek ülkeler coğrafi açıdan yakın olmak zorunda değildir. Çünkü fizikî yakınlıktan çok siyasi ve ekonomik işler ön plandadır. Aynı zamanda yakınlık bu göç hareketlerini artırmadığı gibi uzaklık mesafesi de onlara engel olmamaktadır. (Nermin, 2002, s. 22) Göç esnasında insanlar bir yandan maddi manevi kayıplara uğrarken, diğer yandan da ruhsal dengesizlikler ve psikolojik rahatsızlıklar içerisine girerler. Avrupa ülkelerine bir kazanç elde etmek için yola çıkan gençler, meşru yoldan gidemeyince, gayri meşru (kaçak) olarak gitmeyi tercih ederler. (Göka, 2008, s. 101-102) Araştırmamızda katılan örneklem grubun yarısından fazlası kaçak olarak yurt dışına gitmiştir. Yolculuk esnasında açlık, hastalık gibi dertlerle baş etmek zorunda 92 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Psiko-Sosyal Açıdan Göç (İtalya’da Yaşayan Boşnak Gençler Üzerinde Bir Araştırma) kalmışlar, hatta saldırıya da uğrama tehdidi ve korkusu altında kalmışlardır... Gençlerin bir ülkeden başka bir ülkeye kaçak olarak giderken, olumsuz hava koşulları, sınırları günlerce yürüyerek geçmeleri, belirsizlik, korku ve yukarıda saydığımız açlık, hastalık, saldırıya uğrama korkusu ve tehlikesi gibi bir takım kaygı ve duygusal yük, onları önemli ölçüde etkilemiştir. İnsan psikolojisi ne kadar hoş görünürse de görünsün, daima yabancı olanı düşman olarak kaydetmeye daha yatkındır. Göçmenlere genel olarak gittikleri toplumda hep ön yargı ile yaklaşılır. Göç eden insanlar da karşılaştıkları yeni topluluk karşısında, ön yargı ile yaklaşırken, onların iyi olabilme ihtimalini kötü olabilme ihtimalinin gerisinde tutar. (Nermin, 2002, s. 103-104) 2.Kültürel Kimlik Hakkında Bulgular Bu başlık altında araştırmaya katılanların kültürel kimlik hakkında görüşleriyle ilgili bulgular rapor edilecektir. Tablo bire baktığımızda araştırmaya katılan deneklerden %0,7’si Italyan, %14’ü Boşnak, %79,3’ü Müslüman ve %6,0’sı Goralı (Goran) olarak kendilerini tanımlamıştır. Tablodan anlaşılacağı üzere, araştırmaya katılan deneklerin büyük çoğunluğu “ben kimim?” sorusuna öncelikle “Müslüman” cevabıyla, dini kimliği ön planda tutmuştur. Ikinci sırada ise gençler, kendilerini Boşnak olarak, etnik kimlikleriyle tanımlamıştır. Buradan şunu anlıyoruz, gençlerin millî mensubiyet duygusundan çok dinî mensubiyet duygusu ön plana çıkmaktadır. Dolaysıyla bununla hipotezimizde yer alan, gençlerde dinî kimlik duygu ve tutumları, etnik ve milli kimlik tutumlarından daha güçlüdür ifadesi büyük bir oranda desteklenmiş olmaktadır. Tablo 1: “Ben Kimim?” Sorusuna Öncelikle Hangi Cevabı Verirsiniz Ben Kimim Sorusu İtalyan Boşnak Müslüman Goralı Toplam N 1 21 119 9 150 Yüzde %,7 %14,0 %79,3 %6,0 %100,0 Toplam %,7 Yüzde %14,7 %94,0 %100,0 Müslüman göçmenleri daha başka yerlerde de daha çok dinî kimlikleriyle tanımlanıyor olmaları, bizim bulgularımızla paralellik oluşturmaktadır. (Canatan, 1995, s. 159-160) Denebilir ki, gençler yurt dışına gittikten sonra dinî ve sosyal kimliklerinin daha çok farkına varmışlardır. Kendi vatanlarından bir kazanç elde etmek için gurbete çıkan gençler, kendi geleneksel çevre dışında yepyeni ve oldukça değişik bir ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 93 M.CUFTA toplumsal ve kültürel çevre ile karşı karşıya gelmiştir. Bu durum, onları gerek ferdî gerekse de toplumsal planda yeniden sosyalleşme ve yeni topluma uyum/uyumsuzluk problemiyle, bir başka deyişle bir kimlik problemiyle karşı karşıya getirmiştir. Gençler bu yeni problemlerle karşılaştıklarında ise onlar “ben kimim” veya “biz kimiz” sorusunu ister istemez kendi kendilerine sormuşlar. Bu soruya cevap ararken de bir kısım gençler uyum güçlüklerinin doğurduğu reaksiyon psikolojisi içerisinde, geleneksel dinî normlara ve değerlere sıkı sıkıya ve hatta geleneksel çevrelerinden olduğundan çok daha sıkı bir şekilde sarılırken, başka bir kısım ise yine reaksiyon psikolojisi çerçevesinde, diğer genç grubun tam tersine, dinî norm ve değerlere giderek şiddeti artan bir ilgisizlik ve hatta gözlemlerimize göre ikinci nesil sadece ilgisizlikle yetinmeyip karşı tavır noktasına kadar uzanabilen bir eğilime yönelmeleri sürecini de başlatmıştır. Taştan tarafından yapılan konu ile ilgili araştırmada da gençlerin yurtdışındaki kimlik gelişimleri ilgili aynı sonuçların çıkmış olduğunu görüyoruz. (Taştan, 1996, s. 111) Gençlerin kimlik gelişimleri ile ilgili en belirleyici tecrübe ilk katıldıkları sosyal grup olmaktadır. Bir başka deyişle, gençlerin yurtdışına çıktığında hangi arkadaş gruplarıyla ve nasıl bir başlangıç yapacağı çok önemlidir. Bu başlangıç neredeyse onların ileri hayatındaki tüm hayat tarzını belirlemektedir. Gençlerin “ben kimim” sorusuna öncellikle, kendilerini “Müslüman” olarak tanımlamaların diğer sebebi de, tarihi kaynaklar açısından bu halk kesimi için din dışında daha belirleyici belli bir kimlik iddiası olmamasıdır. Bundan dolayı kimileri kendilerini tarihi ortak bir kimlik olarak “Müslüman” dinî kimliğini ön planda tutmayı sürdürmektedirler. Bilindiği gibi dinin etkili işlevlerinden biri de kimlik kazandırma, kimliklendirme aidiyet bilinci verme ve taraf olma bilinci temin etmedir. Din kimlik kazandırma işleviyle hem insanın yaşadığı çevre içerisinde kendini tanımlaması hem de konumunu belirlemesine yardımcı olur. Aynı zamanda çevredeki diğer insanlara karşı bakış açısını ve tavır alma biçimini tespit etmesini sağlar. Din bir yandan bireye kimlik kazandırırken bir yandan da topluma kimlik kazandırmaktadır. (Okumuş, 2003, s. 76-78) İnsanlar içinde yaşadıkları toplumda kim olduklarına dair sorunun cevabını bulamadıkları, benlik ve şahsiyet oluşumları gerçekleştiremedikleri, toplumla kaynaşamadıkları, yaşadıkları toplumla uyumlu bir diyalektik geliştiremedikleri zaman kendilerini boşlukta hissedebilirler. Bu boşluk hissi de bireyin inanç, düşünce, davranış ve dünya görüşlerini olumsuz yönde etkileyerek kimlik krizi veya bunalıma sebep olabilmektedir. (Okumuş, 2003, s. 78) 94 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Psiko-Sosyal Açıdan Göç (İtalya’da Yaşayan Boşnak Gençler Üzerinde Bir Araştırma) Büyük ölçüde dinî karakterli kimlik boyutunun, yabancı bir kültür içerisinde, gençlerin kendi aralarında cemaatleşmesini karakterize eden bütünleşme düzeyinde ortaya çıktığı, bunun da çoğu kez geleneksel değerlere yeniden sarılma temayülünü beraberinde getirdiği görülmektedir. Dolaysıyla din, yabancı bir ülkede yaşayan büyük bir kısım gençler için her türlü ruhi çakıntılar ve bunalımlara, ruhsal dengesizliklere ve psikolojik çöküntülere karşı bir sığınak olmuş, zaman zaman küçük görüldükleri, dışlandıkları durumlarda farklı bir kültürel ortamda onları yücelten bir anlam sistemi olarak fonksiyon görmüştür, denilebilir. GENEL DEĞERLENDİRME VE SONUÇ Din, birey ve toplum hayatında önemli bir yere sahiptir. Toplumsal süreçlerde kendi normlarıyla sosyal düzeni tesis eden din, bireylerin hayatının her evresinde belirleyici bir role sahiptir. Gençlik dönemi insan hayatındaki en önemli geçiş dönemlerinden biridir. Bu dönemde dinin, özellikle bireyin kişiliğinin şekillenmesinde, hayata bakış açısı kazanmasında, toplumsal ve ferdi olayları farklı (pozitif) bir açıdan değerlendirmesinde önemli bir etkisi vardır. Bu çerçevede biz de Avrupa Kültürünün Boşnak Gençlerin Din ve Kimlik Algıları Üzerine Etkisini incelerken, yurt dışına gittikten sonra gençlerin hayatında dinin nasıl bir yere sahip olduğu ve yabancı kültürde kendilerini bulmada nasıl yardımcı olduğu sorusu araştırmamızın temel hareket noktası olmuştur. Yurtdışına işçi göçünün sosyo-kültürel değişmenin temel faktörlerinden biri olarak dikkate alındığı bu çalışmada, değişme ve bütünleşme çerçevesinde göçmen işçilerin din ve kimlik algılamaları analiz edilmeye çalışılmıştır. Elde ettiğimiz bulgulara göre bir kültür ortamından başka bir kültür ortamına göç etmek tecrübesi, gerek bireysel gerekse toplumsal düzeyde bir takım değişmelere neden olmasının yanı sıra, göçmen grupların dine olan ilgilerinde kimilerinde bir artışa sebep olurken kimilerinde düşüşe sebep olmuştur. Bu da gençlerin önceden temel dinî bilgilerine sahip olup olmamasına ve bulunduğu çevre ve arkadaş gruplarının (başlangıcın) büyük etkisine bağlı olmaktadır. Bir diğer sebep gençlerin cemaate bağlı olup olmaması olabilir. Bu süreç içinde hem kimlik boyutunda, hem de dinî ilgi ve pratikler alanında önemli farklılaşmalar ortaya çıkmıştır. Büyük ölçüde dinî karakterli kimlik boyutunun, farklılaşma ve bütünleşme arasındaki diyalektik ilişkide, gurbetçilerin kendi aralarında cemaatleşmesini karakterize eden bütünleşme düzeyinde ortaya çıktığı, bunun da çoğu kez geleneksel değerlere yenide sarılma temayülünü beraberinde getirdiği görülmektedir. Yurtdışına çıkan gençler yeniden sosyalleşme ile karşı karşıyadırlar. ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 95 M.CUFTA Ayrıca çekirdek aile yapısının benimsenmesi, giderek baba otoritesinin azalması, kadının statüsüne değişmeler gibi ailenin yapısında değişmeler olmuştur. Yurtdışına misafir işçi konumunda olan gençlerin kalış sürelerinin uzaması ve kalıcı olarak Avrupa’da yerleşmeleri beraberinde çok yönlü problemleri doğurmuştur. Başta konut problemi olmak üzere, çocukların eğitimi, uyumu, aile içinde bütünlüğün sağlanması, babaların çocuklar üzerine otoritesini kaybetmesi ve bu doğrultuda dini kültürel mirasın kuşaklara aktarılmasının zorlaşması, aileleriyle birlikte Avrupa’da yaşamış olup kendi memleketine geri dönen ve kendi vatandaşları ile sosyal çevreye uyamama, ana dili yetersizliği, kendi dini örf ve adetlerine yabancı olma, akranlarıyla ilişki kuramama gibi çok yönlü problemlerdir bunlar. Bu problemlerden kaçarak kurtulamayacağının bilincinde olan kimi gurbetçiler, ev-bark alarak, iş yerleri açarak iyice yerleşme çabaları içerisindedir. Bütün bu sorunlar onları, daha çok kurumsallaşmaya, kendi aralarında bütünleşmeye, yani içinde bulundukları alt kültür alanını zenginleştirmeye sevk etmektedir. Bu alt kültür alanı genellikle dini değerler çerçevesinde odaklanmaktadır. Yeni gelen neslin din eğitimi konusunda eksiklikleri vardır. Aileleriyle ilişkilerinde bu konuda giderek artan bir boşluk oluştuğu görülmektedir. Öte yandan, misyonerlik faaliyetleri gençlerin zihinlerinde kendi dinleri hakkında yanlış bir izlenim bırakmayı hedeflemektedir. Sonuçta, ikinci nesil birinci kuşak ebeveynlerinin kültüründen tamamen ayrılmaktadır. İkinci nesil giyim kuşamdan başlayarak, bütün davranışlarıyla birlikte hâkim kültür içerisinde kaybolmuş, neredeyse tamamen asimile olmuş gözükmektedir. Kendi evlerinde bile kardeşleriyle kendi ana dilini değil, İtalyanca konuşmaktadırlar. Başkalarına kendilerini gerçek isimleriyle değil, bulunmuş oldukları kültürün isimleriyle takdim etmektedirler. Ayrıca bazı gençler kendi annesi ve ninesiyle birlikte dışarı (alış veriş, park vs.) çıkmaktan utanır çekinir hale gelmişlerdir. Buna sebep ise onların başörtülü olmaları, geleneksel giyim kuşamlarını sürdürmeleridir. Dolaysıyla oradaki arkadaşları tarafından onlarla beraber görünmek istemezler. Çünkü bu ikinci nesil kendi örf, adet ve kültürüne yabancılaşmış durumdadır. Kendi dinleri hakkında çoğunun yeterli ve sağlam bilgisi olmadığı için dini kimlikleri tam olarak şekillenmemiştir. Bundan dolayı “Müslüman’ım” demekten çekinir bir eğilim taşımaktadırlar. Avrupa’da İslam hakkında medya aracılığıyla verilen yanlış bilgiler ve uyandırılan “İslam korkusu” imajı (İslamofobia), bu yöndeki tutumlarını iyice pekiştirmektedir. Kısacası ikinci nesil daha çok çevreye uyum sağlamaya çalışmaktadır. 96 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Psiko-Sosyal Açıdan Göç (İtalya’da Yaşayan Boşnak Gençler Üzerinde Bir Araştırma) Sonuç olarak farklı ülke ve kültürde yaşayan Müslüman gençler için dinî ve etnik kimliğin ne ifade ettiği, kimliklerin oluşumunda dinin önemi ve konumu araştırılmıştır. Araştırmaya katılan katılımcıların kimliklerine dair sorular sorulara %79,3’lük büyük bir oranla, Müslüman olduklarını ifade eden cevaplar vererek dini kimliklerini ön plana çıkardıkları görülmüştür. Gençlerin milli mensubiyet duygularından daha çok dini mensubiyet duygularına atıf yapmaları; yurt dışına gittikten sonra dini kimliklerinin daha çok farkına vardıkları, yeni bir toplum ve kültüre uyum sağlayamamalarının sonucunda tepkisel olarak geleneksel dini normlara daha sıkı bağlandıkları görülmüştür. KAYNAKÇA Canatan, K. (1995). Avrupa'da Müslüman Azınlıklar. İstanbul: İnsan Yayınları. Göka, E. (2008). Türklerin Psikolojisi, (Tarihin Rumuzda Bıraktığı İzler). İstanbul: Timaş Yayınları. Güllü, İ. (2006). Gençlik Dindarlığı Almanya'daki III. Kuşak Türk Gençleri Örneği Dindarlığın Sosyo-psikolojisi. Adana: Karahan Yayınları. Gürbaz, B. (2002). Batıdan Doğuya Uzanan Çizgide Balkanlar ve Türkler. Konya: Çizgi Kitabevi. İmamovic, M. (1996). Historija Bosnaka,. Sarajevo: Zajednica Kulture Preporod. Nermin, A.-U. (2002). Bitmeyen Göç (Konut işçilikten Ulus Ötesi Yurttaşlığa). İstanbul: Bilgi Üniversitesi Yayınları. Niyazi, K. (1995). Bilimsel Araştırma Yöntemi. Ankara: Sim Matbaası. Okumuş, E. (2003). Toplumsal Değişme ve Din. İstanbul: İnsan Yayınları. Roger, G. (2000). Entegrizm Kültürel İntihar. İstanbul: Pınar Yayınları. Sofuoğlu, E. (2006). Gora Abidesi. İstanbul: Kültür Yayınları. Taştan, V. (1996). Değişim Sürecinde Kimlik ve Din (Kayseri'den Yurt Dışına Çıkan İşçi Göçü Olayının Kültürel Boyutu). Kayseri: Kültür Yayınları. ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 97 C.M.KOÇOĞLU ve Ö.SARAÇ 98 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Turizm Eğitimi Alan Lisans Öğrencilerinin Kurumsal Sosyal Sorumluluk Algısı Düzeyleri… Turizm Eğitimi Alan Lisans Öğrencilerinin Kurumsal Sosyal Sorumluluk Algısı Düzeyleri: Kastamonu Üniversitesi Turizm Fakültesi Örneği Cenk Murat KOÇOĞLU1 Ömer SARAÇ2 Özet Günümüzde turizm işletmelerinin faaliyet gösterdiği hedef pazarlarda tanınması ve olumlu bir imaja sahip olmasında kurumsal sosyal sorumluluk faaliyetlerinin önemi yadsınamaz. Bu önem göz önüne alındığında, turizm işletmelerinin de sosyal sorumluluk faaliyetlerine yer vermesi hem kendileri için hem de toplumu oluşturan bireyler için bir kazanım oluşturmaktadır. Turizm işletmelerinin sosyal sorumluluk anlayışına sahip olmalarında yönetici ve çalışanların da rolü vardır. Bu kapsamda, gelecekte turizm işletmelerinde yönetici konumunda çalışabilecek turizm lisans öğrencilerinin KSS algılarının ve bu algıların demografik özelliklerine göre nasıl değiştiğinin ortaya konması önemli olarak değerlendirilmektedir. Bu doğrultuda Kastamonu Üniversitesi Turizm Fakültesinde öğrenim gören lisans öğrencileri üzerinde bir anket uygulaması gerçekleştirilmiştir. Elde edilen analiz sonuçlarına göre; öğrencilerin kurumsal sosyal sorumluluğu algılama düzeylerinin yüksek olduğu anlaşılmıştır. Ayrıca öğrenciler turizm işletmelerinin yasal sorumluluk faaliyetlerine uygun hareket ettiğini buna karşın gönüllü sorumluluk faaliyetlerine nispeten önem vermediğini algılamıştır. Yapılan t-testi ve ANOVA analizine göre, turizm fakültesi öğrencilerinin KSS algı düzeylerinin yaşa, sınıfa ve KSS konusundaki bilgisine göre farklılık gösterdiği tespit edilmiştir. Anahtar Kelimeler: Sosyal Sorumluluk, Kurumsal Sosyal Sorumluluk, Turizm Fakültesi JEL Sınıflandırma Kodu: M14, L83. Corporate Social Responsibility Perception Levels of Undergraduate Students Receiving Tourism Education: Case of Kastamonu University Faculty of Tourism Abstract Importance of corporate social responsibility activities is not deniable for recognition and a positive image of today’s tourism establishments in target markets where they are active. When this importance is considered, tourism establishments’ involving these social responsibility activities also creates an acquisition for both themselves and individuals composing the society. Managers and employees also have a role for tourism establishments to have social responsibility understanding. In this context, CSR perception of undergraduate tourism students who may work as manager position at tourism establishments in the future and revealing how these perceptions varied based on demographic characteristics have been assessed as important. Accordingly, a questionnaire was applied on undergraduate students studying at Kastamonu University Faculty of Öğr. Gör. Dr., Kastamonu Üniversitesi, Cide Rıfat Ilgaz Meslek Yüksekokulu, cenkmurat@hotmail.com. 2 Öğr. Gör., Kastamonu Üniversitesi, Cide Rıfat Ilgaz Meslek Yüksekokulu, o.sarach@hotmail.com. 1 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 99 C.M.KOÇOĞLU ve Ö.SARAÇ Tourism. According to obtained results of analysis; it was understood that students’ perception levels for corporate social responsibility were high. The students also perceived that tourism establishments act appropriate for legal responsibility activities, on the other hand did not care about voluntary responsibility activities. According to t test and ANOVA analysis, CSR perception levels of students of tourism faculty were determined to vary based on age, year, and knowledge about CSR. Key Words: Social Responsibility, Corporate Social Responsibility, Faculty of Tourism JEL Classification Code: M14, L83. GİRİŞ İşletmelerin uzun dönemde varlıklarını ve yaşamlarını sürdürmeleri adına sosyal sorumluluk faaliyetlerine dikkat etmesi ve bunları göz önüne alarak faaliyetleri sürdürmesi büyük bir önem arz etmektedir. İşletmelerin, toplumdan aldığını topluma geri vermek ve tüm faaliyetlerini toplumu düşünerek gerçekleştirmesi olarak ifade edilen kurumsal sosyal sorumluluk, günümüzde birçok işletmenin toplum nazarında olumlu bir imaj yaratması ve tüketicilerle duygusal bir bağ kurması bakımından, stratejik olarak kullandığı önemli bir yaklaşımdır. Tüketicilerin her geçen gün bilinç düzeyinin arttığı bir ortamda, işletmelerin sadece kar odaklı çalışmaları ve yaptıkları faaliyetlerde toplumu düşünmemeleri, tüketicilerin bu tür işletmelere karşı cephe almalarına yol açmaktadır. Halbuki işletmelerin ekonomik sorumluluklarının dışında, yasal, etik ve gönüllü sorumlulukları da vardır. Üstelik tüm bu sorumlulukları yerine getirmeye çalışan ve bu konularda bilinçli olan işletmeler, uzun dönemde faaliyet gösterdikleri toplumda, saygı duyulan ve takdir edilen bir işletme konumuna ulaşmalarında ve bu işletmelere daha çok güven duyulması sağlanarak, işletme-tüketici birlikteliğinin sağlanmasında da avantajlar sağlayacaktır. Genellikle kurumsal sosyal sorumluluk konusu, sanayi işletmelerinin yapması gereken faaliyetler olarak algılanmaktadır. Fakat özellikle ülkemizin bir turizm ülkesi olduğu düşünüldüğünde ve birçok turizm işletmesinin faaliyet gösterdiği ülkede, kurumsal sosyal sorumluluk kavramına turizm işletmelerinin de önem vermesi ve bu tür faaliyetlerde bilinçli olmaları gerekmektedir. Müşteri bağlılığının diğer işletmelere göre daha zor olduğu turizm işletmelerinde, kurumsal sosyal sorumluluk bilinciyle hareket eden bir turizm işletmesi, tüketici gözünde imajını artırırken aynı zamanda müşteri bağlılığını da tesis edebilmektedir. Bir turizm işletmesinde sosyal sorumluluk kültürünün oluşması için her departmanın ve bu departmanı oluşturan tüm yönetici ve çalışanların, bu sosyal sorumluluk kültürüne uygun faaliyetler göstermesi gerekmektedir. Bu açıdan bakıldığında geleceğin turizm işletmesi yönetici adaylarının da kurumsal sosyal sorumluluk konusunda 100 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Turizm Eğitimi Alan Lisans Öğrencilerinin Kurumsal Sosyal Sorumluluk Algısı Düzeyleri… bilinçli olmaları, sosyal sorumlulukla ilgili kurum kültürünün oluşmasında önemlidir. Bu kapsamda, araştırmanın amacı, turizm eğitimi alan lisans öğrencilerinin kurumsal sosyal sorumluluk algılarını ölçmektir. Ayrıca bu algıların, okudukları sınıf, cinsiyet, çalışma durumu ve KSS konusundaki bilgilerine göre farklılık gösterip göstermediği de belirlenmeye çalışılacaktır. 1. Kurumsal Sosyal Sorumluluk Kavramı Sosyal sorumluluk kavramının öncülerinden biri olan Howard B. Bowen’ın 1953 yılında yazmış olduğu “İş Adamının Sosyal Sorumlulukları” kitabı ile modern anlamda KSS’nin başladığı söylenebilir. Bowen’a göre sosyal sorumluluk; İş adamlarının; kurallara uyma, karar verme, toplumun değerleri ve amaçları doğrultusunda oluşan faaliyetleri gerçekleştirme yükümlülüğüdür (Carroll, 1999: 269). Kurumsal sosyal sorumlulukla ilgili tanımlara bakıldığında; Jones (1980), işletmelerin, hissedarlarının haricinde toplumdaki gruplar için birleştirici yasal anlaşmalarla öngörülmüş yükümlülüklere sahip olmasıdır. Karna vd., (2003) göre ise; kurumsal sosyal sorumluluk; sürdürülebilir ekonomik gelişime yardımcı olması için işletmenin çalışanlarının, yerel halkın ve toplumun yaşam kalitelerini artırma yönünde işletmenin verdiği bir vaat olarak tanımlanmaktadır. Kotler’e göre kurumsal sosyal sorumluluk; isteğe bağlı iş uygulamaları ve kurumsal kaynakların katkıları aracılığıyla toplumun refahını iyileştirmek için üstlenilen bir yükümlülüktür. (Kotler ve Lee, 2006: 2). Sosyal sorumluluk ile kurumsal sosyal sorumluluk konularını birbirinden ayırt etmek gerekmektedir. Sosyal sorumluluk ile kurumsal sosyal sorumluluk kavramı arasındaki en önemli fark kurumsal sosyal sorumluluk kavramında gönüllülük, isteklilik unsurlarının bulunmasıdır. Genel sosyal sorumluluk; tüketiciyi aldatmamak, onların haklarına duyarlı olmak ve saygı göstermek, adalet anlayışı içerisinde hareket etmek gibi işletme mantığı içerisinde ve daha çok iş ahlakı çerçevesinde anılan ve kullanılan bir kavramdır (Özkol, 1997: 15). Günümüzde işletmelerin ekonomik olduğu kadar, aynı zamanda sosyal bir misyonu bulunduğu yadsınamaz bir gerçektir. Artan rekabet ortamında kalite, fiyat ve hizmet kalitesi kurumları birbirinden farklılaştırıcı faktörler olmaktan çıkmaktadır. Rekabet avantajı yakalamak için farklılık yaratmanın zorunlu olduğu bir çağda, işletmelerin sosyal sorumluluk bilincine sahip olmaları, çok önemli bir farklılaşma kriteri olmaktadır (Akbaş, 2010: 3). İşletmelerin toplum için vazgeçilmez bir kurum haline gelmesi sonucu bir takım sorumlulukları yerine getirmesi gerekmektedir. İşletmelerin ahlaki değerleri ile ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 101 C.M.KOÇOĞLU ve Ö.SARAÇ birlikte sosyal sorumluluklarının da öneminin giderek artması, esas olan insan mutluluğu ve refahını artırma anlayışının işletmelerde yavaş yavaş yerleştiğinin bir göstergesi olarak kabul edilmektedir. Bu nedenle işletmelerin, toplumsal sorunların çözümüne ve çağdaş yaşam standardının gelişmesine yönelik çeşitli stratejiler ortaya koymaları gerekmektedir (Top ve Öner, 2008). Bu kapsamda KSS faaliyetleri işletmelere şu şekilde faydalar sağlamaktadır (Çerik ve Özarslan, 2008: 590) : • Sosyal sorumluluk faaliyetlerine yer veren şirketlerin marka denklikleri ve dolayısıyla piyasa değerleri artmaktadır. • Sosyal sorumluluk, marka imajını korur ve markanın tanınırlığını sağlar. • Daha nitelikli çalışanları cezbetme, elde tutma ve çalışanlara yüksek moral ve motivasyon sağlama imkanı doğar. • Kurumsal öğrenme ve yaratıcılık potansiyelini artırır. • Sosyal sorumluluk konusunda hassas yatırımcılara ulaşma imkanı oluştuğundan, hisse değerlerinde artış sağlanır ve borçlanma maliyetleri düşer. • Yeni pazarlara girme ve müşteri sadakati sağlamada önemli avantajlar elde edilir. • Verimlilik ve kalitede artış görülür. • Toplumun ve kural koyucuların işletmenin görüşlerine önem vermesi sağlanır. • Sosyal sorumluluk, işletmenin uzun dönemli stratejik çıkarlarıdır. • Yasal sorumluluğun ve diğer işletme faaliyetlerinin negatif etkilerinin ortaya çıkaracağı riskleri azaltır. • İşletme ve hissedarları arasında bir alışveriş meydana gelir. Auger vd. (2003) tarafından Amerika’da yapılan bir araştırmada tüketicilerin etik kurallara uygun olarak üretilmiş (çevreye saygılı, hayvanlar üzerinde denenmemiş) ürünlere daha fazla rağbet ettikleri tespit edilmiştir. Tüketicilerin bu yöndeki davranışları, toplumun gelişmişlik düzeyine bağlı olarak değişmektedir. Kurumsal sosyal sorumluluklarının bilincinde olan şirketler yeni pazarlara girme ve müşteri sadakati sağlamada önemli avantajlar elde etmektedirler. 2. Kurumsal Sosyal Sorumluluk Bileşenleri Carroll (1991) kurumsal sosyal sorumluluğu dört bileşen olarak toplamakta ve işletmenin sosyal sorumluluklarını yerine getirmesinin bu sorumlulukları gerçekleştirmekten geçtiğini ve işletmelerin tüm sorumluluklarının; ekonomik, hukuki, etik ve gönüllü sorumluluklar üzerine kurulu olduğunu ifade etmektedir. 102 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Turizm Eğitimi Alan Lisans Öğrencilerinin Kurumsal Sosyal Sorumluluk Algısı Düzeyleri… Şekil 1: Kurumsal Sosyal Sorumluluk Piramidi Kaynak: Carroll, 1991: 42 2.1. Ekonomik Sorumluluklar: İşletmelerin en temel amacı kar sağlamaktır. Friedman’ında savunduğu gibi, işletmeler öncelikle karı maksimize etmeye çalışmaktadır. Caroll’a (1991) göre işletmeler, mümkün olduğunca karlı olmalı, hissedarlarına maksimum kazanç sağlamalı ve rekabet seviyelerini güçlü bir konumda tutmaları gerekmektedir. 2.2. Yasal Sorumluluklar: işletmelerin temel sorumluluklarından biri de, geçerli yasa ve kanunlara uygun faaliyetlerde bulunmalarıdır. Caroll’a (1991) göre işletmeler; Devletin ve yasaların beklentilerini yeri getirmeli, kanuna uyan bir işletme olarak tanınmalı ve yaptıkları tüm faaliyetlerde yasa ve kanunları gözetmelidirler. 2.3. Etik Sorumluluklar: İşletmelerin etik sorumluluğu, toplumun kanunlara yansımamış beklentilerinden oluşan ve paydaşların ahlaki haklarını koruyan toplumun değerlerini ve önem verdiği normları, standartları ve beklentileri içermektedir (Özarallı, 2006: 716). İşletme dürüstlüğü ve etik davranışların, sırf kanunlara ve düzenlemelere uymaktan daha ötesinde olduğu gerçeğinin farkında olmalıdır (Caroll, 1991). 2.4. Gönüllü Sorumluluklar: Gönüllü sorumluluk, işletmelerin gönüllü olarak yerine getirdiği, ekonomik, yasal ve ahlaki herhangi bir zorlama olmaksızın, ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 103 C.M.KOÇOĞLU ve Ö.SARAÇ topluma katkıda bulunma faaliyeti olarak değerlendirilmektedir (Lantos, 2002). İşletmelerin toplumu geliştirme adına gönüllü olarak yaptıkları her türlü faaliyetler (eğitim, kültür, sanat ve sosyal yardım kuruluşlarına yapılan destekler) bu sorumluluk kapsamına girmektedir. 3. Araştırmanın Yöntemi Turizmin öneminin her geçen gün arttığı ve bunun bir sonucu olarak yatırımların bu doğrultuda hız kazandığı ülkemizde, söz konusu yatırımların yönetimsel olarak idare edilmesini sağlayacak işgücü turizm yüksekokulları ve fakültelerinden karşılanmaktadır. Buna koşut olarak kurumsal sosyal sorumluluk politikasına sahip işletmelerin müşteri gözünde değer kazanan bir unsur haline gelmesi, gelecekte turistik sermayeler üzerinde söz hakkı olacak turizm lisans öğrencilerinin kurumsal sosyal sorumluluk politikalarına yönelik güçlü bir fikir sahibi olmasını gerektirmektedir. Anlatılanlar ışığında, bu araştırmada turizm eğitimi alan lisans öğrencilerinin kurumsal sosyal sorumluluk algılarını ölçmek, bu algıların okudukları sınıf cinsiyet, çalışma durumu ve KSS konusundaki bilgilerine göre farklılık gösterip göstermediğinin ortaya konulması amaçlanmıştır. Araştırmada veri toplama yöntemi olarak anket yöntemi kullanılmıştır. Araştırmanın ana kütlesini turizm lisans eğitimi alan tüm öğrenciler oluşturmaktadır. Fakat tüm ana kütleye ulaşmanın zaman ve maliyet sıkıntılarını da beraberinde getirmesi nedeniyle, ana kütleyi temsil edebileceği düşünülen örnekleme yoluna gidilmiştir. Örneklemi, Kastamonu Üniversitesi Turizm Fakültesi öğrencileri oluşturmaktadır. Araştırmalarda örnek hacminin, araştırmada kullanılan ölçekte yer alan değişken sayısının en az on katı olması gerektiği belirtilmektedir (Kerlinger, 1978; Hair vd., 1998; Kline, 2011). Bu araştırmada kullanılan değişken sayısı 18 olduğundan, bu sayının on katı olan 180 sayısı minimum örneklem büyüklüğü olarak belirlenmiştir. Kolayda örnekleme yöntemiyle 235 öğrenciden veri toplanmış ve elde edilen anketler üzerinde yapılan incelemede 10 anketin geçersiz olduğu tespit edilmiş ve bu anketler değerlendirme dışı tutulmuştur. Analizler SPSS 22 paket programı ile 225 anket üzerinden gerçekleştirilmiştir. Araştırmada Swaen & Chumpitaz (2008) tarafından geliştirilmiş olan “Algılanan Kurumsal Sosyal Sorumluluk Ölçeği” kullanılmıştır. Ölçek iki bölümden oluşmakta birinci bölümde ankete katılanların yaşı, cinsiyeti, kaçıncı sınıfta olduğu, KSS’yi daha önce duyup duymadığını öğrenmeye yönelik bir takım demografik sorulara yer verilmiştir. İkinci bölümde de kurumsal sosyal sorumluluk algısına yönelik ifadeler yer almaktadır 104 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Turizm Eğitimi Alan Lisans Öğrencilerinin Kurumsal Sosyal Sorumluluk Algısı Düzeyleri… 4. Araştırmanın Bulguları 4.1. Katılımcıların Demografik Özellikleri Araştırmaya katılan öğrencilerin demografik özelliklere göre dağılımı çerçevesinde; cinsiyet, yaş, okudukları sınıf, çalışma durumları ve KSS bilgilerine ilişkin elde edilen bulgular değerlendirilmektedir. Bu amaçla, katılımcıların demografik özelliklerine ilişkin dağılım tablo 1’de gösterilmektedir. Tablo 1: Katılımcıların Demografik Özelliklerine Göre Dağılımı Cinsiyet Kadın Erkek Toplam Yaş 18-21 yaş 22-25 yaş 26-29 yaş Toplam KSS Bilginiz Evet Hayır Toplam Frekans 82 143 225 Frekans 51 165 9 225 Frekans 172 53 225 % 36,4 63,6 100 % 22,7 73,3 4 100 % 76,4 23,6 100 Sınıfınız 1.Sınıf 2.Sınıf 3.Sınıf 4.Sınıf Toplam Çalışma Durumu Evet Hayır Toplam Frekans 27 74 44 80 225 Frekans 76 149 225 % 12 32,9 19,6 35,6 100 % 33,8 66,2 100 Tablo 1’e bakıldığında, katılımcıların, %36’sının (82 kişi) kadınlardan, %64’ünün (182 kişi) erkeklerden oluştuğu, %73 (165 kişi) gibi büyük bir çoğunluğunun 22-25 yaş arasında olduğu, %66’sının (165 kişi) hem okuyup hem çalıştığı ve büyük bir çoğunluğunun ( %76, 172 kişi) Kurumsal sosyal sorumluluk kavramını bildiklerini ifade etmişlerdir. 4.2. Katılımcıların Kurumsal Sosyal Sorumluluğu Algılama Düzeyleri Katılımcıların kurumsal sosyal sorumluluk algısını ölçmek için, her bir ifadenin ortalama ve standart sapmaları hesaplanmıştır. Bu şekilde katılımcıların kurumsal sosyal sorumluluğu hangi düzeyde algıladıkları tespit edilmiştir. Tablo 2’de katılımcıların kurumsal sosyal sorumluluğu algılama düzeyleri yer almaktadır. Buna göre; en yüksek algılanan kurumsal sosyal sorumluluk ifadesinin; 3,83 ortalama ile “Kurumsal sosyal sorumluluk sahibi bir turizm işletmesi cinsiyet, etnik, bölge ayrımı yapmadan çalışanlara iyi davranır”, yine 3,83 ortalama ile “Kurumsal sosyal sorumluluk sahibi bir turizm işletmesi geçerli yasa ve kanunlara uyum içerisinde hareket eder”, ve 3,82 ortalama ile “Kurumsal sosyal sorumluluk sahibi bir turizm işletmesi çalışanların haklarını korur”. İfadelerine katıldıkları tespit edilmiştir. ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 105 C.M.KOÇOĞLU ve Ö.SARAÇ Tablo 2: Katılımcıların Kurumsal Sosyal Sorumluluğu Algılama Düzeyleri Kurumsal Sosyal Sorumluluk Algısı Kurumsal sosyal sorumluluk sahibi bir turizm işletmesi cinsiyet, etnik, bölge ayrımı yapmadan çalışanlara iyi davranır. Kurumsal sosyal sorumluluk sahibi bir turizm işletmesi geçerli yasa ve kanunlara uyum içerisinde hareket eder. Kurumsal sosyal sorumluluk sahibi bir turizm işletmesi çalışanların haklarını korur. Kurumsal sosyal sorumluluk sahibi bir turizm işletmesi faaliyet gösterdiği tüm ülkelerde insan haklarına saygılıdır. Kurumsal sosyal sorumluluk sahibi bir turizm işletmesi ürünleri hakkında tüketicilere doğru bilgiler verir. Kurumsal sosyal sorumluluk sahibi bir turizm işletmesi istihdam yaratır. Kurumsal sosyal sorumluluk sahibi bir turizm işletmesi çevre ile dost üretim uygulamaları yapar. Kurumsal sosyal sorumluluk sahibi bir turizm işletmesi tüketicilere dürüst bir şekilde davranır. Kurumsal sosyal sorumluluk sahibi bir turizm işletmesi daha fazla eğitim almak isteyen tüm çalışanlarına yardımcı olur. Kurumsal sosyal sorumluluk sahibi bir turizm işletmesi insan haklarının ihlal edildiği ülkelerde faaliyet göstermez. Kurumsal sosyal sorumluluk sahibi bir turizm işletmesi mümkün olduğunca ekolojik dengeyi gözetir. Kurumsal sosyal sorumluluk sahibi bir turizm işletmesi tüketici haklarını gözetir. (satış sonrası servis, garanti) Kurumsal sosyal sorumluluk sahibi bir turizm işletmesi çalışanların sağlığını ve güvenliğini garanti altına alır. Kurumsal sosyal sorumluluk sahibi bir turizm işletmesi sosyal ve kültürel faaliyetleri destekler. Kurumsal sosyal sorumluluk sahibi bir turizm işletmesi yardımseverliği destekler. Kurumsal sosyal sorumluluk sahibi bir turizm işletmesi gelişmekte olan ülkelere yardım eder. Kurumsal sosyal sorumluluk sahibi bir turizm işletmesi doğal kaynakların tüketimini azaltır. Kurumsal sosyal sorumluluk sahibi bir turizm işletmesi fakir ülkeler için proje geliştirir. 106 Ortalama S.Sapma 3,83 1,047 3,83 1,034 3,82 1,059 3,80 1,016 3,79 1,049 3,79 1,011 3,77 ,971 3,77 1,033 3,77 1,073 3,77 1,081 3,76 ,983 3,76 ,974 3,74 1,037 3,73 1,081 3,73 1,098 3,67 1,141 3,65 1,059 3,62 1,049 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Turizm Eğitimi Alan Lisans Öğrencilerinin Kurumsal Sosyal Sorumluluk Algısı Düzeyleri… En düşük algılanan kurumsal sosyal sorumluluk ifadelerinin ise, 3,62 ortalama ile “Kurumsal sosyal sorumluluk sahibi bir turizm işletmesi fakir ülkeler için proje geliştirir”, 3,65 ile ortalama ile “Kurumsal sosyal sorumluluk sahibi bir turizm işletmesi doğal kaynakların tüketimini azaltır”, son olarak 3,67 ortalama ile “Kurumsal sosyal sorumluluk sahibi bir turizm işletmesi gelişmekte olan ülkelere yardım eder” ifadeleri olduğu tespit edilmiştir. Özetle turizm eğitimi alan lisans öğrencilerinin KSS algılarının genel olarak yüksek çıktığı tespit edilmiştir. Bunlar içerisinde, turizm işletmelerinin yasal sorumluluklara uygun hareket ettiğini belirtirken, gönüllü sorumluluk faaliyetlerine nispeten önem verilmediği tespit edilmiştir. Turizm fakültesi öğrencilerinin KSS algılarının cinsiyet, yaş çalışma durumu ve KSS bilgileri değişkenlerine göre farklılık gösterip göstermediğini belirlemek üzere T testi yapılmıştır. Tablo 3’e bakıldığında; cinsiyet (T= 0,714 ve P=0,476) ve sektörde çalışma durumları (T= 0,464 ve P=0,643) değişkenlerine göre turizm fakültesi öğrencilerinin KSS algı düzeyleri arasında anlamlı bir farklılık bulunamamıştır. Diğer yandan turizm fakültesi öğrencilerinin KSS konusunda bilgilerinin olup olmaması değişkenine göre (T= 4,608 ve P=0,000) KSS algı düzeyleri arasında anlamlı bir farklılık tespit edilmiştir. Tablo 3: Turizm Fakültesi Öğrencilerinin KSS Algılarının Cinsiyet, Çalışma Durumu ve KSS Bilgileri Değişkenine Göre Karşılaştırılması (T-test) KSS Algıları Cinsiyet Kadın Erkek Çalışma Durumu Evet Hayır KSS Bilginiz Evet Hayır N 82 143 Ortalama 3,80 3,73 T P 0,714 0,476 76 149 3,79 3,74 0,464 0,643 172 53 3,88 3,36 4,608 0,000 Bakıldığında, KSS konusunda bilgileri olanların (ort.= 3,88), olmayanlara göre (ort.=3,36) KSS algı düzeyleri daha yüksek olduğu görülmektedir. Tüm bu sonuçlara göre; “H1: Turizm Fakültesi öğrencilerinin cinsiyetlerine göre KSS algı düzeyleri arasında anlamlı bir farklılık vardır” ve H2: Turizm Fakültesi öğrencilerinin çalışma durumlarına göre KSS algı düzeyleri arasında anlamlı bir farklılık vardır” hipotezleri reddedilirken; “H3: Turizm Fakültesi öğrencilerinin KSS bilgilerinin olup olmamasına göre KSS algı düzeyleri arasında anlamlı bir farklılık vardır” hipotezi kabul edilmiştir. ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 107 C.M.KOÇOĞLU ve Ö.SARAÇ Turizm fakültesi öğrencilerinin KSS algılarının yaş ve okudukları sınıf değişkenlerine göre farklılık gösterip göstermediğini belirlemek üzere ANOVA analizi yapılmıştır. Tablo 4’e bakıldığında; yaş (F= 4,575 ve P=0,011) ve okudukları sınıf (T= 20,001 ve P=0,000) değişkenlerine göre turizm fakültesi öğrencilerinin KSS algı düzeyleri arasında anlamlı bir farklılık tespit edilmiştir. Bu durum, öğrencilerin yaşları ve okudukları sınıf düzeylerine bağlı olarak, KSS hakkında daha bilinçli olduklarından kaynaklanabilmektedir. Tablo 4: Turizm Fakültesi Öğrencilerinin KSS Algılarının Yaş ve Sınıf Değişkenine Göre Karşılaştırılması (Tek Yönlü ANOVA) KSS Algıları Yaş 18-21 22-25 26-29 N 51 165 9 1.Sınıf 2.Sınıf 3.Sınıf 4.Sınıf 27 74 44 80 Ortalama 3,48 3,84 3,83 Sınıf 3,17 3,68 3,48 4,18 F P 4,575 0,011 20,001 0,000 Tüm bu sonuçlara göre; “H4: Turizm Fakültesi öğrencilerinin yaşlarına göre KSS algı düzeyleri arasında anlamlı bir farklılık vardır” hipotezi kabul edilmiştir” ve H5: Turizm Fakültesi öğrencilerinin okudukları sınıf değişkenine göre KSS algı düzeyleri arasında anlamlı bir farklılık vardır” hipotezi kabul edilmiştir. SONUÇ Turizm işletmelerin temel amaçlarının başında varlığını devam ettirmek ve karlarını maksimize etmek gelmektedir. Fakat bu amaçları gerçekleştirirken, aynı zamanda, toplumsal sorumluluklarının da bilincinde olmaları gerekmektedir. Sadece kendi karına odaklanıp, toplumun çıkarlarını dikkate almayan turizm işletmeleri kar sağlasa bile uzun dönemde varlıklarını ve yaşamlarını tehlikeye atmaktadırlar. Turizm işletmelerin sadece kendi karlarına odaklanmayıp aynı zamanda toplumun çıkarlarını da dikkate alan yaklaşım kurumsal sosyal sorumluluk olarak ifade edilmektedir. Turizm işletmeleri, kurumsal sosyal sorumluluk yoluyla hem kendi varlıklarını koruma altına almakta hem de müşterileri ve toplumu oluşturan bireyler tarafından olumlu bir imaja sahip olmaktadırlar. Özellikle turizm ülkesi olarak değerlendirilen ülkemizdeki, turizm işletmeleri arasındaki yoğun rekabet dikkate alındığında, kurumsal sosyal sorumluluk sayesinde önemli bir müşteri portföyü oluşabilecektir. 108 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Turizm Eğitimi Alan Lisans Öğrencilerinin Kurumsal Sosyal Sorumluluk Algısı Düzeyleri… Turizm işletmelerinde kurumsal sosyal sorumluluk anlayışının yerleşebilmesi için, tüm departmanlarda bu anlayışın ve bu anlayış konusunda bilinçli olan personelin varlığına ihtiyaç vardır. Bu nedenledir ki, lisans düzeyinde turizm eğitim alan geleceğin turizm işletme yöneticilerinin de KSS konusunda bilinçli olmaları gerekmektedir. Bu amaçla lisans düzeyinde turizm eğitimi alan öğrencilerin KSS algı düzeyleri ve bu algı düzeylerinin çeşitli değişkenlere göre farklılık arz edip etmediği belirlenmeye çalışılmaktadır. Elde edilen analiz sonuçlarına göre; katılımcıların %36’sının (82 kişi) kadınlardan, %64’ünün (182 kişi) erkeklerden oluştuğu, %73 (165 kişi) gibi büyük bir çoğunluğunun 22-25 yaş arasında olduğu, %68’inin (154 kişi), 2. ve 4.sınıflardan oluştuğu %66’sının (165 kişi) hem okuyup hem çalıştığı ve büyük bir çoğunluğunun ( %76, 172 kişi) Kurumsal sosyal sorumluluk kavramını bildiklerini ifade etmişlerdir. Katılımcıların kurumsal sosyal sorumluluğu algılama düzeylerine bakıldığında, turizm eğitimi alan lisans öğrencilerinin KSS algılarının genel olarak yüksek çıktığı tespit edilmiştir. Bunlar içerisinde, öğrenciler, turizm işletmelerinin yasal sorumluluk faaliyetlerine uygun hareket ettiğini, gönüllü sorumluluk faaliyetlerine ise nispeten önem verilmediğini algılamışlardır Diğer yandan turizm fakültesi öğrencilerinin KSS algı düzeylerinin çeşitli değişkenlere göre farklılık gösterip göstermediği, T testi ve ANOVA analizleri ile tespit edilmiştir. Elde edilen sonuçlara göre; turizm fakültesi öğrencilerinin cinsiyet ve sektörde çalışma durumlarına göre KSS algıları farklılık göstermezken; yaşları, sınıfları ve KSS konusundaki bilgi durumlarına göre KSS algıları farklılık göstermekte oldukları tespit edilmiştir. Tüm bu sonuçlara göre, geleceğin turizm işletme yöneticileri olacak, lisans düzeyinde turizm eğitimi alan öğrencilerin, KSS konusunda bilinçli olmaları, turizm işletmelerinin kurumsal sosyal sorumluluk anlayışını uygulamaları açısından önemlidir. Öğrencilerin KSS konusunda bilgi sahibi olmalarının KSS algı düzeylerini etkilediği dikkate alındığında, daha eğitim alırken, KSS konusunda okulda verilen bilgilerin önemi daha net olarak ortaya çıkacaktır. Bu kapsamda, lisans düzeyinde eğitim veren turizm okullarının, öğrencilerine, eğitimleri devam ederken KSS ile ilgili bilgi vermeleri, gerekirse müfredatlara kurumsal sosyal sorumluluk ile ilgili dersler açmaları, geleceğin turizm işletme yöneticilerine KSS anlayışlarının yerleşmesinde ve bu sayede sektörde çalıştıkları zaman, kurumlarının sosyal sorumluluk faaliyetleri gerçekleştirmelerinde bir kazan kazan yaklaşımı olarak, hem turizm işletmelerinin hem turistik tüketicilerin hem de toplumu oluşturan diğer kesimlerin faydasına olacaktır. ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 109 C.M.KOÇOĞLU ve Ö.SARAÇ KAYNAKÇA Akbaş, Emel. (2010). Kurumsal Sosyal Sorumluluk Uygulamalarının Tüketici Marka Bağlılığına Etkisinin Araştırılması, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü İşletme Anabilim Dalı, Çanakkale. Auger, Pat, Paul Burke, Timothy. M. Devinney ve Jordan J. Louviere (2003); “What Will Consumers Pay for Social Product Features?”, Journal of Business Ethics, Cilt 42, Sayı 3, s. 281–304. Carroll Archie B. (1999); “Corporate Social Responsibility: Evolution of a Definitional Construct”, Business and Society, Cilt 38, Sayı 3, s. 268– 95. Carroll, Archie B. (1991); “The Pyramid of Corporate Social Responsibility: Toward the Moral Management of Organizational Stakeholders”, Business Horizons, Cilt 34, Sayı 4, s. 39-48. Çerik, Şule ve Emel Özarslan (2008); “Çalışanların Sosyal Sorumluluk Boyutlarına İliskin Algılamaları: İlaç Sektöründe Karşılaştırmalı Bir Uygulama”, Ege Akademik Bakış, Cilt 8, Cilt 2, s. 587-604. Hair, J. F., Anderson, R. E.,. Tatham, R. L. ve Black, W. C. (1998). Multivariate Data Analysis, Fifth. Edition, Prentice-Hall Inc., New Jersey. Jones, Thomas M. (1980); “Corporate Social Responsibility Revisited, Redefined”, California Management Review, Cilt 22, Sayı 3, s. 59-67. Karna, Jari, Eric Hansen ve Heikki Juslin (2003); “Social Responsibility in Enviromental Marketing Planning”, European Journal of Marketing, Cilt 37, Sayı 5/6, s. 848–871. Kerlinger, F. N. (1978). Foundations of behavioral research. New York: McGraw Hill. Kline, R. B. (2011). Principles and Practice of Structual Equation Modeling, Third Edition, The guilford Press, New Yok. Kotler, Philip ve Kevin Lane Keller (2006); Marketing Management, Twelfth Edition, Upper Saddle River, New Jersey: Pearson Education Inc. Lantos, Geoffrey P. (2001); "The Boundaries o Strategic Corporate Social Responsibility" Jornal of Consumer Marketing, Cilt 18, Sayı 17, Özarallı, N. (2006). İstanbul’da Çeşitli Sektörlerde Faaliyet Gösteren Şirketlerin Kurumsal Sosyal Sorumluluk Yaklaşımları, Şirket Kültürü Ve Çalışanların Kurumsal Vatandaşlık Davranışı: içinde. D. Bingöl. (ed.), 715-723. Erzurum: Atatürk Üniversitesi IIBF Yayını No: 222. Özkol, Sedat, “Kurumsal Sosyal Sorumluluk, Ça¬da Özel Sektör Kuruluşlar ve Gençlik”, Human Resources, 1 (9), 1997, s. 15-16. 110 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Turizm Eğitimi Alan Lisans Öğrencilerinin Kurumsal Sosyal Sorumluluk Algısı Düzeyleri… Swaen, V. & Chumpitaz, R. C. (2008). Impact Of Corporate Social Responsibility On Consumer Trust, Resherche Et Applications En Marketing, Cilt 23, Sayı 4, s. 7-33. Top, Seyfi ve Akın Öner (2008); “İşletme Perspektifinden Sosyal Sorumluluk Teorisinin İncelenmesi”, Zonguldak Karaelmas Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt 4, Sayı 7, s. 95-108. ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 111 Ticari ve Finansal Açıklığın Kamu Büyüklüğü Üzerindeki Etkisi: Avrasya Ekonomik… Ticari ve Finansal Açıklığın Kamu Büyüklüğü Üzerindeki Etkisi: Avrasya Ekonomik Birliği Ülkeleri Üzerine Bir Analiz Candan YILMAZ1 Gizem AKBULUT2 Hümeyra UĞURLU3 Abstract The phenomenon of globalization leads to increase the mobility of production factros, especially capital among countries. In this case, countries implementing liberalization policies in the international arena are confronted with the risk resulting from trade openness. Goverments seeking to compensate for the risks in question increase public spending. That the literature relating to this topic are also considered pioneering study by Cameron was first investigated in more detail by Rodrik. In recent years, studies are carried out by many economists in order to uncover the relationship between the goverment size and openness. Studies have used different variables for representing the goverment size. One of the variables commonly used is the public expenditures. In addtion to this, it is seen that the financial openness affects the goverment size. According to the hypothesis that expresses the relationship between external openness and public expenditures which is called ‘compensation hypothesis’ in the literatüre, risks resulting from increasing trade openness is rising public expenditures. In this context, the aim of study is to identify the impact of the openness and financial openness on government size. In the empirical part of the study, share of export-import in the total GDP as a indicator of the openness and the share of FDI in GDP as a indicator of financial openness dates are used as independent variables in the model. As a indicator of the the government size, the share of public expenditures in GDP has been included in the model as the dependent variable. In the study, relationship between public expenditures and trade-financal openness is tested in fixed effects model method by using 1992 - 2014 period of Eurasian Economic Union member states’s economies panel date. Results of the research shows that it is a positive correlation between public expenditures and trade openness, while a negative relationship between public expenditures and financial openness. Keywords: Government Size, External Openness, Fixed Effects Model 1 Res. Asst, Gumushane University, Faculty of Political Sciences, Department of Public Finance, candanyilmaz@hotmail.com. 2 Res. Asst, Gumushane University, Faculty of Political Sciences, Department of Economics, gizemakbulut@gumushane.edu.tr. 3 Res. Asst, Gumuhane University, Faculty of Political Sciences, Department of Public Finance, h_ozkurt_@hotmail.com. ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 113 C.YILMAZ, G.AKBULUT ve H.UĞURLU JEL Classification Codes: H10, F43, C10 1.GİRİŞ Küresel gelişmelerle birlikte teknolojide yaşanan gelişmeler ve bu gelişmelerin hızla piyasalaşması da geleneksel kamu harcama anlayışında değişikliklere neden olmuştur. Kamu harcamalarının temelini oluşturan tam kamusal mallar, yarı kamusal mallar, toplumda pozitif dışsallığı olan devlet tarafından üretilen ya da sunulan özel mallar gibi kategorilerde yer alan harcamalar farklılaşmış veya değişmiştir. Küreselleşme olgusu ile değişen kamu harcama yapısı ve bu dönemde sermayenin küresel sistem içerisindeki hareketinin artması, ülkelerin dışa açılmasına neden olmuştur. Bu durumda dışa açılma politikasını benimseyen ülkeler, çeşitli risklere maruz kalmış ve bu riskleri bertaraf etmek amacıyla kamusal müdahaleleri artırmışlardır. Son yıllarda iktisat literatüründe ülkelerin dışa açılma süreçleriyle birlikte açıklığın kamu büyüklüğü üzerindeki etkisini inceleyen çalışmaların sayısı giderek artmaktadır. Bu bağlamda ticari açıklığın kamu büyüklüğü üzerindeki etkisini inceleyen öncü çalışma Cameron (1978) tarafından yapılmıştır. Cameron (1978), ticari açıklığın yapısal özelliklerini dört aşamada anlatmıştır. Dışa açık bir ekonomiye sahip ülkede öncellikle sanayi yoğunlaşmasının düzeyi artmaktadır. Bu gelişme sendikalaşmanın artmasına, toplu sözleşmelerin kapsamının genişlemesine ve iş gücü konfederasyonlarının gücünün artmasına neden olmaktadır. Son olarak da geçim yardımlarına yapılan harcamalarının artması kamu ekonomisinin genişlemesine yol açmaktadır. Bu görüşü destekler nitelikte Rodrik (1998)’e ülkelerin dışa açıklıkları arttıkça kamu harcamalarına olan talepleri de artmaktadır. Yazar bunun gerekçesi olarak, dışa açılmanın getirmiş olduğu ani durma risklerine karşı daha güçlü bir kamu kesimine olan ihtiyacın, kamu kesiminin büyümesine sebep olduğunu belirtmektedir. Ekonomiler dışa açıldıkça dış riskler de artmakta bununla birlikte kamu harcamaları da artmaktadır. Çünkü devletin, küreselleşme olgusu tarafından tetiklenen krizler ve durgunluklar karşısında kayıtsız kalmasının, işsizlik ve gelir azalışı şeklinde ekonomiye getireceği yükler artmaktadır. Bu sebeple gelir eşitsizliklerine karşı koymak ve piyasada meydana gelen aksaklıklara karşı devlet daha fazla risk üstlenmekte ve bu riski bertaraf etmek amacıyla daha fazla harcamaya yönelmektedir (Schulze and Ursprung, 1999: 300). Bu çalışma Soğuk Savaşın bitmesi ve ardından 1991 yılında Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği’nin dağılmasıyla bağımsızlıklarını yeni kazanan Orta Asya ve Kafkasya Cumhuriyetlerinde ticari ve finansal açıklığın kamu büyüklüğü üzerindeki 114 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Ticari ve Finansal Açıklığın Kamu Büyüklüğü Üzerindeki Etkisi: Avrasya Ekonomik… etkisinin 1992 – 2014 döneminde geçerli olup olmadığını test etmeyi amaçlamaktır. Çalışmanın ikinci bölümünde ticari ve finansal açıklığın kamu harcamaları üzerindeki etkisini test eden çalışmaların literatür özeti verilmiş, üçüncü bölümünde çalışmada kullanılan veri seti sunulmuş, dördüncü bölümde ekonometrik yöntem ve yöntemden elde edilen ampirik bulgular ortaya konulmuş ve son olarak çalışmanın sonuçları değerlendirilmiştir. 2. Literatür Taraması Literatürde kamu büyüklüğü ile ticari açıklık arasındaki ilişkiyi inceleyen öncü çalışmalardan Cameron (1978), 1960-1975 dönemine ilişkin 18 görece gelişmiş kapitalist ülke incelenmiştir. Regresyon analizi sonucu elde edilen bulgulara göre ticari açıklık, kamu büyüklüğünün en önemli belirleyicilerinden biridir. Yani güçlü bir pozitif ilişki bulunmuştur. Cameron (1978) çalışmasının ardından konuya ilişkin en detaylı ampirik çalışma Rodrik (1998) tarafından yapılmıştır. Çalışmada 23 OECD ülkesine ait yatay kesit verileri kullanılarak kamu büyüklüğü ile ticari dışa açıklık arasındaki ilişki incelenmiştir. Örneklem dönemi 1990-92 ve 1985-89 yıl ortalamaları alınarak ikiye ayrılmıştır. Kamu büyüklüğünü temsilen kamu harcamalarının GSYH içerisindeki payı ve ticari dışa açıklığın temsili olarak da toplam ticaretin (ihracat+ithalat) GSYH içerisindeki payı verileri kullanılmıştır. Yatay kesit regresyon analizi sonucu elde edilen bulgulara göre kamu büyüklüğü ile ticari dışa açıklık arasında pozitif bir ilişki tespit edilmiştir. Garret (2001), ticari açıklık ile merkezi kamu harcamaları ve genel kamu tüketimi arasındaki ilişkiyi 96 ve 113 ülkeden oluşan gruplar için, 1985–1995 dönemi ortalamalarını yatay kesit analizini kullanarak test etmiştir. Çalışmada, ticari açıklığın hem kamu harcamalarını hem de kamu tüketimini pozitif yönde etkilediği tespit edilmiştir. Balle ve Vaidya (2002), Amerika Birleşik Devletleri (ABD) eyaletleri için telafi hipotezinin geçerli olup olmadığını yatay kesit analizi ile test etmişlerdir. Ticari açıklık değişkeni, 1987– 1994 dönemi ortalamaları ile analize sokulmuştur. Araştırmadan elde edilen bulgular ticari açıklık ile toplam kamu büyüklüğü arasında pozitif bir ilişki olduğu yönündedir. İslam (2004), Avusturya, Kanada, İngiltere, Norveç, İsveç ve ABD ülkelerine yönelik ticari açıklık ile kamu büyüklüğü arasındaki ilişkinin varlığını test etmek amacıyla sınır testi (ARDL), uzun dönem parametreleri test etmek için ise Tam Değiştirilmiş En Küçük Kareler (FMOLS) yöntemi uygulanmıştır. Sınır testi yaklaşımının sonucuna göre ABD ve Kanada için kamu büyüklüğü ile ticari açıklık ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 115 C.YILMAZ, G.AKBULUT ve H.UĞURLU arasında uzun dönemde bir ilişkinin olduğu yani telafi hipotezinin geçerli olduğu görülmüştür. Ancak hipotezin geçerliliğine ilişkin diğer ülkeler için bir ilişki bulunamamıştır. FMOLS yöntemi sonucuna göre ise Avusturya ve İsveç haricindeki ülkeler için kamu büyüklüğü ile ticari açıklık arasında istatistiksel olarak anlamlı ve pozitif bir ilişki bulunmuştur. Liberati (2006) çalışmasının amacı 16 ülkeye ilişkin ticari açıklık, finansal açıklık ve kamu büyüklüğü arasındaki ilişkiyi araştırmaya yöneliktir. Çalışmada kamu büyüklüğü nihai kamu harcamalarının GSYH’ye oranı, ticari açıklık ihracat-ithalat toplamının GSYH’ye oranı şeklinde ve finansal açıklık ise Doğrudan Yabancı Yatırımlar (DYY) ve Portföyle Yatırımları olarak tanımlanmıştır. Ampirik çalışmanın sonucunda finansal açıklık ile kamu büyüklüğü arasında negatif bir ilişki bulunmuştur. Ancak telafi hipotezinin geçerliliğine ilişkin bir sonuç elde edilmemiştir. Kimakova (2009), kamu büyüklüğü ile finansal açıklık arasındaki ilişkiyi 87 gelişmiş ve gelişmekte olan ülkenin 1976-2003 dönemine ait kamu tüketim harcamaları, Arellano-Bond dinamik panel veri yöntemi kullanılarak test edilmiştir. Çalışmadan elde edilen bulgular, finansal açıklık ve kamu büyüklüğü arasında istatistiksel olarak anlamlı ve güçlü bir ilişki olduğu, daha büyük finansal açıklığın daha büyük kamu büyüklüğüne yol açtığını göstermektedir. Shahbaz, Rehman ve Amir (2010), Pakistan’da ticari-finansal açıklığın kamu büyüklüğü üzerindeki etkisini açıklamaya yönelik yaptıkları çalışmalarında kamu büyüklüğü; kamu harcamalarının GSYH’ye oranı, ticari açıklık; ihracat-ithalat toplamının GSYH’ye oranı ve finansal açıklık ise; DYY’nin GSYH’ye oranı olarak tanımlanmıştır. Uzun dönem ilişkiye yönelik eşbütünleşme için FMOLS ve kısa dönem ilişkin için ECM yöntemi ile analiz yöntemleri kullanılmıştır. Elde edilen bulgulara göre ticari açıklık arttıkça kamu harcamaları artmaktadır. Diğer taraftan finansal açıklık ile kamu büyüklüğü arasında ters yönlü bir ilişki bulunmuştur. Abounoori ve Ghaderi (2011), 2000-2007 dönemi ve MENA ülkeleri için panel veri kullanılarak ticari açıklık, finansal açıklık ve kamu büyüklüğü arasındaki ilişki incelenmiştir. Tahmin edilen sabit etkiler modelinin sonucuna göre telafi hipotezini destekler nitelikte kamu büyüklüğü ile ticari açıklık arasında pozitif ancak finansal açıklık ile negatif bir ilişki tespit edilmiştir. Benarroch ve Pandey (2012) çalışmasında 1972-2000 dönemini beşer yıllık periyotlara ayırarak 96 ülkeye ilişkin ticari açıklık ile kamu büyüklüğü arasındaki nedensellik ilişkisi araştırılmıştır. Çalışmada kamu büyüklüğünün göstergesi kamu harcamalarının GSYH’ye oranı ve ticari açıklığın göstergesi ise ihracat ve ithalatın 116 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Ticari ve Finansal Açıklığın Kamu Büyüklüğü Üzerindeki Etkisi: Avrasya Ekonomik… toplamının GSYH’ye oranı şeklinde tanımlanmıştır. Tahmin edilen sabit etkiler modelinin ardından Granger nedensellik analizinin sonucu elde edilen bulgulara göre ticari açıklık ile kamu büyüklüğü arasında pozitif bir ilişki bulunmuşken telafi hipotezinin aksine kamu büyüklüğü arttıkça ticari açıklığın azaldığı tespit edilmiştir. Altay ve Aysu (2013), çalışmasında küreselleşmenin kamu harcamaları üzerindeki etkisini 17 Avrupa Birliği ülkesi 15 asıl üye (Avusturya, Danimarka, Finlandiya, Fransa, Almanya, Yunanistan, İrlanda, İtalya, Lüksemburg, Malta, Hollanda, Portekiz, İspanya, İsveç ve İngiltere ) ve 2 yedek üye (İzlanda ve Türkiye) için incelemişlerdir. Küreselleşme göstergesi olarak dış ticaret ve doğrudan yabancı sermaye yatırımları kullanılmış ve ülkelerin 1974–2010 yılları arasındaki verileri, panel eş bütünleşme analizine göre yorumlanmıştır. Çalışmadan elde edilen sonuçlar, kamu harcamaları ile küreselleşmenin göstergesi olarak modele dahil edilen dış ticaret arasında negatif yönlü bir ilişki bulunduğu şeklindedir. Erauskin (2013) çalışmasında 1970-2009 dönemine ilişkin 49 ülkedeki finansal açıklığın kamu büyüklüğü ve diğer ekonomik değişkenler (tüketim-servet oranı, servet artış oranı ve refah) üzerindeki etkisi incelenmiştir. Teoriye göre kamu büyüklüğü, tüketim-servet oranı, servet artış oranı ve refah, daha yüksek bir verimlilik ve/veya daha az oynaklık yarattığı için dışa kapalı ekonomilere kıyasla açık ekonomilerde daha yüksek olacaktır. Dinamik Genelleştirilmiş Momentler Metodu (GMM) ile yapılan analizin sonucu teoriyi destekler niteliktedir. Yani finansal açıklık, kamu büyüklüğünü pozitif etkilemektedir. Zeren ve Ergün (2013), Avrupa ülkelerinde telafi hipotezinin olup olmadığını belirlemek üzere yaptığı çalışmada ticari açıklık ve kamu büyüklüğü arasındaki nedensellik ilişkisini 1970–2011 zaman aralığında seçilmiş 15 Avrupa ülkesi için test etmişlerdir. Çalışma sonuçlarına göre, seçilmiş 15 Avrupa ülkesi için ticari açıklıktan kamu büyüklüğüne doğru tek yönlü nedensellik ilişkisi tespit edilmiş ve söz konusu ülkeler için elafi hipotezinin geçerli olduğu ortaya konmuştur. Aregbeyen ve Ibrahim (2014), tarafından Nijerya için yapılan araştırmada 1970– 2012 yılları çalışma dönemi olarak belirlenmiş ve ekonometrik yöntem olarak da ARDL eşbütünleşme ve nedensellik analizi kullanılmıştır. Çalışma sonucunda ticari açıklıktan kamu büyüklüğüne dolaylı bir nedensellik bulunduğu ve telafi hipotezinin Nijerya için geçerli olduğu söylenebilir. Ayrıca çalışmadan elde edilen diğer bir sonuç da Nijerya hükümetinin, artan ticari açıklıktan kaynaklanan risklerdeki yükselişin etkilerini hafifletmek için kamu harcamalarını artırması gerektiğidir. ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 117 C.YILMAZ, G.AKBULUT ve H.UĞURLU Parvizkhanlou (2014) çalışmasında 2000-2009 döneminde ECO ülkelerine ilişkin dışa açıklık, finansal açıklık ve kamu büyüklüğü arasındaki ilişki incelenmiştir. Panel veriler kullanılarak yapılan analizde kamu büyüklüğünün göstergesi kamu harcamalarının GSYH içerisindeki % payı, ticari açıklığın göstergesi olarak ithalatın toplam ticarete oranı ve finansal açıklığın göstergesi olarak da Doğrudan Yabancı Yatırımların GSYH içerisindeki % payı verisi kullanılmıştır. Sabit etkiler panel veri modelinin sonuçlarına göre ticari açıklık ile kamu büyüklüğü arasında istatistiksel olarak anlamlı ve pozitif bir ilişki bulunmuştur. Ancak finansal açıklık ile kamu büyüklüğü arasında ilişki negatif olmasına rağmen istatistiksel olarak anlamlı bir ilişki bulunamamıştır. Zortuk ve Beşer (2014), 24 geçiş ekonomisi (Slovenya, Slovakya, Macaristan, Polonya, Çek Cumhuriyeti, Bulgaristan, Romanya, Hırvatistan, Arnavutluk, Makedonya, Bosna Hersek, Ukrayna, Gürcistan, Moldova, Ermenistan, Kosova, Kırgızistan, Rusya, Tacikistan, Azerbaycan, Kazakistan, Beyaz Rusya, Özbekistan, Türkmenistan) için 1990–2011 dönemi için yapılan regresyon analizinde, kamu kesimi büyüklüğünün yüksek olduğu geçiş ekonomilerinde dışa açıklıktan kaynaklanan risk ile kamu kesimi büyüklüğü arasında pozitif yönlü bir ilişkinin olduğuna yönelik bir kanıt elde edilmiştir. Genç ve Telatar (2015) çalışmasının amacı 1980-2013 döneminde Türkiye için telafi hipotezinin geçerli olup olmadığını tespit etmeye yöneliktir. Zaman serisi verileri kullanılarak yapılan çalışmanın modelinde kamu büyüklüğü olarak kamu nihai tüketim harcamalarının GSYH içerisindeki payı ve ticari açıklığı olarak ihracat-ithalat toplamının GSYH içerisindeki payı verileri kullanılmıştır. Hata düzeltme modeli ile nedensellik ilişkisinin araştırıldığı çalışmanın sonucuna göre örneklem dönemine ilişkin telafi hipotezi Türkiye için geçerlidir. Ticari açıklıktan kamu büyüklüğüne doğru bir nedensellik mevcut olup pozitif bir ilişki bulunmuştur. 3.Veri Seti ve Yöntem Bireyler, hane halkı, firma, ülke gibi birimlere ait yatay kesit gözlemlerinin, belli bir dönemde bir araya getirilmesi olarak tanımlanan panel veri yöntemi sürekli gelişen bir alandır (Hsiao, 2006: 7). Panel veri modellerinde, N tane birim ve her bir birime karşılık gelen T adet gözlem bulunmaktadır. Yatay kesit ve zaman serisinin bir arada kullanımına imkan sağlayan panel veri yöntemi, hem dönemlere hem de birimlere ilişkin daha fazla bilgi kullanımı sağlamaktadır (Tatoğlu, 2013: 3). Genel olarak panel veri modeli; 118 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Ticari ve Finansal Açıklığın Kamu Büyüklüğü Üzerindeki Etkisi: Avrasya Ekonomik… (1) = + + i=1,2,…..,N;t=1,2,….,T şeklinde yazılmaktadır. Burada Y: bağımlı değişken, Xk : bağımsız değişkeler, sabit parametre, eğim parametreleri ve u hata terimi, i alt indisi birimleri (birey, firma, ülke gibi), t alt indisi ise zamanı ( gün, ay, yıl gibi), ifade etmektedir. Değişkenlerin, parametrelerin ve hata terimlerinin i ve t alt indisini taşıması, panel veri setine sahip olduklarını göstermektedir (Tatoğlu, 2013: 4). Panel veri setlerinin kullanıldığı modellerde genellikle sabit ve rassal etkiler tahmincileri kullanılmaktadır. Sabit etkiler tahmini için uygulandığı panelde yer alan her bir yatay kesit (ülke) arasındaki fark her bir yatay kesit için ayrı ayrı sabitler eklenmek suretiyle elde edilmektedir. Rassal etkiler tahmininde ise yatay kesitlerin özellikleri gözlemlenemez bu nedenle rassal etkiler hata terimlerinden elde edilmektedir. Panel veri setlerinde sabit ve rassal etkiler tahmincilerinden hangisinin tercih edileceğinin belirlenmesi için Hausman (1978) testi kullanılmaktadır. Hausman testinde H0 = 0 hipotezi rassal etkiler modelinin geçerli olduğu varsayılmaktadır. Eğer Hausman testi sonucunda H ≠ 0 ise sabit etkiler modelinin geçerli olduğu sonucuna varılmaktadır. Liberati (2006) çalışmasında kullanılan ekonometrik model referans alınarak geliştirilen denklem aşağıdaki gibidir; (2) , = + , + , + , +� , Çalışmada ticari açıklık ve finansal açıklığın kamu büyüklüğü üzerindeki etkisi panel veri yöntemi ile araştırılmıştır. 1992 – 2014 dönemine ait Avrasya Ekonomik Birliği üyesi 5 ülke ekonomisine (Beyaz Rusya, Ermenistan, Kazakistan, Kırgızistan ve Rusya Federasyonu) ait veriler kullanılmış ve söz konusu veriler Dünya Bankası “World Development Indicator” (WDI) veritabanından elde edilmiştir. Modelde kamu büyüklüğünün göstergesi (ge) olarak kamu harcamalarının GSYH içerisindeki % payı verisi bağımlı değişken olarak kullanılmıştır. Finansal açıklığın göstergesi olarak doğrudan yabancı yatırımların GSYH içerisindeki % payı (fe) dışa açıklığın göstergesi olarak ihracat-ithalat toplamının GSYH içerisindeki % payı (nx), ve kontrol değişken olarak da nüfus artış hızı (p) verileri modelde bağımsız değişken olarak modele dahil edilmiştir. ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 119 C.YILMAZ, G.AKBULUT ve H.UĞURLU 4. Ampirik Bulgular Panel veri modellerinde klasik modelin (Pooled model) geçerliliği, bir başka ifadeyle birim ve/veya zaman etkilerinin olup olmadığı, F – Testi ve Breusch – Pagan Lagrange Çarpanı testi ile belirlenmektedir. Tablo 1: F – Testi İstatistik Sonuçları F – İstatistiği Prob. Değeri ** 0.05 düzeyinde anlamlılığı göstermektedir. 27.04 0.0000** Tablo 2: Breusch – Pagan Lagrange Çarpanı Testi Sonuçları X2 İstatistik Değeri 122.89 Prob. Değeri 0.0000** ** 0.05 düzeyinde anlamlılığı göstermektedir. Yapılan F – testi ve Breusch – Pagan Lagrange Çarpanı testi sonucuna göre H0 hipotezi reddedilmekte, birim ve / veya zaman etkilerinin olduğu ve modelin Havuzlanmış EKK için uygun olmadığı görülmektedir. Çalışmada elde edilen bulgular sonucunda birim ve /veya zaman etkilerinin olduğu anlaşılmıştır. İlerleyen aşamada bu etkilerin sabit etki mi yoksa rassal etki mi olduğunu belirlemek için Hausman testi yapılmış ve en doğru tahminciye ulaşılmaya çalışılmıştır. Hausman testi sonucunda “açıklayıcı değişkenler ve birim etki arasında korelasyon yoktur” şeklinde kurulan hipotezinin bu model için 0.05 anlamlılık düzeyinde reddedildiği görülmüş ve sabit etkiler modelinin geçerli olduğu kanısına varılmıştır. Tablo 3 : 1992 – 2014 Dönemi Avrasya Ekonomik Birliği Üyesi Ülkelerin Panel Veri Sonuçları Bağımlı Değişken: ge Bağımsız Sabit Etki Rassal Etki Değişkenler Fe - 0.195 ( 0.007***) -0.520 (0.000***) Nx 0.003 ( 0.708 ) 0.022 (0.017**) P 0.452 ( 0.083* ) 0.573 (0.054*) Gözlem Sayısı 115 115 2 Düzeltilmiş R 0.131 0.068 F – Statistic 0.000** 0.000** Hausman Test 82.49 (0.000**) Not: ***,**,* sırasıyla %1, %5 ve %10 anlamlılık düzeylerini göstermektedir. Tablo 3’te görüldüğü üzere sabit etkiler tahmini sonucunda; finansal açıklık (fe) değişkeninin beklentilere uygun olarak katsayısının negatif ve istatistiksel olarak %1 120 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Ticari ve Finansal Açıklığın Kamu Büyüklüğü Üzerindeki Etkisi: Avrasya Ekonomik… düzeyinde anlamlı olduğu görülmektedir. Burada finansal açıklıkta meydana gelen % 1’lik bir artış kamu büyüklüğünü yaklaşık % 0.20 azaltmaktadır. Ticari açıklık (nx) değişkeni ile kamu büyüklüğü arasında ise istatistiksel olarak anlamlı bir ilişki bulunamamıştır. Kontrol değişken olarak kullanılan nüfus artış hızı (p) değişkeni ile kamu büyüklüğü arasında ise pozitif yönlü ve istatistiksel olarak anlamlı bir ilişki tespit edilmiştir. Yani nüfustaki % 1’lik bir artış kamu büyüklüğünü % 0.45 oranında artırmaktadır. Genel olarak ampirik analiz sonucu elde edilen bulgular Parvizkhanlou (2014) çalışmasında elde edilen sonuçları destekler niteliktedir. SONUÇ Çalışmada küreselleşme ile birlikte kamu harcamalarında meydana gelen değişim ele alınmıştır. Küreselleşme süreci ile dışa açılmanın ve dış risklerin kamusal müdahaleleri artırdığı ve kamu harcamalarında artışa yol açtığı görülmektedir. Bu artışta en önemli katkının artan dış riskler karşısında yaşanan ekonomik krizler ve bu krizlerin sonucunda yapılan sosyal harcamalar olduğu tahmin edilmektedir. Finansal ve ticari açıklığın kamu harcamaları üzerindeki etkisi, Avrasya Ekonomik Birliği üyesi (Beyaz Rusya, Ermenistan, Kazakistan, Kırgızistan ve Rusya Federasyonu) için 1992 – 2014 dönemini kapsayan panel veri analizi ile test edilmiştir. Yapılan analizde literatüre uygun olarak F- testi, Breusch – Pagan Lagrange Çarpanı Testi yapılmış ve elde edilen bulgular ışığında panel veri analizi uygulanmıştır. Uygulanan panel veri analizi sonucunda kamu harcamaları ile küreselleşmenin göstergesi olan finansal açıklık arasında negatif ve istatiksel olarak anlamlı bir ilişki bulunmuştur. Bir ekonomide dışa açıklık arttıkça daha fazla dış risklere ve dış şoklara maruz kalınacak bu durumda da hükümetler dış risklerden asgari düzeye indirgemek için kamu harcamalarını artıracaktır. Kısaca dış risklerden korunmak isteyen ülkeler için kamu harcamalarının önemi artacaktır. Kamu harcamaları ile ticari açıklık arasında ise istatiksel olarak anlamlı bir ilişki bulunamamıştır. Modele dahil edilen nüfus artış hızı ile kamu harcamaları arasında istatiksel olarak anlamlı ve pozitif yönlü bir ilişkinin olduğu görülmüştür. Nüfus artışı, kamu harcamalarının gerçek artış nedenlerinden biridir ve elde edilen sonuçlar literatürde yer alan çalışmalar ile örtüşmektedir. ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 121 C.YILMAZ, G.AKBULUT ve H.UĞURLU KAYNAKÇA Abounoori, Esmaiel ve Ghaderi, Saman (2011) “The Effect of Trade and Financial-Openness on Government Size: A Case Study for MENA”, International Research Journal of Applied and Basic Sciences, Vol. 2, No. 5, pp. 170-174. Altay, Asuman ve Aysu, Ahmet (2013) “Etkinlik ve Telafi Edici Etki Hipotezi: Seçilmiş Ülkeler Üzerine Ampirik Bir İnceleme”, TİSK Akademi, ss. 131154. Aregbeyen, Omo ve İbrahim, Taofik Mohammed (2014) “Trade OpennessGovernment Size Nexus: Compensation Hypothesis Considered for Nigeria”, Journal of Reviews on Global Economics, pp. 364-372. Aydoğuş, İsmail ve Topçu, Mert (2013) “An Investigation of Co-Integration and Causality Between Trade Openness and Government Size in Turkey”, International Journal of Economics and Financial Issues, Vol. 3, No. 2, pp. 319-323. Balle, Frank ve Vaidya, Ashish (2002) “A Regional Analysis of Openness and Government Size”, Applied Economics Letters, Vol. 9, No. 5, pp. 289292. Benarroch, M., & Pandey, M. (2012) “The Relationship Between Trade Openness And Government Size: Does Disaggregating Government Expenditure Matter?. Journal of Macroeconomics, No. 34, pp. 239-252. Cameron, D. R. (1978). The expansion of the public economy: A comparative analysis. American political science review, 72(04), 1243-1261. Erauskin, I. (2013). The İmpact Of Financial Openness On The Size Of UtilityEnhancing Government. Economics, Vol. 7, No. 38. Genç, Murat Can ve Telatar, Osman Murat (2015) “Telafi Hipotezi Türkiye İçin Geçerli Midir?”, International Conference on Eurasian Economies 2015, ss. 437-444. Garrett, Geoffrey (2001) “Globalization and Government Spending Around The World”, Studies in Comparative International Development, Vol. 35, No. 4, pp. 3–29. Islam, M. Q. (2004) “The Long Run Relationship Between Openness And Government Size: Evidence From Bounds Test”, Applied Economics, Vol. 9, No. 36, pp. 995-1000. Kimakova, Alena (2009) “Government Size and Openness Revisited: The Case of Financial Globalization”, KYKLOS, Vol. 62, No. 3, pp. 394-406. 122 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Ticari ve Finansal Açıklığın Kamu Büyüklüğü Üzerindeki Etkisi: Avrasya Ekonomik… Liberati, Paolo (2006) “Trade Openness, Financial Openness and Geovernment Size”, Università di Urbino “Carlo Bo”, Revised Edition ISE, pp. 1-49. Parvizkhanlou, J. Karam (2014) “An Impact of Trade and Financial-Openness on Government Size: A Case Study For ECO”, Internatıonal Journal Of Multıdıscıplınary Research In Socıal & Management Scıences, Vol. 2, No. 2, pp. 1 – 4. Rodrik, D. (1998) “Why Do More Open Economies Have Bigger Governments?”, Journal of Political Economy, 106(5), 997-1032. Schulze, Gunther G. ve Ursprung, Heinrich W. (2000) “Globalisation of The Economy and The Nation State”, pp. 295-352. Shahbaz, M.-Rehman, Hafeez Ur ve Amir, N. (2010) “The Impact of Trade and Financial-Openness on Government Size: A Case Study of Pakistan”, Journal of Quality and Technology Management Vol. 6, No. 1, June, pp. 105 – 118. Tatoğlu, Yerdelen Ferda (2013) Panel Veri Ekonomisi: Stata Uygulamalı, Beta Yayınları, 2. Baskı, İstanbul. Zeren, Fatma ve Ergün, Suzan (2013) “Ticari Açıklık ve Kamu Büyüklüğü İlişkisi: Panel Nedensellik Testi”, Atatürk Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, Cilt. 27, Sayı. 4, ss. 229-240. Zortuk, Mahmut ve Beşer, Berna (2014) “Dışa Açıklık ve Demokratik Yapının Kamu Kesimi Büyüklüğü Üzerindeki Etkisi: Rodrik Hipotezine Geçiş Ekonomilerinden Kanıt”, Ege Akademik Bakış, Cilt. 14, Sayı. 3, ss. 345359. ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 123 C.C.ÖZCAN, M.GERÇEKER ve İ.ÖZMEN 124 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Turizm ve Çevre İlişkisinin Ekonometrik Bir Analizi Turizm ve Çevre İlişkisinin Ekonometrik Bir Analizi Ceyhun Can ÖZCAN1 Mustafa GERÇEKER2 İbrahim ÖZMEN3 Özet 21.yy’da uygulanan neo-liberal politikalarla birlikte küreselleşme olgusunun zirveye ulaşması, nüfus yoğunluğunda meydana gelen artışlar, ulaşım sistemleri ve bilgi teknolojilerinde meydana gelen hızlı gelişmeler; bu süreçte turizm sektöründen elde edilen gelirin ve turist sayısının oldukça hızla artmasına neden olmuştur. Turist sayısında yaşanan artışlar sağladığı katma değer vasıtasıyla ülke ekonomilerine önemli katkılar sağlamaktadır. Öte yandan ekonomik faaliyetlerin artması çevre sorunlarına neden olabilirken, çevre sorunlarının da sürdürülebilir ekonomik büyümeyi olumsuz yönde etkilediği düşünülmektedir. Bu çalışmanın amacı en çok turist çeken 10 ülkenin turizm geliri, turist sayısı ve çevre kirliliği değişkenleri arasındaki ilişkiyi ortaya koymaktır. Çalışmada kullanılacak veriler Dünya Bankası veri tabanından elde edilmiştir. Çalışmada 1995-2011 yıllarına ait verilere panel birimkök, panel nedensellik ve panel eşbütünleşme testleri uygulanmıştır. Elde edilen bulgular turizm ve çevre arasındaki ilişkinin varlığını ortaya koymaktadır. Elde edilen sonuçlar hem özel sektör hem de kamu politika yapıcıları açısından yol göstericidir. Anahtar kelimler: Turizm ve Çevre İlişkisi, Panel Veri Analizi, Panel Birim Kök Testi, Panel Eşbütünleşme Testi. Jel Kodları: Q56, Z32, C23 Econometrical Analysis of Tourism and Environment Relation Abstract Globalization of the world via neo-liberal policies in 21th century, increasing population, fast development in communication and information Technologies have induced high increase in tourism income and tourist number. Increasing number of tourist also provided important addition to economy. On the other hand, increasing economic activities may cause environmental pollution and it is thought that environmental pollution affects sustainable economic growth negatively. The aim of this study is to determine relation between tourism income, tourist number and environmental pollution in ten countries which have the highest number of tourist. We obtain the data belonging to variables from World Bank between years 1995 and 2011. In the study, we employ panel unit root, panel causality and panel co-integration tests. Findings obtained from the empirical analyses imply that there is a causation linkage between tourism and environmental pollution. The findings are lodestar for both private sector and public policies. Yrd. Doç. Dr., Necmettin Erbakan Üniversitesi, Turizm Fakültesi, Turizm İşletmeciliği Bölümü, e-mail:ceyhuncan5@hotmail.com 2 Arş. Gör. Dr., Selçuk Üniversitesi, İİBF, İktisat Bölümü e-mail: mustafagerceker@selcuk.edu.tr 3 Dr., Konya Vergi Dairesi Başkanlığı, e-mail:ibrahimozmen08@gmail.com 1 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 125 C.C.ÖZCAN, M.GERÇEKER ve İ.ÖZMEN Keywords: Tourism and environment relation, panel data analysis, panel unit root test, panel co-integration test Jel Codes: Q56, Z32, C23 GİRİŞ Turizm bir bütün olarak 21. yüzyılda endüstri haline gelmiştir (Holden,2008:5). Turizmin bu kitlesel üretim hali onun genel ekonomi içindeki sektörlerin büyük bir bölümü ile etkileşiminin de sonucudur. Turizm taşıma, konaklama, hava yolu hizmetleri, liman hizmetleri, kara yolu hizmetleri, tren yolu hizmetleri ve iletişim sektörü gibi daha birçok sektör ile iç içedir (Lee ve Brahmasrene,2013:71, Holden,2008:74). Konaklama yerleri, restoranlar ve bunların gelişimi gerek doğal hayatı gerek çevresel alanları etkilemektedir. Kitlesel turizm, küreselleşme ve artan turist sayıları, içinde bulunduğumuz dönemde dikkat çekmektedir. Turistler artan bir şekilde kişisel araçlarla seyahat etme yönünde eğilim sergilemektedirler (Lee ve Brahmasrene,2013:71). Bunun yanında turizm sektöründeki seyahatlerde genelde fosil yakıtlar kullanılmaktadır. Aşırı kullanımı artan fosil yakıtlar ise sera gazı salınımı ile doğrudan bağlantılıdır. Turizm sektörü ile enerji tüketimi arasındaki ilişkiyi ele alan ve bu durumun sera gazı salınımı ve küresel ısınma ile ilgili olduğunu ileri süren çok sayıda çalışma bulunmaktadır. Bu çalışmaların yanında Dünya Turizm Örgütünün 2010 yılındaki raporuna göre, dünya CO2 salınımının % 5’lik kısmının turizm kaynaklı olduğunu dile getirmektedir. Salınımın büyük bir bölümü turist taşımacılığından kaynaklanırken, bir bölümü de hava yolu taşımacılığından kaynaklanmaktadır (WTO,2010). Yine turizm alanlarında su kirliliği, gürültü kirliliği ve estetik kirlilik en yaygın çevre kirliliği örnekleri arasında yer almaktadır (Holden,2008:92-97). Yer verilen bu bilgiler ışığında turizm ve CO2 arasındaki ilişki rahatlıkla kavranabilmekte iken genel anlamda CO2 salınımının azaltılması için turizm endüstrisinin küçültülmesine, uçuş sayılarının azaltılmasına veya turist sayılarının azaltılmasına dair politik önlemler beklenmemektedir. Ancak turizm ve CO2 salınımı arasında bir bağın varlığına dair kanıtlar politik aktörlere sunulabilir. Bu bilgilerden hareketle çalışmanın temel amacı, ele alınan ülkelerdeki turizm geliri ve turist sayısı değişiminin karbon salınımını (çevreyi) nasıl etkilediğini ortaya koymaktır. Literatürde incelenen ülke ya da ülke gruplarından farklı olarak, en çok turist çeken ilk 10 ülkenin ele alınması ve kullanılan yöntem çalışmanın özgün yanını oluşturmaktadır. Çalışma 4 temel bölümden oluşmaktadır ve tasarımı şu şekildedir: Giriş kısmında çalışmanın teorik perspektifi ve konunun öneminden bahsedilmektedir. Birinci bölümde model, veri seti ve ekonometrik metodoloji tartışılmaktadır. İkinci 126 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Turizm ve Çevre İlişkisinin Ekonometrik Bir Analizi bölümde ampirik bulgular sunulmaktadır. Sonuç kısmında elde edilen bulguların tartışılması ve politika önerileri yer almaktadır. 1. MODEL VE VERİLER Çalışmanın ülke örneklemi, en çok turist çeken ilk 10 ülkeden oluşmaktadır. Verilerin zaman aralığı ise 1996-2011 dönemlerini kapsamaktadır. Modelin belirlenmesinde yerli ve yabancı literatür taranarak matematiksel formu aşağıdaki şekilde belirlenmiştir: = burada + i  1,..., N göstermektedir. + + yatay kesit sayısını ve + t  1,..., T (1) zaman boyutunu Ülkelerin turist sayısını temsilen LTA turizm değişkeni kullanılmaktadır. Ülkelerin turizm gelirlerini temsilen LTR değişkenini kullanılmaktadır. Büyümeyi temsilen kullanılan LPGDP değişkeninin ise büyümeyi ölçmede bir gösterge olarak kullanımı oldukça kolay olmakla birlikte, ülkelerin büyüme seviyelerini mukayese etmede de çok tercih edilen bir göstergedir. Turizm geliri ve kişi başı gelir değişkenleri dolar cinsinden kullanılmıştır. Çevre olaylarını temsilen CO karbon salınım miktarları kullanılmaktadır (WB, 2015). Bu değişkenlere ait veriler, Dünya Bankası (WDI) veri tabanından elde edilmiştir. 1.1. Panel Eşbütünleşme Testleri Panel veri setinde yer alan bağımlı ve bağımsız değişkenler arasındaki uzun dönem eşbütünleşme ilişkisinin test edilmesinde Pedroni (1999 ve 2004) tarafında önerilen panel eşbütünleşme testleri ampirik analizlerde yaygın biçimde kullanılmaktadır. Test prosedürü denklem 1’i en küçük kareler yöntemini her bir ülke için tahmin etmek suretiyle başlamaktadır. Daha sonrasında takip eden artıklardaki yardımcı regresyon en küçük kareler yöntemi ile tahmin edilmektedir (Nazlıoğlu, 2010; Özcan, 2013; Özmen,2016).  it  i  it 1  it (2) Değişkenler arasında eşbütünleşmenin olmadığı hipotezini test etmek amacı ile yedi eşbütünleşme istatistiği geliştirilmiştir. Panel eşbütünleşme testleri çerçevesindeki dört istatistik metodu artıklar üzerindeki birim kök testleri için farklı üyeler için ( i ) otoregresif katsayılarını toplamaktadır. Takip eden üç istatistik ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 127 C.C.ÖZCAN, M.GERÇEKER ve İ.ÖZMEN paneldeki her bir yatay kesit için bireysel olarak tahmin edilen katsayıların ortalamasını almaktadır. Eşbütünleşmenin olmadığı boş hipotezi, her bir i için H 0 : i  1 alternatif her bir I için H1 : i    1 hipotezi karşısında ve her bir I için H1 : i  1 hipotezi karşısında test edilir. Bundan dolayı yatar kesitler arasında potansiyel heterojenitenin ek bir kaynağı ölçüler arası yaklaşımı ile elde edilebilir. Panel eşbütünleşme istatistikleri asimptotik standart normal dağılıma sahiptir (Nazlıoğlu, 2010; Özcan, 2013; Özmen, 2016). 1.2. Panel Eşbütünleşme İlişkisi Tahmin Yöntemleri Eşbütünleşme ilişkisinin varlığı bağımsız değişkenlere ait uzun dönem katsayıların nasıl tahmin edileceği sorununu ortaya çıkarmaktadır. Panel veri setlerinde eşbütünleşme vektörünün tahmin edilmesini sağlayan çeşitli yöntemler önerilmiştir ve bu panel yazını hâlâ gelişme sürecindedir. Bu kapsamda, Kao ve Chiang (2000) tarafından geliştirilen panel EKK, panel dinamik EKK (Dynamic Ordinary Least Squares (DOLS)) ve panel FMOLS tahmincileri; Mark ve Sul (2003) tarafından geliştirilen panel DOLS tahmincisi ve Pedroni (2000, 2001) tarafından geliştirilen panel DOLS ve FMOLS tahmincileri ampirik analizlerde yaygın olarak kullandıkları yöntemlerdir. Panel DOLS ve FMOLS tahmincileri bağımsız değişken(ler) ve hata terimi arasındaki içsellik ve hata terimlerindeki kendine bağlaşımlılık problemlerinin ortadan kaldırılmasında panel EKK tahmincisine kıyasla daha etkin oldukları için özellikle tercih edilmektedir. Kao ve Chiang (2000) tarafından geliştirilen panel DOLS ve FMOLS yöntemleri ve Mark ve Sul (2003) tarafından geliştirilen panel DOLS yöntemlerinde kesit-içi havuzlanmış veriler kullanılırken; Pedroni (2000, 2001)’de geliştirilen panel DOLS ve FMOLS tahmincileri kesitler-arası havuzlanmış verileri kullanmaktadır. Pedroni tarafından grup ortalama panel DOLS ve panel FMOLS olarak adlandırılan bu yöntemler kesit-içi veriye dayalı panel DOLS ve FMOLS tahmincilerine kıyasla bazı avantajlara sahiptir. Birincisi, grup ortalama tahmincileri heterojen eşbütünleşme vektörlerinin dikkate alınmasında daha büyük bir esnekliğe sahiptir. Kesit-içi veriye dayalı tahminciler uzun dönem eşbütünleşme vektörünü bütün paneli için tahmin ederken; kesitler-arası veriye dayalı grup ortalama tahmincileri eşbütünleşme vektörünü her bir yatay kesit için tahmin etmekte ve eşbütünleşme katsayılarının yatay kesitler arasında heterojen olmasına imkân sağlamaktadır. İkincisi, eşbütünleşme katsayıları için teoriye dayalı hipotezleri sınamak mümkündür. Üçüncüsü, panel katsayıları uzun dönem eşbütünleşme vektörünün ortalaması olarak yorumlanabilmektedir (Pedroni, 2001: 728-729). Bu avantajlarından dolayı değişkenlerin turizm talebi üzerindeki uzun dönem etkilerini 128 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Turizm ve Çevre İlişkisinin Ekonometrik Bir Analizi analiz etmek için Pedroni (2000)’de geliştirilen panel FMOLS ve Pedroni (2001)’de geliştirilen panel DOLS tahmincileri kullanılacaktır. Pedroni (2000) tarafından geliştirilen grup ortalama panel FMOLS yöntemi aşağıdaki panel regresyon modeline dayanmaktadır. yit   i  xit   it xit  xit 1  eit (3) (4) burada yit bağımlı değişkeni, xit bağımsız değişkenleri ve için sabit etkileri göstermekte, ayrıca paneli oluşturan yatay kesitler arasında bağımlılık olmadığı varsayılmaktadır. Eşitlik (3)’de hata terimleri durağan bir süreçtir, dolayısıyla yit birinci dereceden bütünleşikse yit ve xit arasında uzun dönem eşbütünleşme ilişkisi vardır. Böylece, tahmin edilmesi gereken uzun dönem eşbütünleşme vektörünü göstermektedir. Panel FMOLS tahmincisinde panel için eşbütünleşme vektörü elde edilirken birinci aşamada eşitlik (3)’deki model her bir yatay kesit için FMOLS tahmincisi kullanılarak tahmin edilmektedir . İkinci aşamada her bir yatay kesite ait FMOLS tahmininden elde edilen eşbütünleşme katsayılarının ortalaması alınmaktadır. Böylece, panel için eşbütünleşme vektörü aşağıdaki gibi hesaplanmaktadır (Nazlıoğlu, 2010; Özcan, 2013; Özmen,2016). * * ˆGFM  N 1   FM ,i N i 1 (5) Burada her bir yatay kesit için FMOLS tahmininden elde edilen eşbütünleşme katsayısını göstermektedir. Grup ortalama panel FMOLS tahmincilerine ait tistatistikleri her bir yatay kesit için FMOLS tahmininden elde edilen eşbütünleşme katsayısına ait t-istatistiklerinden elde edilmektedir. Panel eşbütünleşme katsayısına ilişkin t-istatistiği aşağıdaki gibi hesaplanmaktadır:  N 1 / 2  t ˆ * N t ˆ * GFM i 1 FM , i (6) Burada paneli oluşturan her bir yatay kesit için yapılan FMOLS tahmininden elde edilen eşbütünleşme katsayısına ilişkin t-istatistiğini göstermektedir. Pedroni (2001) tarafından önerilen grup ortalama panel DOLS tahmincisi aşağıdaki regresyon modelinin tahminini gerektirmektedir. ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 129 C.C.ÖZCAN, M.GERÇEKER ve İ.ÖZMEN yit   i  xit   Ki k  Ki ik xit it (7) Burada –Ki ve Ki öncül ve gecikme sayılarını göstermektedir ve paneli oluşturan yatay kesitler arasında bağımlılık olmadığı varsayılmaktadır. Panel eşbütünleşme vektörü elde edilirken ilk olarak eşitlik (7)’deki model her bir yatay kesit için tahmin edilmektedir . İkinci aşamada her bir yatay kesite ait bu DOLS tahmininden elde edilen eşbütünleşme katsayılarının aritmetik ortalaması alınmakta ve panel eşbütünleşme katsayısı aşağıdaki gibi hesaplanmaktadır: * ˆGD  N 1   D* ,i N i 1 (8) Burada her bir yatay kesit için DOLS tahmininden elde edilen eşbütünleşme katsayısını göstermektedir. Grup ortalama panel DOLS tahmincilerine ait tistatistikleri ise, aşağıdaki gibi hesaplanmaktadır t ˆ *  N 1 / 2  t ˆ * N D i 1 D ,i (9) Burada her bir yatay kesit için DOLS tahmininden elde edilen eşbütünleşme katsayısına ilişkin t-istatistiğini göstermektedir (Nazlıoğlu, 2010; Özcan, 2013; Özmen,2016). 2 AMPİRİK BULGULAR 2.1. Panel Birim Kök Testi Sonuçları Eşbütünleşme analizlerinin yapılmasında değişkenlerin birim kök özellikleri önemli bir role sahiptir. Serilerin hem düzey hem de birinci farkları için Uygulanan LLC (Levin, Lin ve Chu 2002) ve İPS (İm, Pesaran, Shin 2003) birim kök testleri uygulanmış ve sonuçlar Tablo 1’de verilmiştir. Her ne kadar seviye değerlerinde durağan olmasalar da, birinci derece farkları alındığında durağan hale gelmektedirler. Dolayısıyla, kullanılan değişkenlerin tamamı, gerek sadece sabit terim kullanılsın, gerekse hem sabit hem de trend değişkeni aynı anda kullanılsın, birinci dereceden durağandır yani I (1)’dir. Model tahmin edilmeden önce değişkenler arasında uzun dönemli bir ilişki olup olmadığı literatürde çok sayıda yaklaşımın geliştirildiği “ko-entegrasyon” veya “eş-bütünleşme” testleri ile yapılacaktır. 130 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Turizm ve Çevre İlişkisinin Ekonometrik Bir Analizi Eşbütünleşme analizlerinin yapılmasında değişkenlerin birim kök özellikleri önemli bir role sahiptir. Bu yüzden çalışmanın uygulama kısmında ilk olarak panel birim kök analizine yer verilmiştir. Serilerin hem düzey hem de birinci farkları için birim kök testleri uygulanmıştır. Elde edilen bulgular Tablo 1’de sunulmuştur. Tablo 1: Panel Birim Kök Testleri Sabit İstatist ik LTR LTA LPGD P CO LL C İPS LL C İPS LL C İPS LL C İPS Seviye (Level) Sabit+Tre nd Olasılı İstatistik k Olasılı k Birinci Fark (First Difference) Sabit+Tre Sabit nd İstatist Olasılı İstatist Olasılık ik k ik -1.05 0.14 -3.08 0.00 -6.24 0.00 -5.10 0.00 2.20 0.98 -0.89 0.18 -5.09 0.00 -3.26 0.00 -0.63 0.26 -2.39 0.00 -3.48 0.00 -2.24 0.01 1.49 0.93 -0.42 0.33 -3.43 0.00 -1.66 0.04 0.37 0.64 -2.07 0.01 -5.45 0.00 -5.29 0.00 2.73 0.99 -0.56 0.28 -2.87 0.00 -1.48 0.06 3.64 0.99 -0.52 0.29 2.16 0.01 -2.99 0.00 4.85 1.00 1.67 0.95 -2.67 0.00 -3.01 0.00 Uygulanan LLC (Levin, Lin ve Chu 2002), İPS (İm, Pesaran, Shin 2003) testleri turist sayısının (LTR) düzeyde durağan olmadığını ancak farkı alındığında durağan olduğunu göstermektedir. Turizm gelirinin durağan olmaması, meydana gelen şokların etkisinin kalıcı olduğunu ifade etmektedir. 2.2. Panel Eş-bütünleşme Testi Sonuçları Tablo 2, panel eş-bütünleşme testi sonuçlarını göstermektedir. Tabloda yer alan Pedroni (1999) testi dünyada en çok turist çeken ilk 10 ülke açısından turizm ve çevre değişkenleri arasındaki ilişkinin eş bütünleşik olduğunu göstermektedir. Kao Hata Eşbütünleşme testi ise Pedroni Eşbütünleşme testinin sonuçlarını doğrular niteliktedir. ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 131 C.C.ÖZCAN, M.GERÇEKER ve İ.ÖZMEN Tablo 2: Panel Eş-Bütünleşme Testleri Sabit Pedroni (1999) KAO Eşbütünleşme ADF Panel-v Panelrho Panelpp Paneladf Gruprho Gruppp Grup – adf Hata Sabit ve Trend İstatistik -1.215706 2.018202 İstatistik -0.455670 1.344370 Olasılık 0.6757 0.9106 Olasılık 0.8880 0.9782 -0.538042 0.2953 -1.828453 0.0337** -0.304945 0.3802 -0.011678 0.4953 2.742069 0.9969 2.453409 0.9929 -2.432072 0.0075*** -3.330697 0.0004*** -0.052752 0.4790 0.429879 0.6664 İstatistik Olasılık 2.014494 0.0220** Not: Pedroni (1999) testlerinde gecikme sayısı 2, Panel v-istatistiği sağ kuyruk dağılımı gösterdiği için %5 anlam düzeyinde kritik değer 1,645; diğer istatistikler sol kuyruk dağılımı gösterdiği için kritik değer -1,645’dir. Panel v >1.645 ya da diğerleri için hesaplanan istatistikler<-1.645 ise, sıfır hipotezi reddedilir ve değişkenler arasında uzun dönem eşbütünleşme ilişki olduğuna karar verilir (Nazlıoğlu ve Soytas, 2012). 2.3. Panel Eşbütünleşme İlişkisi Tahmini Sonuçları Bundan sonraki aşamada Eşitlik (1)’de tanımlanan modele ilişkin ekonometrik ilişkiler analiz edilecektir. Elde edilen ampirik bulgular Tablo 3’de sunulmaktadır. Panel DOLS ve FMOLS tahmincileri yatay kesit bağımlılığını dikkate almadan inceleyen testlerdir ve paneldeki Eş bütünleşme ilişkilerini ve yönünü tayin etmede kullanılmaktadır. Tablo 3: Panel Eşbütünleşme İlişkisi Tahmini DOLS FMOLS Katsayı t-ist. Katsayı t-ist. LTR -2.060718 -2.456684** -2.657246 -3.591103*** LTA 1.674332 2.559977** 1.450276 2.158221** LPGDP 1.266804 2.340286** 2.149756 4.460585*** Not: DOLS tahmininde öncül ve gecikme sayıları Schwarz bilgi kriterine göre belirlenmiş, FMOLS ve 2-aşamalı tahminlerinde gecikme sayısı 2 olarak alınmıştır. ***, **, * sırasıyla %1, %5 ve %10 düzeyinde istatistiki anlamlılığı göstermektedir. 132 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Turizm ve Çevre İlişkisinin Ekonometrik Bir Analizi Modelde yer alan bağımsız değişkenler, turizm ve çevre arasındaki ilişkinin hem teorik olarak hem de istatiksel olarak kurulan modelin doğruluğunu ortaya koymaktadır. DOLS ve FMOLS tahmincilerden elde edilen bulgular modeldeki değişkenlerin katsayılarının anlamlılığını ispatlamaktadır. Kontrol parametresi olarak kullanılan gelir değişkeni ise beklendiği gibi pozitif ve anlamlıdır. Turizmde meydana gelen bir % 1’lik bir artış çevre üzerinde (CO) %2,06’lık bir azalmaya neden olmaktadır. FMOLS tahminci sonuçları da benzer şekilde turizm ve çevre arasındaki negatif ilişkiyi tekrar etmektedir. Turizm ve çevre ilişkisinden elde edilen bulgular, turizm gelirleri arttıkça çevre üzerindeki tahribatının da azaldığını göstermektedir. Bu sonuca göre, turizmden elde edilen ekonomik gelirlerin ancak belli bir seviyeyi geçtikten sonra çevreyi pozitif etkileyebildiği önermesi yapılabilir. SONUÇ Bu çalışma, turizmle çevre arasındaki ilişkiyi panel veri analizi aracılığıyla en çok turist çeken 10 ülke için analiz etmektedir. Son zamanlarda yapılan çalışmalarda ekonomik büyüme ve çevre arasındaki ilişki ampirik olarak araştırmacılar tarafından test edilmektedir. Turizm, bölgesel ve ulusal anlamda hem ekonomik hem de çevresel gelişmeyi etkilemektedir. Bu pozitif etkilerden dolayı birçok ülke tarafından turist sayısının artırılmasına yönelik politikalar tercih edilmektedir. Çevre ve ekonomik büyüme arasındaki ilişki gelişmiş ülkeler açısından farklılıklar arz etmektedir; buna karşın gelişmekte olan ülkeler açısından da daha farklı sonuçlar ortaya koymaktadır. Benzer şekilde turizm ve çevre arasında ki ilişki farklı ülke örneklemleri açısından önem ve farklılık arz etmektedir. Bu çalışmanın temel amacı, turizm ve CO2 salınımları arasındaki ilişkiye yönelik tartışmalara katkıda bulunmasıdır. Çalışmanın ampirik bulgularından elde edilen sonuçlar serilerin durağan olduğunu göstermektedir. Uzun dönemde seriler üzerindeki şokların kalıcı olmadığı anlamına gelmektedir. Panel Eşbütünleşme sonuçları uzun dönemde turizm ve çevre arasında bir ilişkinin var olduğunu ortaya koymaktadır. Panel DOLS ve FMOLS sonuçlarına göre turizm ve çevre arasındaki ilişki, katsayılar ve teorik olarak anlamlıdır. Turizm gelirlerinde meydana gelen %1’lik bir artış CO2 salınımını %2,06 oranında azaltmaktadır. Benzer şekilde turizm geliri artmaksızın turist sayısında meydana gelen tek başına artışın, çevre üzerinde olumsuz etkisi olduğu elde edilen çarpıcı bulgular arasındadır. Bu sonuçlara göre, gelişme sürecinde olan ülkelerin turizm sektörlerinde büyümelerini desteklemek adına çevresel duyarlılık seviyesini artırmak amacı ile çevre ve turizm politikalarını daha kararlı bir şekilde uygulamaları gerektiğini söylemek mümkündür. “Sürdürebilirlik” kavramı turizm sektörü açısından her ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 133 C.C.ÖZCAN, M.GERÇEKER ve İ.ÖZMEN sektör için taşıdığından daha fazla, hayati bir önem arz etmektedir. Politik aktörler için, “turizm ve CO2 salınımı arasında bir bağın varlığı” kanıt olarak sunulabilir. KAYNAKÇA Apergis, Nicholas, Christou, Chistina and Gupta, Rangan (2014), “Are there Environmental Kuznets Curves for US State-Level CO2 Emissions?” Universty of Pretoria Department of Economics Working Paper Series, Working Paper No. 2014-74. Fujii, Hidemichi, Assaf, George A.,Managi, Sunsuke and Maousek, Roman (2015), “Did the Financial Crisis Effect Environmental Efficiency? Evidence from the Japanese Manufacturing Sector”, Munich Personal RePEc, Working Paper No.66363. Grossman, Gene. M. and Krueger, Alan. B. (1991), “Environmental Impacts of a North American Free Trade Agreement”, National Bureau of Economic Research, Workin Paper No.3914. Hadri, Kaddour (2000), “Testing for Stationarity in Heterogeneous Panel Data”, Econometrics Journal Vol. 3, pp. 148-161. Holden, Andrew (2008), “Environment and Tourism”, New York, Routledge. Im, Kyung S., Pesaran, M. Hashem and Shin, Yongcheol (2003), “Testing for Unit Roots in Heterogeneous Panels, Journal of Econometrics, Vol. 115, N. 1, pp. 53-74. Kao, Chihwa and Chıang, Min-Hsien (2000), “On The Estimation and Inference of A Cointegrated Regression in Panel Data”, Nonstationary Panels, Panel Cointegration and Dynamic Panels, Vol. 15, pp. 179-222. Koçak, Emrah (2014), “Türkiye'de Çevresel Kuznets Eğrisi Hipotezinin Geçerliliği: ARDL Sınır Testi Yaklaşımı”, İşletme ve İktisat Çalışmaları Dergisi, C.2, S.3, ss. 62-71. Lee, Jung, W. and Brahmasrene, Tantatape (2013), “Investigating the influence of tourism on economic growth and carbon emission: Evidence from panel analysis of the European Union”, Tourism Management, Vol.38, pp. 6976. Levin, Andrew, Lin, Chen-Fu and Chu, Chia-Shang (2002), “Unit Root Test in Panel Data:Asymptotic and Finite Sample Properties”, Journal of Econometrics Vol.108, N.1, pp. 1-24. Mark, C., Nelson and Sul, Dongyuu (2003), “Cointegration Vector Estimation by Panel DOLS and Long-run Mondey Demand”, Oxford Bulletin of Economics and Statistics, Vol. 65, N.5, pp. 655-680. Nazlıoğlu, Şaban (2010), “Makro İktisat Politikalarının Tarım Sektörü Üzerindeki etkileri: Gelişmiş ve Gelişmekte Olan Ülkeler İçin Bir Karşılaştırma”, 134 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Turizm ve Çevre İlişkisinin Ekonometrik Bir Analizi Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İktisat Ana Bilim Dalı Doktora Tezi. Nazlıoğlu, Şaban and Soytaş, Uğur (2012), “Oil Price, Agricultural Commodity Prices, And The Dollar: A Panel Cointegration And Causality Analysis”, Energy Economics, Vol. 34, pp. 1098–1104. Özcan, C., Can (2013), “Turizm Talebini Etkileyen Faktörlerin Ekonometrik Bir Analizi”, Necmettin Erbakan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü İktisat Ana Bilim Dalı Doktora Tezi. Özmen, İbrahim (2016), “Tarihsel Olarak Vergi Gelirlerinin Belirleyicileri ve BRIC-T Üzerine Ekonometrik Bir Analiz” Necmettin Erbakan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü İktisat Ana Bilim Dalı Doktora Tezi. Pedroni, Peter (1999),“Critical Values for Cointegration Test in Heterogeneous Panels With Multiple Regressors”, Oxford Bulletin Of Economics and Statistics, Vol. 61, N.1, pp. 653-670. Pedroni, Peter (2004), “Panel Cointegration; Asymptotic and Finite Sample Properties of Pooled Time Series Test With an Application to the PPP Hypothesis”, Econometric Theory, Vol. 20, N.3, pp. 597-625. Pedroni, Peter (2000), “Fully Modified OLS For Heterogeneous Cointegrated Panels”, Nonstationary Panels, Panel Cointegrtion and Dynamic Panels, Vol. 15, pp. 193-130. Pedroni, Peter (2001), “PPP Test in Cointegrated Panels”, Review of Economics and Statics, Vol. 83, pp. 727-931. Tsurumi, Tetsuya and Managi, Sunsuke (2010), “Decompositon of The Environmental Kuznets Curve: Scale, Technique and Compositon Effects”, Environmental Economics and Policy Studies, Vol.11, N.1-4, pp.19-36. UNWTO (2010), “Annual Report 2011”, Madrid,UNWTO. World Bank (2015), World Development Indicators http://data.worldbank.org/products/wdi, [08.07.2015]. Veri Tabanı, Xia, Enjun (2013), “Comparative Study on Inter-regional Differences of Economic Growth and Environmental Quality in China”, Stanford Center for International Development, Working Paper No. 478. ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 135 S.KAYHAN, U.ADIGÜZEL ve F.Ş. SÖKMEN 136 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Kamu Harcamaları – Dış Ticaret Açığı İlişkisi: Birbirlerini Aynı Yönde mi Etkiler? … Kamu Harcamaları – Dış Ticaret Açığı İlişkisi: Birbirlerini Aynı Yönde mi Etkiler? Türkiye Örneği Selim KAYHAN1 Uğur ADIGÜZEL2 Ferhat Şirin SÖKMEN3 Özet Bu çalışmanın amacı Türkiye ekonomisinde 1987 ve 2014 yılları arasında farklı şok tiplerinde ve farklı zaman boyutlarında ticaret açıkları ile kamu harcamaları değişkenleri arasındaki nedensellik ilişkisinin belirlenmesidir. Böylelikle Türkiye ekonomisinde ikiz açıklar hipotezinin geçerliliğini test ederken kamu harcamalarının dış ticaret açıklarını açıklamada daha etkili olup olmadığını test etmiş olacağız. Bunu yapmak için ise Hatemi-J ve Roca (2014) tarafından geliştirilen asimetrik nedensellik testi ile Breitung ve Candelon (2006) tarafından geliştirilen frekans alanı nedensellik testi kullanılmaktadır. Testlerden elde edilen sonuçlar değişkenler arasında çift yönlü nedenselliğin olduğunu göstermektedir. Kamu harcamalarından dış ticarete doğru nedensellik uzun dönemde ortaya çıkmakta iken ters nedensellik daha kısa zaman periyodunda yaşanmaktadır. Asimetrik nedensellik analizi sonuçları, diğer nedensellik analizlerinden farklı olarak kamu harcamalarındaki artışın dış ticaret açığını düşüreceğini göstermektedir. Bu sonuç ikiz açıklar hipotezi yerine ikiz uzaksama hipotezinin Türkiye ekonomisi için geçerli olabileceğini göstermektedir. Anahtar Kelimeler: Asimetrik nedensellik, kamu harcamaları, dış ticaret açığı, ikiz açık hipotezi. JEL Kodları: H50, F32, H62 Abstract The purpose of this study is to determine the causality between trade deficits and government expenditures for the Turkish economy in different time horizons and in the case of different shock types between year 1987 and 2014. By doing so we aim to understand whether twin deficit hypothesis is valid in the Turkish economy or government expenditures have more ability to see the movements of trade deficit. To do this, we employ asymmetric causality test developed by Hatemi-J and Roca (2014), frequency domain causality test developed by Breitung and Candelon (2006) and rolling windows causality test developed by Balcılar et al.(2010) methods. Results obtained from all tests imply that there is a bi-directional causality between variables. The causation linkage from government expenditures to trade deficit occurs in long run while reverse causation linkage occurs in the shorter time period. Different from other causality analyses, asymmetric causality analysis results indicate that an increase in government expenditures reduces trade deficit contrarily Öğretim Üyesi, Necmettin Erbakan Üniversitesi, İktisat Bölümü, Konya / TÜRKİYE Öğretim Üyesi, Cumhuriyet Üniversitesi, Uluslararası Ticaret ve Lojistik Bölümü, Sivas / TÜRKİYE 3 Öğretim Görevlisi, Şırnak Üniversitesi, Muhasebe ve Vergi Uygulamaları Bölümü, Şırnak / TÜRKİYE 1 2 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 137 S.KAYHAN, U.ADIGÜZEL ve F.Ş. SÖKMEN to existing literature. This means twin divergence hypothesis might be valid in the Turkish economy instead of twin deficit hypothesis. 1. GİRİŞ Dış ticaret açıkları ile ilgili geleneksel görüş dış ticaretteki açığın temelinde kamu bütçesinin olduğunu vurgularken ikiz açık hipotezi olarak adlandırmaktadır. Bütçe açığının dış ticaret açığı üzerindeki etkisi kamu bütçesinin bileşenleri tarafından açıklamak mümkündür. Bunlar kamu harcamaları ve vergilerdir. Klasik görüşe göre kamunun borçlanması yurtiçindeki fon arzının azalmasna neden olmaktadır. Bu ise yurtdışından fon akışına neden olacaktır ki kısaca kamu harcamaları bütçe açığı kanalı ile dış açığa neden olmaktadır (Bernheim, 1998: 2). Araştırmacılardan bir kısmı ikiz açık hipotezini incelerken bütçe dengesi yerine kamu harcamalarını analizlerinde kullanmış ve anlamlı sonuçlar elde etmişlerdir. Mankiw (2006), Elwell (2008) and Kayhan et al. (2013) çalışmalarında kamu harcamaları ile dış ticaret açıkları arasında ilişki olduğuna dair kanıtlar elde etmişlerdir. Öte yandan diğer bir grup iktisatçı ikiz açıklar hipotezinin geçerliliği konusunda aksini iddia etmişler ve mali politikalar ile dış ticaret açıkları arasındaki ilişkinin ters yönlü olduğunu ikiz açık yerine ikiz ayrışmadan bahsedilebileceğini söylemişlerdir. Bu yazarlar arasında Kim and Roubini (2008), Muller (2008) ve Blanchard ve Perotti (2008) bulunmaktadır. Bu noktada Türkiye ekonomisinde yaşanan son gelişmeler Kim ve Roubini (2008) çalışması çerçevesinde değerlendirilebilir. Zira yüksek bütçe açıklarının yaşandığı Türkiye ekonomisinde 2002 yılından itibaren uygulanan istikrar politikaları çerçevesinde sağlanan mali disiplin bütçe açıklarının azalmasına da neden olmuştur. Bütçe açığının gayri safi yurtiçi hasılaya oranı 2001 yılında % 16 seviyesinde iken 2005 yılında % 1,7 oranına düşmüştür. Öte yandan dış ticaret açıklarında herhangi bir iyileşmeden bahsetmenin mümkün olmadığı görülmektedir. Çünkü özellikle küresel finans krizinden sonraki dönemde dış ticaret açıklarının gayri safi yurtiçi hasılaya oranı giderek artmış ve rekor seviyelere ulaşmıştır. Türkiye İstatistik Kurumu rakamlarına göre 2001 yılında toplam ihracat ve ithalat arasındaki fark ithalat lehine 10 milyar Amerikan doları seviyesinde iken 2011 yılında aradaki fark 106 milyar Amerikan doları düzeyine çıkmıştır. Mali disiplinin sağlanması ile bütçe açığındaki iyileşmeye rağmen kamu harcamalarında herhangi bir düşüş yaşanmamış, tersine kamu harcamalarında ciddi artış yaşanmış, bunun yanında tahsil edilen gelir miktarı da artarak kamu harcamalarını telafi etmiştir. Aynı dönemde kamu harcamaları 46,7 milyar Amerikan dolarından 230 milyar Amerikan doları seviyesine yükselmiştir. 138 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Kamu Harcamaları – Dış Ticaret Açığı İlişkisi: Birbirlerini Aynı Yönde mi Etkiler? … Türkiye ekonomisinde ikiz açıklar hipotezini inceleyen çalışmalar arasında Akbostancı and Tunç (2002), Acaravcı and Öztürk (2008), Gök and Altay (2007), Yapraklı (2010), Günaydın (2004), Ünsal (2006), Sever and Demir (2007), Çelik vd. (2008) ve Erdinç’e (2008) bulunmaktadır. Çalışmaların genelinde ikiz açıklar hipotezinin geçerliliği savunulsa da ele alınan dönemin elde edilen sonuçlar üzerinde etkili olduğunu söylemek mümkündür. Bu açıklamalar ışığında bu çalışmanın amacı kamu harcamaları ile dış ticaret açıkları arasındaki ilişkinin incelenmesi ve 1987 – 2014 döneminde türkiye’de bahsi geçen hipotezlerden hangisinin geçerli olduğunu belirlemektir. Bu çalışma kamunun harcamalar yolu ile dış ticaret açıkları üzerinde nasıl etkili olduğunu anlamak açısından önemli bilgiler vermektedir. Diğer yandan çalışmada kullanılan asimetrik nedensellik analizi ile değişkenler arasındaki asimetrik ilişkilerin ortaya çıkarılması mümkün olacaktır. Ayrıca frekans alanı nedensellik analizi ile birlikte değişkenler arasındaki ilişkinin farklı zaman boyutlarında nasıl değişkenlik gösterdiği incelenebilecektir. Bir sonraki bölümde kamu harcamaları ile dış ticaret açıkları arasındaki ilişkiyi inceleyen literatüre yer verilecektir. Üçüncü bölümde ekonometrik teoriden bahsedilecek ve devamında ampirik sonuçlara yer verilecektir. Sonuç kısmında ise elde edilen bulgular yorumlanarak politika önerileri yapılacaktır. 2. Literatür Konu ile ilgili ilk çalışmalarda dış ticaret dengesizlikleri bütçe açıkları aracılığı ile açıklanmaya çalışılmıştır. Buna göre bütçede oluşacak açık dış ticaret dengesinin de bozulmasına neden olacaktır. Darrat (1988), Bahmani-Oskooee (1989), Abell (1990), Rosenssweig ve Tallman (1993), Vamvoukas (1997), Fidrmuc (2003), Pattichis (2004), Saleh vd. (2005), Baharumshah ve Lau (2007) ve Bagheri et al. (2012) ikiz açıklar hipotezini uluslararası literatürde destekleyen çalışmalar arasındadır. Mankiw (2006) and Elwell (2008) ikiz açıklar hipotezini kamu harcamaları üzerinden değerlendirmiş ve literatür ile uyumlu sonuçlar elde etmiştir. Zira onlara göre artan kamu harcamaları bütçe açığı oluşturup oluşturmadığına bakılmaksızın dış ticaret açıklarına neden olmaktadır. Öte yandan Müller (2008), Blanchard ve Perotti (2002) ve Kim ve Roubini (2008). Kamu harcamaları ile dış açıklar arasındaki ilişkinin geleneksel açıklamalarına aykırı sonuçlar bulmuşlardır. Onlara göre kamu harcamalarındaki artış nominal döviz kurunun artmasına ve net ihracatın artmasına neden olacaktır. Bu durumda değişkenler arasındaki ilişki kamu harcamalarından dış açıklara doğrudur. Fakat nedensellik aynı yönlü değil ters ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 139 S.KAYHAN, U.ADIGÜZEL ve F.Ş. SÖKMEN yönlüdür. Kim ve Roubini adlandırmaktadır. (2008) bu durumu ikiz ayrıksama olarak 3. Metodoloji Bu çalışmada kamu harcamaları ve dış ticaret açıkları arasındaki ilişkiyi incelemek amacı ile iki farklı nedensellik metodu kullanılmaktadır. Bunlardan birincisi Hatemi-J ve Roca (2014) tarafından geliştirilen asimetrik nedensellik metodudur. Bu metot ile değişkenler arasındaki nedenseliğin varlığından öte, bu nedenselliğin farklı şok tiplerindeki davranışları incelenebilmektedir. Zira ekonomik değişkenler arasındaki ilişki negatif ve pozitif şoklara farklı tepki verebilmektedir. Örneğin bir değişkendeki pozitif şoka diğer değişken negatif tepki verirken şokun negatife dönmesi durumunda tepki ortadan koybolabilmektedir. Kullanılan ikinci metot ise Breitung ve Candelon (2006) tarafından geliştirilen frekans alanı nedensellik analiz metodudur. Bu nedensellik analizi değişkenler arasındaki ilişkinin zaman boyutundaki değişmelerini incelemektedir. Bilindiği üzere ekonomik analizlerde yapılan kısa ve uzun dönem ayrımları değişkenlerin farklı zaman frekanslarında davranışlarında farklılıklar meydana gelebileceğinden dolayı üretilmiştir. İşte bu farklılığın ölçülmesi adına frekans alanı nedensellik testi kullanışlı bir araçtır. 3.1. Hatemi-J ve Roca (2014) Asimetrik Nedensellik Testi Asimetrik nedensellik testinin temelinde farklı şok tiplerinin varlığında nedensellik ilişkilerinin değişkenlik gösterip göstermediğinin tespit edilmesidir. Bu süreç şu şekilde gelişmektedir. P1t P2t ve eşbütünleşik iki değişken olmak üzere (Hatemi J, Roca, 2014; 7) t P P    P   1i 1t 1t 1 1t 1,0 i 1 (1) ve t P P    P    2i 2t 2t 1 2t 2,0 i 1 (2) t t=1,2,…,T, iken P1,0 ve P2,0 sabit terimler, 1i ,  2i iid (0,  2 ) şeklindedir. Her bir değişkendeki pozitif ve negatif değişmeler sırasıyla    max( , 0) , 1i 140 1i ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Kamu Harcamaları – Dış Ticaret Açığı İlişkisi: Birbirlerini Aynı Yönde mi Etkiler? …    max( , 0) ,    min( , 0) ve    min( , 0) olacaktır. Sonuçlar 2i 2i 1i 1i ise şu şekilde tahmin edilmektedir  1i P1t  P1t 1  1t  P1,0   1i   1i t t i 1 i 1       ve        . Böylece, 1i 1i 2i 2i 2i 2i 2i (3) P2t  P2t 1   2t  P2,0    2i    2i t t i 1 i 1 (4) Her bir değişkendeki pozitif ve negatif şokların toplamı ise sırası ile P1t   1t , t i 1 P1t   1t , P2t    2t ve P2t    2t şeklindedir (Hatemi J ve Roca, 2014: t i 1 t t i 1 i 1 8). Pt  ( P , P ) vektörü pozitif şoklar arasındaki nedensellik ilişkisini test   1t  2t etmekte kullanılmaktadır. k gecikmeli bir VAR (L) modelinde vektör aşağıdaki gösterildiği gibi tanımlanmaktadır. Pt   v  A1Pt 1  A2 Pt 2  ...  AL Pt k  ut (5) Yukarıdaki denklemde, v 2 x 1 boyutlu sabit değişkenlerin vektörüdür. ut 2x1 boyutlu pozitif şoklar meydana geldiğinde ortaya çıkan hata terimleri vektörüdür. Ar 2x2 parametre matristir ve r=1,2, …, k şeklindedir (Hatemi J, 2002: 451). Optimal gecikme uzunluğu Hatemi-J (2003, 2008) tarafından geliştirilen test istatistikleri tarafından tanımlanmaktadır. ˆ )  k 2T 1 (m2 InT  2mIn( InT )) HJC  In(  f (6) ˆ her bir k uzunluğundaki gecikme uzunluğunda hata terimleri kovaryans  f matrisini göstermektedir. m VAR modelindeki eşitlik sayısını göstermektedir ve T örneklem sayısıdır (Hatemi-J ve Roca, 2014: 9). Boş hipotez Ar matrisinin k. sütun ve j. satırının sıfıra eşit olması şeklinde tanımlanmaktadır. Detaylı wald istatistiği için Lütkepohl (2005) incelenebilir. Eğer test istatistikleri kritik değerlerden büyük ise, nedenselliğin olmadığını söyleyen boş hipotez reddedilmektedir. ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 141 S.KAYHAN, U.ADIGÜZEL ve F.Ş. SÖKMEN 3.2. Frekans Alanı Nedensellik Analizi Geleneksel nedensellik analizleri değişkenler arasındaki ilişkiyi incelerken sadece bir test istatistiği üretmektedir. Frekans alanı nedensellik metodu ise her zaman boyutu için farklı test istatistikleri üretmektedir. Bu durum geleneksel nedensellik analizlerinin zamanın her boyutunda aynı nedensellik ilişkisi geçerlidir anlayışının tersinedir. Bundan dolayı frekans alanı nedensellik analizi geleneksel nedensellik analizi anlayışının aksine farklı frekanslardaki nedensellik dinamiklerinin incelenmesine olanak sağlamaktadır (Ciner, 2011). Bu özelliği sayesinde frekans alanı nedensellik yaklaşımı ticaret açıkları ile kamu harcamaları arasındaki ilişkinin geçici (kısa dönemli) ve kalıcı (uzun dönemli) özelliklerinin keşfedilmesi mümkün görünmektedir. Frekans alanı testi için Geweke (1982) ve Hosoya (1991) tarafından geliştirilen iki boyutlu zaman serisi verktörü zt  [ xt , yt ] kullanılmaktadır ve zt aşağıdaki gibi bir VAR modelidir. ( L) zt   t Burada ( L)  I  1L  ...   p L ve p Farklı frekanslardaki bulunmaktadır; Granger (7) Lk zt  zt 1 şeklinde tanımlanmaktadır. nedensellik analizleri ise aşağıdaki  2 f x ( )   |  12 (ei ) |2  log M y  x ( )  log   1   i 2   i 2   |  11 (e ) |   |  11 (e ) |  Eğer | 12 (ei ) |2  0 ise y  frekansında x’in nedenseli değildir. Eğer gibi (8) zt ’nin bileşenleri I(1) ve eşbütünleşik ise otoregresif polynomial ( L) birim kök taşımaktadır. Kökler birim çemberin dışında kalmaktadır. 10 numaralı denklemin her iki tarafından da zt 1 çıkartırsak: zt  (1  I ) zt 1  2 zt 2  ...   p zt  p   t  ( L) zt 1   t ( L)  1  I  2 L  ...   p Lp Burada (9) (Breitung ve Candelon, 2006). Geweke (1982) ve Hosoya (1991) spectral yoğunluğun dağılımına bağlı olarak frekans bazında nedensellik ölçütü oluşturmuşlardır. Breitung ve Candelon (2006) ise t Burada 142 beyaz gürültünün  E ( t )  0 ve E ( t ,  t)   olduğunu varsaymaktadır. pozitif tanımlıdır. G Cholesky dağımınının alt üçgen matrisi olduğunu ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016  E ( t t)  I ve t  G t Kamu Harcamaları – Dış Ticaret Açığı İlişkisi: Birbirlerini Aynı Yönde mi Etkiler? … varsayarsak, GG  1 ise ise  ( L)  ( L)1 ve  ( L)   ( L)G 1 gibidir. Eğer sistem durağan ifadelerini MA şeklinde gösterecek olursak;   ( L) 12 ( L)   1t   11 ( L)  12 ( L)  1t  zt   ( L) t   11        21 ( L) 22 ( L)    2t   21 ( L)  22 ( L)  2t  Bu gösterimi f x ( )  Breitung spectral yoğunluğunun gösterimi için kullanmak mümkündür; xt 1 {|  11 (ei ) |2  |  12 (ei ) |2 } 2 ve (10) Candelon (2006) (11) M yx ( )  0 if | 12 (ei ) |2  0 ifadesinin nedensellik etkisini incelemiştir. Boş hipotez VAR katsayılarındaki doğrusal kısıtlamalara eşittir. 22  ( L)  ( L)1G1 ve  12 ( L)   g 12 ( L) ifadesinin alt diagonal elemanı şeklindedir. | 12 (ei ) | | ( L) | g 22 ve ( L) ifadesinin belirleyicisi | ( L) | 12,k cos(k )  12,k sin(k )i  0 p p k 1 k 1 İse  frekansında y x’in nedenseli değildir. elemanını ifade etmektedir. Bu yüzden  p k 1 12, k  p k 1 12, k iken G 1 (12) 12,k , k ifadesinin | 12 (ei ) | 0 için, (1,2) no’lu cos(k )  0 (13) sin(k )  0 (14) Breitung ve Condelon (2006)  j  11, j ve  j  12, j için 12 ve 13 numaralı denklemlere doğrusal kısıtlamalar uygulamışlardır. doğrusal equation for Then the VAR xt için VAR denklemi aşağıdaki gibi yazılabilir: xt  1xt 1  ...   p xt  p  1 yt 1  ...   p yt  p  1t ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 (15) 143 M yx ( )  0   [1 ,...,  p ] doğrusal kısıtına eşittir, S.KAYHAN, U.ADIGÜZEL ve F.Ş. SÖKMEN Boş hipotez H0 : R()  0 (16) ve cos( ) cos(2 ) ... cos(p )  R( )    sin( ) sin(2 ) ... sin(p )  (17) 4. Uygulama Sonuçları Bu çalışmada dış ticaret açıklarındaki reel değişmeleri ölçmek amacı ile nominal dış ticaret açığının gayrisafi yurtiçi hasılaya oranı (TD) ve kamu harcamalarındaki reel hareketleri görmek amacı ile de kamu harcamalarının gayrisafi yurtiçi hasılaya oranı (GE) kullanılmaktadır. Dış ticaret açığını ölçmek amacı ile mal ihracatı ile ithalatı arasındaki fark kullanılmaktadır. Kamu harcamalarını ise merkezi yönetim harcamaları ile ölçlümektedir. Böylece literatürde kullanılan en geniş tanımlı kamu harcaması verileri kullanılmaktadır. Analizde kullanılan veriler 1987 – 2014 yıllarını kapsamaktadır. Zira ihracata dayalı büyüme modeli 1980 yılından sonra benimsense de ilgili verilerin 1987 yılında yayımlanmaya başlaması incelenen dönemin kısalmasına neden olmaktadır. Çalışmada çeyreklik veri kullanılmaktadır. Tablo 1: Değişkenlerin Tanımlayıcı İstatistikleri Ort. Kurtosis Jarque-Bera 11.531 GE 0.121 0.154 0.070 0.019 -0.750 3.510 (0.003) 0.397 TD -0.059 0.005 -0.119 0.025 0.100 2.784 (0.819) Not: Parantez içindeki değerler olasılık değerlerini vermektedir. Tanımlayıcı istatistiklere göre TD’deki dalgalanma GE’ye göre daha fazladır. Aynı zamanda Yanlılık analiz sonuçları GE’nin sola TD’nin ise saga yatık olduğunu göstermektedir. Kurtosis katsayısı GE’nin dik, TD’nin ise basic bir dağılıma sahip olduğunu göstermektedir. Jarque – Bera (JB) testi ise GE’nin normal dağılmazken, TD’nin normal dağıldığını göstermektedir. 144 Maximum Minimum Standart Hata Skewness ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Kamu Harcamaları – Dış Ticaret Açığı İlişkisi: Birbirlerini Aynı Yönde mi Etkiler? … Tablo 2: ADF (1981) ve PP (1988) Doğrusal Birim Kök Testleri Seviye ADF PP -3.382 (0) [0.013]** -2.268 (1) [0.183] -3.385 (0) [0.015]** -3.467 (0) [0.048]** -3.318 (6) [0.016]** -2.595 (15) [0.096]*** -3.860 (6) [0.017]** -3.371 (0) [0.060]*** Değişkenler GE Sabit TD GE Sabit+Trend TD Birinci Fark -10.129 (0) -13.048 (18) [0.000]* [0.000]* Sabit -13.498 (0) -14.098 (13) TD [0.000]* [0.000]* -10.083 (0) -12.908 (18) GE [0.000]* [0.000]* Sabit+Trend -13.464 (0) -14.101 (14) TD [0.000]* [0.000]* Not: *,** ve *** %1. %5 ve %10 seviyelerinde anlamlılığı göstermektedir. Parantez içerisindeki değerler olasılık değerlerini göstermektedir. GE Durağanlığın elde edilmesi için y t ‘ye ait serilerin tahmin edilen istatistiki değerleri MacKinnon (1996) tablo değerlerinden büyük olması gerekmektedir. Dickey Fuller (1981) ve Phıllıps Perron (1988) birim kök test sonuçlarına göre değişkenler düzeyde durağandır. Bu sonuçlar ışığında VAR modelinde değişkenlerin düzey değerleri kullanılmaktadır. Hatemi-J ve Roca (2014) asimetrik nedensellik analizi sonuçlarına göre iki değişken arasında çift yönlü nedensellik bulunmaktadır. Dış ticaret açığından kamu harcamalarına doğru nedensellik hem pozitif hem de negatif şoklarda geçerlidir. Bu dış ticaret açığındaki hem artış hem de azalış kamu harcamalarını artıracak ya da azaltacaktır. Bu sonuçlar hem istatistiki hem de iktsadi olarak anlamlı olsa da istatistiki anlamlılık seviyesi düşüktür. Bir diğer bulgu ise dış ticaret açıklarındaki negatif şokun kamu harcamalarını artıracağına yöneliktir. Bu sonuç diğer sonuçların aksine istatistiki olarak daha anlamlıdır. Bu sonucu hükümetin dış ticaret açığındaki bir düşüşü ticari faaliyetlerde bir yavaşlama olarak algılayarak kamu harcamaları artırması şeklinde yorumlamak mümkündür. Zira Türkiye ekonomisinde üretimin ithalata bağımlı olduğu düşünüldüğünde dış ticaretteki azalma ekonomindeki bir daralmaya işaret edebilir. Bu durumda politika yapıcıları Keynesyen mali politikalar uygulayabilir. Diğer yandan kamu harcamalarından dış ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 145 S.KAYHAN, U.ADIGÜZEL ve F.Ş. SÖKMEN ticaret açıklarına doğru olan nedensellik sadece kamu harcamalarında yaşanan pozitif bir şok durumunda geçerlidir. Tablo 3: Hatemi J-Roca (2014) Asimetrik Nedensellik Analiz Sonuçları Nedenselliğin Yönü MWALD (TD)+≠> (GE)+ 4.538 (0.033)** 0.699 (0.403) 3.190 (0.074)*** 10.017 (0.002)* 4.088 (0.043)** 4.846 (0.028)** 2.143 (0.143) 0.458 (0.499) (TD)+≠> (GE)(TD)-≠> (GE)(TD)-≠> (GE)+ (GE)+≠>(TD)+ (GE)+≠>(TD)(GE)-≠>(TD)(GE)-≠>(TD)+ 1% Bootstrap Kritik değeri 5% Bootstrap Kritik değeri 10% Bootstrap Kritik değeri 9.348 5.639 3.917*** 10.016 5.456 3.749 11.984 7.260 5.342 11.162 7.160** 5.696*** 10.326 5.796 4.056* 12.612 8.070 5.732 10.310 5.903 3.933 9.683 5.544 3.707 Note: ≠> nedenselliğin olmadığı boş hipotezi göstermektedir. Parantez içerisindeki değer asimptotik olasılık değerlerini göstermektedir. *,** ve *** sırasıyla %1, %5 ve %10 anlamlılık seviyelerini göstermektedir. Bootstrap sayısı 10.000 ‘dir. Bu durumda kamu harcamalarındaki bir artış dış ticaret açığını artıracak iken bir düşüş dış ticaret açıklarını etkilememektedir. Analizden elde edilen bir diğer ilginç sonuç ise kamu harcamalarındaki bir artışın dış ticaret açıklarını azaltacağı yönünde bulgulara rastlanmasıdır. Bu sonuç Müller (2008), Kim ve Roubini (2007) ve Blanchard ve Perotti (2002) çalışmalarında elde edilen bulgular ile benzeşmektedir. Tablo 4: Frekans Alanı Nedensellik Analizi Sonuçları Uzun Dönem Orta Dönem Kısa Dönem i 0.01 0.05 1.00 2.0 TD≠> GE 3.050 2.923 0.718 3.431* 0.324 GE≠> TD 1.820 1.822 0.773 0.087 0.212 5.730* 1.50 2.50 1.369 Not: F tablo değeri (2.T-2p) bağımsızlık derecesi ile yaklaşık 3.082’dir. Frekans alanı nedensellik analizlerine göre asimetrik nedensellik analizi sonuçlarına benzer şekilde değişkenler arasında çift yönlü nedenselliğin olduğu yönünde kanıtlar sunmaktadır. Dış ticaret açıklarından kamu harcamalarına doğru olan 146 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Kamu Harcamaları – Dış Ticaret Açığı İlişkisi: Birbirlerini Aynı Yönde mi Etkiler? … nedensellik orta vadede geçerli iken kamu harcamalarından dış ticaret açıklarına doğru olan nedensellik uzun dönemde ortaya çıkmaktadır. SONUÇ Ekonomi literatüründe önemli bir tartışma konusu olan ikiz açıklar hipotezi dış ticaret açıklarının en önemli sebebi olarak bütçe açıklarını göstermektedir. Bu genel kanının aksine Türkiye ekonomisinde bütçe açıklarındaki azalmaya rağmen yüksek dış ticaret açığı ile mücadele etmektedir. Bu durum dış ticaret açığının farklı bir nedeni olup olmadığı sorusuna akla getirmiştir. Dahası bütçe açıklarındaki azalmaya raşmen artış gösteren kamu harcamalarının dış ticaret açıklarına neden olup olmadığı sorusu sorulur hale gelmiştir. Bu bağlamda çalışmada kamu harcamaları ile dış ticaret açıkları arasındaki ilişki farklı şok tiplerinde ve farklı frekans aralıklarında incelenmektedir. Gerek asimetrik nedensellik analizi gerekse frekans alanı nedensellik analizi sonuçları değişkenler arasında çift yönlü bir nedensellik ilişkisinin olduğu yönünde kanıtlar sunmaktadır. Bu sonuç Darrat (1988) sonuçları ile örtüşmektedir. Farklı olarak frekans alanı nedensellik yaklaşımı sonuçları dış ticaret açıklarından kamu harcamalarına doğru olan nedenselliğin orta vadede, tersi nedenselliğin ise uzun vadede gerçekleştiğini göstermektedir. Asimetrik nedensellik analizi bulguları da çift yönlü nedenselliği desteklemektedir. Analiz sonuçlarına göre her iki değişkendeki pozitif değişim diğer değişkende pozitif etkiye neden omaktadır. Fakat dış ticaret açığındaki negatif sonuç kamu harcamalarını artırmaktadır. Bu sonuç özel sektördeki bir yavaşlamanın kamu kesimi tarafından telafi edildiği şeklinde yorumlanabilir. Diğer yandan kamu harcamalarındaki bir artış dış ticaret açığı üzerinde negatif etkide bulunmaktadır. Bu da Müller (2008) ve Blanchard ve Perotti (2002) tarafından önerilen ikiz ayrışma hipotezinin geçerli olduğu yönünde kanıt sayılabilir. Tüm bu açıklamalar ışığında Türkiye’de kamu harcamaları – dış ticaret açığı ilişkisinin simetrik hareket etmediği görülmektedir. Çalışma sonunda kamu harcamalarının dış ticaret açıklarını açıklamakta daha kullanışlı bir çalışma olduğu, kamu harcamalarının ekonomiyi canlandırmak konusunda etkili bir araç olduğunu söylemek mümkündür. Zira kamu harcamalarındaki artış son dönemde Türkiye’de politika yapıcılarının Keynesyen politikalar daha sık kullanıldığını göstermektedr. Diğer yandan elde edilen bulgular ikiz ayrışma hipotezinin geçerliliği konusunda bazı ipuçları vermektedir. ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 147 S.KAYHAN, U.ADIGÜZEL ve F.Ş. SÖKMEN KAYNAKLAR Abell, J. D., 1990. Twin deficits during the 1980s: An empirical investigation. Journal of Macroeconomics, 12(1), pp.81-96. Acaravci, A., Ozturk, I., 2008. Twin deficits phenomenon: Empirical evidence from the ARDL bound test approach for Turkey. Bulletin of Statistics and Economics, 2, pp.57-64. Akbostanci, E., Tunc, G.I., 2002. Turkish twin deficits: An error correction model of trade balance. Economic Research Center (ERC) Working Papers in Economic, no. 6. Bahmani-Oskooee, M., Payesteh, S., 1994. Do budget deficits cause capital inflows? Evidence from the United States. The Quarterly Review of Economics and Finance, 34(1), pp.63-74. Bagheri, F., Piraee, K., Keshtkaran, S., 2012. Testing for twin deficits and Ricardian equivalence hypotheses: Evidence from Iran. Journal of Social and Development Sciences, 3(3), pp.77-84. Baharumshah, A. Z., Lau, E., 2007. Dynamics of fiscal and current account deficits in Thailand: An empirical investigation. Journal of Economic Studies, 34(5-6), pp. 454-75. Balcılar, M., Özdemir, Z.A., Arslantürk, Y., 2010. Economic growth and energy consumption causal nexusa viewed through a bootstrap rolling window. Energy Economics, 32, pp.1398-1410 Bernheim, B. D., 1988. Budget deficits and the balance of trade. in Summers (ed.), Tax Policy and the Economy, MIT Press, pp. 1-32. Blanchard, O., Perotti, R., 2002. An empirical characterization of the dynamic effects of changes in government spending and taxes on output. Quarterly Journal of Economics, 117(4), pp.1329-1368. Breitung, J., Bertrand C., 2006. Testing for short and long-run causality: A frequency domain approach. Journal of Econometrics, 132(2), pp. 363-378. Celik, S., Deniz, P., Eken, S., 2008. Eşbütünleşme analizi ile altı gelişmekte olan ülke için ikiz açıklar hipotezi. II. Ulusal İktisat Kongresi 20-22 Şubat, İzmir. Ciner, C., 2011. Eurocurrency interest rate linkages: A frequency domain analysis. International Review of Economics and Finance, 20, pp.498-505. Darrat, A.F., 1988. Have large budget deficits caused rising trade deficits? Southern Economic Journal, 54, pp. 879–87. Dickey, D.A., Fuller, W.A., 1981. Distribution of the estimators for autoregressive time series with a unit root. Econometrica, 49, pp. 1057-1072. 148 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Kamu Harcamaları – Dış Ticaret Açığı İlişkisi: Birbirlerini Aynı Yönde mi Etkiler? … Elwell, C.K., 2008. The U.S. trade deficit: Causes, consequences and cures. CRS Report for Congress, Congressional Research Service. Erdinc, Z., 2008. İkiz açıklar hipotezinin Türkiye’de 1950-2005 yılları arasında eşbütünleşme analizi ve Granger nedensellik testi ile incelenmesi. Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 8(1), pp.209-222. Fidrmuc, J., 2003. The Feldstein-Horioka puzzle and twin deficits in selected countries. Economics of Planning, 36, pp.135-152. Geweke, J., 1982. Measurement of linear dependence and feedback between multiple time series. Journal of the American Statistical Association, 77, pp. 304-313. Hatemi-J A., 2003. A new method to choose optimal lag order in stable and unstable VAR models. Applied Economic Letters, 10(3), pp. 135–137. Hatemi-J A., 2008. Forecasting properties of a new method to choose optimal lag order in stable and unstable VAR models. Applied Economic Letter, 15(4), pp. 239–243. Hatemi-J A., 2012. Asymmetric causality test with an application. Empirical Economics, 43, pp. 447-456. Hatemi-J A, Roca, E., 2014. BRICs and PIGS in the presence of uncle sam and big brothers: Who drive who? Evidence based on asymmetric causality tests. Griffith Business School Discussion Papers Finance, ISSSN:18368123. Hosoya, Y., ‘1991. The decomposition and measurement of the interdependence between second-order stationary process, Probability Theory and Related Fields, 88, pp.429-444. Kayhan, S., Bayat, T., Yuzbasi, B., 2013. Government expenditures and trade deficits in Turkey: Time domain and frequency domain analyses. Economic Modelling, 35, pp. 153 – 158. Kim, S., Roubini, N., 2008. Twin deficit or twin divergence? Fiscal policy, current account and real exchange rate in the U.S. Journal of International Economics, 74 (2), pp. 362 – 383. Koutris, A., Heracleous, M.S., Spanos, A., 2008. Testing for nonstationarity using maximumentropy resampling: amisspecification testing perspective. Econometric Reviews, 27, pp.363–384. Lütkepohl, H., 2005. New introduction to multiple time series analysis. Berlin, Springer, 2005. Mankiw, N.G., 2006. Reflections on the trade deficit and fiscal policy. Journal of Policy Modeling, 28, pp. 679-682. ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 149 S.KAYHAN, U.ADIGÜZEL ve F.Ş. SÖKMEN Müller, G.J., 2008. Understanding the dynamic effects of government spending on foreign trade. Journal of International Money and Finance, 27, pp. 345371. Pattichis, C., 2004. Budget and trade deficits in Lebanon. Applied Economic Letters, 11, pp. 105-108. Phillips, P.C.B., Perron, P., 1988. Testing for a unit root in time series regression. Biometrica, 75 (2), pp. 335-346. Saleh, A.S., Nair, M., Agalewatte, T., 2005. The twin deficits problem in Sri Lanka: An econometric analysis. South Asia Economic Journal, 6 (2), pp. 221-239. Sever, E., Demir, M., 2007. Türkiye’de bütçe açığı ile cari açık arasındaki ilişkilerin VAR analizi ile incelenmesi. Eskişehir Osmangazi Üniversitesi İİBF Dergisi, 2(1), pp.47-63. Shukur, G., Mantalos, P., 2000. A simple investigation of the Granger-causality test in integrated-cointegrated VAR systems. Journal of Applied Statistics, 27, pp. 1021–1031. Unsal, H. 2006. Kamu açıkları ile ödemeler bilançosu açıkları arasındaki etkileşim: 1980 sonrası Türkiye örneği. Basılmamış Doktora Tezi Gazi Üniversitesi S.B.E., Ankara. Vamvoukas, G. A., 1997. Have large budget deficits caused increasing trade deficits? Evidence from a developing country. Atlantic Economic Journal, 25, pp.80-90. Yaprakli, S., 2010. Türkiye’de esnek döviz kuru rejimi altında dış açıkların belirleyicileri: Sınır testi yaklaşımı. Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, 65(4), pp.141-163. 150 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 İmaj-Bilgi/İktidar Olarak Dünya Haritası İmaj-Bilgi/İktidar Olarak Dünya Haritası İhsan KUTLU1 Özet Haritalar yeryüzünün çeşitli şekillerde yeniden çizilmesidir. Bir taraftan görsellik diğer yandan bilgi yüklüdür. Foucaultcu bir perspektifle bilgi, yalnızca bilgi değildir. Bilgi aynı zamanda bir iktidar aracıdır/kaynağıdır. Güç modern dönemde Avrupalı öznenin elindedir. Haritalarda da Avrupalı gücün etkisini görmek mümkündür. Haritalar insanlara dünyada hem kendi konumlarını hem de başka toplumların konumlarını görme imkânı verdiği için önemlidir. Fakat haritalardaki kurgusallık gerçeğin farklı şekillerde gösterilmesinin yolunu açmıştır. Dolayısıyla gerçek dünya ile haritaların dünyası arasında zaman zaman fark oluşabilmektedir. Bu fark bazen teknik bir sorundan öteye gitmiyorken bazen de, ve genellikle, haritaları çizenlerin gücünden kaynaklanmaktadır. Elinizdeki metinde öncelikle haritanın ne olduğuna kısaca değinilmiştir. Bu kısımda haritanın hem sözlük anlamına hem de metaforik olarak taşıdığı farklı anlamlara yer verilmiştir. Sonraki kısımlarda bilgi/iktidar ilişkisi bağlamında dünyanın merkezi konusu tartışılmıştır. Anahtar Kelimeler: Dünya Haritası, İmaj, İktidar, Avrupamerkezcilik. GİRİŞ “Coğrafya çizgi çizmek ve çizilen bu çizginin yorumlanması değilse nedir ki?” (G. Olsson’dan akt. Pickles) Sözlü kültür ve yazılı kültür arasındaki denge son zamanlarda yazılı kültür lehine bozulmuş durumdadır. Yazılı kültür bilindiği gibi göz ve görme temelli bir kültürdür. Yazının görünürlüğü gibi resimler ve imajlar bu kültürün en önemli unsurlarıdır. Teknolojinin seyrine bakıldığında da içinde bulunduğumuz zaman diliminde görüntüleme teknolojilerinin son derece ilerlemiş olduğu söylenebilir. Görmeye dayalı teknolojilerin yükselişinin modern dönemle çakışıyor olması tesadüf değildir. Öyle ki modern dünyanın düşünsel temelinde adı en başta yazılabilecek bir isim olarak Descartes görme duyusu ve görme teknolojisine ilişkin şunları söyler: “Yaşamlarımızın yönetimi duyularımıza dayanmaktadır ve içlerinde görme duyusu en kapsamlı ve asil duyu olduğundan, onun gücünü artıracak olan buluşların en faydalı buluşlar olduğuna hiç şüphe yoktur.” (akt. Pickles, 133) Haritaların görsellik yoluyla bilgi yüklü olması haritaların ayrıca incelenmesini gerektirir. Epigraf olarak alıntılanan cümlenin ifade ettiği gibi; çizilen ilk çizgi ve Arş. Gör., Sakarya ikutlu@sakarya.edu.tr. 1 Üniversitesi, ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Fen-Edebiyat Fakültesi, Sosyal Hizmet Bölümü, 151 İ.KUTLU onun yorumu coğrafyanın/haritacılığın/haritanın başlangıcı olarak edildiğinde bu çizgilerin çizilmesi ve yorumlanması özel bir önemi haizdir. kabul 1. Görünenden Fazlası Olarak Harita Harita kavramının Türk Dil Kurumu sözlüğündeki karşılığı şu şekildedir: “Coğrafya, tarih, dil nüfus vb. konularla ilgili yeryüzünün veya bir parçasının, belli bir orana göre küçültülerek düzlem üzerine çizilen taslağı” (www.tdk.gov.tr). Teknik anlamıyla ise “‘Harita’ kavramı … aslında coğrafi bir alanın (genellikle) düz bir yüzey üzerindeki modeli ya da temsilidir. Genellikle haritanın üzerindeki her nokta belirli bir ölçü ya da izdüşüm sistemine göre dünya üzerindeki gerçek bir coğrafi konumu karşılamaktadır.”(Henriksen’den akt. Pickles, 69-70). Aslında bir yönüyle “Harita görsel bir iletişim aracıdır.” (MacEachren’den akt. Tanrıkulu, 2013: 17). Yani “Harita bir mesajdır. … haritacılarla coğrafyacılar geleneksel olarak bu mesajın bir kaynağı, bir ortamı, bir de alıcısı olduğunu kabul etmiştir. Kaynak haritacıdır (ve ona ait yöntem ve biçemler); ortam haritadır (ve çoğu zaman ihmal edilen haritaların da içinde bulunduğu dolaysız içerikler) ve alıcıysa harita okuyucusudur (genel ya da profesyonel bir “okuyucu” olarak). (Pickles, 93). … “mekânın bir düzlem üzerinde gösterilmesi” hep coğrafyanın özünü oluşturmuş ilk ortaya çıktığından beri harita, bizim dünyayı nasıl gördüğümüzü yansıtan ve bu görüşü biçimlendiren güçlü bir metafor-mecâz olmayı sürdürmüştür. … Dünya haritaları, dünyayla ilgili imajları yansıtırlar. Harita yapımcıları da insan olduklarına göre, Wright’ın (1966) açıkladığı gibi, her harita “kısmen objektif-nesnel- gerçekleri yansıtırken, kısmen de sübjektif-öznel- elemanların bir yansıması olmaktadır”. Haritalar çok miktarda bilgiyi yoğun olarak içerdiklerinden, coğrafi bilginin ve harita yapımcısının ait olduğu toplumun değerlerinin incelenmesinde zengin bir kaynak görevi görecekleri kesindir. En eskisinden en yenisine kadar dünya haritalarının analizi, öznel ve nesnel elemanların bir araya gelişinin delillerini ortaya koyar ve dünya hakkındaki değişik imajların ölçülme yollarından birisini sağlar. Bu nedenle de, yerküre ve içinde yer aldığı daha geniş olarak evrenle ilgili kavramlar zamanla değişmiş ve gelişmiştir. (Özgüç ve Tümertekin, 2014: s. 57-58). 152 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 İmaj-Bilgi/İktidar Olarak Dünya Haritası Haritaların yönlendirici oluşu ve insani/kültürel faktörlerin etkisi konuyu bilimbilgi felsefesi düzlemine taşımaktadır. Yani asıl mesele nesnel bir harita çizmenin imkânıdır. Pickles Uzamların Tarihi adlı eserinde “Üçüncü Temsil Krizi: Bozulma, Hata ve Propaganda Haritaları” başlıklı bölümde şunları söyler: Değinmek istediğim üçüncü temsil krizi, tüm haritaları ilgilendiren seçici ilgilerden kaynaklanmaktadır. Bu aynı zamanda modern haritacılıktaki bozulmanın iki bağıntılı anlamıyla başa çıkma yöntemleriyle ilintilidir. Hata ve aldatmaca. Bilimsel haritacılığın nesnelci iddialarının propaganda ve popüler haritaların ele alınışlarıyla birlikte değerlendirilme yöntemlerine odaklanıyorum. Bu konuyla uğraşılırken propaganda ve popüler haritalar, yazın yeteneği ve rakamlardan anlama terimlerinden türetilen “grafik anlayışı”, bir tür “kartohipnoz”, “büyülü”, “savaş aleti”, “ikna edici” ve bir tür “propaganda aracı” olarak adlandırılan haritacılığı genel ilkelerinden uzaklaştırılmıştır. Propaganda haritacısı bir savı desteklemek, bilgileri çarpıtmak ve bunları harita okuyucusunu belli bir bakış açısını yönlendirmeye çalışacak şekilde gösterebilmek için kasıtlı bir şekilde bilgi seçen kişidir. Propagandacı, haritanın üretimini, hesaplanmış bir ‘ikna haritacılığı’nın uygulaması olarak görerek azami görsel etki için yapılandırır. Yani propagandanın amacı çok sayıda insanı içeren grupların olayların normal akışında yapmayacakları şeylere inanmalarını sağlamaktır. (Pickles, 2011: s 76) Haritalar içinde bulunduğumuz dünyayı bize resmeder. Kendi dünyamıza ve konumumuza dışarıdan bakabilme imkânı verir. Bu bakış imkânı aynı zamanda başka insanlara da sunulur. Bir başka deyişle bir harita bir taraftan bir toplumun kendi resmini kendine sunarken; diğer taraftan diğer toplumlara da dünyadaki kendi yerlerini gösterir. “Harita hiçbir şeyi olduğu gibi görmemize izin vermez. Bunun yerine, dünyayı bize başkalarının gördüğü ve bizim de görmemizi istedikleri şekilde gösterir.” (Pickles, 107). Haritacılık tıpkı tarih gibidir2. Tarih; nasıl ki yaşanan ve yazılan tarih olarak ikiye ayrılabiliyorsa; haritacılık/coğrafya da ikiye ayrılabilir: Gerçek coğrafya ve Burada coğrafya/haritacılık ve tarih arasında bir analoji kurulmuştur. Schaefer, Immanuel Kant’ın şu cümleleriyle tarih ve coğrafya arasında kurduğu ilişkiyi ifade eder: “Tarih ve coğrafya, her ikisi de, eğer böyle söylenebilirse, birer tasvirdir –aradaki fark, birincisinde tasvir zamana göre yapılırken, ikincisinde mekâna göre yapılır. Böylece de tarih ve coğrafya zaman ve mekân bakımından bilgilerimizi arttırırlar.” (akt. Özgüç ve Tümertekin, 2014: s. 107) Elinizdeki çalışmanın odaklandığı 2 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 153 İ.KUTLU resmedilen coğrafya. Gerçek coğrafya, üzerinde yaşadığımız ve bizzat tecrübe ettiğimiz, gezip dolaştığımız yeryüzü. Fakat resmedilen coğrafya, bize bazı haritalar üzerinden aktarılan coğrafyadır. Bu coğrafyada bize sunulan şey, öyle olduğuna inandırıldığımız bir dünya resmidir. Haritalar göründüklerinden ve gösterdiklerinden daha fazlasıdır. Onu çizen aktörlerin, o aktörlerin içinde bulundukları toplumun durumu haritayı sosyal etkiye açık hale getirmiştir. Ayrıca sadece haritayı çizenler açısından değil haritayı kullananlar açısından da durum paralel sonuçlar doğurmaktadır. Haritadaki her bir çizgi, işaret veya sembol yoruma açık malzemelerdir: Haritacılık ortaya çıkan ürünün –haritanın- yalnızca doğruları değil, aynı zamanda çizerin (ve onun mesleğinin, yaşadığı zaman diliminin ve kültürünün) niyetiyle, çalışmasına dahil ettiği kabul edilen ya da edilmeyen bütün koşulları gösteren, yalnızca teknik değil, aynı zamanda yoruma da açık olan bir eylemdir. Bu yüzden de diğer bütün çalışmalar gibi harita da haritacının belirtmek istediğinden çok daha fazlasını içinde barındırır. Yine tüm metinler gibi haritanın da eser sahibinin denetiminin dışında kendine ait bir yaşamı (ve içeriği) olur. Bu bağlamda harita da diğerleri gibi anlam ve etkisi teknik sınırlarının, çizerinin niyetinin ve salt bilgi aktarımının çok ötesine geçer. Bu yüzden de çizilmiş imgelerin anlaşılması yalnızca bilgilerin psikolojik anlamda alınması değil, aynı zamanda farklı simgesel, ideolojik ve maddi endişeleri de içinde barındıran karmaşık bir toplumsal imge oyunudur. Haritacılık konu daha ziyade coğrafya ve haritacılık olduğu için tarihle ilgili kapsamlı bir açıklama yapmak yerine; sadece esinlenilen tarih görüşüne ilişkin bazı noktalara temas edilecektir. Edward Hallett Carr “Tarih Nedir?” (2005) kitabında tarih ve tarihî olgularla ilgili önemli tespitlerde bulunur: “Olgular yalnızca tarihçi onlara başvurunca konuşurlar; hangi olgulara, hangi sıra ya da bağlam içinde söz hakkı verileceğini kararlaştıran tarihçidir.” (s. 14). “Olgular ve belgeler kendi başlarına tarihi oluşturmazlar” (s. 23). “… tarihin olguları bize hiçbir zaman “arı” olarak gelmezler, çünkü arı bir biçimde varolmazlar: Her zaman kayıt tutanın zihninden kırılarak yansırlar. Bundan şu sonuç çıkar ki, bir tarih eserini ele alınca, ilk ilgileneceğimiz, içindeki olgular değil, onu yazan tarihçi olmalıdır.” (s. 26). “Olgular gerçekte hiç de balıkçının tablasındaki balıklar gibi değildir. Olgular uçsuz bucaksız ve hattâ bazen sınırsız bir okyanusta dolaşan balıklara benzerler, tarihçinin ne yakalayacağı kısmen şansa, fakat asıl, avlanmak için okyanusun neresine gideceğine ve hangi oltayı kullanmayı seçeceğine bağlıdır – elbette bu iki etkeni de ne tür bir balık yakalamak istediği belirlemiştir. Genellikle, tarihçi istediği türden olguları elde edecektir. Tarih yorum demektir.” (s. 28). Jenkins’in tarih ve geçmiş ayrımını kullanan H. Arslan da geçmişin ontolojik, tarihin kurgu olduğunu söyler. “Tarih bir geçmişten ve dolayısıyla zamandan nasiplenme tarzıdır. Geçmişe bakılarak birden fazla tarih yazılabilir.” (2013, s. XVIII) 154 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 İmaj-Bilgi/İktidar Olarak Dünya Haritası bu tür onaylanmamış önkoşullar, az ya da çok kabul görmüş simgesel biçimler ve haritacılık kuralları çerçevesinde işler. Bu tekniklerin ve hükümlerin etkisi yalnızca propaganda metinlerinde daha açık ve keskindir. (Pickles, 84-5) Haritalar aynı zamanda insanların dünya düzenleriyle ilgilidir. Düzenlerin oluşturulmasında da insanların dünya görüşleri, büyük anlatıları ve ideolojileri önemli bir etkiye sahiptir: Diğer teknolojik sistemler gibi haritacılık da kuvvetli ve kaçınılmaz bir biçimde ideolojiktir; yalnızca haritaların çizilmesini değil, dünyaların inşasını da kapsar. Haritalar yalnızca önceden belirlenmiş ana hatların içinin renklendirilmesi ya da fiziksel evrenin belli bölümlerinin basit temsillerinden ibaret değildir. Haritalar dünya görüşlerini ortaya koyar, ayrıca bu terim felsefi ya da bilimsel bakış açısı, dinsel ifade, politik etki, estetik perspektif ve sanatsal tercihi de ifade eder. Haritacıların çizdiği çeşitli dünyalar yalnızca belirli bir kültürel durumun pasif yansıtıcısı ya da nesnel gerçekliğin kendine özgü ifadeleri olmaktan ziyade, haritalandırmasına yardımcı oldukları dünyalardaki en güçlü inanç ifadeleridir. (Tomasch’tan akt. Pickles, 148) 2. Bilgi / İktidar ve Harita Modern dönem insanın bilgiyi [yani iktidarı] kendinde temellendirdiği (West, 274); iktidarın tanrıdan alınıp insana verildiği dönemdir. West, bilgi ve iktidar ilişkisiyle ilgili Foucault’nun görüşlerine yer verirken Foucault’nun “iktidar ve bilginin bir ve aynı şeyin iki yüzü olduğu” düşüncesini aktarır (West, 277). “Foucault’ya göre, iktidar bilgiye, bilgi de iktidara sürekli eklemlenir, iktidar ilişkisi sürekli bilgi üretir ve üretilen bilgi de sürekli iktidar etkilerine yol açar. İktidarın bilgi olmaksızın uygulanması imkânsızdır, bilginin de iktidarı yaratmaması imkânsızdır.” (Çelebi, 2013: 521). Foucault’nun bilgiye ilişkin görüşleri kısaca şu şekilde sunulabilir: Foucault’da bilgi söylemseldir; çünkü hangi önermelerin kabul edilip, hangilerinin dışlanacağının sınırının çizilmiş olması gerekir. Doğruluğun, dolayısıyla da bilginin söylemsel biçimlenme ile örtüşük olması, söylemsel biçimlenmenin de yapısal bir iktidar ilişkisi içermesi, bilgiyi dolaylı da olsa iktidara bağımlı kılar. Özellikle, insan bilimlerinde erişilmiş olan bilgi bütünlerinin toplumsal ilişkilere uygulanmasında; yani pratik ve ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 155 İ.KUTLU eylemlerin denetlenmesinde de bilgi iktidarla buluşur. Bu söylem, bilginin ancak iktidar ilişkilerinin askıya alındığı, bilginin iktidarın emirlerinin, taleplerinin ve çıkarlarının olmadığı bir alanda oluşabileceği şekilde düşünen geleneğe karşı; iktidarın bilgiyi ürettiğini, iktidar ve bilginin birlikte işlediğini, iktidar ve bilginin birbirlerini doğrudan içerdiklerini kabul eder. Bilgi yansız ya da nesnel olmayıp daha ziyade iktidar ilişkilerinin bir ürünüdür. (Çelebi, 521) Haritalardaki gücü Pickles şu alıntıyla dile getirir: “Haritalar güç üretir ve uzamsal bir panoptikon yaratır. Harita metninin içine yerleştirilmiş bir güçtür bu. Sözlerin ya da kitapların gücü hakkında konuştuğumuz gibi haritaların gücü hakkında da konuşabiliriz.” (Harley ve Laxton’dan akt. Pickles, 40-41) Haritaların güçle olan ilişkisini bir örnekle Afrika’nın şekillenmesinde görmek mümkündür. Avrupalı aktörler 1884-85 döneminde Afrika’daki bölgeleri pazarlık yaparak paylaşmışlardır: Kıta haritasının çevresine toplanmış, mülkiyet olarak belirttikleri yerleri ve etki alanlarının sınırlarını çiziyorlardı. Afrika’nın bu şekilde harita üzerinde bölgelere ayrılması, harita çizimi ve krallıkların oluşturulmasını kaçınılmaz bir şekilde birbirine bağlamış oldu. Ancak bir harita üzerinde çizgilerin çizilmesi, haritacılığın emperyalizmi nasıl ilerlettiğini gösteren örneklerden sadece biri. Haritalar Avrupa’nın egemenliğini uzak ve bilinmeyen coğrafyalara genişletmek için farklı yöntemlerde kullanıldı. (Basset’ten akt. Pickles, 169) 3. Merkez Sorunsalı: 3.1. Dünya’nın Merkezi ve Haritalar Nasreddin Hoca’ya sormuşlar: “Hocam Dünya’nın merkezi neresi?” Hoca cevap vermiş: “Eşeğimin ayağını bastığı yer!” Hoca’nın bu cevabı karşısında kızan insanlar: “Hocam, nereden biliyorsun?.. Hoca: Ölçün de bakın!”3 Dünyanın algılanmasında “merkez” problemi tarih boyunca insanların üzerinde durduğu önemli bir konudur. Asıl soru: “Dünyanın merkezi neresidir?” sorusudur. Bu soruyu yukarıda alıntıladığımız gibi Nasreddin Hoca kendi üslubuyla 3 Cezmi Yurtsever, http://tarihvedusunce.blogspot.com.tr/2011/01/nasreddin-hoca-krateri.html, erişim tarihi: 19.05.2015, 156 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 İmaj-Bilgi/İktidar Olarak Dünya Haritası cevaplamıştır. Ancak tarihsel süreçte dünyanın merkezine verilen cevaplar Hoca’nınki kadar masum ve ironik olmamıştır. Dinler tarihi araştırmacısı Mircea Eliade (2009) tarih boyunca insanların belli noktaları dünyanın merkezi olarak gördüğünü söyler. Bu anlamda bir merkeze duyulan ihtiyaç ontolojik ve doğal bir ihtiyaç olarak görülebilir. Kimi zaman bir ağaç, bazen bir kaya, yüksek bir tepe, dağlar vs. Bunlar zaman içerisinde ve toplumdan topluma değişecek biçimde dünyanın merkezi kabul edilmişlerdir. Özgüç ve Tümertekin, Massey’den mülhem şunları söyler: “ … her bir harita belirli bir dünya görüşünü sunmuştur. Birçok haritanın tasarımı dinsel fikirlere göre yapılmıştır; zamanı ve mekânı birlikte göstermektedir ve haritanın yaratıldığı toplum haritada tam ortada yer almıştır.” (Özgüç ve Tümertekin, 2014: s. 58). İnsanlar bu merkez sayesinde kutsalla ve dünya ile olan ilişkilerini kurmuşlardır. Düzen4, bu merkez etrafında şekillenmiştir. Bizim asıl sorunumuz; tarih boyunca belli noktaların bazı toplumlar tarafından merkez kabul edilmiş olması değil; bazı merkezlerin tek ve mutlak merkez olarak diğer toplumlara kabul ettirilmeye çalışılmasıdır. Elinizdeki metnin de temel kaygısı yaklaşık olarak son beş asırdan beri devam edegelen Avrupamerkezci (Eurocentric) haritalar ve coğrafya algısıdır. Yaygın biçimde kullanılan “Doğu”, “Uzakdoğu”, “Ortadoğu” gibi kavramlar ise bahsetmiş olduğumuz Avrupamerkezci dünya algısının dile yansıyan kısmıdır. Bu noktada dil ve anlamaya ilişkin bir parantez açmak gerekirse; anlama, bir şeyi kendinde şey olarak yani çıplak/nötr bir şey olarak değil; bir şeyi başka bir şey olarak (as…) anlamadır. Martin Heidegger’in hakkını teslim ederek Arslan şunları söyler: “İnsan hiçbir şeyi “çıplak/nötr “ nesne veya entite (şey) olarak anlayamaz; “bir şey olarak,” kendisinden önce “anlam yüklenmiş, anlamlandırılmış, anlam atfedilmiş “bir şey olarak” anlar; bu anlam o nesnenin, o entitenin koparılamaz parçasıdır; bu “bir şey olarak anlama” Heidegger’in “anlamanın önyapıları” dediği şeylerle gerçekleşir…” (Arslan, 2013: XVI). Anlamanın bu durumuna konumuzla ilgili şöyle bir örnek vermek mümkündür: Suriye, Filistin, Irak ve civar bölge topraklarını anlamak ve anlatmak için kullanılan “Ortadoğu” kavramı bahsi geçen bölgeyi aynı zamanda “Ortadoğu olarak” / “Ortadoğu”lulaştırarak anlatır.5 Düzen fikri çalışmamız açısından önemlidir. Çünkü düzen ve anlam arasında bir ilişki vardır. Charles Taylor düzenlerin özellikle kozmik varoluşla ilişkisi bağlamında bizi sınırladığını bununla birlikte “dünyaya ve toplumsal yaşamın etkinliklerine anlam kazandır”dığını söyler (2011: s. 11). 4 5 Doğu-Batı ilişkisi ve Şarklaştırma için ayrıca bakınız: Said, E. W. (2003). Şarkiyatçılık: Batı'nın Şark Anlayışları. Metis Yayınları. ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 157 İ.KUTLU Dünya üzerinde herhangi bir noktanın merkez alınmadığı durumda doğu ya da batının yukarıda belirttiğimiz gibi dünyanın belli bir noktasını ifade edecek biçimde kullanılması mümkün değildir. Belli bir noktanın “merkez” / “sabit nokta” kabul edilmesini Eliade (1992), kutsalın tezahürü bağlamında dünyanın ontolojik olarak kurulmasıyla ilişkilendirir. “Kutsalın tezahürü dünyayı ontolojik olarak kurmaktadır. Türdeş ve sonsuz olan ve hiçbir kerteriz noktasının yer almadığı, hiçbir yönlendirmenin mümkün olmadığı alanda, kutsalın tezahürü mutlak bir “sabit nokta”yı, bir “merkez”i ifşa etmektedir. … hiçbir şey öncel bir yöneliş olmaksızın başlayamaz ve yapılamaz, ve her yönelme bir sabit noktanın kazanımını gerektirir.” (s. 2). Filistin’i Ortadoğu, Çin’i Uzakdoğu yapan şey ise merkezin ancak Avrupa olduğu durumdur. Avrupa’nın orta ve üstte, yani haritanın merkezinde olduğu bir Dünya haritasında; Çin ve Hindistan sağ tarafta (doğu), Amerika Kıtası solda (batı), Afrika alt ve ortada (güney), Avustralya ise sağ alt köşede kendine yer bulmaktadır. Elbette, bu konumlandırma için yanlıştır diyemeyiz. Yani küre (benzeri) biçimindeki Dünya, bahsi geçen şekilde iki boyutlu olarak haritalandırılabilir. Fakat Metin’in (2013, s. 21) bir dipnotunda (dipnot numarası 16) belirttiği gibi konu aslında bir iktidar meselesidir. Ona göre başlangıç meridyenini tayin etme işi XV. asırda olsaydı İstanbul’dan geçecekken; bugün tayin edilse muhtemelen Washington’dan geçecektir. Mekânın Avrupalılığı konusunda yine Abdullah Metin şunları söyler: Mekan da Avrupa-merkezci bir şekilde tanımlanmıştır. Britanya uluslararası arenada baskın hale gelince, zaman Londra’nın Greenwich kasabasından geçtiği söylenen hayali başlangıç meridyenine göre şekillenmeye başlamıştır. Böylece Britanya kendisini merkeze koymuş oldu. Artık Avrupa mikyas alınarak dünya coğrafyası tanımlanabilirdi ve önce doğu tanımlandı, Asya doğu kabul edildi. Tanımlanan doğu, kendi içinde de uzak doğu, orta doğu gibi parçalara bölündü. Oysa dünyanın yuvarlak olması sebebiyle bir merkez tayin etmek mümkün değildir. Bir merkez tayin edilemeyeceğine göre, genel geçer bir yön tanımlaması yapmak da olası değildir. Bugün ise tüm dünya Avrupa-merkezci yön algısını kabul etmiş durumdadır. Çin’e, Japonya’ya, Malezya’ya göre orta batı olarak isimlendirilmesi gereken orta doğu, bu ülkeler tarafından da Ortadoğu olarak isimlendirilmektedir. Daha da tuhafı Ortadoğulular da artık kendilerini Ortadoğulu olarak 158 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 İmaj-Bilgi/İktidar Olarak Dünya Haritası görmektedirler; bir anlamda doğu doğululuğunu kabul etmiştir. (2013, s. 21-22) Dünya’ya farklı açılardan bakma imkânı zihinlerdeki Dünya haritasının da mutlak olmadığını kanıtlar niteliktedir. Amerika’nın merkeze alınıp sol tarafına Asya ve Avustralya; sağ tarafına Afrika ve Avrupa yerleştirilen harita Dünya’yı Amerikamerkezli görme biçimini yansıtır. Dolayısıyla bu harita Avrupa’yı doğululaştırırken; Avustralya, Çin ve Japonya’yı batıya yerleştirmiştir (s. 22). Bir başka bakış açısı olarak Avustralya, Çin ve Japonya’nın haritanın merkezinde olduğu harita Amerika’yı doğu, Afrika ve Avrupa’yı batı olarak gösterir (s. 22-23). Dünya’ya ters! bakıldığında ise elde edilecek görüntü bambaşka olacaktır. Kuzey ve güneyin, doğu ve batının tamamen yer değiştirmiş olduğu bu haritada ise Avustralya, Afrika ve normalde! Güney Amerika olarak bilinen kıtalar üstte; Avrupa ve Asya ise alt kısımda yer alacaklardır (s. 23). Uzayda yönlerin olmadığı düşünüldüğünde dünyaya farklı eksenlerde de bakmak mümkündür. Bu durumda Asya ve Avustralya’nın üstte; Amerika’nın altta yer aldığı durum ya da tam tersi olacak şekilde bir konumlandırma da mümkün hale gelmektedir (s.23). Haritalarla ilgili problemler bunlarla sınırlı değildir. Dünya’nın bazı bölgeleri yüzölçümü olarak olduğundan daha büyük gösterilirken; bazı kesimleri daha küçük gösterilebilmiştir. Aslında haritacılık tekniğiyle ilgili olan bir sorun farklı şekilde çözüme! kavuşturulmuştur. Haviland (s. 37) bu sorunu şu şekilde dile getirir: Başlangıçtan beri haritacılıkta iki temel güçlükle karşılaşılmaktadır. İki boyutlu bir yüzeyde üç boyutlu, küre biçimli nesnelerin nasıl gösterileceğine ilişkin teknik sorun ile bu haritaların hangi dünya görüşünü yansıtacağına ilişkin kültürel sorun. Aslında iki sorun birbirine bağlıdır çünkü seçilen tarz, kişinin kendi halkını ve bu halkın dünyadaki yerini nasıl gördüğüne ilişkin bir tavrı yansıtır. Aslında haritalar gerçeklik algımızı yansıttıkları kadar onu biçimlendirir de. Algılamak istediğimiz gerçeklik ya da bir başka ifadeyle algılatılmak istenen gerçeklik haritacılıktaki ve dünyaya bakış açımızdaki soruna çözümler! getirmiştir. Konuyla ilgili olarak Tanrıkulu, Pickles’tan şu cümleleri aktarır: “Harita, yapılmasının arkasında farklı nedenler ve okunmasıyla ilişkili değerler olan amaca yönelik kültürel bir nesnedir. Aksini iddia etmek, haritanın yapılmış bir nesne olarak konumunu görememek olur. Harita daima ve zorunlu olarak bir görüşün dışavurumudur.” (Tanrıkulu, 19) ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 159 İ.KUTLU Haviland, kitabında yer verdiği “Ters Dönmüş Harita”nın altına şu notu düşmüştür (s. 46): “Güney Kutbu’nu yukarıya, Kuzey Kutbu’nu ise aşağıya alan bu Ters Dönmüş Harita, düşünce yapımızı yansıtır. Üstte olmak, altta kalmak gibi kavramlar bazı insanlarca üstünlükle bir tutulur. Dünyayı ters çevirmek bazı Amerikan vatandaşlarının, Orta Amerika’daki insanlarla olan ilişkilerini yeniden değerlendirmelerine neden olabilir.” 4. SONUÇ 4.1. Tüm Bakışlar Düzdür Haritalar bir yandan insanların dünya üzerinde kendini konumlandırmalarına ilişkin fikir verirken; diğer yandan kendi dışındaki insanları nasıl gördüğüne ait bir mesajı da bünyesinde barındırır. Yeryüzü şekillerini aktaran bir resim/imaj olmaktan öte farklı anlamları da haiz olan haritalar bu yönüyle insanların dünyaya bakışını belirlemede etkindir ve dünyaya nasıl bakılması gerektiğini insanlara gösterir. Haritayı çizen elin kime ait olduğu bu açıdan önemlidir. Foucault’nun bilgi ve iktidar arasında kurduğu bağlantıyı göz önünde bulundurarak mevcut haritalara baktığımızda ise genellikle bu elin Avrupamerkezcilikten beslenmiş olduğunu görmek mümkündür. Bu perspektife alternatif olarak ortaya atılan farklı haritaların da benzer kaygılar taşıdığını söylemek pek ihtimal dışı değildir. Fakat burada söylemek istediğimiz şey alternatif haritaların Avrupamerkezci olduğu değil; oluşturduğu görüntüyle vermek istenen mesajın bir benzerinin yaratıldığıdır. Bu mesaj da iktidar temelli bir içeriğe sahiptir. Yani Ters! Dünya Haritası Avustralya’nın güçlü olduğu mesajını bize iletir. Dünya’ya düz bakmak postmodern görüşe göre elbette mümkündür. Dünya yuvarlak olduğu için zaten aksi iddia edilemez. Yani tüm bakışlar düzdür. Ama Orwell’a atıfla hatırdan çıkarmamak gerek ki; bazı bakışlar diğerlerinden daha düzdür. KAYNAKÇA Arslan, H. (2013), Nisbet’in Sosyolojik Düşünce Geleneği’ne Derkenar: Etik Cemaat, (S. XI-XLII), Robert Nisbet, Sosyolojik Düşünce Geleneği içinde, Paradigma Yayıncılık, İstanbul. Carr, E. H., (2005), Tarih Nedir?, İletişim Yayınları, İstanbul. Çelebi, V. (2013), Michel Foucault’da Bilgi, İktidar Ve Özne İlişkisi, Sosyal Ve Beşeri Bilimler Dergisi Cilt 5, No 1, 2013 Issn: 1309-8012 (Online 512 - 523). Eliade, M. (1992), Kutsal ve Dindışı, Gece Yayınları, Ankara. Eliade, M., & Arslan, L. (2009), Dinler Tarihine Giriş, Kabalcı Yayınevi, İstanbul. Haviland, W. (2008), Kültürel Antropoloji, Kaknüs Yayınları, İstanbul 160 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 İmaj-Bilgi/İktidar Olarak Dünya Haritası Metin, A. (2013), Oksidentalizm; İki Doğu, İki Batı, Açılım Kitap, İstanbul. Özgüç, N. Ve Tümertekin, E. (2014), Coğrafya: Geçmiş, Kavramlar, Coğrafyacılar, Çantay Kitabevi, İstanbul. Pickles, J. (2011), Uzamların Tarihi: Haritacılık Mantığı, Haritalandırma ve Coğrafi Olarak Kodlanmış Dünya, Çev. Kerem Işık, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul. Said, E. W. (2003), Şarkiyatçılık: Batı'nın Şark Anlayışları, Metis Yayınları, İstanbul. Tanrıkulu, M. (2013), Haritaya Davet, Yeditepe Yayınevi, İstanbul. Taylor, C. (2011), Modernliğin Sıkıntıları, Ayrıntı Yayınları, İstanbul. West, D. (2005), Kıta Avrupası Felsefesine Giriş: Rousseau, Kant, Hegel ve Nietzsche’den Heidegger, Foucault ve Derrida’ya, Paradigma Yayıncılık, İstanbul. Yurtsever, C. http://tarihvedusunce.blogspot.com.tr/2011/01/nasreddin-hoca-krateri.html, erişim tarihi: 19.05.2015 http://tdk.gov.tr/index.php?option=com_gts&arama=gts&guid=TDK.GTS.55ead5535b54 29.45101918, et. 05.09.2015, saat: 14.50. ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 161 Issues Management of Liquidity of Islamic Banks Issues Management of Liquidity of Islamic Banks Lahsen OUBDI1 Jaouad ELOUALI2 Abstract Since the last subprime financial crisis, banks pay special attention to liquidity management. The latter is a dilemma and a challenge for all financial institutions: Islamic or conventional. The peculiarities of Islamic banks require a specific fund management with more constraints than their conventional counterparts. This is non-existent or under development in Islamic money markets. Studies conducted in this area reveal that there are researchers who insist on excess liquidity management while others rather indicate the difficulty of managing the so-called liquidity. Yet they all converge on the idea of establishing an adequate structure to Islamic money markets and the use of financial instruments for optimal liquidity management. Through this communication, we will try to present, first, a summary of the dilemma of liquidity management in Islamic banks; and secondly, the contributions of Islamic money market to this inevitable conclusion to Islamic banks. Keywords: Islamic banking, Islamic money market, liquidity management, monetary instrument INTRODUCTION Despite its recent introduction into the financial system, Islamic banking was noticed by a boom at the expense of conventional banking. This is an increase in size and number in different countries of the world (Ernst and Young, 2013). Islamic banking stands out compared to conventional one by the restricted conditions of Sharia and compliance with banking regulations of the country in which it operates. These constraints are justified by the duality of the banking systems in most countries where they operate. Based on the principle of sharing profits and losses, the Islamic banks operating mechanism based on direct intervention in the various operations in which they participate and / or they finance. 1 Professor : Finance - Taxation – Accounting; National School of Business and Management, Ibn Zohr University – Morocco; Research team in Finance, Innovation and Information Systems (ERFISI); l.oubdi@uiz.ac.ma. 2 PhD student in Sciences and Management Techniques; elouali.jaouad@edu.uiz.ac.ma. ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 163 L.OUBDI and J.ELOUALI These interventions require Islamic banks to overcome the situation of commercial banks to the participatory banks whose mission is to promote investment. This change in the nature and role creates new procedures for the management of the banking business in general, and liquidity management in particular. Given the importance of liquidity for the smooth functioning of these institutions, its challenge and its management have a dilemma and concern for the Islamic bank (IFSB, 2014-2015). The goal is to be able to cope with mismatches between cash inflows and outflows. Unlike conventional banks, liquidity management in Islamic banks remains difficult, especially in the short term (Sundararajan and Luca Errico, 2002; AlMuharrami and Hardy, 2013) since they can not, for reasons of compliance Sharia refinance through conventional means (money market, lender of last resort, etc.), hence the need to establish Islamic money markets and strengthen through monetary instruments Sharia compatible (Abdul Rais Abdul Majid 2003; Ridzwan et al., 2006; Ishmael, 2011; Ma'aji et al, 2014. Ben Hamza and Jedidiah, 2015) to give more flexibility to the Islamic banks in managing their short-term cash flow. These instruments have emerged in a few pioneering countries in Islamic Finance (Malaysia, Bahrain, Indonesia, UAE, Sudan, etc.) and have developed adequate structures and the necessary regulatory framework in order to strengthen the Islamic financial industry these Shari'a compatible instruments. I. Islamic banks and the challenge of liquidity management 1. Distinctive characteristics of Islamic banks Often we see that Islamic banks provide the same functions as those classic since both are financial intermediation, while the former is different from the second because it is part of the Islamic financial industry. Islamic banking is distinguished by the following features:  Compliance with Sharia Islamic banking is not free to do any operation, even if it is very profitable, since it is governed by the principles dictated by the Koran, Islamic law (Sharia) jurisprudence (Fiqh) and his tradition (Sunnah). By prohibiting interest, these principles are based on a property right based on the work, inheritance and / or exchange on a fair use of capital, on a fair ratio of contractors to uncertainty and risks (hazardous and dangerous speculation) on 164 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Issues Management of Liquidity of Islamic Banks financings comply with the precepts of Islam and the backing of financing a real asset.  Sharing of profits and losses While exceeding the simple function of financial intermediation, Islamic banking is directly involved in trade operations and creative production activities added value. Therefore, it is also known as participatory banking since it ensures the intermediation function while promoting partnership and a more equitable sharing of profits and losses.  Risk sharing In the conventional system, all risks are borne by the bank's customers. The latter has, always benefit the customer's situation allows borrower or not to repay its debt. Similarly, she draws predetermined performance as the project it finances, success and produce a profit or it fails and results in a loss. However, this kind of unfair distribution is not permitted for Islamic banks. For Islamic banking is based on risk sharing between the provider of a share capital (investor) and the financial intermediary (bank) and the user of funds (entrepreneur) on the other.  Social Function This function lies in the fact that Islamic banks are invited to make a considerable effort to fund projects that will meet the needs of the poor through dedicated agreements or through Islamic microfinance institutions. As an institution dedicated to promoting economic and social well-being, the Islamic bank must play a leading role with respect to this responsibility.  limited financial Innovation Conventional banks have developed various products and financing mechanisms and thus expand the range of their offerings. However, this is not the case for Islamic banks. These can and must innovate but provided you follow the precepts of Sharia for any new operation. ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 165 L.OUBDI and J.ELOUALI 2. Islamic banks: liquidity surplus or need? Liquidity management is an ancient and major concern of all Islamic banks (FBI, 2015). Various studies have been conducted to assess the level of liquidity of Islamic banks and its evolution in recent years. We present a few: Khan and Bhatti (2008) concluded that Islamic banks retain 40% more cash than conventional banks. Moody's issued a report in 2009 in which it states that the absence of the Islamic money market requires Islamic banks to develop substantial liquidity buffers and penalizes compared to conventional banks. Akhtar et al (2011) conducted a comparative study of 12 Islamic and conventional banks in Pakistan during 2006-2009. He concluded that conventional banks have better management of liquidity risk compared with those Islamic. Alamsyah, (2011) states that Islamic banks are more vulnerable to liquidity problems, without installing the lender of last resort. Pappas et al (2012) also noted that Islamic banks are characterized by higher levels of liquidity than conventional banks. Indeed, their ratio "liquid assets / deposits" amounted to 55.6% against 40.3% for conventional banks. This holding idle cash hits their profitability objective, fund more investment, and affects their competitiveness. This contrasts and clashes with the interests behind the existence of these banks namely financing the real economy. However, another study by Salman (2013) proves the contradictory situation, with previous studies, the liquidity of Islamic banks. The researcher studied the liquidity management in 61 Islamic banks in 18 countries during the period 2000-2009. He deduced that most of the banks studied have moved from a situation of "excess liquidity" in 2000 to a situation of "liquidity shortage" in 2009. 3. The main obstacles to liquidity management of Islamic banks Islamic banks face several challenges in their daily operations liquidity management. These obstacles are presented essentially as follows: 166 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Issues Management of Liquidity of Islamic Banks limited number of participants Limits of liquidity management of Islamic banks Lack of secondary financial market Difficulties in developing Islamic financial instruments No possibility of lender of last resort 3.1. Lack of an Islamic interbank market Unlike traditional banks, most Islamic banks operate in an environment where Islamic interbank1 and money markets are non-existent or underdeveloped (Hesse et al, 2008). The following table shows the years of creation of existing Islamic interbank markets: Country Malaisie Soudan Indonésie Bahreïn Pakistan Date the market 1994 1998 2000 2001 2008 3.2. Limited number of participants Most Islamic banks operate currently in a dual system where they coexist with conventional banks. Similarly, it is that they exist in limited numbers in several countries. We find one or a few banks. 1 This is not true interbank markets in all these countries, but Shari'a compliant products launched by governments or central banks to the liquidity management of Islamic banks. ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 167 L.OUBDI and J.ELOUALI Given this constraint, most banks are hindering vis-à-vis the management of liquidity which limits their scope of action by participating instruments (Musharaka, Mudaraba) while focusing on commercial techniques (Murabaha, Ijara). 3.3. No possibility of "lender of last resort" Because of the interest that is incompatible with Sharia, Islamic banks cannot get loans, if necessary, the central bank is the lender of last resort for the entire banking system. In this sense, the IFSB2 said in a technical report published in 2008, the majority of loans and facilities from the central bank does not accommodate with the Sharia. 3.4. Lack of secondary financial market Islamic banks continue to exist and grow in the absence of Islamic capital markets; the secondary capital market is part. Indeed, the creation of the latter will allow these banks to sell or buy at any time, the securities they hold or in need. This will offer a new so-called bank liquidity management momentum. 3.5. Difficulties in developing Islamic financial instruments This difficulty is due, in more restricted conditions of Sharia, under the development of Islamic financial engineering that creates new niches, expand the existing market and create business opportunities for the Islamic financial institutions to offer more products to a wider range of customers and provide the market with a multitude of choices (Lahsasna and Hassan, 2011). II. Islamic Money Market: A theoretical approach. 1. The need of the Islamic money market To support the development of the Islamic banking industry and offer in terms of liquidity management flexibility in Islamic banks, the establishment of Islamic money markets and the development of appropriate monetary instruments has become a necessity (Abdul Rais Abdul Majid, 2003 ; Ridzwan et al., 2006 ; Ismal, 2011 ; Ma'aji et al., 2014 ; Ben Jedidia et Hamza ,2015). Indeed, it is considered one of the missing stones of the Islamic financial industry. Similarly, the functioning Islamic money market and availability of Islamic monetary instruments are considered among the elements necessary for a good liquidity risk management (IFSB, 2012). 2 Islamic Financial Services Board 168 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Issues Management of Liquidity of Islamic Banks By definition, the Islamic money market is a financial market in which trade on short-term capital through Shari'ah compatible monetary instruments. In the sense, narrow the Islamic money market or Islamic interbank market, is the compartment which meets the supply and demand of Islamic banks in terms of liquidity to manage their condition cash through refinancing operations with their colleagues . Its role is to facilitate and contribute to the liquidity management of the banks according to the rules of Sharia. The benefits of the introduction of this market are:        To increase the competitiveness of Islamic banks Facilitate the movement of capital between the surplus Islamic banks and other liquidity situation of need To facilitate the management of assets and liabilities of Islamic banks Encourage Islamic banks to finance investment and therefore strengthening the economic and social development Improve risk management and especially that of liquidity Serve as a channel for the transmission of monetary policy via Islamic banks Provide short-term investment opportunities 2. The instruments3 of liquidity management of Islamic banks Because conventional money market instruments are prohibited by Shariah, some countries pioneers in Islamic Finance (Malaysia, Indonesia, Bahrain, etc.) have developed Islamic money market instruments, whose number is increasing (ISFBI, 2013), for meet the liquidity needs of Islamic banks in the short term. Include, without limitation, the following instruments: A. Deposits with the central bank (AlWadiah accepted) AlWadiah accepted ( ‫ )الودائع المق ول‬is a mechanism by which Islamic banks invest their excess liquidity in the depository which is the central bank for a short time. Against part of the deposit liquidity, the central bank can make a donation (hiba ‫ )ه‬without the latter is a condition of the contract. It is an operation that allows the Central Bank to regulate liquidity in the Islamic interbank market while wiping the excess liquidity. 3 What we call "instruments" or "money transactions" are actually Muslim law contracts ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 169 L.OUBDI and J.ELOUALI Central bank Islamic Bank 1- deposit excess liquidity of Islamic banking at the central bank 2- Return of bank deposits according to its needs 3- Payment of a gift (Hibah) to the Islamic bank according to the will of the central bank, without a condition in the contract B. Rahn (‫)الرهن‬ Through this operation, the central bank provides credit to the Islamic bank based on Alqard alhassan (‫ )القر الحسن‬provided that the second deposit in the first debt securities as collateral. If the bank fails to repay the loan, the central bank has the right to sell securities in order to recover the loan amount. Central bank Islamic Bank debt securities 1- The central bank gives a free loan to the bank as Qard Hassan 2. In return for the loan, the bank offers securities pledged receivables at the central bank 3- Repayment of loan to the central bank (usually delayed) 4. Debt securities are returned to the bank after total loan repayment 170 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Issues Management of Liquidity of Islamic Banks C. interbank Moudarabah The moudarabah is a contract between an investor provides funds (rab al evil) and an entrepreneur who provides the necessary work, and provide expertise to grow these funds (mudarib). The profits generated from this investment are shared according to an agreed key out. The Islamic bank can intervene, either as mudarib if its role is to place profitable and capital on behalf of investors, either as rab al-evil she just participated in a financing transaction. This double participation induces the use of such contracts in the Islamic interbank market. The use of this financial instrument may be made directly between an Islamic bank surplus and a deficit, or through the central bank. Excess Islamic Bank (Rab almal) Deficit Islamic Bank (almoudarib) 1- excess bank provides the funds to the bank deficit with a predefined percentage of profit sharing 2- at maturity, the result will be shared according to predefined distribution key and the primary surplus will be returned to the bank ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 171 L.OUBDI and J.ELOUALI Central bank Excess Islamic Bank (Rab almal) Deficit Islamic Bank (almoudarib) 1- Transfer of surplus to the central bank 2- The central bank provides the bank the necessary funding deficit 3- sharing losses and profits after repayment of the invested capital D. Reverse Murabaha (tawaruq) with collateral or without collateral The Tawarruq (‫ )التورق‬can be defined as a commercial transaction carried out in two phases in order to obtain liquidity. Indeed, it is an Islamic mode of financing, an arrangement in which someone buys a product from a bank on a deferred payment plan, then he sells it immediately to get the money. Specifically, it is a purchase transaction of a commodity at a future price through a Murabaha, followed by a cash sale to a third party in order to obtain liquidity. Deficit Islamic bank 4 1 Commodity Broker « B » 3 Excess Islamic bank 2 Commodity Broker « A » 1. Getting agreement on Murabaha elements (Object, nominal, margin, profit, maturity ...). 2. Buy good spot of excess bank 3. Realization of the murabaha contract (deferred payment) with the deficit bank. 172 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Issues Management of Liquidity of Islamic Banks 4. Spot Sale of the property by the deficient bank to get cash For this to be in the standards of Sharia, there must be a certain number of conditions:     That no prior agreement shall be concluded between the two parties to get the excess bank to sell the property purchased in the name of deficit bank Do not carry out the second spot after selling the possession and supply of goods, What the buyer in the second transaction spot or a third person, Between the time of purchase and the time of sale, the bank that holds the property assumes the underlying risks. CONCLUSION The objective of this paper is to highlight the issues of liquidity management of Islamic banks. It is present, first, the characteristics of these banks and the limits of their liquidity management; and exposing the other hand, some tools for optimal management of that liquidity. Islamic banking is highly regulated by the directives of Sharia as any financial transaction must conform to the precepts of Islam. This is, among others, the prohibition of interest, sharing of profits and losses and therefore risk sharing, or others. While respecting these principles, Islamic banks are faced with several limitations that hamper daily liquidity management in this case the absence or underdevelopment of Islamic money markets, difficulties in developing Islamic financial instruments or nonexistence of markets financial side. However, several financial instruments have been developed to manage the surplus or shortage of liquidity in Islamic banks via refinancing operations with their colleagues or with the central bank. We have presented, through this communication, some instruments for channeling the surplus funds of an Islamic bank to another with an operational or regulatory intervention by the central bank. The innovation machine in Islamic money market instruments must not stop at this point and will continue to produce. Indeed, researchers in this field offer other instruments. This is, among other things, the creation of an interbank money market fund based on a free loan (alQard alhassan) or the Wakf (‫ )الوقف النقدي‬to proceed in the short term sukuk Moudarabah, or the creation of cooperation ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 173 L.OUBDI and J.ELOUALI between line based on Murabaha Islamic banks (Lhssassna A. and F. Chiyad, 2014). REFERENCES Abdul Rais Abdul Majid, (2003) «Development of liquidity management instruments: challenges and opportunities», International Conference on Islamic Banking: Risk Management, Regulation and Supervision Akhtar, M. Farhan, K. Ali, S. Sadaqat, (2011) « Liquidity risk management: a comparative study between conventional and Islamic banks of Pakistan Interdisciplinary », Journal of Research in Business 1.1, pp.35-44. Al-Muharrami, S., Hardy, D.C. (2013) « Cooperative and Islamic Banks: What can they Learn from Each Other? », Working Paper, International Monetary Fund WP/13/184 Ben Jedidia, K., Hamza, H., (2015) «Determinants of Liquidity Risk in Islamic Banks: A Panel Study», EJBM-Special Issue: Islamic Management and Business, Vol 7, No.16 Ben jedidia, K., M. Jlassi (2013) « Le risque de liquidité pour une banque islamique: enjeux et gestion », Études en Économie Islamique, Vol. 7, No. 1, Juin 2013, pp.71-96. Olson, T. Zoubi (2008) « Using accounting ratios to distinguish between Islamic and conventional banks in the GCC region », International Journal of Accounting, Vol 43, N°1, pp. 45-65. H. Hesse, Andreas Jobst, J. Solé (2008) « Trends and Challenges in Islamic Finance », World Economics, Vol. 9, No. 2, pp. 175-193. Ismal, R. « (2011) Central bank Islamic monetary instruments: a theoretical approach», Studies in Economics and Finance, Vol. 28 Iss: 1, pp.51 – 67 Wahyudi, Gandhi Anwar Sani (2014) «Interdependence between Islamic capital market and money market: Evidence from Indonesia», Department of Management, Faculty of Economics and Business, University of Indonesia, Indonesia Inspectorate General, Ministry of Finance, Indonesia Lahsasna, A. et Hassan, M.K. (2011). «The Shariah Process in Product Development and Approval in ICM» Islamic Capital Markets Products and Strategies. John Wiley and Sons, pp.23-68 Ma’aji, M. M., Ali, A. R., & Hadi, A. H. (2014) «Performance of Asset and Commodity-Based Securities in Malaysia’s Islamic Inter-Bank Money Market», Journal of Islamic Banking and Finance, 2(2), 01-13. 174 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Issues Management of Liquidity of Islamic Banks M. Khan, M. I. Bhatti (2008) «Development in Islamic banking: a financial riskallocation approach », Journal of Risk Finance, Vol 9, N°1, pp. 40-51. Obiyathulla I. Bacha, (2008) « The Islamic Interbank Money Market and a Dual Banking System: The Malaysian Experience », INCEIF the Global University in Islamic Finance. Osman B.A. (2001) «Islamic Financial Instruments to manage short-term excess liquidity», Research paper , No. 41, IRTI, P75 Ridzwan, N et al., (2006) «Malaysia: Islamic Money Market Instruments», The Business Review, Cambridge. S.A. Salman (2004) « Islamic Modes of Finance and Associated Liquidity Risks », Conference on Monetary Sector in Iran: Structure, Performance and Challenging Issues, Tehran – Février. S. A. Salman (2013) « State of Liquidity Management in Islamic Financial Institutions », Islamic Economic Studies, Vol. 21, No. 1, pp.63-98. Sundararajan, V. & Errico, L. (2002) «Islamic Financial Institutions and Products in the Global Financial System: Key Issues in Risk Management and Challenges Ahead», IMF Working Paper, 1-28. V. Pappas, M. Izzeldin, A-M. Fuertes (2012) « A Survival Analysis of Islamic Bank Failure Risk », 4th International IFABS conference (International Finance and Banking Society): Rethinking Banking and Finance: Money, Markets and Models, Valencia, 18-20 Juin 2012. ‫دراس تحليلي نقدي‬: ‫"منتجا سوق النقد بين الم ارف اإسامي‬،(2014) ‫ في ل شياد‬،‫لحساسن أحسن‬ . ‫ كرسي سابك لدراس اأسواق المالي اإسامي‬،" ‫للتجرب الماليزي مع محاول تطوير منتجا تمويلي جديد‬ IFSB, 2013, “Islamic Financial Services Industry: Stability Report”, 185p. IFSB, 2014, “Islamic Financial Services Industry: Stability Report”, 236p. IFSB, 2015, “Islamic Financial Services Industry: Stability Report”, 146p. Ernst & Young, 2015, “World Islamic Banking Competitiveness Report”, 80p MOODY’S (2009). “The Liquidity/Leverage Trade-Off for Islamic Banks and its Impact on Their Ratings” (Moody’s Investors Service). Islamic Interbank Money Market (IIMM) (http://iimm.bnm.gov.my/index.php?ch=4&pg=4&ac=22) (consulté le 30 Aout 2015). Islamic Money Markets - Islamic Interbank Money Market (http://islamicfinancialsystems1.blogspot.com/2013/08/islamic-money-marketsislamic-interbank.html ) (consulté le 18 Juillet 2015). ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 175 L.OUBDI and J.ELOUALI Islamic Financial Services Board (http://www.ifsb.org/) (consulté le 20 Juillet 2015) 176 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Bir Bilim Olarak Tefsir Felsefesinden Bahsetmenin İmkânı Üzerine… Bir Bilim Olarak Tefsir Felsefesinden Bahsetmenin İmkânı Üzerine -Bir Giriş DenemesiAli KARATAŞ1 Özet Tefsir için, birincisi Kur'ân'ı açıklama ve ikincisi de Kur'ân'ı açıklamak için yazılan eserler olmak üzere ikili bir anlam akla gelir. Tefsir, gerekli ilmi becerilere sahip kişilerce yapılır ve âlimler, tefsirin bazı ilkeleri olması gerektiğini söylemişlerdir. Bununla birlikte tefsir eserlerine bakıldığında, müfessirlerin aynı ayet hakkında farklı kanaatlere sahip oldukları görülür. İşte bu durum, tefsirin belirli ilkeleri olmasına rağmen, müfessirleri yönlendiren farklı etkenlerin olduğunu göstermektedir. Buradan hareketle bu etkenlerin araştırılmasının ve bunların, felsefi açıdan değerlendirilmesinin, tefsir faaliyetini daha anlaşılır kılacağını düşünmekteyiz. Bu sebeple bildirimizde bu değerlendirmelerin bir bilim olarak özelde tefsir felsefesi içinde yapılmasının imkânı sorgulanacaktır. Anahtar Kelimeler: Tefsir, Tefsir Felsefesi, Tefsir Tarihi, Müfessir On Possibility of Talk about Tafsir Philosophy as a Science -An Introduction TrialAbstract When it comes to Tafsir there are two meanings come to mind. The first is Quran explanation and the second books which are written for Tafsir. Tafsir is made by persons who have the necessary scientific skills and scholars have said that the Tafsir should possess some principles. However, when we look at the Tafsir books, it’s seen that commentators have different beliefs about the same verse. This situation shows that although the Tafsir has certain principles, the commentators are driven by different factors. Starting from this point of view, investigation of these factors and their evaluation in terms of philosophically bring to mind that Tafsir activities will be more understandable. In our paper will be questioned possibility of these evaluations into the Tafsir philosophy as a science. Keywords: Tafsir, Tafsir Philosophy, Tafsir History, Commentator I. GİRİŞ “Tefsir” denildiğinde birincisi Kur’ân’ı anlama ve açıklama (keşf ve beyan) faaliyeti ve ikincisi de bu faaliyetin sonucunda ortaya çıkan eserlere verilen ad olmak üzere kullanılan sözcük akla gelmektedir. Tefsirin bu çifte anlamlılığından yola çıkarak “tefsir felsefesi”nden de yaşanmış tefsir faaliyetinin geçmişinin felsefesi olarak tefsir felsefesi ve anlama bağlamında, tefsir biliminin felsefesi şeklinde iki şey anlaşılabilir. Birinci anlamıyla tefsir felsefesine, geçmişte kalan tefsir faaliyetlerinin ne anlam ifade ettiğini sorgulamaktan başlayıp tefsirin tüm yaşanmış geçmişine, 1 Doç. Dr. Pamukkale Üniversitesi, İlahiyat,Fakültesi, karatasali5@gmail.com ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 177 A. KARATAŞ yani “tefsir tarihi”ne yönelen bir felsefe uğraşısı olarak bakabiliriz. Bu, tüm tefsir tarihine yönelik bir üst-bakış edinmeye, hatta tüm tefsir tarihi hakkında kapsayıcı olmak isteyen bir felsefe sistemini düşünmeye ve kurmaya kadar gider ve tüm tefsir tarihi, bu türden bir felsefî bakış ışığında anlaşılmaya çalışılır. İkinci anlamıyla tefsir felsefesi ise tefsir biliminin ve müfessirin bilgi elde etme usulünü sorgulayan, tefsir biliminin dayandığı ilke ve yöntemleri eleştiren ve giderek, tefsir etme faaliyeti ile ortaya çıkan bilginin nitelik, hatta olabilirliğini çözümleyen bir bilgi eleştirisidir.2 Her iki anlamda da tefsir felsefesi sözcüğünün, bizatihi kullanıldığına rastlamış değiliz. Fakat ilk anlamıyla müfessirlerin faaliyeti olarak tefsire etki eden siyasi, sosyolojik ve kültürel bağlamdaki etkenlerin sorgulanması üzerine çeşitli görüşlere araştırmalarda rastlanmakla birlikte, mesela tefsir ve siyaset ilişkisi bunlardan birisidir; külli bir bakışla, ilk anlamıyla tefsir felsefesi, üzerinde durulan bir husus ve disiplin değildir. Yine anlama faaliyeti sürecinde neler olup bittiği ve bu çerçevede, müfessirin anlamaya yönelik geçirdiği sürecin ve bu süreçteki usulün sorgulanmasının felsefesi olarak külli bakış bağlamında, tefsir felsefesi de böyledir. Belki bu şekliyle tefsir felsefesinden bahsedilmemesinin nedeni, Osmanlı dönemine kadar, bildiğimiz kadarıyla, tefsirin bir ilim olup olmadığı tartışmalarının yapılmamasıdır. Molla Fenarî (ö. 834/1431) ile başlayıp daha sonra onun talebesi Kâfiyeci (ö. 879/1474) ile devam eden tefsir usulünün felsefenin sistematik olarak tartışılması, bu noktada bir birikim oluşturmasını da geciktirmiş olmalıdır. Her iki anlamıyla tefsir biliminin felsefesi, birbirlerinden farklı iki bakışa sahiptir. Birincisi, tüm tefsir geçmişi karşısında çoğunlukla “evrenselci” bakışlar altında yapılan bir felsefe; ikincisi de tefsircinin bilgi etkinliğini sorgulamak isteyen bir bilim felsefesi ve bir yöntem bilim eleştirisidir. Aradaki farklılığa rağmen her ikisinin birbiri ile ilişki içinde olmamasını da gerektirmeyebilir. Çünkü metodolojik olarak eleştiriye tabi tutulan müfessir, aynı zamanda tefsir tarihinin de inşa edicisidir. Bu sebeple takip ettiği tefsir usulünün şekillenmesinde, külli olarak tefsir yapmasına etki eden bir takım paradigmalar olabilir. Bu da her ne kadar, felsefi olarak ayrı bir disiplini gerektirse de bu disiplinlerin birbirlerinden yararlanmaması sonucunu doğurmamaktadır. Aslında her iki anlamıyla tefsir felsefesi birleştirildiğinde birinci anlamın, kısmen de olsa ikinci anlamı içerebileceğini söyleyebiliriz ve buradan yola çıktığımızda, müfessirin tefsir eserlerini yazarken hangi saiklerin ona etki ettiğini tespit ettiğimizde, aynı zamanda onun yorum sürecini şekillendiren noktalara da işaret Bu değerlendirmede Doğan Özlem, Tarih Felsefesi, İnkılap Yayınları, İstanbul 2001, ss. 13-15’den istifade edilmiştir. 2 178 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Bir Bilim Olarak Tefsir Felsefesinden Bahsetmenin İmkânı Üzerine… etmiş oluruz. Bu çerçevede biz, tefsir felsefesinin her iki anlamının, bu araştırmanın sınırlarını aşacağı için, sadece birinci anlamına odaklanacağız; ancak bu, zaman zaman da bizim ikincisine işaret etmemize engel olmayacak. II. Tefsir Felsefesinden Bahsetmenin İmkânını Sorgulama Varlığı, evreni, dünyayı ve insanı konu edinen; varlığın ve evrenin anlamı üzerine sorular sorarak bir düşünme faaliyeti icra eden felsefe, bazılarına göre insanın kökeninde varolan, bazılarına göre de sonradan insan kültürüne eklenen bir fenomendir. Felsefe, insanın doğal yaşamından ortaya çıkan sorularla varlığını sürdürür ve zamana göre ve meraka bağlı olarak, sorular ve problemler farklılaşır. Problemlere verilen cevaplar da bir felsefe sistemi olarak ortaya çıkar. Felsefenin bazı alt dallarının sonradan zuhur etmesi, problemlere verilen cevapların zamanla yeni felsefe sistemlerin gelişmesinin bir göstergesi olmuştur. (Diemer, 2001, s. 11) Mesela dilin kavramsal ve mantıksal analizine yönelik bir ilgiyle karakterize olmuş analitik felsefe 20. yüzyılda özellikle İngiltere ve Amerika’da (Cevizci, 2014, s. 27); kökleri antik Yunan’a kadar götürülebilecek olan Tarih Felsefesi’nin eleştirel tarih felsefesi türü de yine aynı yüzyılda gelişmiştir. (Cevizci, 2014, s. 414) İslam ilimlerinin gelişim sürecinde de ilimlerin zuhuru ve şekillenmesi, diğerine göre farklılık göstermiştir. Ortaya çıkan problemlere cevaplar aranmış ve bu, bir ilmi sistemin tesisini sağlamıştır. Örneğin Hz. Peygamber’in vefatından sonraki bir takım siyasi, dini ve toplumsal anlaşmazlıkların neticesinde ilim adamlarının, bu anlaşmazlıkların çözümü bağlamında ortaya koydukları görüşlerin sistemleşmesi, Kelam ilminin teşekkülünü sağlamış ve çeşitli fikir akımlarının etkisiyle ortaya çıkan tartışmalarda, yeni aklî ve felsefî temellendirmelere ihtiyaç duyulmuş ve böylece Kelam, gelişimini devam ettirmiştir. (Yavuz, 2002) Tefsir ilminde de özetle şöyle bir süreç gerçekleşmiştir: Tebliğ ettiği ayetleri açıklama görevinin sonucunda Hz. Peygamber, kavlî ve fiilî olarak Kur’ân’ı tebyin etmiş; ancak sahabenin büyük çoğunluğunun Kur’ân’ı anlaması sebebiyle baştan sona tefsir faaliyetinde bulunmamıştır. İbn Abbas, İbn Mesud, Ubey b. Ka’b gibi bazı sahabilerce bir tefsir faaliyeti gerçekleşmiş olsa da bu yine bildiğimiz manada, baştan sona Kur’ân’ı tefsir etme şeklinde olmamıştır. İbn Abbas’ın meşhur öğrencileri Said b. Cübeyr (95/714) ve Mücahid (104/722) tefsirin halkasını biraz genişletmiş ve kendileri, hocaları İbn Abbas’tan duyduklarını yazmışlardır. Daha sonra Ali b. Ebî Talha (143/760), Mukatil b. Süleyman (150/767), Sufyân es-Sevrî (161/778), Yahya b. Selâm (200/815) ve Abdurrezzâk b. Hemmâm, (211/827) tefsiri farklı bir mecraya taşımışlardır ve Mukatil b. Süleyman’dan bizlere ilk derli toplu tefsir kalmıştır. Taberî’de zirvesine ulaşan ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 179 A. KARATAŞ tefsir, İslam’ın Arap olmayan topluluklar arasında yayılmasına bağlı olarak dildeki bozulmalar sebebiyle daha çok filolojik karakterde devam etmiştir. Tefsirler daha geç dönemlerdeki farklı tasniflerle çeşitli isimler altında sınıflandırılsa da bizce ihmal edilen bir nokta itibariyle bu tefsirleri ortaya çıkaran saikler üzerinde durulmamış veya durulsa da bu saiklere derinlemesine nüfuz edilememiştir. Yapılan tasnife göre tefsirler yapılış tarzı açısından rivayet ve dirayet şeklinde ikiye ayrılmış ve bu ayrım, tefsirde bu iki bakışın belirleyici olduğunu ortaya koymuştur. Fakat bize göre bu iki bakış, tefsiri belirleyen asıl bakışlar değildir. Müfessirler rivayete ve dirayete dayanarak tefsir yazarlarken, öncelikle anlama ve yorumlamayı belirleyen temel paradigmaları onları rivayete ve dirayet yönlendirmiştir. Bu sebeple tefsirlerin yazılmasında bu iki unsur temel felsefe olarak görülmemesi gerekir. Batıda gelişen felsefi konulara bağlı olarak özellikle Hermeneutic’in düşünce dünyasına girmesiyle anlama, yorumlama ve bu süreçte neler olup bittiği ve yorumlayan ile yorumlanan bir metin arasında ne gibi ilişki olduğuna dair ciddi bir literatür oluşmuştur. Buna rağmen İslami bir ilim olarak tefsiri ilgilendirebilecek anlama ve yorumlama süreci ve doğasına ilişkin kelamî ve fıkhî bakış açısıyla derin analizler yapılmakla birlikte tefsir eserlerini inşa edici olan müfessirlerin tarihine, daha küllî bir bakış açısıyla, bildiğimiz kadarıyla derinlemesine değerlendirmeler yapılmamıştır Öncelikle tefsirin kendisine konu edindiği alan Allah’ın kelamıdır ve bu kelam, nüzul dönemi sonrasında farklı zamanlara göre değişen bir özellikte değildir ve bu sebeple sabit bir metin olarak kalmış ve yenilenmesi söz konusu olmamıştır; ancak anlamanın bir nesnesi olarak kendisinden elde edilen anlamlar, çeşitli durumlar ve şartlar altında bakış açılarına göre değişerek her toplumda rehberlik görevini yerine getirmeye devam etmiştir. Başka bir ifade ile bu kelamın delaleti asli anlamlar seviyesinde aynı kalırken “zait anlamlar seviyesinde” değişebilmiştir veya (Karacelil, 2010) Ebu Hanife’nin, ayetlerin anlamına yönelik ikili tasnifi çeçevesinde bir kısım ayetlerin anlamı, kişilere göre farklılaşabilmiştir. Onun tasnifine göre ayetlerin anlamı ikiye ayrılır. Birincisi tenzili ile te’vili aynı olan, ikincisi de tenzili ile te’vili farklı olan ayetlerdir. Tenzili ile tevili farklı olan ayetlerin tevilini inkar etmek küfrü gerektirmez. (Ebu Hanife, 1981, s. 55) Bizim buradan anladığımız bu tür ayetlerin anlamının zamanla kişilere göre değişebilmesidir. Ebu Hanife, anlamanın doğası gereği burada bizlere belki bir gerçeği ortaya koymak istemesine rağmen, bazıları ayetlerin anlamının zamanla değişebilmesini ilahi kelamın doğasıyla ilişkilendirmişler ve buna bağlı olarak da değişimin sınırı kaybolmuştur. Bu değişimin doğal olabileceğine yönelik algı çoğu 180 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Bir Bilim Olarak Tefsir Felsefesinden Bahsetmenin İmkânı Üzerine… zaman, kelamın aslî delaletin orta çıkmasına engel olmuş veya aslî delaleti manipüle edebilmiştir. Örneğin bazı ayetlerin delaleti Şia ile Ehli sünnet arasında çok farklılaşmaktadır. Yine Şia’nın kimlerin tefsir yapabileceği açısından yaptıkları tasnife baktığımızda, Hz. Peygamber’den sonra ancak masum imamların bazı ayetleri tefsir edebileceği yönündeki anlayışları asıl delaleti bilmenin, Hz. Peygamber’den sonra özel kişilere hasredildiğini göstermektedir. (Koçyiğit, 2015) İşte bu durum az önce ifade ettiğimiz üzere müfessirlerin tarihine, onların hayatını verme şeklinde kronolojik bir bakıştan veya genel yöntemlerini tespit etmekten ziyade daha külli ve felsefi bir yaklaşımla bakmayı gerektirmekte, aynı zamanda bunun bir disiplin olarak tefsir felsefesi şeklinde tesisine de ihtiyaç hissettirmektedir. Tefsir tarihine ilişkin yazılan eserleri tabakât ve tefsir tarihi kitapları şeklinde ikiye ayırmak mümkündür. Tefsir tarihi tarzı eserlerde genelde tefsir döneme, kullandığı malzeme türlerine ve mezhebî bakışa açılarına göre tanzim edilmiştir. Tabakât eserleri incelendiğinde, müfessirlerin bazen isim bazında bazen de yüzyıl itibariyle sınıflandırıldığı görülmektedir. İbn Aşûr tefsir tarihinin (Anahatlarıyla Tefsir Tarihi) resmini, müfessirlerin tarihinden yola çıkarak çizmeye çalışmış ve belirli müfessirlerden hareketle tefsirin çeşitli dönemlerindeki mahiyetini tespit etmeye dönük bir yöntem izlemiştir. Bazı araştırmalarda ise Selçuklu ve Osmanlı gibi devletler tarihi dikkate alınarak bu devletlerin yaşadığı dönemlerdeki müfessirler üzerinde durulmuştur. Bu genel çalışmaların yanında daha özel olarak bir müfessirin yönteminin incelendiği çeşitli araştırmalarda, müfessirin yaşadığı dönem üzerinde durularak buradan, müfessirin zihin dünyasına ve yöntemine etki eden siyasi, dini, sosyal ve kültürel etkenler ortaya konmuştur. Süleyman Karacelil tarafından kaleme alınan bir makalede müfessirin Kur’ân tefsirindeki etkili unsurları tespit noktasında küllî olarak âfâkî ve enfüsî nedenler üzerinde durulmuştur. Bu çalışma kısmen de olsa tefsir felsefesinin imkânı üzerine bir fikir verme noktasında başarılıdır; ancak yine de tefsir tarihinin felsefesini ortaya koyma bağlamında yeter miktarda ve özel olarak da bir bilim dalının oluşumu bağlamında kafi değildir. Tefsir felsefesinin imkânı üzerine konuşurken tefsir felsefesinin problemleri üzerinde durmak gerekir. Bu çerçevede tefsirden bahsederken öncelikle bir mahiyet sorgulaması ortaya konmalıdır ki tefsir denildiğinde hangi zemin üzerinde hareket edildiği ortaya çıksın. İkinci olarak tefsir faaliyetinde bilgiye ulaştıran kaynakların ele alınması. Üçüncü olarak tefsir sonucunda elde edilen anlamın, tefsir faaliyetinin üzerinde gerçekleştiği Allah’ın kelamında dile getirilen ile uygunluğu ve bu bağlamda, tutarlılığı sorununun tespit edilmesi. Dördüncü olarak olarak tefsirin ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 181 A. KARATAŞ kapsamı ve sınırı problemi ve daha genel bir bakış açısıyla bu zikredilenlerin üzerinde tefsir faaliyeti ile uğraşan müfessirin anlama faaliyetinin, öyle veya böyle olmasını sağlayan daha kapsamlı etkenlerin ortaya konulması. Bu noktalar muvacehesinde anlama ve yorumlama faaliyetinde müfessirin bakışını şu noktaların etkileyeceğini ve bunların da tefsir felsefesi tarafından ele alınabileceğini düşünebiliriz: 1. Kur’ân’a yaklaşım veya Kur’ân algısı. 2. Tefsirin mahiyetine yönelik algı. 3. Tefsirde müfessirin kullandığı bilgi kaynakları 4. Düşüncesinin oluşumunda yaşadığı dönem kültürel, siyasi ve sosyolojik çevre 5. Müfessirin yeterliliği ve kişilik yapısı vb. etkenler. Saydığımız bu dört nokta, müfessirin anlama ve yorumlama faaliyetinde külli bakışını belirleyen noktalar olarak görülebilir; ancak bir bütün halinde değerlendirilmelidir. Aksi bütünlüğü yok edecektir. Konunun problamatik tarafını belirlerken tarih felsefesi bağlamında ödünç aldığımız bilgilerden sonra, yine konuyu ortaya koyma bağlamında tarih felsefesinden yararlandığımızda –yukarıdaki dört maddeyi de dikkate alarak-şunu sorun olarak ileri sürebiliriz: Tefsir felsefesi, tefsir faaliyetinin değişimini yöneten genel belirleyicilerin araştırılması, değişimin anlamı ve tefsir faaliyetinin geleceği üzerine düşünceler ileri sürülmesidir. Tefsir faaliyetlerinin zaman, mekân zinciri içerisinde tespit edip değerlendirmek yerine tefsirin, felsefi sorunları açısından bir yorumunu yapmakta, tefsir faaliyetlerinin seyrinde hangi kanunların, alışkanlıkların olduğunu ortaya koymaya çalışmaktadır. Tefsir felsefesi, öncelikle tefsir faaliyetleri açısından ne olup bittiğinden ziyade müfessirlerin tefsir tarzlarının nedenlerini araştırır. Aslında bir çok müfessir eserlerinin mukaddimelerinde tefsir yazma sebebini açıklasa da çoğu zaman dile getirilen nedenlerin ötesinde, müfessir daha üst bir takım unsurların etkisiyle farkında olmadan hareket ediyor olabilir. Bu sebeple eserin incelenmesi esnasında, satır aralarından farkına varılabilecek ince noktalar tespit edilebilir. Böylece daha genel yargılara ulaşılabilir; ancak durum derinlemesine analizlerin yapılmasını gerektirir. Bir örnekle somutlaştırmak gerekirse Endülüs bölgesi tefsiri incelendiğinde ilk dönem müfessirlerinin İsrâiliyyat algısı ile sonraki dönemlerin aynı olmadığı görülmektedir. Bölge özellikleri gereği burada Müslümanlar ile Hiristiyanların mücadele içinde oldukları zaman dilimleri ile İsrâiliyyat noktasında bir paralellik bulunduğu farkedilmektedir. Zikredilen örneği dikkate aldığımızda Tefsir felsefesi problemleri olarak tespit edilen noktalara cevap bulabilmek için tefsirin tarihini dikkate almamız gereklidir. Çünkü bilimdeki gelişmeyi görmek ve ona katkı yapabilmek için o bilimin tarihine 182 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Bir Bilim Olarak Tefsir Felsefesinden Bahsetmenin İmkânı Üzerine… müracaat edilmelidir. Ancak bilimi ortaya çıkaran sorunlar, bilimden nispeten bağımsız sayılabilir ve daha somut olarak görülebilir. (Durusoy, 2010) Nitekim tefsirlerin telifinde dönemsel etkenler görülmekle birlikte, daha özel olarak müfessirin, Allah’ın kelamını anlama yönündeki arzusu bir ilim dalı olarak tefsiri, nispeten daha genelleştirilebilir sorunlardan bağımsız hale getirdiği de olmuştur. Zaman ve şartlar değiştinde, bazı ayetlerden anlaşılanın değişmemesi ve tefsirde benzer yöntemlerin takip edilmesi, bunun göstergesi olabilir; fakat çağın değişmesiyle tefsirlerde üzerinde durulan konuların değişmesi, müfessirin içinde bulunduğu şartların kendisini yönlendirdiğini gösterir. Yukarıda da zikrettiğimiz gibi müfessirlerin içinde bulunduğu çağda karşılaştığı sorun ve problemlere yaklaşımı, onlara olan eleştiriye cevap niteliğindeki açıklamaları her zaman kendisini açıkça göstermez. İnsanların, duygularını bazen gizlemeleri bazen gizlice yansıtmaları bazen de açıkça dile getirmeleri söz konusu olduğu gibi müfessirlerde de hal böyledir. Ancak durum iyi tahlil edilir, diğer tefsirlerle kıyaslanır veya müfessir ilk ve son yazdıkları açısından değerlendirilirse durum açıklık kazanır.” (Karacelil, 2010) Müfessirlerin bulunduğu çağın etkileri ile hareket etmeleri, tefsir yapmayı daha nesnel ilkelerden uzaklaştıracak ve bazen de bu alandaki eserlerde aşırı yorumları gösterecektir. Allah’ın her çağ için mutlaka başka anlamları metne yüklediğine yönelik inanç ve buna bağlı olarak da delalet için sabit bir zemin kabul etmeme, delaletin de sürekli değişebileceğine yönelik algı, müfessiri, değişen çağın değişen şartlarına teslim edebilecektir. Bu kabuller sürekli bir kuşkuculuğu ve merakı doğurucağından, metni bulunduğu zeminden kaydırmaya götürecek ve “Başka şekilde açıklanabilecek rastlantıların önemini gereğinden fazla abartmaya yol açacaktır.” (Eco, 2003, s. 60) Bunun önüne geçmek ve kelamın öznel eğilimler tarafından aşılmasına izin vermemek için tefsir algısının doğru şekillendirilmesi gerekir. Çünkü “Tefsir’de temel olarak izlenen yöntemin öncelikli amacının, Kur’ân metnini korumak ve onun, öznel eğilimler tarafından aşılmasına izin vermemek olduğunu açıklıkla görmekteyiz. Böylece Tefsirin Kur’ân üzerinde yürüttüğü dil ve tarih ağırlıklı çözümlemeler, gelenek boyunca gerçekleştirilen tefsir ürünlerini büyük oranda metni kendi çerçevesinde tutmayı başarabilmiştir. Bu yöntemsel tercih sayesinde yorumlama sürecinde metni tehdit eden ön-anlamalar ve önyargılar belli bir düzeyde tutulabilmiştir.” (Paçacı, 2005, s. 575) Ancak bazı tefsir yönelişleri ve özellikle modern dönemde tefsirin bilgi kaynaklarından mesela rivayet ve İsrâiliyyâta dair aşırı reddedici tutumlar, bu tespitin dışındadır. İşte burada neler olup bittiğinin derinlemesine analiz edilmesi, farklı bakış açılarıyla olaylara bakmayı gerektirdiği gibi aynı zamanda felsefi bir çabayı da gerekli kılmaktadır. ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 183 A. KARATAŞ Modern tefsir bağlamında düşündüğümüzde, müfessiri yönlendiren kelamî bakışın, klasik müfessirinkinden farklı olması, modern müfessirin tefsir faaliyetinin, tefsirin asıl mahiyeti ile uyuşmamasına neden olabilir. Modern müfessir, yaşadığı şartların gereği olarak kendisini yönlendiren algı noktasında temel olarak İslam’ın sunduğu bakış yerine, yaşadığı vasatı dikkate aldığında temel zemin olarak aslî delalet ortadan kalkabilecektir. Mesela riba ile ilgili ayetleri tefsir ederken İslam’ın ekonomiyle ilgili ilkeleri, para ve mal kazanma ve bunları biriktirmeye dair prensipleri yerine, modern hayatın bu noktalara ilişkin değerlerini dikkate aldığında farkında olarak veya olmayarak metnin asıl delaletini öznel veya modern paradigmalara teslim kılabilir. Bu müfessir, tefsir için ileri sürülen şartlara riayet etmiş de olsa bu çabasında, daha farklı etkenlerin, bu şartları etkisiz hale getirmesi çoğu zaman mümkündür. Yine modern tefsir bağlamında düşündüğümüzde, tefsirin bir usulü olmadığı veya mevcut usulün kâfi gelmediği ve dolayısıyla insanların sorunlarını çözme noktasında yetersiz kaldığından hareketle müfessirlerin, Batı dünyasında ortaya çıkan metinleri anlama ve yorumlama yöntemlerinden yararlanması gerektiğine yönelik düşünce de felsefi olarak analiz edilmelidir. Allah’ın kelamını asırlardır anlamak için kullanılan bir mirasın reddi ve yerine belki de tam manasıyla metot sunamamış bazı yorum biçimlerine kurtarıcı gibi koşulması, eşyanın tabiatına uygun olmayan bir şeyi, eşyaya tabiat olarak eklemleme gibi bir durumu ortaya çıkarma ihtimali mevcuttur. Bu da tabiat olarak farklı şeylerin bir araya getirilmesi sonucunda, birbiriyle uyumsuz farklı durumların yan yana getirilmesine neden olacaktır. (Görgün, 2005) İşte bu husus müfessirin farklı metot takip etmesinden ziyade, daha farklı şeylerin müfessirin faaliyetinde etkin olduğuna yönelik görüşleri pekiştirmektedir ki bu, ciddi manada düşünsel bir faaliyeti gerekli kılmaktadır. Zikredilen bu husus çerçevesinde Ahzâb suresi 37. ayete bakalım. Ayetin meali “(Resûlüm!) Hani Allah'ın nimet verdiği, senin de kendisine iyilik ettiğin kimseye: ‘Eşini yanında tut, Allah'tan kork!’ diyordun. Allah'ın açığa vuracağı şeyi, insanlardan çekinerek içinde gizliyordun. Oysa asıl korkmana lâyık olan Allah'tır. Zeyd, o kadından ilişiğini kesince biz onu sana nikâhladık ki evlâtlıkları, karılarıyla ilişkilerini kestiklerinde (o kadınlarla evlenmek isterlerse) müminlere bir güçlük olmasın. Allah'ın emri yerine getirilmiştir.” şeklindedir. Mâtürîdî’nin zikrettiği bilgilere göre Hz. Peygamber azatlı kölesi olan Zeyd b. Haris’in karısı Zeynep’i gördüğünde ondan hoşlanmış, içinde ona karşı duyduğu sevgiyi gizlemiş ve kocasının onu boşamasını ve onunla evlenme arzusunu içinden geçirmiştir. Mâturîdî, tevil ehlinin genelinin Hz. Peygamber’in içinde böyle bir düşünce geçtiğini söylediklerini belirtmiş; ancak o, bu düşünceyi muhal görmüştür. 184 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Bir Bilim Olarak Tefsir Felsefesinden Bahsetmenin İmkânı Üzerine… Bu örneğe bakarak Mâtürîdî’yi diğerlerinden farklı düşünmeye yönelten durumu ele almak, felsefi bir bakışla daha açıklayıcı olabilir. Mâtürîdî, Peygamberimizin gizlediği şeyin bilinemeyeceğini, bilinebilmesi için onun “İçimde şunu gizledim.” şeklinde bir şey söylediğine dair bir haber gelmesi gerektiğini (Mâtürîdî, 2005, s. VIII/391) belirtmiştir. Dönemler itibariyle müfessirlerin yöntemleri karşılaştırıldığında genel manada bir benzerlik görüldüğü halde, tefsirin mahiyeti ve İslam düşüncesi içerisindeki çeşitli konulara dair algının değişmesiyle ayetlerden tefsir faaliyeti olarak elde edilen sonuçların ciddi manada farklılaşması üzerinde durulmayı gerektirmektedir. Yukarıda işaret ettiğimiz üzere bu tefsirde bilgi kaynaklarının değişmesi ile doğrudan alakalı olduğu gibi aynı zamanda müfessirin tarih felsefesindeki anlayışı ile de ilişkilendirilebilir. Tarihte olup bitenlerin bir defa yaşandığına inanma ve o tarihe bağlı olarak ortaya çıkan dini nasların da olup biten tarihle bittiğini ve tekrar yaşanmayacağını düşünme, tefsir yaklaşımını şekillendirecektir. Veya vahyin indiği dönemin şartlarının her hali ile tekrar ettiğini ve dini nasların her hal ve şeraitte geçerliliğini koruduğuna yönelik tavır da benzer bir şekilde tefsire bakışa şekil verecektir. Burada tefsir felsefesi problemi olarak görülebilecek pek çok unsurun birbiri ile ilişkili olduğu hissedilmektedir. Az önceki ayetle birlikte değerlendirilebilecek Hz. Davut ve görevlendirdiği ordu komutanının ölmesi ve onun karısıyla Hz. Davut’un evlenmesi meselesine yönelik farklı tefsirlerde birçok etkenin yanı sıra, peygamberlerin masumiyetine yönelik kabuller bununla ilgilidir. Ayrıca özellikle çağdaş dönemde bu tür yorumlar, peygamberlerden hareketle İslam’a saldırmanın bir aracı görüldüğü için reddedilme yoluna gidilmiştir. Ancak klasik tefsirde, Mukâtil ve Taberî tefsirlerinde Hz. Zeynep ve Hz. Zeyd olayında modern dönem telakkisi olmamış ve peygamberin masumiyeti ile ilişkilendirilmemiştir. Tefsir açısından böylesi bir durumda müfessir ya her haliyle geçmişi ile bağını ya devam ettiren ya da geçmişinden bağını koparan bir noktadadır. Bu nokta aynı zamanda onun içinde bulunduğu gelenekle bir kopuş yaşamak isteyip istemediği sorusunu kendisine sordurabilecektir. Geçmiş ile gelecek arasında vazgeçilemeyecek ilişkiler olduğu düşünüldüğünde geçmiş, kendisine sahip çıkılması gereken bir mirastır. Aksi ise gelecek sağlam inşa edilmesinde bir yük olarak görülecektir. Tefsirlere genel olarak bakıldığında bir kısmının seleften gelen ayetlerle ilişkilendirilen rivayetleri naklettikleri ve bir yorum getirmedikleri, bir kısmının nakille birlikte az da olsa yoruma ve tercihlere yer verdikleri ve bir kısmının da nakillere daha az yer vererek çeşitli izahlarla ayetleri tefsir ettikleri görülmektedir. Bu, kısmen de olsa onların tefsir algısına dair ipucu vermektedir. Buna göre sadece ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 185 A. KARATAŞ rivayetleri nakledenlerin, tefsiri selefin izahları olarak gördüğü ve diğerlerinin de tefsiri, seleften nakil görme noktasında algılarının farklılaştığı hissedilmektedir. “Eğer tefsir Hz. Peygamber’in açıklamaları ise aranan cevaplar, rivayet çerçevesinde olacaktır. Eğer tefsir, Kur’ân’ın indiği sosyal, psikolojik ve dilsel ortamlar dikkate alınarak getirilen açıklamalar ise sadece rivayet değil, dilin kendi bünyesinde taşıdığı mantık, muhatapların özellikleri, ayetin indiği ortam vs. de birer cevap kaynağı olacaktır.” (Görener, 2010) Bu çerçevede düşünüldüğünde müfessirlerin, tefsirde farklı bilgi kaynaklarına yöneldiği, onların tefsir yapma tarzlarından anlaşılmaktadır. Mesela Zemahşerî’nin ayetlerin belagat inceliklerine yer vermesi, onun tefsirde bilgi kaynağı olarak Arap dili ve belagatine daha çok değer verdiğini ortaya çıkarmaktadır. Bu açıdan müfessirler çeşitli yerlerde durmaktadırlar. Zikredilen bu noktayı tefsir felsefenin imkânı açısından ele aldığımızda, daha üst bir düzeyde müfessire yön veren şartlar olarak önümüzde durmamaktadır. Çünkü yukarıda da işaret ettiğimiz üzere aşağı yukarı müfessirler bu nokta itibari ile bir metoda sahip bulunmaktadır. Buradan bir üst zaviyeye çıktığımızda, müfessirlerin bulunduğu mezhep itibariyle mezhep içindeki birilerinin kendisinden bir tefsir yazma talebinin olması, onu tefsir yazmaya iten bir saik olarak karşımıza çıkmaktadır. Nitekim bu, Zemahşerî (v. 538/1 143) için gerçekleşmiştir. Benzer bir durum Şiî müfessir Tabersî (v. 548/1 153) için de geçerlidir. Bu müfessirlerin, bir istek olarak bunu yerine getirmeleri doğal bir durum iken, tefsirlerini yazarken bilerek veya bilmeyerek mezhebi bakış açılarının etkisinde kalmaları, onları yönlendiren farklı etkenlerdir. Bunun da ötesinde başka bir mezhep içinde değil de neden zikredilen mezhepte oldukları mevzusu onları tefsirde etkileyen daha farklı genel bakış açılarını ortaya çıkarmayı gerektirebilir. Aşağı yukarı, tefsir mukaddimeleri, müfessirlerin tefsir yazma saiklerine dair müfessirlerin zihinlerindeki ortaya koymaktadır; ancak bizim burada söylemeye çalıştığımız, işin burada ve müfessirin zikrettiği niyetlerle bitmediği veya müfessiri yönlendiren görünenden başka nedenlerin olduğudur. Tıpkı bu tarihteki hadiselerde mevcut olan nedenlere benzemektedir. Nitekim birçok olay için kolayca anlaşılabilen görünürdeki etkenlerin dışında, derin analizler neticesinde anlaşılıp da sonradan ortaya çıkarılan nedenler olmuştur ve bunların da felsefi bir analizi vardır. Bu analizler, olayları daha farklı ve genel bakışlarla anlamayı sağlamaktadır. Tefsir için de geçerli olan bu hususlar dikkate alındığında, bunların felsefi bir bakış açısıyla incelenmesi ve karşımıza bir tefsir felsefesi çıkması muhtemeldir. Bir örnek vermek gerekirse Kurtubî’ye kadar tefsir mukaddimelerinde, nerdeyse Kur’ân tilavetinin fazileti ve adabına değinimemiş; ancak Kurtubî, bu konuya daha 186 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Bir Bilim Olarak Tefsir Felsefesinden Bahsetmenin İmkânı Üzerine… fazla yer vermiştir. Onun bu tavrını yaşadığı dönemle ilişkilendirdiğimizde, muhtemelen âlimlerin veya insanların buna dikkat çekmemeleri veya insanların Kur’ân algısında bir değişim yaşandığını düşünebiliriz. Daha farklı bir sebep ararsak dönemin insanlarının Kur’ân okumayı terketmeye başlamaları, onun eserinde buna yönelik bir hassasiyet geliştirmesini ve hassasiyetinin tefsir tarzını da etkilemiş olabileceğini ileri sürebiliriz. İbn Kesîr mukaddimesinde Kur'ân'ın fert ve toplumda gerçekleştirmeyi hedeflediği dini değişime şu sözü ile vurgu yapmıştır: “Yüce Allah, Ehl-i Kitabı, Allah’ın kitabına ittibâ etmekle emrolunduğu halde bunun dışındaki şeylerle meşgul olmalarından dolayı zemmetmiş ve yer vermiştir… Bizim bundan kaçınmamız, kitabı öğretmemiz, anlayıp anlatmamız emrolunan şeylere uymamız gerekir.” (Kesir, 1999, s. I/6) O, böylece tefsirinin yazılmasında, sosyal gayeye odaklanmış ve sosyal gayenin de bütün toplum bireylerinin dini ve ahlakî değerler yönünden ıslahı ile mümkün olacağına dikkat çekmiştir. Buradan da onun tefsir anlayışında, tefsirin, toplum için olduğu yönünde bir algıya sahip olduğu yönünde bir düşünce akla gelmektedir. (Karslı, 2003) Müfessirlerin yaklaşımını etkileyen unsurların sorgulaması olarak tefsirin felsefesine yönelik örnekler çoğaltılabilir; ancak bu kadarı ile yetinip son olarak Tefsir ve diğer İslami ilimlerin ilişkisi bağlamında bir örneğe işaret edip bildirimizi sonlandırmak istiyoruz. Tefsir’in diğer ilimlerle özellikle de Kelam’la ilişkisi noktasında Gazâlî, Kelam’ın diğer ilimler içinde en kapsamlısı olduğunu ve hatta diğer ilimlerin hepsinin, Kelam’a tabi olduğunu ileri sürmüştür. Tefsirin işlevi itibariyle de diğer ilimlere malzeme tedarik etmesi noktasında bir görev ifa ettiği veya etmesi gerektiği kabul edilen bir durumdur veya Tefsirin işlevi ayetlerin nüzul çağındaki anlamını tespittir. Meseleye böyle bakıldığında mütekelliminin, müfessirlerin yardımına başvurması gerektiği düşünülebilir; fakat Kelam ilminde, önce ilkelerin belirlenip nasların daha sonra bu prensipler çerçevesinde yorumlanması, tefsir ve müfessirin durduğu yerin hiç de öyle olmadığını göstermektedir. Bunun bir adım ötesinde ise müfessirin başka ilmin ilkelerinden önce, tefsirin işlevini dikkate almayıp diğer ilimlerin çerçevesine tabi olması, onun başka şeylerle ilahi kelamı anlamaya çalıştığını göstermektedir. (Coşkun, 2016 (35)) Durum bu olunca başka paradigmalarla nasların delalatinin belirlendiği ortaya çıkmaktadır ki bu, müfessirin nesnel yöntemleri bir kenara bırakması ve öznelliğe bağlı kalması sonucunu doğurmaktadır. Bu da müfessirin, tefsirin işlevini dikkate alması gerekirken Kelam’ın ve yine diğer meselelerde de diğer ilimlerin etkisiyle bir anlama ve yorumlama süreci geçirdiğini ve tefsir yaparken bağımsız hareket ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 187 A. KARATAŞ etmediğini göstermektedir. Nitekim “Kelamcıların ve usul bilginlerinin….kelamî problemlerin çözümünde delil olarak kullandıkları ayetler incelendiğinde, onların, zaman zaman, ayetlerin bağlamını dikkate almadan, ifadelerin metin içi ve vahiy ortamı ile ilişkisini göz ardı ederek yorumladıkları görülmektedir.” (Demirci, 2012, s. II/1000) SONUÇ Kur’ân’ı anlama ve açıklama faaliyetlerinin bir meyvesi olarak ilim dünyasında yer alan tefsir kitapları, yalın haliyle sadece ve sadece ayetlerin tefsirine ilişkin bilgileri ihtiva etmezler. Çünkü bu eserler keşf ve beyan anlamındaki tefsirden öte müfessirlerin dünyalarını, kültürel ve sosyal bağlamlarını ve onların diğer algılama biçimlerini de yansıtırlar. Başka bir ifade ile onların tefsir felsefesini de sunarlar. Tefsir felsefesi, tefsir faaliyetlerini etkileyen etmenleri düşünsel bir etkinlik olarak açıklığa kavuşturma ve soruşturma, anlamlı hale getirme girişimidir. Müfessirin ilkesel olarak belirli yasalar çerçevesinde hareket etmesi, öncelikle tefsirin yasalarına uymak suretiyle gerçekleşecektir. Başka bir ifade ile tefsirin belirli ilkeleri vardır ve bu ilkeler, tefsir faaliyetini belirli sınırlar içerisinde tutmayı amaçlayarak, ayetlerin delaletleri üzerindeki gelişigüzel anlamlandırmayı engeller. Ancak çoğu zaman tefsir ve müfessir için gereken ve aşağı yukarı herkes tarafından kabul edilebilen şartların dışına çıkıldığı olur ve bu durumlarda, vahyin asli anlamı, vahyin değişebilen delaletlerinin gerisinde kalır ve bunlar, asli delaletlerin yerine geçer. Tefsir için genel geçer ilkeler olduğu halde, neden böyle bir sonucun ortaya çıktığı merak edildiğinde, müfessirin bu ilkeler çerçevesinde hareket etmediği ve onun, başka etkenlerce yönlendirildiği farkedilir. Bu etkenler, bazen müfessirin bilgi kaynaklarının farklılığı bazen mezhepsel bir bakış açısına sahip olması bazen de tüm bunların ötesinde, hatta bunları da yönlendiren başka durumlardan kaynaklanabilir. İşte bu sebeple tefsir tarihi, basit bir kronolojik çıkarsama veya müfessirlerin metodsal yaklaşımlarına göre ele alındığında müfessiri yönlendiren unsurlar üzerinde derinlemesine analizlere engel olmaktadır. Bu sebeple Allah’ın insanlara gönderdiği ilahi kelamın anlamının neden müfessirlere göre değiştiği, hatta neden birbirine zıt delaletlerle ortaya çıktığının ayrıntılı felsefi analizinin yapılması icab etmektedir. Soruna bizi yaklaştıracak ve çeşitli açılardan zihni konuya yönlendirecek bu değerlendirmelerden sonra, tefsir felsefesi olarak müfessiri yönlendiren etkenler bağlamında son olarak şunu söylemek istiyoruz: Öncelikle bir insanın olayları anlamlandırmasında, ruhsal ve kişisel etkenlerin söz konusu olması gibi müfessirin 188 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Bir Bilim Olarak Tefsir Felsefesinden Bahsetmenin İmkânı Üzerine… ayetleri anlamasında da bu geçerlidir. Bu etkenler müfessirin, tefsir için sahip olduğu imkânlarla birleşebilir ve daha genel unsurların da etkisiyle tefsir eserleri telif edilebilir. KAYNAKÇA Cevizci, A. (2014). Felsefe Sözlüğü. Ankara: Say. Coşkun, M. ( 2016 (35)). "İlâhî Fiillerin Nedenliliği Bağlamında Tefsir-Kelâm İlişkisi". İslâm Araştırmaları Dergisi, 41-70. Demirci, C. (2012). "Kelamcıların Dini Metinleri Anlama Biçimi". B. A. Çetinkaya içinde, Dinî ve Felsefî Metinler Yirmibirinci Yüzyılda Yeniden Okuma, Anlama ve Algılama (s. 975-1000). İstanbul: Sultanbeyli Belediyesi. Diemer, A. (2001). Felsefe. D. Özlem (Dü.) içinde, Günümüzde Felsefe Disiplinleri (D. Özlem, Çev., s. 11). İstanbul: Inkılap. Durusoy, A. (2010). "Mantık ve Mantık Tarihi Üzerine Bir Değerlendirme". İslami İlimler Dergisi, 9-20. Eco, U. (2003). Yorum ve Aşırı Yorum. İstanbul: Can. Görener, İ. (2010). "Tefsir Oluşturan Sorular ve Tefsir Formlarının Oluşum Süreci". B. G. vd. içinde, Tarihten Günümüze Kur’an’a Yaklaşımlar (s. 143-161). İstanbul: İlim Yayma Vakfı. Görgün, T. (2005). "Yeni Anlama ve Yorumlama Yöntemlerinin Fıkıh Usulüne Göre Durumu". İ. Kurt içinde, İslâmi İlimlerde Metodoloji (Usûl) Meselesi 1 (s. 675-698). İstanbul: Ensar Neşriyat. Hanife, E. (1981). el-Fıkhu'l-Ebsat . E. Hanife içinde, İmamı Azamın Beş Eseri. İstanbul: yok. Karacelil, S. (2010). "Müfessirin Kur'an'ı Tefsirinde Etkili Unsurlar ve Müfessirin Yönteminin Tespiti". B. G. vd. içinde, Tarihten Günümüze Kur'an'a Yaklaşımlar (s. 121-143). İstanbul: İlim Yayma Vakfı. Karslı, İ. H. (2003). "Tarihsel Gelişimleri İtibariyle Tefsir Mukaddimelerine Dair Bir İnceleme". Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, ss. 225-260. İbn Kesir, E.-F. İ. (1999). Tefsîru'l-Kur'âni'l-Azîm. byy: Dâru Tayyibe. Koçyiğit, H. (2015). "Şiî-İmâmî Tefsir Anlayışında Müfessirin Konumu". Kafkas Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, ss. 62-87. Mâtürîdî, E. M. M. (2005). Te'vîlâtü Ehli's-Sünne. Beyrut: Dâru'l-Kütübi'lİlmiyye. ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 189 A. KARATAŞ Paçacı, M. (2005). "Tefsir'de Semantik ve Hermenötik". İ. Kurt içinde, İslâmi İlimlerde Metodoloji (Usûl) Meselesi 1 (ss. 572-589). İstanbul: Ensar Neşriyat. Yavuz, Y. Ş. (2002). "Kelâm". DİA. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı. 190 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Ayakta Su İçme İle İlgili Hadisler Bağlamında Hadis Tasnif Ve Yorumunda Yanlış… Ayakta Su İçme İle İlgili Hadisler Bağlamında Hadis Tasnif Ve Yorumunda Yanlış Algılar ve Bunun Müslümanlar Üzerindeki Etkileri Üzerine Bir Değerlendirme Osman ORUÇHAN1 Özet Bu makalede, ayakta su içmekle ilgili hadisler özelinde, yanlış algılarla oluşturulan hadislerin, hadis koleksiyonlarında nasıl tasnif edildiği ve bunun tarih boyunca Müslümanlar üzerindeki etkisi tartışılmıştır. Makalede, ayakta su içmekle ilgili hadislerin hadis koleksiyonlarında işlenme biçimi incelenmiş, sonra da Hz. Peygamber’e ait olup olmadıkları tespit edilmeye çalışılmıştır. Sonraki dönemlerde hadis şârihlerinin ilgili hadisleri nasıl yorumladıkları, hadis şerh kitaplarından bazı örneklerle incelenmiştir. Son olarak, günümüz İslam dünyasında ilgili hadislerin nasıl anlaşılıp yorumlandığı, bilimsel verilerin ilgili hadis yorumunda nasıl kullanıldığı incelenmiş ve genel bir değerlendirme yapılmıştır. Anahtar Kelimeler: Ayakta Su İçmek, Hadis, Yorum, Bilimsel Veri A Consideration on Misdetections About Hadith Classsification and Interpretation in the Context of Hadiths Which Related to Drinking Water While Standing and Effects of These Misdetections on Muslims Abstract In this article, the hadiths which composed by using misdetections how classificated in hadith collections on hadith related to drinking water while standing and effects of these misdetections on Muslims during the history was discussed. In the article, manner of the classification of the hadiths related to drinking water while standing in hadith collections was analyzed. After that, an attempt was made to determine whether the hadith of the Prophet. Interpretors of hadith how to interpret these hadiths was investigated by exemplifing from books of interpreting hadiths. These hadiths how were understood and interpreted in today’s World of Islam and the scientific datas how were used in hadith interpreting, was analyzed. Finally, an overall consideration was done. Key Words: Drinking Water While Standing, Hadith, Hadith İnterpreting, scientific data GİRİŞ Hz. Peygamber’in sözlerinin ve yaşam tarzının ifadesi kabul edilen hadislerin bulunduğu koleksiyonlar, tedvîn ve tasnîf süreci bağlamında ağırlıklı olarak hicrî Yrd. Doç. Dr. Pamukkale Üniversitesi, İlahiyat Fakültesi, osmanoruchan@gmail.com 1 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 191 O.ORUÇHAN ikinci ve üçüncü asrın ürünüdürler. Her ne kadar daha önceki tarihlerde hadisleri derleyerek yazıya geçirenlerin bulunduğu bilinmekteyse de, resmi olarak hadis tedvininin, hâkim görüşe göre Emevî Halifesi Ömer b. Abdulazîz’in (ö. 101/720) emriyle başladığı kabul edilmektedir. Bu emrin akabinde hadisler, hızla, ancak üzerinde birleşilmiş herhangi bir metodolojiye dayalı olmaksızın; âlimlerin ekseriyetince kabul görmüş bir hadis tashih sistemi tesis edilmeksizin, dar veya geniş kapsamlı, herhangi bir konu gözetilmeksizin, Hz. Peygamber’e ait sözlerle sahabe, tâbiîn kavilleri ve fetvaları karışık bir şekilde tedvîn edilmeye/derlenmeye çalışılmıştır. Bu derlemeler, Müslümanların hadislerdeki bilgileri hayatlarına yansıtması bağlamında kullanışlı olmadığından, bu hadisler takriben hicrî II. asrın ikinci yarısından itibaren konuları (ale’l-ebvâb) veya ravileri (ale’r-ricâl) dikkate alınarak sınıflandırılmaya ve kitaplaştırılmaya başlanmıştır. Tasnîf adı verilen bu faaliyetler, mezkûr tarihten itibaren birkaç asır devam etmiştir. Hadislerin temel hadis koleksiyonlarında tasnif edilene kadar geçen bu süreç içinde İslam dünyası; Hz. Osman’ın katli ile ivme kazanan ve fitne adıyla anılan pek çok fıkhî, siyâsî, itikâdî tartışmaların ve sosyal olayların fitilinin ateşlendiği ve yoğun bir şekilde ayrışmalara kapı aralandığı bir dönem yaşamış, bunların ardından pek çok siyâsîitikâdî, fıkhî mezhepler oluşmuştur. Bunun yanında, söz konusu zaman dilimi içerisinde İslâm dünyası, fetihlerle birlikte oldukça geniş bir coğrafyayı kaplamıştır. Bu geniş coğrafyada yaşayan farklı din ve kültürlere mensup insanlardan bir kısmı isteyerek, bir kısmı da çeşitli nedenlere dayalı olarak kerhen Müslüman olmuş, bir kısmı da kendi dinlerini yaşamaya devam etmişlerdir. Sonuçta Müslümanlar, bu farklı din ve kültürlerden çeşitli seviyelerde etkilenmişlerdir. Hadislerin tedvîn ve tasnîf edildiği süreç içerisinde bu din ve kültürlerin ürünü olan pek çok eserin tercüme edilerek Müslüman ilim adamlarının tartışmasına açıldığı da ilgilenenlerin malumudur. Müslüman kamuoyu söz konusu süreç içerisinde gerek bu yeni tanıştığı din ve kültürlerden gerekse tercümelerle aktarılmış olan devrin ilmî-felsefikültürel gelişmelerinden etkilenmiş olduklarını söylemeliyiz. Bu dönem, aynı zamanda çeşitli nedenlerle hadis uydurma faaliyetine girişildiği bir süreci de kapsamaktadır. Hadis alanında yapılan çalışmalar, yabancı din ve kültürlerden alınan bazı unsurların Hz. Peygamber’e mâl edilerek hadis haline sokulduğunu ortaya koymuştur. Hadis müdevvin ve musanniflerinin, özellikle konularına göre hadis koleksiyonlarını oluşturma çabalarında, tedvîn ve tasnîf süreci ile eşzamanlı ilerleyen bu süreçten etkilendikleri konunun ilgililerince malumdur. Temel hadis koleksiyonu musannifleri, eserlerini oluşturma faaliyetleri esnasında bazen kendi yaşadıkları dönemde oluşturulan yanlış algılarla hareket edebilmişlerdir. Her ne kadar onlar, tasnif faaliyetinde hadislerin sahihini sakiminden ayırmak için hassas davrandıklarını iddia etmiş olsalar da, bu hassasiyet, 192 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Ayakta Su İçme İle İlgili Hadisler Bağlamında Hadis Tasnif Ve Yorumunda Yanlış… hadis ravilerinin güvenilirliğine dikkat etmekten ileri gidememiş, bazen de yanlış algılarla hareket etmelerinden dolayı zayıf ravileri güvenilir; zayıf hadisleri sahih görebilmişlerdir. Diğer taraftan, klasik hadis usulünün sahih hadis kriterlerini yeterli bularak, bu usule göre tasnif edilen hadis kaynaklarında bulunan hadislerin güvenilirliğine kâni olan kadîm hadis şârihi âlimlerin ile günümüzde yaşayan bazı hadis yorumcularının, söz konusu hadis rivayetlerini, onların Hz. Peygamber’e aidiyeti kesinmiş gibi değerlendirerek yorumlamaya tabi tuttukları görülmektedir. İşte biz bu tebliğimizde, bir kısım hadis âlimi tarafından yanlış algılarla hareket edilerek eserlerine alındığını düşündüğümüz, ayakta su içmenin Hz. Peygamber tarafından yasaklandığı iddiasını içeren hadis gurubu üzerinde, bu tezimizi örneklendirmeye çalışacağız. Bu hadis grubu, sonraki dönemlerde yaşayan muhtelif ilmî disiplin ve seviyelere mensup Müslümanlar tarafından, gerçekten Hz. Peygamber’e ait olduğu ön kabulüyle hareket edilerek değerlendirilmiş, özellikle içinde bulunduğumuz yüzyılda yaşayan bazı Müslümanlar tarafından onların birer mucize olduğu şeklinde yanlış yorumlamalara gidilmiştir. Sonuçta tamamen yanlış bir şekilde, Hz. Peygamber’in ayakta su içmenin tıbbî sakıncalarına işaret ettiği algısı oluşturulmuştur. Temel hadis kaynaklarımızın önde gelen musannıflarından Buharî ve Muslim’in, es-Sahîh ismini verdikleri ve sadece sahih hadisleri derlemeyi amaçladıkları eserlerinde konuyu tamamen birbirine zıt bir şekilde işlemiş olmaları, tezimizin temel çıkış noktasını oluşturmaktadır. Tebliğimizde, ayakta su içmekle ilgili hadisleri kronolojik olarak ele alacak söz konusu yanlış algının kaynakları üzerinde durmaya çalışacağız. Öte yandan, yanlış algılarla temellendirilmiş olan ilgili hadislerin, geçmişten günümüze etkilerini gözler önüne sermek amacıyla, klasik hadis şerhlerindeki ilgili hadislerle ilgili yorumlar ile pek çok internet sitesinde yayınlanmakta olan ve bilimsel olduğu iddia edilen bilgileri ele alarak değerlendireceğiz. 1. Hadis Koleksiyonlarında Ayakta Su İçmeye Dair Rivayetlerin Tasnifi Temel hadis koleksiyonlarının genelini dikkate alarak ayakta su içme ile ilgili rivayetlerin işlenişine baktığımızda, diğer pek çok konuda olduğu gibi bir yeknesaklık görmemekteyiz. Onların büyük bir bölümünde, sahabeden gelen, Hz. Peygamber’in ve sahabenin ayakta, deve sırtında veya oturarak su içtiklerine, bir diğer deyişle su içme konusunda herhangi bir pozisyon gözetmediklerine dair rivayetler ile Hz. Peygamber’in ayakta su içmeyi yasakladığına dair rivayetler aynı kaynakta nakledilmektedir. Ancak tespit edebildiğimiz kadarıyla ilgili hadisler, Mâlik b. Enes’in el-Muvatta’ isimli eseri ile Buhârî’nin es-Sahîh’inde diğer hadis koleksiyonlarından tamamen farklı bir şekilde işlenmiş; yasaklamaya yönelik ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 193 O.ORUÇHAN hadislerin hiç birine yer verilmemiştir. Bu iki eserden birincisi, ikinci hicrî asırda yazılmış ve günümüze kadar ulaşmış önemli bir musannef hadis kaynağı, diğeri ise musannifi Buhâri’nin, sahih hadisleri toplama amacıyla yola çıkarak tasnif ettiği, pek çok hadis âlimi tarafından, hadis koleksiyonları içinde en sahih olarak nitelendirilen bir hadis koleksiyonudur. Dolayısıyla, her iki eserde konunun işleniş tarzı önem arz etmektedir. Eserine tıpkı Buhârî gibi es-Sahîh adını veren Muslim ise, konuyu işleme tarzına ve seçtiği hadislere bakıldığında ayakta su içmenin hadislerdeki karşılığı konusunda Buhârî ile tamamen farklı düşündüğü anlaşılmaktadır. Bir başka deyişle hadis ilminin iki pîri; Buhârî ile Muslim, eserlerinde bu konuyla ilgili olarak birbirleriyle çelişen hadisler rivayet etmişlerdir. Muslim, es-Sahîh’inde yukarıda da ifade ettiğimiz üzere Hz. Peygamber’in ayakta su içilmesine karşı olduğunu düşündüğünden olsa gerek, konuyla ilgili yasak içeren rivayetleri ön plana çıkarmıştır. Muslim’in bâb başlıklarını tanzim edenler esSahîh’in bu bölümüne; “Ayakta Su İçmenin Kerahati” başlığını uygun görmüşlerdir. Onun söz konusu başlık altında; Enes b. Mâlik, Ebû Hureyre ve Ebû Saîd el-Hudrî’ye isnâd edilen rivayetlere yer vermektedir. (Muslim. (t.y.). III/1600,1602.) Bunlardan Enes b. Malik’e isnâd edilen rivayetlere göre o, Hz. Peygamber’in ayakta su içmeyi yasakladığını ifade etmektedir. Aynı sahabeye isnâd edilen ikinci rivayette, hadisin tâbiî râvîsi Katâde b. Diâme Enes b. Mâlik’e ayakta bir şey yemeyi sormuş, Enes de bunun daha şerli olduğunu söylemiştir. Rivayet mevkûftur. Ebû Saîd el-Hudrî’ye isnâd edilen rivayet de tıpkı Enes rivayeti gibi mevkûf bir rivayettir ve rivayette Hz. Peygamber’in ayakta su içmeyi yasakladığı ifade edilmektedir. (Muslim. (t.y.). III/1600.) Ebû Hureyre’ye isnâd edilen rivayet ise, merfû’ bir rivayettir. Bu rivayette Hz. Peygamber’in; “Hiçbiriniz kesinlikle ayakta (bir şey) içmesin! Kim unutarak içmişse, hemen istifrâ etsin.” dediği nakledilmektedir. Muslim, bir sonraki bâbda İbn Abbâs’a isnâd edilen bir rivayetin beş versiyonuna yer vermektedir. Bunların ilkinde ve üçüncüsünde İbn Abbâs, Hz. Peygamber’in zemzem suyunu ayakta içtiğini ifade etmektedir. İkincisinde, ayakta ve tulumdan içtiği, dördüncüsünde, Hz. Peygamber’in su istediği İbn Abbâs’ın da ona su ikram ettiği nakledilmiş, sonuncusunda ise buna İbn Abbâs’ın suyu tulum ile getirdiği ifade edilmiştir. (Muslim. (t.y.). III/1601.) Muslim’in konuyu işleme tarzına bakıldığında, Hz. Peygamber’in ayakta su içmeyi tamamen yasakladığı, Zemzem suyunun ise bundan istisna tutulduğu algısıyla hareket ettiği düşünülebilecektir. Buhârî ise konuyla ilgili hadisleri; “Ayakta Su İçme” ve “Deve Üzerinde Su İçenin Durumu” şeklinde oluşturduğu bâb başlıklarının altında nakletmektedir. “Ayakta Su İçme” şeklinde düzenlenen bâb başlığı altında üç hadise yer verilmiştir. 194 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Ayakta Su İçme İle İlgili Hadisler Bağlamında Hadis Tasnif Ve Yorumunda Yanlış… Buhârî’nin bu bâbda ilk naklettiği hadis Hz. Ali’ye isnâd edilmiştir. Aşağıda da nakledileceği üzere, bu rivayete göre Hz. Ali, konuyla ilgili mevcut yanlış bir algıyı yıkmak için bizzat ayakta su içmiş ve Hz. Peygamber’in ayakta ya da oturarak su içmeyi önemsemediğini zira her ikisini de yaptığını ifade etmiştir. Bir sonraki rivayet, bu rivayetin bir başka versiyonundan ibarettir ve olayın seyri hakkında biraz daha ayrıntı içermektedir. Son rivayet ise Muslim’in de naklettiği, İbn Abbâs’ın, Hz. Peygamber’in Zemzem Suyu’nu ayakta içtiğine dair rivayettir. Buhârî bu rivayeti Muslim gibi bir istisna olarak düşünmemiş; Hz. Peygamber’in zemzemi ayakta içmesini sıradan bir davranış olarak görmüştür. Bir başka ifadeyle ona göre Hz. Peygamber oturarak su içmeyi özel bir tavsiye olarak ortaya koymamıştır. Zira bir sonraki bâb başlığı da Hz. Peygamber’in deve sırtında iken bir şey içtiğine dair bir rivayet içermektedir. Bu bölümün bâb başlığını; “Devesinin Sırtında Duran Kişinin (Su) İçişi” şeklinde düzenlemiştir. Bu bâbda yer alan hadise göre hanım sahabeden Ümmü’l-Fadl bt. el-Hâris, deve sırtında bulunan Hz. Peygamber’e bir kap içinde süt ikram etmiş, o da devesinin sırtından inmeden sütü içmiştir. (Buhârî. (1990). V/2130.) Diğer hadis koleksiyonlarının musannifleri genel olarak her iki görüşü birden serdeden rivayetlerden seçtikleri hadislere eserlerinde yer vermişlerdir. 2.Hadis Koleksiyonlarındaki Ayakta Su İçmekle İlgili Rivayetlerin Metinleri Aşağıda, ayakta su içmekle ilgili rivayetlerin hadis koleksiyonlarında yer alan metinleri iki gurup halinde ele alınacaktır. 2.1.Ayakta Su İçmenin Sıradan Bir Davranış Olduğunu İfade Eden Rivayetler Sahabe bazında sınıflandıracak olursak Ali b. Ebî Tâlib, Abdurrahman b. Ebî Amra’nın Ninesi, Amr b. Şuayb’ın Dedesi, İbn Omer ve İbn Abbâs’tan gelen rivayetlere göre Hz. Peygamber, su içme pozisyonlarını dini bir uygulama olarak görmemiştir. Bu nedenle onlar Hz. Peygamber’e dayanan merfû’ bir rivayet aktarmamışlardır. Zira onlara göre gerek Hz. Peygamber döneminde, gerekse sahabe döneminde bu konuda bir yasaklama olmadığı gibi, bir içeceği ayakta içmek ile oturarak içmek arasında bir fark gözetildiği de olmamıştır. Bu konuyla ilgili rivayet metinleri şöyledir: 2.1.1.Ali b. Ebî Talib’den gelen rivayetler a)en-Nezzâl b. Sebra’dan gelen rivayet: Bu rivayet gurubuna göre Hz. Ali bir gün, Kûfe Mescidi’nde öğle namazını kıldıktan sonra mescidin avlusundaki bir mekânda halkın ihtiyaçlarıyla ilgilenir. İkindi namazı vakti gelince de su ister, getirilen sudan önce içer, sonra ağzına ve burnuna su verir, kollarını, başını ve ayaklarını mesh ederek abdest alır. Ardından artakalan suyu da özellikle ayağa kalkarak içer ve ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 195 O.ORUÇHAN şöyle der: “İnsanlar, birinin ayakta bir şey içmesini hoş görmüyorlar. Ben Rasûlullah’ın tıpkı benim bu yaptığım gibi yaptığını gördüm.” Bu rivayet, uzun ya da kısa şekliyle, çeşitli ifadelerle hadis kaynaklarında yerini almıştır.( Buhârî. (1990). V/2130; Bezzâr. (1405). III/32; İbn Huzeyme. (1970). I/11, 101; İbn Hıbbân. (1993). XII/144; Beyhakî. (1994). VII/282;) b) Kûfeli Kinde’nin iki mevlâsı; Ebû Salih lakaplı Meysera ile Ebû Abdullah lakaplı Zâzân’dan gelen rivayet: Rivayete göre ayakta su içtiğini gördüklerinde taaccüple; “Ayakta mı içiyorsun?” sorarlar, o da; “Ayakta içtiğimi gördüğünüzde bilin ki Rasûlullah da ayakta içmiştir. Oturarak içtiğimi gördüğünüzde bilin ki Rasûlullah da oturarak içmiştir.” der.(İbn Ebî Şeybe. (1409). VIII/16; İbn Hanbel. (1999). II/242, 346, 354; Bezzâr. (1405). III/55.) Yani her iki durumda da Rasûlullah’ın yaptığına uymaktadır. 2.1.2.Amr b. Şuayb’ın, dedesi Abdullah b. Amr b. el-Âs’dan naklettiği rivayet Bu rivayette Hz. Peygamber’e atfedilen farklı bazı davranışların her ikisini de yaptığına dair örnekler verilmektedir. Rivayetin çeşitli versiyonlarında birbirine göre eksik ya da fazla ifadeler bulunmakla birlikte; rivayette, Rasûlullah’ın bazen sağındakine bazen solundakine ikramda bulunduğu; çıplak ayakla da, nalinle de namazını kıldığı; ayakta da oturarak da bir şey içtiği; seferde bazen oruç tutup bazen tutmadığı ifade edilmiştir.(Abdurrazzak.(1403). II/568; İbn Hanbel. (1999). XI/200, 241 522; Tirmizî. (t.y.). IV/301; Taberânî. (1415). VIII/39.) Bunlardan Tirmizî’nin es-Sunen’indeki versiyonda sadece Rasûlullah’ın ayakta da oturarak da su içtiği bilgisine yer verilmiştir. 2.1.3.İbn Abbâs’tan gelen rivayet Buhârî ve Muslim’in naklinde birleştiği bu mevkûf rivayette genel olarak; Hz. Peygamber’in Ka’be’nin yanında iken içmek amacıyla su istediği, İbn Abbâs’ında bir tulum içinde getirdiği suyu ayakta içtiği rivayet edilmiştir.(Rivayetin farklı versiyonları için bkz. İbn Ebî Şeybe. (1409). VIII/15; Buhârî. (1990). V/2130; Muslim. (t.y.). III/1602; Tirmizî. (t.y.). IV/301; Nesâî. (1991). II/409, 410; Neysâbûrî. (1990). IV/155; İbn Huzeyme. (1970). IV/306; İbn Hıbbân. (1993). XII/139, 140; Ebû Avâne. (1998).V/152 Beyhakî. (1994).VII/282.) 2.1.4.İbn Omer’den gelen rivayet Rivayette Abdullah b. Ömer, ayakta bir şey içmeyi, yürürken bir şey yemeyi Rasûlullah zamanında sürdürdüklerini ifade etmektedir. (Dârimî. (1407). II/162; İbn Hanbel. (1999). VIII/208; Tayâlîsî. (t.y.) III/419; İbn Hıbbân. (1993). XII/141, 143; Beyhakî. (1994).VII/283) Bir başka ifadeyle ayakta bir şey içme 196 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Ayakta Su İçme İle İlgili Hadisler Bağlamında Hadis Tasnif Ve Yorumunda Yanlış… konusu, Rasûlullah’ın bir defaya mahsus yapmış olduğu, diğer zamanlarda kesinlikle kaçındığı bir davranış değildir. 2.1.5.Enes b. Mâlik’ten gelen rivayet Bazı versiyonlarında şahidi, bazılarında da olayı Ümmü Süleym’den nakleden konumda olan Enes b. Mâlik’in aktardığı görülen bu rivayete göre Hz. Peygamber Ümmü Süleym’i evinde ziyaret ettiği sırada asılı duran bir kırbadan, ayakta su içmiştir. (İbn Ebî Şeybe. (1409). VIII/20; XII/284; Dârimî. (1407). II/152, 162; Taberânî. (1983). XXV/126.) Bundan sonra Ümmü Süleym kırbanın ağız kısmını keser.( İbn Hanbel. (1999). XIX/225.) Rivayetin bazı versiyonlarında bunu Rasulullah’tan sonra başkaları onun su içtiği yerden içmesin diye yaptığı açıklanır. (Tayâlîsî. (t.y.).III/222.) Bu rivayetteki olay bazı kaynaklarda, kussastan/hikayeci vaizlerden biri olan Abdurrahman b. Ebî Amra tarafından, hikayenin kahramanı Ümmü Süleym yerine ninesi Kebşe bt. Sâbit konularak da anlatılmıştır. (İbn Mâce. (t.y.). II/1132; Tirmizî. (t.y.). IV/306; İbn Hıbbân. (1993). XII/138.) 2.1.6.Ümmü’l-Fadl bt. el-Hâris’ten gelen rivayet Bu rivayete göre Hz. Peygamber arefe akşamında Arafât’ta vakfe halindeyken devesinin sırtında halka hitap ettiği bir sırada Ümmü’l-Fadl, ona bir bardak süt göndermiş o da sütü devesinin sırtında iken içmiştir. (Mâlik. (t.y.). III/549; İbn Hanbel. (1999). XXXXIV/451; Buhârî. (1990). II/598, 701; V/2130; Muslim. (t.y.). II/791; Ebû Dâvûd. (t.y.). II/301; İbn Huzeyme. (1970). IV/259; İbn Hıbbân. (1993). VIII/371.) 2.1.7.Diğer rivayetler Yukarıdaki rivayetlerin haricinde temel hadis kaynaklarının bir bölümünde, bazı ünlü sahabîlerin ayakta su içtiğine veya bunda bir sakınca görmediklerine dair bilgiler, bu davranışın Hz. Peygamber tarafından yasaklanmamış olduğuna delil olarak sunulduğu anlaşılmaktadır. Bu sahabîlerin isimlerini şöyle sıralayabiliriz: Hz. Aişe, Sa’d b. Ebî Vakkâs (Mâlik. (t.y.). II/926; İbn Ebî Şeybe. (1409). VIII/15; Beyhakî. (1994). VII/283), Abdullah b. Omer (Mâlik. (t.y.). II/925, 926; Ebû Yusuf. (t.y.) I/109; İbn Ebî Şeybe. (1409). VIII/15.), İbn Abbâs (İbn Ebî Şeybe. (1409). VIII/15.), Abdullah b. ez-Zubeyr (Mâlik. (t.y.). II/926.) Ebû Hureyre (İbn Ebî Şeybe. (1409). VIII/15.) Hz. Ali (Ebû Yusuf. (t.y.) I, 109, 229; İbn Ebî Şeybe. (1409). VIII/15.) Ebû Bekre (Beyhakî. (1994).VII/283.) Sâlim, İbrahim en-Nahaî, Zâzân, Tâvus, Saîd b. Cubeyr, el-Hasan el-Basrî (İbn Ebî Şeybe. (1409). VIII/1517.) ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 197 O.ORUÇHAN 2.2.Ayakta Su İçmenin Yasak Olduğunu İfade Eden Rivayetler Hz. Peygamber’in ayakta bir şey içmeyi yasakladığı iddiasını içeren rivayetler; Enes b. Mâlik, el-Cârûd b. el-Muallâ, Ebû Hureyre ve Ebû Saîd el-Hudrî olmak üzere dört sahabîye dayandırılmaktadır. Bu rivayetlerin metinleri de şöyledir: 2.2.1.Enes b. Mâlik’ten gelen rivayet Mevkûfen gelen rivayete göre Enes b. Mâlik, Rasûlullah’ın ayakta bir şey içmeyi yasakladığını söylemiştir. (İbn Ebî Şeybe. (1409). VIII/18; Muslim. (t.y.). III/1600; İbn Mâce. (t.y.). II/1132; İbn Hıbbân. (1993). XII/140, 142.) Bazı versiyonlarda bu bilginin ardından Hz. Peygamber’e sorulmuş olduğu izlenimi veren şu soru ve cevabı gelmektedir: Denildi ki: “Ya (ayakta) yemek?” “O daha şerli!” dedi. (Dârimî. (1407). II/162; Tirmizî. (t.y.). IV/300.) Bazı versiyonlarda sorunun, hadisin tâbiî ravisi Katâde tarafından Enes’e sorulduğu ve cevabın da ona ait olduğu açıklanmaktadır. (Tayâlîsî. (t.y.). III/507; Muslim. (t.y.). III/1600.) Enes b. Mâlik’e isnâd edilen bu rivayetlerin tamamı Katâde tarafından nakledilmiştir. Ancak Ebnes’ten gelen nakillerin tamamı bundan ibaret değildir. İbn Şihâb ezZuhrî tarafından nakledilen ve beş versiyonun tamamında, Hz. Peygamber’in ayakta su içtiği ifade edilmektedir. (Ebû Avâne. (1998). V/157; Ebû Ya’la. (1984). VI/260.) 2.2.2.Ebû Saîd el-Hudrî’den gelen rivayet Rivayetin iki ayrı versiyonu bulunmaktadır. Enes b. Mâlik’ten gelen rivayetlerde olduğu gibi Katâde bu versiyonun da iki ana tarîkından birinin ravisi konumundadır. Bu versiyonda Hz. Peygamber’in, sadece ayakta bir şey içmeyi yasakladığı ifade edilmiştir. (İbn Ebî Şeybe. (1409). VIII/18; Beyhakî. (1994). VII/282.) İbn Lehîa’nın ravisi olduğu diğer versiyonunda ise Ebû Saîd el-Hudrî’nin şöyle dediği ifade edilmektedir; “Rasûlullah bana ayakta bir şey içmeyi ve kıbleye dönerek idrar yapmayı yasakladı.” (İbn Mâce. (t.y.). I/116.) 2.2.3.el-Cârûd b. el-Muallâ’dan gelen rivayet Muteber addedilen kaynaklardan sadece Tirmizî’nin es-Sunen’inde yer alan, yine önceki rivayette olduğu gibi Katâde’den nakledilen bu mevkûf rivayette, Hz. Peygamber’in ayakta bir şey içmeyi yasakladığı iddia edilmiştir. (Tirmizî. (t.y.). IV/300; Taberânî. (1983). II/267.) 2.2.4.Ebû Hureyre’den gelen rivayet Versiyonları içinde konuyla ilgili tek merfû’ hadis olan bu rivayet, Muslim’in esSahîh’inde de delil olarak kullanılmıştır. Ebû Gatafân el-Murrî’nin tâbiî ravisi olduğu Muslim rivayetinde Rasûlullah’ın şöyle buyurduğu nakledilir: “Biriniz, sakın 198 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Ayakta Su İçme İle İlgili Hadisler Bağlamında Hadis Tasnif Ve Yorumunda Yanlış… ayakta bir şey içmesin, kim unutarak içerse istifra etsin.” (Muslim. (t.y.). III/1601.) Ebû Ziyâd et-Tahhân versiyonuna göre Hz. Peygamber ayakta su içmekte olan bir adam görür ve ona; “Hemen istifra et!” buyurur. Adam nedenini sorduğunda ona; “Seninle birlikte bir kedinin de ondan içmesi hoşuna gider mi? ” diye sorar. Adam “Hayır” deyince de: “Seninle birlikte ondan daha şerlisi; şeytan içmiştir.” buyurur. (İbn Hanbel. (1999). XIII/381; Dârimî. (1407). II/162.) İbn Hanbel’in el-Musned ve İbn Hıbbân’ın es-Sahîh isimli eserlerinde yer verdikleri, tâbiî ravisi meçhul olan rivayette ayakta su içmenin karına zarar verdiği bilgisi eklenmiştir. Rivayette Hz. Peygamber’in; “Ayakta su içen karnında neler olduğunu bilseydi mutlaka istifra ederdi.” (Abdurrazzâk. (1403)X/427; İbn Hanbel. (1999). XIII/216; İbn Hıbbân. (1993). XII/142.) buyurduğu nakledilmiştir. Rivayetteki meçhul ravinin, oldukça geç bir dönemde tasnif edilen bir eserde; Beyhakî (ö. 458/1065)’nin es-Sunenu’lKubrâ’sındaki bir versiyonunda Ubeydullah b. Abdullah ismiyle tamamlandığını görmekteyiz. (Beyhakî. (1994). VII/282.) Ebû Hureyre’den ayakta su içmeye yönelik bu yasaklama ve bu yüzden karında oluşabilecek hastalığa uyarı mahiyetindeki yukarıdaki rivayetler haricinde Hz. Peygamber ve ashabını ayakta su içtiklerine dair rivayetler de nakledilmiştir. Muslim b. Bedîl’in Ebû Hureyre’den naklettiği bir habere göre Muslim kendisine ayakta su içmenin hükmü ile ilgili olarak sorduğu soruya verdiği cevapta; Kureyş’ten bir grubun, Hz. Peygamberin yanında olduğu sırada onlara bir kapta süt ikram edilmiştir. Bu sırada Hz. Peygamber, devesinin sırtında diğerleri ise yerde, ayakta durmaktadır. Sütten önce Hz. Peygamber içer sonra sahabeye ikram ederler. Ayakta duran sahabîlerden, sütü içen her biri kabı sağ tarafındakine iletir. Nihayet herkes bu sütten içer. (İbn Hanbel. (1999). XII/499.) Yine, İbn Ebî Şeybe’nin naklettiği bir başka rivayette Ebu’l-Muârik isimli bir tâbiî, Ebû Hureyre’ye ayakta su içmenin hükmünü sormuş, o da: “Bir sakıncası yok.” şeklinde cevap vermiştir. (İbn Ebî Şeybe. (1409). VIII/15.) 3.Yasaklama İçeren Rivayetlerin Sıhhati Ayakta su içmekle ilgi rivayetlerin metin incelememizde görüldüğü üzere Hz. Peygamber’in ve sahabenin ekseriyeti ayakta bir şey içmenin sıradan bir davranış olduğunu, bir başka ifadeyle suyu ayakta, oturarak ya da deve sırtında içmek arasında bir fark olmadığını ifade etmekte; sahabenin gündeminde, bu konuda bir sünnet oluşturmak bulunmamaktadır. Öte yandan yasaklamayla ilgili rivayetlerden Ebû Hureyre rivayeti hariç diğer üç rivayetin Katâde ile ilgisinin bulunması ve Ebû Hureyre’nin bazı rivayetlerinin diğer sahabîler tarafından eleştirilmiş olması bu rivayetlerin, öncelikle nakil açısından sıhhatlerini araştırmamızı zorunlu kılmıştır. ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 199 O.ORUÇHAN 3.1.Enes b. Mâlik’ten gelen rivayet Yukarıdaki şemada görüldüğü üzere Enes b. Mâlik rivayetinin tâbiîn düzeyinde iki ravisi bulunmaktadır. Bunlardan Katâde b. Diâme es-Sedûsî (ö.117/735)’nin naklettiği rivayetlerde Hz. Peygamber’in ayakta su içmeyi yasakladığı ifade edilmektedir. Katâde, her ne kadar Ebû Hâtim (ö.277/890), Ebû Zur’a (ö.264/877), İbn Maîn (İbn Ebî Hâtim. (1952). VII/134.) ve İbn Sa’d ((t.y.). VII/229.) gibi ünlü münekkitlerce güvenilir bulunmuşsa da, İbn Maîn, onun hadis işitmediği bazı ravilerden nakillerde bulunduğunu söylemiştir. (Kayserânî (1415). I/122.) Ebû Amr b. el-Alâ’, sika-zayıf ayırımı yapmadan herkesten hadis aldığı için onun hadislerini değersiz bulmuş, eş-Şa’bî de onu “hâtıbu leyl”(gece oduncusu/karanlıkta ne topladığını bilmeyen) olmakla suçlamıştır. (İbn Hacer. (1984). VIII/317.) Yine, Tâvûs’a, onun fakih olduğundan söz edilince: “İblîs ondan fakîhtir.” diye cevap vermiştir. (Iclî. (1985). II/215.) İbn Hıbbân onun tedlîs yaptığına da dikkat çekmiştir. (İbn Hıbbân. (1975). V/322.) el-Alâî (ö.761/1359) de onun tedlîs yapmakla meşhur olduğuna işaret etmiş, Enes b. Mâlik haricinde hiçbir sahabeden hadis işitmediği gibi, bazı sahabîlerden ve isimlerini saydığı pek çok tâbiînden de hadis işitmemiş, ancak işitmiş gibi nakletmiş olduğuna işaret etmiştir. (Alâî. (1986) I/254-255) Sonuç olarak, Enes b. Mâlik’e isnâd edilen ve yasaklama içeren rivayetlerin kaynaklandığı ravi olan Katâde, bazı münekkitlerin sika görmesine rağmen yeterince güvenilir olduğunu söylemek mümkün görünmemektedir. Zira güvenilir olan ya da olmayan ravilerden hadis alabilen, hadis aldığı asıl raviyi gizlemek anlamına gelen önemli bir cerh nedeni olan hadis nakil hatasını işleyebilen bir 200 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Ayakta Su İçme İle İlgili Hadisler Bağlamında Hadis Tasnif Ve Yorumunda Yanlış… ravinin rivayetinin kabul edilebilmesi için daha hassas davranılması gerektiği muhakkaktır. Bu rivayette de Enes b. Mâlik’ten, pek çok önde sahabenin naklettiği şekildeki bir rivayeti bulunduğu halde, sayılan zayıflıklara sahip bir ravinin rivayetini almak uygun bir davranış olmayacaktır. Zira İbn Şihâb ez-Zuhrî tarikıyla gelen Enes rivayetinde, diğerlerinin aksine bir yasaklamadan bahsetmemekte, Hz. Peygamberin ayakta su içtiği ifade edilmektedir. Ayrıca, yine İbn Şihâb ezZuhrî’den gelen bir başka rivayette Enes b. Mâlik’in ayakta su içtiği ifade edilmektedir. (Ebû Avâne. (1998). V/157.) Dolayısıyla bu rivayetler, diğerlerine tercih edilebilir durumdadır. 3.2.el-Cârûd b. el-Muallâ’dan Gelen Rivayet Şema 2’de görüldüğü üzere el-Cârûd b. el-Muallâ’dan gelen rivayet, bu sahabe’den sonra dört kuşak boyunca sadece birer ravi tarafından nakledilmiştir. Rivayet tekniği açısından ferd-garîb bir rivayettir. Ravîler arasında bulunan Katâde, kilit bir noktada yer almaktadır. Zira o, kendisi güvenilir olmadığı gibi, şemada hadisi kendisinden aldığı görülen Ebû Muslim, hadis rivayeti açısından güvenilir olup olmadığı bilinmeyen bir ravidir. Zira İbn Hıbbân onun adını es-Sikât’ta zikretmiş ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 201 O.ORUÇHAN olsa da, hadis aldığı ve naklettiği birer ravi isminden başka bir bilgiye yer vermemiştir. (İbn Hıbbân. (1975). V/581.) Diğer kaynaklarda da onun güvenilirliği hakkında bir bilgi bulamadık. Bedruddîn el-Aynî de bu durumu ifade etmekte, onun meçhul bir ravi olduğunu vurgulamaktadır. (Aynî. (t.y.). V/355) 3.3.Ebû Saîd el-Hudrî’den Gelen Rivayet Ebû Saîd el-Hudrî hadislerine ait, yukarıdaki rivayet şemasında görüldüğü üzere hadisi bu sahâbîden nakleden iki tâbiî bulunmaktadır. Bunlardan birincisinin ravisinin Ebû Îsâ el-Esvârî, diğerinin ikinci ravisinin de yine bir sahâbî olan Câbir b. Abdullah olduğu görülmektedir. Bu iki rivayetten ilkinin problemli ravisi önceki iki rivayette olduğu gibi Katâde’dir. İkinci tarik da ravi Abdullah b. Lehîa yüzünden problemli görünmektedir. Pek çok münekkit onun zayıf ve güvenilmez bir ravi olduğuna vurgu yapmışlar; rivayetlerinin hüccet olamayacağını beyan etmişlerdir Ayrıca Yahya b. Maîn, İbn Lehî’a’nın Ebu’z-Zubeyr kanalıyla Câbir (b. Abdullah)’tan yaptığı nakillerin zayıf olduğunu söylemiştir. (İbn Ebî Hâtim. (1952). V/146-147; Nesâî. (1369). s. 64; Cûzecânî. (1405). S. 155; Zehebî. (1413). VIII/20.) Yahyâ b. Saîd el-Kattân’a göre hadislerinin hiçbir değeri yoktur.( Buhârî. (1396) s. 66; (t.y.). V/182.) Onun, telkin 202 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Ayakta Su İçme İle İlgili Hadisler Bağlamında Hadis Tasnif Ve Yorumunda Yanlış… kabul eden ve başkalarına ait hadisleri kendi hadisleri imiş gibi nakleden bir ravi olduğunu söyleyen münekkitler bulunmaktadır. (İbn Ebî Hâtim. (1952). V/146147; Zehebî. (1413). VIII/15, 16.) Sonuç olarak, bu iki ravinin rivayetlerine güvenerek Ebû Saîd el-Hudrî’nin bu sözleri söylediğini kabul etmemiz mümkün görünmemektedir. 3.4.Ebû Hureyre’den Gelen Rivayetler Ebû Hureyre’den nakledilen rivayetlere ait şemaya baktığımızda bazı problemlerin varlığını görebilmekteyiz. Meselâ İbn Hıbbân’ın es-Sahîh’inde yer verdiği rivayetin iki tarîkın ilkinin Ebû Hureyre’den sonraki ravisinin kim olduğu bilinmemekte, “bir adam” şeklinde geçiştirilmektedir. Hadis cerh-ta’dil ilminde böyle bir ravinin adalet veya zabt durumu bilinmediğinden naklettiği hadisler güvenilir bulunmamaktadır. Ancak bu rivayet, hadisin ravilerinden Ma’mer b. Râşid tarafından, bir başka kanaldan el-A’meş-Ebû Sâlih tarikıyla Ebû Hureyre’ye ulaştırılarak problemin giderilmeye çalışıldığı görülmektedir. Öte yandan hadisin, Beyhakî’nin esSunenu’l-Kubrâ’sında bulunan bir versiyonunda ez-Zuhrî’nin hadis aldığı ravinin Ubeydullah b. Abdullah olduğu görünmektedir. Bu durumda iki ihtimal bulunmaktadır; ya İbn Hanbel “bir adam” şeklinde verdiği ravinin adını unutmuş, Zübeyr b. Muhammed tasrih etmiş, ya da ravinin adını ez-Zuhrî unutmuştur. Zübeyr b. Muhammed veya ondan sonra gelen raviler Ubeydullah ismini uydurmuştur. ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 203 O.ORUÇHAN ez-Zuhrî’nin, hadisi Ebû Hureyre’den alanlar arasında göründüğü tarîkta bir ravinin düştüğü görülmektedir. Dolayısıyla rivayetin bu tarîkı munkatı’dır ve zayıftır. Yine, şemada görüldüğü üzere rivayetin dört tarîkı Ma’mer-Abdurrazzâk kanalıyla nakledilmiş görünmektedir. Bu dört tarîka ait metinlerin aynı olması, rivayetin metninde yer alan; “Ayakta bir şey içen kimse karnında ne olup bittiğini bilseydi, istifrâ ederdi.” ifadesinin ez-Zuhrî, Ma’mer ya da Abdurrazzâk’a ait olabileceğini gündeme getirmektedir. Rivayetin Muslim’in es-Sahîh’inde de yer alan Ebû Gatafân el-Murrî tarikında da bir problem bulunmaktadır. Bu râvi her ne kadar bazı münekkitler tarafından tevsik edilmiş olsa da (İbn Hacer. (1984). XII/178, 179.) kimi münekkitler onun mechûl bir ravi olduğunu beyan etmişlerdir. (Mizzî. (1980). XXXIV/177; Zehebî. (1995).IV/561.) İbnu’l-Esîr ise onun hadis naklinde zayıf olduğunu belirtmiştir. (İbnu’l-Esîr. (1970). IV/418.) Bir sonraki ravi Omer b. Hamza da zayıf bir ravidir. İbn Maîn, onun zayıf olduğunu; İbn Hanbel, hadislerinin münker olduğunu söylemiş; en-Nesâî de onu; “leyse bi’l-kavî/kuvvetli değil.” (İbn Ebî Hâtim. (1952). VI/104; Nesâî. (1369). s.223; İbnu’l-Cevzi. (1406). II/207.) sözleriyle değerlendirmiştir. İbn Hanbel ve Dârimî’nin, hadisini aldıkları Ebû Ziyâd et-Tahhân hakkında Hasan b. Alib. Ebî Talib’in mevlası, Kûfeli bir ravi olduğundan başka bilgi bulunmamaktadır. Ebû Ziyâd, İbn Maîn tarafından sika görülürken (İbn Ebî Hâtim. (1952). IX/373.), İbn Hacer, Lisânu’l-Mîzân isimli eserinde onun tanınmış bir râvî olmadığını; Şu’be’den naklettiği iki hadisin de en-Nesâî’nin, Garâibu Şu’be/Şu’be’in Garîb Rivayetleri isimli eserinde yer aldığını belirtmektedir. (İbn Hacer. (1986).VII/49) Özetle, Ebû Hureyre’ye nisbet edilen üç farklı metin versiyonu bulunmaktadır; a)“Biriniz, sakın ayakta bir şey içmesin, kim unutarak içerse istifra etsin.” b)“Hz. Peygamber ayakta su içmekte olan bir adam görür ve ona; “Hemen istifra et!” buyurur. Adam nedenini sorduğunda ona; “Seninle birlikte bir kedinin de ondan içmesi hoşuna gider mi?” diye sorar. Adam “Hayır” deyince de: “Seninle birlikte, ondan daha şerlisi; şeytan içmiştir.” buyurur.” c) “Ayakta su içen karnında neler olduğunu bilseydi, mutlaka istifrâ ederdi.” Bu üç farklı versiyonun nakline vesile olan tariklerin her birinde sorunlar bulunduğunu, bunlardan biri Muslim’in es-Sahîh’inde yer alsa da aslında hiçbirinin sahih derecesine ulaşamamış olduğunu görmüş bulunmaktayız. Buna rağmen bu rivayetlerden, en azından “Biriniz, sakın ayakta bir şey içmesin, kim unutarak içerse istifra etsin.” şeklindeki versiyonun Hz. Peygamber’e olmasa da Ebû Hureyre’ye 204 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Ayakta Su İçme İle İlgili Hadisler Bağlamında Hadis Tasnif Ve Yorumunda Yanlış… nisbetinin doğru olabileceğini düşünüyoruz. Zira muksirûnun en başında gelen, sahabe döneminin ünlü hadis ravisi olan Ebû Hureyre, çelişkili rivayetler nakledebilmiştir. Onun, gerek Hz. Aişe, Hz. Omer ve İbn Abbâs gibi sahâbîler tarafından, gerekse Buhârî, İbn Maîn gibi hadis münekkitleri tarafından hatalı hadisler nakletmesinden dolayı eleştirildiği olmuştur. Bu rivayette de benzeri bir durum bulunmaktadır. Ondan, bir taraftan yukarıda olduğu gibi Hz. Peygamber’in ayakta bir şey içmeyi yasakladığını nakledilirken, diğer taraftan yukarıda, Ebû Hureyre’den gelen rivayet metinlerini ele aldığımız yerde nakledildiği üzere kendisinin ve ashâbının ayakta bir şey içmiş oldukları, dolayısıyla bunda hiçbir sakınca olmadığı rivayet edilebilmektedir. Yine, yukarıda zikredildiği üzere, Ebu’l-Muârik’in kendisine sorduğu bir soru üzerine ayakta bir şey içmede bir sakınca bulunmadığını söyleyebilmektedir. Öte yandan Hz. Ali’nin, Kûfe’deki ayakta su içme tepkisi, Ebû Hureyre yasaklamaya dair rivayetinin kendisine haber verilmesi üzerine gerçekleştirmiştir. (Beyhakî. (1994). VII/282; Tahâvî. (1994). V/346.) Onun bu rivayet gerçekte Hz. Peygamber’e ulaşmayıp kendisine ait sözlerden oluştuğunu ifade eden bir başka görüş de İbn Abbâs’a aittir. Câbir b. Zeyd’in naklettiğine göre İbn Abbâs, kendisinin naklettiği “Rasûlullah zemzemi ayakta içti.” rivayeti ile; “Rasûlullah’ın ayakta bir şey içmeyi yasakladığına dair rivayet.” arasındaki çelişki sorulduğunda yasaklama rivayetinin doğru olmadığını, şu sözleriyle açıklama gereği duymuştur: “Bu konuda müracaat kaynağı Kur’an’ın “Külû ve’şrabû...” âyetidir. “Bu ayet, Rasûlullah’ın özel olarak yasakladığı yer hariç, her ne durumda olursa olsun yeme ve içmeyi mübah kılmaktadır.” (Rabî’ b. Habîb. (1415). s. 151.) Ayakta su içmeyi yasaklayan merfû’ rivayetin sözleri aslında Ebû Hureyre’ye ait olduğu halde ref’ edilerek Hz. Peygamber’e mâl edilmiş olmalıdır. İbn Hacer de, merfû görünen bu rivayetin, aslında mevkûf bir rivayet olduğunu söyleyen âlimlerin bulunduğunu beyan eder. (İbn Hacer. (1379). X/83.) Sonuç olarak, ayakta su içmeyi yasaklayan rivayetler, cârî kültürde var olan ayakta su içmenin karında bir hastalığa yol açacağı şeklindeki yanlış bir algının hadis haline sokulmuş şekli olmalıdır. Zira hadis kaynaklarımızda yer alan ve eser tabir edilen bazı rivayetler, bunun cârî kültürün bir ürünü olabileceği yönünde bilgiler de sunmaktadır. Meselâ el-Hasan el-Basrî’nin ayakta bir şey içmeyi kerih gördüğü nakledilmektedir. İbrahim en-Nahaî (ö. 96/715) de bu davranışı kerih görenlerdendir. Nahaî, bir taraftan fıkhî olarak ayakta su içmenin sakıncalı olmadığını belirtirken (İbn Ebî Şeybe. (1409). VIII/16.), diğer taraftan “Karında bir hastalığa yol açabileceği endişesiyle ayakta içmeyi hoş bulmuyorum .” demektedir. (İbn Ebî Şeybe. (1409). VIII/19.) O, bu kerih görmenin ve endişenin ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 205 O.ORUÇHAN kaynağı olarak hiçbir şekilde Hz. Peygamber’e ait bir uyarıdan bahsetmemiştir. Yine, konunun başlarında ayakta su içmekte bir beis görmediğini, ya da bu davranışı kerih gördüğünü ifade eden bazı sahabe ve tâbiîn isimlerini sıralamıştık. Onları bu konuda görüş belirtmeye iten sebebin, ilgili hadis rivayetleri değil, mevcut câri kültürdeki yanlış bilgiler olmalıdır. Hadis musannıflarının çoğu da mevcut cârî kültürün algılarından kendilerini yeterince uzaklaştıramadıklarından olsa gerek, bu tür rivayetleri eserlerine alabilmişlerdir. Ancak İmam Mâlik ve Buhârî gibi bazı hadis musannıfları, ya ilgili rivayetlerin ravilerini yeterince güvenilir bulmadıklarından –ki İbn Battâl Buhârî’nin bu hadisleri sahih bulmadığından onlara es-Sahîh’inde yer vermediği görüşündedir (İbn Battâl. (2003). VI/72.)-, ya da cârî kültürün bu yanlış algısına kapılmadıklarından söz konusu rivayetlere eserlerinde yer vermemişlerdir. 4.Hadis Yorumcularının Konuya Yaklaşımı Mevcut hadis koleksiyonlarında bulunan pek çok hadisi, klasik hadis usulünün cerh ta’dil yöntemlerini bile yeterince uygulamayan bazı hadis şârihleri, söz konusu yasaklama içeren rivayetleri kendi usul ve üslupları çerçevesinde değerlendirmeye tabi tutmuşlardır. Bazıları da daha hassas davranarak ilgili hadisleri eleştirmişlerdir. Aşağıda bunlara bazı örnekler vererek değerlendirmeye çalışacağız. Hadis şârihleri, yasak içeren hadislerin sıhhatini kabul etmeleri ya da etmemeleri onların ilgili hadisler hakkındaki yorumlarını oldukça etkilemiştir. Bu açıdan bakıldığında şârihler iki guruba ayrılmaktadır: a)Yasak içeren hadislerin sahihliği üzerinde şüpheler bulunduğunu düşünen âlimler. b)Yasak içeren hadisleri sahih kabul ederek onları yorumlamaya çalışan âlimler. Birinci guruptaki âlimlerden Kâdî Iyâz (ö.544/1149)’a göre yasaklamayla ilgili hadisler zayıftır. Aslında, unutarak ayakta bir şey içen birinin istifrâya çalışmasının gereksizliği konusunda âlimler arasında ihtilaf bulunmaması bunun bir göstergesi sayılmalıdır. (Nevevî. (1392). XIII/195.) İbn Hacer’in naklettiğine göre Kâdî Iyâz, ilgili hadislerin sıhhatine yönelik itirazlarını şöyle sıralamıştır: “Mâlik ve Buhârî yasak hadislerini tahric etmemiş, Muslim’in ise Katade kanalıyla Enes, Ebû Îsâ kanalıyla da Ebû Saîd hadisini tahric etmiştir. Oysa Ebû Îsâ hadisi mu’an’andır. Kendisi de hadis rivayetiyle meşhur biri değildir. Şu’be, Katâde’nin, işittiğini tasrih etmediği hadislerinden kaçınmıştır. Onun rivayet ettiği hadis de muztaribdir. Zira, diğer hadislere ve imamların görüşlerine aykırıdır. Ebu Hureyre hadisinin de senedinde bulunan Omer b. Hamza’nın, muhalefet bulunan bu hadisine hüküm yüklenemez. Sahih olan, Ebû Hureyre rivayetinin mevkûf sayılmasıdır.” (İbn Hacer. (1379). X/83.) İbn Hanbel’in talebelerinden Ebû Bekr el-Esrem (ö. 206 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Ayakta Su İçme İle İlgili Hadisler Bağlamında Hadis Tasnif Ve Yorumunda Yanlış… 261/874), Ebû Hureyre’den nakledilen; kendisine sorulduğunda ayakta bir şey içmenin bir sakıncasının bulunmadığını söylediği rivayetin, yasaklama içeren rivayetlerin sabit olmadığının bir delili kabul edilmesi gerektiği görüşündedir. O da, âlimlerin unutarak ayakta bir şey içenin istifrâ etmesi gerekmeyeceği konusundaki ittifakını, bu hadislerin kabul görmediğinin bir işareti olarak görür. (İbn Hacer. (1379). X/84.) Nevevî, Kâdî Iyâz’ın itirazlarına karşı sadece, ona iltifat edilmemesi gerektiğini, zira âlimlerin istifrâyı gerekli görmemelerinin, onun müstehap sayılmasına engel teşkil etmediğini söyleyerek, onun itirazlarını değersizleştirmeye çalışmaktadır. O, bu sözlerinden önce ilgili hadisleri eleştirenlere karşı oldukça sert bir karşı çıkış sergilemiş bulunmaktadır. Nevevî, yasaklama içeren hadislerle içermeyenler arasında müşkillik bulunduğunu iddia edenleri batıl sözler söylemekle; onların zayıf olduklarını söyleyenleri de haddi aşmakla suçlamış, sonuçta, bu hadislerde ne bir işkâl/çelişki ne de zayıflık bulunmadığını, tamamının sahih olduğunu iddia etmiştir. (Nevevî. (1392). XIII/195, 196.) İbn Hacer, Nevevî’nin Kadı Iyâz’ın itirazına cevap vermekten imtina ettiğini söyledikten sonra, hadislerin sıhhatine yönelik itirazları cevaplamaya başlar. Ona göre Katâde, hadisi Enes’ten işittiğini tasrih etmiştir; Ona sorduğu, “Ya yemek?” sorusu bunun delilidir. Ebû Îsâ’nın, Katâde’den başkası kendisinden rivayette bulunmadığı için meşhur olmadığı sözü geçersizdir, zira Taberî ve İbn Hıbbân onu tevsik etmiştir. Iztırab iddiasına gelince; bu merduttur Çünkü Katâde hadisinin iki senedi vardır ve o hafızdır. Omer b. Hamza’nın zayıflığına gelince; evet, onun tevsiki konusu ihtilaflıdır. Ancak Muslim onu mutabaat için almıştır, el-A’meş, Ebû Sâlih kanalıyla Ebû Hureyre’den naklederek ona mutabaat etmiştir. Sonuç olarak, hadis tüm tariklarıyla sahihtir. (İbn Hacer. (1379). X/83.) İbn Abdilberr açıkça söylememekle beraber, nehy ve ibaha ifade eden rivayetleri sıraladıktan sonra şu yorumu yapar: “Nehiy itiraza mahal kalmayacak şekilde ispat edilene dek asıl olan ibâhadır. Bu ikisi muarız olduğunda (nehiy hükmü) düşer ve asıl olan ibâha sabit kalır.” (İbn Abdilberr. (2000). VIII/356.) İlgili hadislerin sahih olduğunu kabul edenler ise ayakta bir şey içmeyi yasaklayan hadisler ile gerek Hz. Peygamber’in, gerekse sahabe, tâbiîn ve diğer bazı alimlerin uygulamaları arasındaki çelişkiye çözüm bulabilmek için oldukça çok kafa yormuşlardır. Öyle ki, durumu izah etmek amacıyla birbirinden farklı pek çok görüş ortaya atılmıştır. Bu görüşleri şöyle sıralayabiliriz: a)Söz konusu yasaklama tahrîm ifade etmektedir. İbn Hacer, zâhiri İbn Hazm, Tusî ve Kurtubî’nin bu görüşte olduklarını söyler. (İbn Hacer. (1379). X/83-84.) ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 207 O.ORUÇHAN b)Rivayetlerdeki yasaklama ayakta bir şey içmenin tenzihen mekruh olduğunu beyan içindir. Muslim şârihi en-Nevevî’ye göre rivayetlerdeki yasaklama, bu davranışın tenzîhen mekruh olduğunu gösterir. Hz. Peygamber beyan ile yükümlüdür. O, sözleriyle bu davranışın mekruh olduğunu ifade etmiş ve o davranışı kendisi yaparak, onun caiz olduğunu beyan etmiştir. Dolayısıyla beyan amaçlı bu davranışı yapması, kendisine mekruh olmaz. Ayrıca ona göre unutarak ya da kasten ayakta bir şey içen kimsenin istifraya zorlanması, bu davranışı terk etmeyi sevdirmek amaçlıdır ve sünnettir. Bu davranışı terk etmeyi sevdirmenin bir spekülasyon olduğunu iddia edenlere karşı da oldukça sert bir cevap verir. “Öyleyse. “der Nevevî “Bu davranışı terk etmeyi sevdirme konusundaki icma ne olacak! Bu sarih ve sahih sünnet nasıl terk edilir!” (Nevevî. (1392). XIII/195.) İbn Hacer’in nakline göre Hattâbî ve İbn Battâl da bu rivayetlerin tenzihen mekruha işaret ettiği görüşündedirler. İbn Hacer de bu görüşü tercih eder ve bunun daha doğru, itiraz edilemeyecek bir yorum olduğunu söyler. (İbn Hacer. (1379). X/84.) c)Yasaklama içeren rivayetler nesh edilmiştir. Geç dönem hadis musanniflerinden Beyhakî (ö. 458/1065) yasaklama içeren rivayetleri naklettikten sonra; “Bu zikrettiğimiz haberlerdeki nehiy, tenzîhî de olsa, tahrîmî de olsa daha sonra nesh edilmiş olmalıdır.” (Beyhakî. (1994). VII/282.) der. Yani ona göre sahabenin ve tabiînin çoğunluğunun bu nehiy ifadelerine rağmen ayakta bir şey içmeyi sakıncalı bulmamaları nesihten dolayıdır. Nevevî, Hz. Peygamber’e izafe edilen yasaklama ve serbest bırakmayı ihtiva eden rivayetlerdeki müşkilliği gidermek için zayıflık ya da nesh tartışmalarına giren âlimlere oldukça sert çıkar ve bu hadisler arasında tearuz/çelişki bulunmadığını izah etmeye çalışır. (Nevevî. (1392). XIII/195.) İbn Hacer’e göre, el-Esrem ve İbn Şahin gibi âlimler yasaklama içeren rivayetlerin nesh edildiği görüşündedir. Onlara göre râşid halifeler, sahabe ve tâbiînin ekseriyeti ve alimlerin çoğu ayakta içmenin cevazını kabul etmişlerdir. Yasaklama sonra olsaydı onlar bunu yapmazlardı. (İbn Hacer. (1379). X/84.) Zurkânî de bu hadislerde herhangi bir neshin söz konusu olmadığını şu sözleriyle dile getirir: “Hz. Peygamber’in Veda haccında zemzemi ayakta içtiği için nesih edildiğini söyleyenler var. İbn Hazm, ayakta bir şey içmenin yasak olduğunu söylüyor, ancak cumhur, bir yasaklamanın olmadığını ancak tenzîhen mekruh olabileceğini söylüyorlar.” (Zurkânî. (2003). IV/464.) İbn Hacer, bu hadislerde kesinlikle nesih olmadığı görüşündedir. Ona göre Hz. Peygamber’in ayakta içtiği haberinin muahhar olduğu tarihen sabit olsa bile, o, ümmetine bir durumu öğretmek için bazen aynı fiili defalarca tekrar ederdi. (İbn Hacer. (1379). X/84.) d)Bazıları ilgili rivayetlerdeki “kâim” kelimesinin farklı bir anlamını rivayete uygulayarak her iki görüşü cem etmeye yönelmişlerdir. Meselâ Ebu’l-Ferac es- 208 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Ayakta Su İçme İle İlgili Hadisler Bağlamında Hadis Tasnif Ve Yorumunda Yanlış… Sekafî ilgili hadislerdeki “kıyam/ayakta olmak” kelimesinin yürümek şeklinde anlaşılması gerektiğini düşünmektedir. Buna göre yasak ayakta içmeye değil, yürürken içmeye yönelmiş olmaktadır. (İbn Hacer. (1379). X/84.) e)Rasûlullah’ın istifrâ etmesini istediği kişi, suyu besmele çekmeden içmiş olmalıdır. Meselâ Tahâvî bu görüşü bir ihtimal olarak ileri sürenlerdendir. (İbn Hacer. (1379). X/84.) f)Bazı yorumcular, Ebû Hureyre’ye isnâd edilen hadisin bazı versiyonlarında bulunan; “Ayakta bir şey içen karnında ne olduğunu bilseydi mutlaka istifrâ ederdi.” ifadelerini ön plana çıkarmışlardır. Tahâvî (ö. 321/933), ayakta su içme ile ilgili yasaklayıcı ve mübah gören rivayetleri naklettikten sonra buradaki yasaklamayı yorumlama sadedinde, Âmir b. Şerâhîl eş-Şa’bî’nin (ö. 103/721), “Ben, ayakta bir şey içmeyi sevmem. Çünkü o bir hastalıktır.” (Tahâvî. (1979). IV/274.) sözünü öne çıkarmıştır. O, hadislerdeki yasaklamanın, Hz. Peygamber’in, ümmetinin ruh ve beden sağlığını koruma amacına matuf olduğu görüşündedir. Hz. Peygamber’in, bir görgü eğitimi kapsamında söylemiş olduğu anlaşılan, “Dikkat edin! Ben bir yere yaslanarak bir şey yemem.” hadisi de, ona göre bu görüşün delilidir. (Tahâvî. (1979). IV/274, 275.) İbnu’l-Cevzî de, mezkûr yasaklamanın eğitim için olduğunu zira Rasûlullah’ın ümmetine karşı şefkatli olduğunu söyler. Ona göre yeme ve içmenin sükûnet halinde gerçekleştirilmesi gerekir. Böyle olması bedene daha yararlıdır ve damarlara iyi gelir. Eğer hareket halinde yenilip içilirse mideye ıstırap verir ve mide sarsılır. Bu da içeride fesada neden olur, hazım sıkıntılı hale gelir. Rasûlullah’ın ayakta içmesi ise meşakkat haline hamledilmelidir. (İbnu’l-Cevzi. (1997). I/799.) İbn Hacer, “Denildi ki…” ifadesiyle şu sözleri nakleder: “Buna göre yasağın nedeni sağlığa zararının dokunması korkusudur; zira oturarak içmek, içeceğin boğaza takılıp kalması, ya da ciğerde veya boğazda ağrıya neden olmaması bakımından daha güvenlidir. Ayakta içen bunların hiç birinden emin olamaz.” (İbn Hacer. (1379). X/84.) Azîmâbâdî de ayakta bir şey içmenin sağlığa zararları olduğu için yasaklandığını düşünenlerdendir. Ona göre ayakta bir şey içmek çeşitli kötülükleri beraberinde getirir; susuzluk tam olarak giderilmemiş olur, su midede istikrar etmez, ciğerler hastalanır; su, süratle aniden mideye iner, bu yüzden midenin hararetini soğutur ve orada karışıklığa neden olur. Su, tedricilik olmaksızın, hızlıca bedenin alt taraflarına iner. Tüm bunlar için için zarardır. Şayet arada bir ya da zaruret halinde bu yapılırsa ona zarar vermez.( Azîmâbâdî. (1415). X/132) Görüldüğü üzere bazıları istisna olmak üzere pek çok âlim ilgili hadislerin sahih olduğu yanlış algısına kapılıp, konuyu yorumlamak için oldukça büyük çabalar sarf etmişlerdir. Ancak sonuçta ilgili hadislerin sıhhati konusunda yeterince ikna edici ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 209 O.ORUÇHAN olamadıklarından fakih alimlerin çoğunu ayakta su içmenin hiçbir sakıncası olmadığı şeklinde hüküm vermelerine mani olamamışlardır. 5.Ayakta Su içmekle İlgili Rivayetlerin Günümüze Yansıması ve Müslüman Toplum Nezdindeki Değeri Buraya kadar naklettiğimiz bilgilere dayanarak, aslında Hz. Peygamber’in, ayakta bir içeceği içme konusunda herhangi bir yasaklamasının söz konusu olmadığı, bu konudaki yasaklayıcı hadislerin daha sonraları ortaya çıkmış olabileceği söylenebilecektir. Ayakta su içmekle ilgili rivayetler ve bunlar üzerine şârihlerimizin yaptıkları yorumlar nedeniyle, Müslüman toplumsal muhayyilede yanlış ve hatalı bir inanç olan; ayakta su içmenin Hz. Peygamber tarafından gerçekten yasaklandığı, bunun dince hoş görülmediği, yani mekruh olduğu, bunun yanında suyu oturarak, zemzemi de ayakta içmenin de sünnet olduğu inancı yerleşmiş durumdadır. Diğer taraftan, yine geçmişte bazı yorumcuların dikkat çektiği, suyu ayakta içmenin sağlığa zararlı olduğu düşüncesine dayanan bazı günümüz yorumcuları, Hz. Peygamber’in Kur’an dışı vahiy aldığını, dolayısıyla yasaklama ifade eden rivayetlerin de vahiyle alınmış evrensel bir gerçeğin yansıması olabileceğini düşünerek, ilgili rivayetleri bilimsel olduğunu düşündükleri bilgilerle açıklama yoluna gitmişlerdir. Onlar, bilimsel verilerin, yasaklamanın hikmetini ortaya çıkardığını kabul etmişler, dolayısıyla bu rivayetlerin gerçekten Hz. Peygamber’e ait olduğu ve onun bir mucizesi olduğu algısını oluşturmaya çalışmışlardır. Bu bağlamda, 1979 tarihinde bilimsel herhangi bir niteliği olmayan popüler bir dergide Dr. Hamid İspirlioğlu müstear ismiyle kaleme alınan “Su Ayakta mı İçilmeli?” başlıklı makalede, yukarıdaki hadise herhangi bir atıfta bulunmadan ayakta su içmenin zararlı olduğu, bilimsel görünümlü ifadelerle açıklanmaya çalışılmıştır. ( http://www.sizinti.com.tr/konular/ayrinti/su-ayakta-mi-icilmeli.html 11.12.2014.) Erişim. Ancak bu makalede her ne kadar ilgi kurulmamış olsa da, derginin yayın çizgisi itibarıyla asıl amacın bu hadise işaret etmek olduğu açıktır. Nitekim internette ayakta su içmenin zararları konusu tarandığında onlarca web sayfasında konunun işlendiğini ve kaynak olarak ta bu makaleye işaret edildiğini görürüz. Öte yandan, müstear bir isimle ve kaynağı belirtilmeden yayımlanmasından dolayı bu bilginin güvenilirliğinin teyit edilemediğini belirtmemiz gerekmektedir. Benzer bilgiler, aynı dini görüşe bağlı olduğu anlaşılan; Prof Dr. Osman Sulak tarafından hazırlanan; “Su İçilmesine Anatomik Bakış” başlıklı bir sunuda da kullanılmıştır. 210 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Ayakta Su İçme İle İlgili Hadisler Bağlamında Hadis Tasnif Ve Yorumunda Yanlış… Bu yazı ve sunuda nakledilen bazı bilgilerde ayakta su içmekle ilgili bilimsel olduğu söylenen bazı durumlar ve bunun sakıncaları şöyle sıralanmıştır: a)Midenin küçük eğriliğine uyan kısmında Waldeyerin mide caddesi denen bir oluk bulunur. b)Sıvı gıdalar bu yolu takip ederek zaten devamlı küçük bir açıklığı olan mide çıkışını geçerek onikiparmak bağırsağına geçer. Ayakta su içilmesi durumunda su, midede yeterince kalamaz ve bu sebeple asitlerle karışamaz, içerisindeki bakteriler ölemez. c) Eğer insan sıvı gıdayı oturarak içerse bunlar önce midede birikir asitle karışarak mikropları ölür ve sonra 12 parmak bağırsağına geçer. Bu durumda oturarak su içme usulüne uymakla insan kolera da dâhil birçok insan hastalıklarından korunmuş olur. Buna karşılık, bazı internet web sayfalarında bu bilgilerde kısmen doğruluk payı bulunmakla birlikte, sadece ayakta bir şey içmeyi yasaklayan hadisleri, bir başka ifadeyle Hz. Peygamber’i doğrulama gibi bir amaca yönelik olarak, bilim adına bilimsel olmayan bazı bilgilerin de verildiği ifade edilmektedir. Örneğin, Midede var olduğu ve ayakta içilmesi halinde sıvının bu yolu takip ederek onikiparmak bağırsağına geçtiği iddia edilen “Waldeyerin Mide Caddesi” olarak adlandırılan mide bölümünün hayal ürünü olduğu söylenmektedir. Kavramla ilgili şu açıklamalar yapılmıştır. “Anatomi ve kimi zaman cerrahi bilimlerde "Waldeyer'in Bağı" olarak tanımlanan "fascia of Waldeyer" ya da "Waldeyer's Fascia" bulunmaktadır. Ancak bunun suyun akışı ile doğrudan bir ilgisi bulunmamaktadır ve midenin dışındaki bir katlanma formasyonu için kullanılan bir isimdir. Kimi Türkçe kaynakta, sindirim borusunun sonu (midenin girişi) ile on iki parmak bağırsağı (duodenum) arasındaki en kısa mesafe olarak tanımlansa da bu yanlıştır. Bu iki nokta arasındaki en kısa mesafeye curvatura ventriculi minor adı verilir. Yani kıvrık yapıdaki midenin, içte kalan kısa kenarıdır. Bunun üzerinde sıvıların akışı için özelleşmiş bir oluk bulunmamaktadır. Waldeyer'in adının geçtiği diğer yerlerin ise midenin içi ya da sıvılar ile hiçbir alakası bulunmamaktadır. Örneğin yutağımızda Waldeyer'in Halkası isimli bir yapı bulunur ve görevi, vücudu mikroplara karşı korumaktır. Dolayısıyla midede bulunduğu iddia edilen bu "doğrusal cadde" bir hayal ürünüdür. Duruş pozisyonunuz ile su içmeniz arasında hiçbir ilgi ve ilişki bulunmamaktadır. Yapılan tamamen zorlama bir açıklamadır ve ayakta su içenlerin hastalıklara yakalanma sıklığında fazlalık olduğunu gösteren hiçbir bilimsel araştırma bulunmamaktadır. Dolayısıyla argüman uydurmadır ve tamamen isabetsiz bir spekülasyondur.” ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 211 O.ORUÇHAN Yine, ayakta içilen suyun doğrudan onikiparmak bağırsağına geçeceği bunun da hastalıklara neden olacağı iddiasına da şöyle itiraz edilmektedir: “Duruş pozisyonunuz ile su içmeniz arasında hiçbir ilgi ve ilişki bulunmamaktadır. Yapılan, tamamen zorlama bir açıklamadır ve ayakta su içenlerin hastalıklara yakalanma sıklığında fazlalık olduğunu gösteren hiçbir bilimsel araştırma bulunmamaktadır. Dolayısıyla argüman uydurmadır ve tamamen isabetsiz bir spekülasyondur.” Suyun oturarak içilmesi halinde mide asitleriyle karışacağı, dolayısıyla mikropların öleceği iddiasına da şu cevap verilmiştir: “Midenin yapısı, oturma ile ayakta durma arasında neredeyse hiç değişmez. Elbette, kilo miktarına ve organların anlık konumuna bağlı olarak hareketlerimiz çeşitli organların bir miktar basılı veya gergin hale gelmesine neden olabilir; ancak bunun herhangi bir süreci dikkate değer bir miktarda etkilemesi mümkün değildir. Üstelik bu değişim olsa bile, su akışının ve patojenlerin öldürülmesinin bununla bir ilgisi yoktur. Kaldı ki mide şekli, kişiden kişiye oldukça değişir. Bu yüzden bir genelleme yapılması imkansızdır.” (http://www.evrimagaci.org/fotograf/56/3350 Erişim: 16.08.2016.) Bu itirazların yanı sıra, bir başka web sayfasında Altay Şengür imzası ve “ Sürekli Tartışılan Bir Konu: 7 Madde ile Ayakta Su İçmek Zararlı mıdır? Bilim Bu Konuda Ne Diyor?” başlığıyla yayımlanan bir başka yazıda üsttekine benzer itirazlardan sonra ayakta su içmenin sürekli olması halinde bazı zararlarının da olabileceğine dikkat çekilmektedir. Buna göre; “Sürekli olarak ayakta içilen su, oturularak içilen suya göre mideye daha hızlı ve direk bir giriş yapacağından mukozaya zarar vererek midenin iç dokusunda zamanla bozulmanın oluşmasına ve mide de asit içeren bir ortam olduğundan başta ülser olmak üzere çeşitli mide hastalıklarının meydana gelmesine yol açar.” (https://onedio.com/haber/7-madde- ile-ayakta-su-icmek-zararli-midir-bilim-bu-konuda-ne-diyor--532311 11.08.2016.) Erişim: Ayakta su içmekle ilgili konular internet ortamında ve sosyal medyada oldukça ilgi uyandırmış görünmektedir. Konu internette tarandığında pek çok bilgi ile karşılaşmamız mümkündür. Öyle ki bu bilgiler dikkate alınarak bazı çocuk televizyonlarında da yayımlanan, bir Müslüman çocuğun nasıl su içmesi gerektiği ile ilgili bir çizgi film bile yaptırılmıştır. (https://www.youtube.com/watch?v=ziqPyAzTrjY Erişim 25.08.2016.) Ancak konunun bilimsel yönüyle ilişkilendirilmiş bilgi olarak İslami çevrede çoğunlukla Dr. Hâmid İspirlioğlu adı ile verilen bilgiler karşımıza çıkmaktadır. Bunlardan bazılarını örnek olarak sunmak a)http://www.uzunhayat.net/hamid-ispirlioglu/index.asp 212 yerinde olacaktır: ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Ayakta Su İçme İle İlgili Hadisler Bağlamında Hadis Tasnif Ve Yorumunda Yanlış… b)http://www.gizemliolaylar.com/?pnum=46&pt=Ayakta+Su+%C4%B0%C3%A7 mek c)http://blog.milliyet.com.tr/ayakta-su-icme-konusunun-bilimselgercegi/Blog/?BlogNo=356983 d)http://www.renklinot.com/kultursanat/din/neden-oturarak-su-icmeliyiz.html e) http://wowturkey.com/forum/viewtopic.php?p=3043086 f) (Özdemir. (2013) s.97) GENEL DEĞERLENDİRME VE SONUÇ Ayakta su içmekle ilgili rivayetlerin tamamı göz önüne alındığında Hz. Peygamber’in vefatından kısa bir süre sonra; sahabenin bir bölümü daha henüz hayatta iken başlayıp, hadislerin tasnif edildiği süre boyunca, diğer pek çok konuya olduğu gibi Hz. Peygamber’in su içme pozisyonları konusuna da normatif yaklaşıldığı; bu pozisyonlardan sünnet oluşturma çabasına girildiği anlaşılmaktadır. Hz. Aişe, Hz. Ali, İbn Omer, İbn Abbâs gibi pek çok sahabenin ifadelerine bakılırsa Hz. Peygamber döneminde su içme pozisyonları, ne Hz. Peygamber’in ne de sahabenin gündeminde olmamıştır. Hz. Peygamber’in vefatından sonra ise; a)Gerek yeni Müslüman olanların, Hz. Peygamber hayatta iken küçük yaşta olan ya da onu görememiş olanların onu tanımak amacıyla sahabeye her konuda onun hayat tarzı ile ilgili sorular sormaları, b)İslam’la yeni tanışan halkın sahip olduğu çeşitli inanç ve davranışlarının, kültürel alışkanlıklarının İslam nazarındaki konumunu öğrenmek istemeleri, c)Fıkhî ve itikâdî mezhep tartışmalarına malzeme bulma çabaları, d)Hz. Peygamber’e uymak adına, tüm hayatı hadislerle şekillendirme çabası gibi sebeplerle Hz. Peygamber döneminde hiç gündeme gelmemiş olan bazı konular tartışılmaya başlanmıştır. Bu çabalar esnasında, yerel inanç ve kültürlerden etkilenen, tabiîn döneminde yaşayan bazı hadis ravileri, halk muhayyilesinde bulunan, ayakta su içmenin zararlı olduğuna dair bazı inançları kendi düşünceleri olarak ifade etmeye başlamış, sonrakiler de bunları hadis haline getirerek nakletmişler, sonuç itibarıyla da, bu rivayetler hadis koleksiyonlarındaki yerini almış olmalıdır. Yukarıda, ayakta su içmeyi yasaklayan hadislerin hiçbirinin, klasik hadis cerh-ta’dil kuralları çerçevesinde de yeterli sıhhat şartlarını sağlayamadığını görmüş bulunmaktayız. Bu konudaki tek merfû’ rivayet olan Ebû Hureyre rivayetinin aslında merfû’ değil, mevkûf bir rivayet olabileceği, yani Ebû Hureyre’nin kendi düşüncesinin bir ifadesi olabileceğini ifade eden âlimlerin bulunduğunu da burada yeniden hatırlamamızda yarar vardır. Buna ve yukarıda zikrettiğimiz diğer bazı bilgilere dayanarak Hz. Peygamber’in ayakta su içtiğine dair rivayetlerin ortaya çıkış nedeninin de aslında büyük oranda Ebû Hureyre’nin ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 213 O.ORUÇHAN söz konusu rivayeti olma ihtimali de bulunmaktadır. Zira gerek Hz. Ali’nin gerekse İbn Abbâs’ın ayakta su içeleri ya da Hz. Peygamber’in bunu yaptığına dair bilgi aktarmalarının temelinde Ebû Hureyre’ye ait bu rivayetin bulunduğunu gördük. Hadis musanniflerinin kâhir ekseriyeti bu eserlerini hadislerle şekillenen bir İslâmî hayat inşa etme düşüncesiyle tasnif etmişlerdir. Bu nedenle onlar hayatın tüm alanlarıyla ilgili Hz. Peygamber’den bir nakil bulmaya çaba göstermişlerdir. Onlar, hadis uydurma faaliyetlerinin de farkındadır ve buna karşı ağırlıklı olarak ravi güvenilirliğini ön plana çıkardıklarından, gerçekte Hz. Peygamber’e ait olmayan bazı sözler ve davranış anlatımları onların eserlerinde hadis olarak yer alabilmiştir. Ayakta su içmeyi yasaklayan rivayetlerin Malik ve Buhâri’nin eserlerinde yer almamasının tek nedeni, ilgili hadis ravilerinin onlar nazarında yeterli güvenilirliğe ulaşamamış olmasıdır. İlgili râvîleri yatkin göre Muslim ve benzerleri ise söz konusu rivayetleri Hz. Peygamber’den hayat düsturları olarak sunabilmişlerdir. Hadis şârihlerinden bazıları, ilgili hadislerin Hz. Peygamber’e ait olamayacağını, söz konusu raviler üzerinden ve ibâha içeren diğer rivayetleri göz önünde bulundurarak ispatlamaya çalışmış; şârihlerin kâhir ekseriyeti ise, ilgili râvilerin güvenilmez olduklarını görmelerine rağmen söz konusu hadislerin Muslim’in esSahih’i ve diğer muteber addedilen kaynaklarda yer almış olmasına bakarak onların sıhhatli olduğunu düşünerek, yasaklama içeren rivayetleri savunmaya; birbiriyle çelişen ifadeler içeren, ayakta bir şey içmeyi yasaklayan ve serbest bırakan rivayetleri uzlaştırmak için olanca güçleriyle çaba sarf etmişlerdir. Onlardan bazıları ilgili hadislerin zayıflığını ve müşkilliğini ifade edenlere karşı insaf sınırlarını zorlayan yorum ve ifadelerle saldırgan ve hakaretâmiz bir tavır sergilemişlerdir. Ayakta su içmeyi yasaklayan rivayetler, zayıflıklarına rağmen Müslüman toplumun gündemini fazlaca işgal etmiş, bazıları bundan Hz. Peygamber’e ait çağları aşarak gelen, günümüzde keşfedilen mucize çıkarmaya çalışmışlardır. Başka rivayetlerden de benzer sonuçlar çıkarmaya çalışan bir zihniyetin ürünü olan bu davranış, hatalı bir Peygamber imajının oluşmasına neden olmaktadırlar. Diğer taraftan, Buhâri’nin, ayakta su içmenin sıradan bir davranış olduğunu göstermek için alıntıladığı, ancak Muslim’in bir istisna gibi gösterdiği, Hz. Peygamber’in zemzemi ayakta içtiğine dair rivayetten, Türkiye’de de halen yaygın olan, zemzemi ayakta içmek gibi bir sünnet ihdas edilmiştir. Sonuç olarak, ayakta su içmeyi yasaklayan rivayetler yanlış algılar sonucu ortaya atılmış, hadis koleksiyonlarına alınmış, yanlış ve hatalı olarak değerlendirilmiş ve nihayet Müslüman toplumu yanlış yönlendirmiş bir rivayet gurubu olarak değerlendiriyoruz. 214 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Ayakta Su İçme İle İlgili Hadisler Bağlamında Hadis Tasnif Ve Yorumunda Yanlış… KAYNAKLAR Abdurrazzak. (1403). el-Musannef. (Thk. Habibu’r-Rahman el-A’zamî). Beyrut: el-Mektebetu’l-İslâmî. Alâî. (1986). Camiu’t-Tahsîl. Beyrut: Âlemu’l-Kutub. Aynî. (t.y.). Meğâni’l-Ahyâr fî Şerhi Esâmî Ricâli Meâni’l-Âsâr. (Thk. Muhammed Fâris). b.y. Azîmâbâdî. (1415). Avnu’l-Ma’bûd Şerhu Suneni Ebî Dâvud. Beyrut: Dâru’l-Kutubil-Ilmiyye. Beyhakî. (1994). es-Sunenu’l Kubrâ. (Thk: Muhammed Abdulkâdir Ata). Mekke: Mektebetu Dâru Elbaz. Bezzâr. (1405). el-Musned. Medîne: Mektebetu’l-Ulûm ve’l-Hikem. Buhârî. (1396). ed-Duafâ’u’s-Sağîr. (Thk., Mahmûd İbrahim Zâyed), Haleb: Dâru’l-Va’y. Buhârî. (1990). es-Sahîh. (Thk. Mustafa Dîb el-Buğâ). Beyrut: Dâru İbn Kesîr. Buhârî. (t.y.). et-Tarihu’l Kebîr. (Thk.: es-Seyyid Hâşim en-Nedvî). Beyrut: Dâru’l Fikr. Cûzecânî. (1405). Ahvâlu’r-Ricâl: Beyrut: Muessesetu’r-Risâle, Dârimî. (1407). es-Sunen. Beyrut. Dâru’l-Kutubi’l-Arabî. Ebû Avâne. (1998). el-Musned. Beyrut: Dâru’l-Ma’rife. Ebû Dâvûd. (t.y.). es-Sunen. Beyrut:Dâru’l-Fikr. Ebû Ya’la. (1984). el-Musned. Dımaşk. Ebû Yusuf. (t.y.) Kitâbu’l-Âsâr. (Thk. Ebu’l-Vefâ) Beyrut: Dâru’l-Kutubi’lIlmiyye. Neysâbûrî. (1990). el-Mustedrek ale’s-Sahîhayn. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’lIlmiyye. Iclî. (1985). Ma’rifetu’s-Sikât. Medine. İbn Abdilberr. (2000). el-İstizkâr. (Thk. Sâlim Muhammed Atâ, Muhammed Ali Muavviz). Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-Ilmiyye. İbn Battâl. (2003). Şerhu Sahîhi’l-Buhârî. (Thk. Ebû Temîm Yâsir b. İbrahim). Riyad: Mektebetu’r-Ruşd. ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 215 O.ORUÇHAN İbn Ebî Hâtim. (1952). Kitâbul-Cerh ve’t-Ta’dîl. Beyrut: İhyâu’t-Turâs elArabî. İbn Ebî Şeybe. (1409). el-Musannaf. Riyad: Mektebetu’r-Ruşd. İbn Hacer. (1379). Fethu’l-Bâri. (Thk.: M. F. Abdulbâkî-Muhyiddin elHatib). Beyrut: Dâru’l-Marife. İbn Hacer. (1986). Lisânu’l Mizan. Beyrut: Müessesetü’l-Ilmî li’l-Matbuat. İbn Hacer. (1984). Tehzîbu’t-Tehzîb. Beyrut: Dâru’l-Fikr. İbn Hanbel. (1999). el-Musned, (Thk. Şuayb el-Arnaut). Beyrut: Muessesetu’r-Risâle. İbn Hıbbân. (1993). es-Sahih. Beyrut: Muessesetu’r-Risâle. İbn Hıbbân. (1975). Kitâbu’s-Sikât. (Thk., es-Seyyid Şerefuddin Ahmed). Beyrut: Dâru’l Fikr. İbn Huzeyme. (1970). es-Sahîh. (Thk. Mustafa el-A’zamî). Beyrut: elMektebetu’l-İslâmî, İbn Mâce. (t.y.). es-Sunen. (Thk. M. F. Abdulbaki). Beyrut: Dâru’l-Fikr İbn Sa’d. (t.y.). et-Tabakatu’l Kübrâ. Beyrut: Dâru Sâdır. İbnu’l-Cevzi. (1406). ed-Duafa ve’l Metrûkîn. (Thk. Abdullah el-Kadî). Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l Ilmiyye. İbnu’l-Cevzi. (1997). Keşfu’l-Muşkil min Hadîsi’s-Sahîhayn. (Thk. Ali Huseyn el-Bevvâb), Riyad: Dâru’n-Neşr-Dâru’l-Vatan. İbnu’l-Esîr. (1970). Câmiu’l-Usûl fî Ehâdîsi’r-Rasûl. (thk. Abdulkadir elArnaut). Mektebetu’l-Hulvânî. Kayserânî (1415). Tezkiratu’l-Huffâz. Riyad: Dâru’s-Samîî. Mâlik. (t.y.). el-Muvatta’. (Thk.: M. F. Abdulbâkî). Beyrut: Dâru İhyâi’tTurâsi’l-Arabî. Mizzî. (1980). et-Tehzîbu’l-Kemâl. Beyrut: Muessesetu’r-Risâle Muslim. (t.y.). es-Sahîh. (Thk. M. F. Abdulbaki). Beyrut: Dâru İhyâi’tTurâsi’l-Arabî. Nesâî. (1369). ed-Duafâ’ ve’l-Metrûkîn. (Thk., Mahmûd İbrahim Zâyed). Haleb: Dâru’l-Va’y. Nesâî. (1991). es-Sunenu’l-Kubrâ. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-Ilmiyye Nevevî. (1392). Şerhu Sahihi Muslim. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî. 216 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Ayakta Su İçme İle İlgili Hadisler Bağlamında Hadis Tasnif Ve Yorumunda Yanlış… Rabî’ b. Habîb. (1415). el-Musned. (Thk. Muhammed İdrîs, ‘Aşûr b. Yusuf). Beyrut: Mektebetu’l-İstikâme. Özdemir. (2013) S., Davarcı Y. Son Kale Aile. Korza Yay. Taberânî. (1415). el-Mu’cemu’l Evsat. Kahire: Daru’l Harameyn. Taberânî. (1983). el-Mu’cemu’l-Kebîr. (Thk. Hamdi b. Abdilmecîd). Musul: Mektebetu’l-Ulûm ve’l-Hikem. Tahâvî. (1979). Şerhu Maâni’l-Âsâr. Beyrut. Tahâvî. (1994). Şerhu Muşkili’l-Âsâr. Beyrut: Muessesetu’r-Risale. Tayâlîsî. (t.y.). el-Musned. Beyrut: Dâru’l-Ma’rife. Tirmizî. (t.y.). es-Sunen (el-Câmiu’s-Sahîh). (Thk.: A. M. Şakir). Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâs el-Arabî Zehebî. (1995). Mizânu’l İtidal fi Nakdi’r-Rical. Beyrut: Dâru’l Kutubi’l Ilmiyye. Zehebî. (1413). Siyeru A’lâmi’n-Nubelâ. Beyrut. Zurkânî. (2003). Şerhu'z-Zürkânî Alâ Muvattâi'l-İmâm Mâlik. (Thk. Taha Abdurraûf Sa’d). Kahire: Mektebetu’s-Sekâfetu’d-Diniyye. http://blog.milliyet.com.tr/ayakta-su-icme-konusunun-bilimselgercegi/Blog/?BlogNo=356983 http://www.evrimagaci.org/fotograf/56/3350 http://www.gizemliolaylar.com/?pnum=46&pt=Ayakta+Su+%C4%B0%C3%A7me k https://onedio.com/haber/7-madde-ile-ayakta-su-icmek-zararli-midir-bilim-bukonuda-ne-diyor--532311 http://www.renklinot.com/kultursanat/din/neden-oturarak-su-icmeliyiz.html http://www.sizinti.com.tr/konular/ayrinti/su-ayakta-mi-icilmeli.html https://www.youtube.com/watch?v=ziqPyAzTrjY ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 217 Üniversite Sınavına Hazırlanan Öğrencilerin Sınav Kaygılarını Etkileyen Faktörler Üniversite Sınavına Hazırlanan Öğrencilerin Sınav Kaygılarını Etkileyen Faktörler Yusuf GENÇ1 Özet Bu çalışmanın amacı; üniversite sınavına hazırlanan öğrencilerin sınav kaygılarını artırıcı sebepleri ve çözüm yollarını tartışmaktır. Bu öğrenciler bilgi seviyelerini artırma yönünde uğraş verirken aile, arkadaş, okul, çevre ve meslek baskısının etkisinde kalarak kaygı düzeyleri artmakta ve böylece bilgilerini verimli kullanamamaktadırlar. Başarılı olmak için öğrenmek önemlidir, ancak öğrenilen bilgileri aktif kullanabilmek daha önemlidir. Üniversite sınavına hazırlanan öğrenciler için hedef belirlenirken ve sınava çalışırken bu baskının dışında tutulmaları başarı trendlerini artıracak ve potansiyellerini kullanmalarını kolaylaştıracaktır. Araştırmada öğrencilerin ve ailelerin sınava verdiği önem ve sınav kaygısına dikkat çekilmek istenmiştir. Sınav kaygısını artıran ve öğrencileri bocalamaya iten unsurları belirlemek üzere yürütülen bu araştırmada literatür taraması ve alan araştırması yöntemiyle anket tekniği kullanılmış ve örneklem olarak Türkiye’de orta Anadolu illerinden Burdur ili seçilmiştir. Araştırma bulgularına göre; öğrencilerin yarıdan az fazlası kız, yarıya yakını erkeklerden oluşmuştur. Anadolu lisesinde okuyan öğrencilerin ebeveynlerinin eğitim seviyeleri düz lisede okuyanlardan daha yüksektir. Eğitim seviyesi yüksek olan ebeveynlerin çocukları daha seviyeli ve başarılı okullarda okumaktadır. Anneler daha çok ev hanımı, babalar ise memurdur. Öğrencilerin %70’i sınavı kazanarak ailenin emeğini boşa çıkartmamaları gerektiği, %54’ü çevre baskısı altında olduklarını, %72,5’i ailesinin mutlaka sınavı kazanmasını beklediklerini, büyük bir çoğunluğu sınavda zaman sorunu yaşayabileceklerini, bir kısmı yeterince hazırlanamadıklarını ifade ederek bu durumun sınav kaygılarını artırdığını belirtmektedirler. Kız çocuklarının kaygı düzeyleri erkeklere göre daha yüksektir. Öğrencilerin %36,5’i sınav kaygısının başarı düzeylerini olumsuz etkilediğini düşünmektedir. Üniversite adaylarının üzerinde çevrenin ve ailesinin etkisi ve beklentileri oldukça fazladır. Öğrenciler bu beklentiler karşısında daha çok kaygılanmaktadır. Ailenin ilgisinin çocukların başarısında önemli bir etken olduğu görülmektedir. Öğrenciler; ailenin emeğini boşa çıkartmama, beklentilere karşı sosyal çevre baskısı altında olma, ailelerin yüksek beklentileri, sınavda zaman sorunu, sınava yeterince hazırlanamama gibi sebeplerle sınav kaygılarının arttığını ve bu durumun başarı düzeylerini olumsuz etkilediğini düşünmektedirler. Anahtar Kelimeler: Sınav Kaygısı, Aile Baskısı, Başarı Düzeyi, Eğitim Abstract The purpose of this study is to discuss effecting factors of exam anxiety of students preparing for university entrance exams and solutions. Whereas these students pursuit to 1 Assoc. Prof. Dr., Sakarya University, Department of social work, e-mail: ygenc@sakarya.edu.tr ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 219 Y.GENÇ increase their level of knowledge, under the effect of families, friends, school, environmental and occupational pressure their anxiety level increases and thus they become unable to use their information efficiency. In order to succeed, it is more important to use knowledge acquired beside learning itself. For students preparing for the university entrance exam, keeping them away from pressure elements when determining target and preparing for the exam will increase success trends and make it easier to use their potential. In this study, it is aimed to attract attention to test anxiety and importance given to exams by families and students. In this study, which is carried out in order to determine the elements that increases test anxiety and push the students to stagger, literature review and field research methods are used and a sample is chosen from central Anatolian province of Burdur. According to research findings; little more than half of the students are consisted of girls and almost half of the students are consisted of boys. Education level of parents of students that studying in the Anatolian high schools are higher than the students’ of regular high school. Children of parents with higher education levels are studying in elite and more successful school. Mostly mothers are housewives and fathers are officers. 70% of students want to pass the exam for avoiding to frustrate the efforts of family, 54% of students stated that they are under environmental pressure, 72,5% of students said that their families surely waiting their exam pass, also vast majority of students think that they can have time problems and some of students expressed that they could not be fully prepared. Consequently, students point out all of these conditions increase their exam anxiety. Anxiety levels of girls are higher than boys. 36.5% of students think that test anxiety effects their level of success negatively. The impact of the environment and families, and their expectations on individuals are very high. Students are concerned more for those demands. Family's interest appears to be an important factor on success of children. Children think that by reasons such as not to frustrate efforts of family, to be under environmental pressure against expectations, high expectations of parents, time problem in the exam, and failure to adequately prepare the exam, boosted test anxiety and this situation negatively affects their level of success. Keywords: Exam Anxiety, Family Pressure, Success Level, Education GİRİŞ İnsanoğlu hayatı boyunca hep bir takım sınavlardan geçmektedir. Sınav denince insanın kalbinde bir heyecan ve endişe başlar. Çünkü bir şeylerle denenmek, sonu belli olmayan yarışlara girmek ve başarması zor veya güç olan birçok aktiviteye katılmak insanı tedirgin etmekte ve strese sokmaktadır. Aslında heyecanlanmak, yapılan işi anlamaya çalışmak ve ona ilgi duymak demektir. Bu sınavların esas yoğunluğu henüz hayatın anlaşılmaya çalışıldığı, yeni şeylerin öğrenilmeye başlandığı ve eğitim sürecinin aktif olduğu gençlik yıllarında yaşanmaktadır. Kişiliğin, hayatın ve gerçekliğin anlaşılmaya çalışıldığı bu dönemde gençlerin yeni öğrendikleri bilgileri ve eğitim hayatını ölçme değerlendirme kriterleriyle test ettirmeye çalışmaları, sürekli bir yarışın içinde olmaları kendilerini endişe ve strese 220 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Üniversite Sınavına Hazırlanan Öğrencilerin Sınav Kaygılarını Etkileyen Faktörler sokmaktadır. Bu düşüncenin içine gelecek beklentileri ve kaygıları da ilave olduğunda sorun daha da büyümektedir. Türkiye sınav sisteminde öğrencilerin yükseköğretim kurumuna geçebilmesi için birçok sınava girmeleri, bu sınavlara hazırlık aşamasında kurslara devam etmeleri ve bu sınavlardan başarılı olmaları gerekmektedir. Gençlerin hayatlarına yön verecek, davranış ve yaşayışlarına etki edecek, mesleklerini belirleyecek olan üniversite eğitimlerinin adresi “Yükseköğretime Geçiş Sınavı” ile belirleneceğinden dolayı kendilerini tamamen bu sınava odaklamaktadırlar. Öğrencinin bütün birikimlerini değerlendirmede en önemli ölçüt haline gelen sınavlar, sınav kaygısının olumsuz etkilerini de beraberinde getirmektedir. On iki yıl boyunca alınan eğitim ile öğrencinin yetenek ve bilgisinin değerlendirildiği üniversiteye giriş sınavının önemi, büyük ölçüde öğrencinin geleceğini belirlemedeki rolünden kaynaklanmaktadır. Hayatlarının dönüm noktası olarak gördükleri ve telafisi çok zor olan üniversiteye giriş sınavına bu derece yüksek anlam yüklemek gençleri sınav kaygısı ile baş başa bırakmaktadır. Aile, arkadaş, okul ve çevre baskısı ile gelecek kaygısı sınavın önemini gençlerin gözünde abartarak, olumsuz sonuç alma olasılıklarını artırmaktadır. Hayatları için doğabilecek alternatiflerin farkında olamayan gençler, bu sınavı adeta ölüm kalım savaşına dönüştürmektedir. Kendisine hedef belirleyen ve sınava titizlikle hazırlanan öğrenciler; "sınavı kazanamazsam hayatım biter", "isteklerimi gerçekleştiremem", "istediğim bölüme giremezsem mutlu olamam" gibi idealist söylem ve şartlanmalarla sınava olduğundan fazla anlam yüklemektedirler. Çoğu zaman ailelerin bilinçsiz davranış ve beklentileri çocukların sınava ve ders çalışmaya olan ilgisinin yönünü değiştirebilmektedir. Aile içi ilişkiler ve yaşam takvimi çocukların derslerine ve yükseköğretime giriş sınavlarına göre tanzim edilmesi ve beklentilerin yüksek tutulması, gençleri ayrıca strese sokmakta ve yüksek sorumluluk altında adeta ezmektedir. Bazı aileler kendi beklenti ve isteklerini ifade ederken ve çocuklarına destek olmaya çalışırken farkına varmadan onların kaygılarını artırabilmektedirler. Dökmen’e (1994) göre: gençler üniversite giriş sınavındayken onları dışarıda bekleyen bir anne baba ordusu oluşmaktadır. Aslında bu gence su mesajı vermektedir: "Bu sınavı kazanman ailemiz için büyük önem taşıyor, kazanamazsan hep birlikte mahvoluruz." Bu mesaj, gencin omuzlarına ağır bir yük yüklemektedir. Ailenin desteği önemli olmakla birlikte, bu desteğin sınav kaygısını artırıcı yönde olmaması gerekir. Sınavlara hazırlanan gençlerin önemli bir kısmında, yakın çevrelerine mahcup olmama kaygısı vardır (Dökmen, 1994). ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 221 Y.GENÇ Şunu da unutmamak gerekir; sınav sonucu kazanılan bölüm kişinin mesleğini, gelir düzeyini ve toplumsal statüsünü belirlemede önemli bir rol oynamaktadır. Öğrenciler Yükseköğretime Geçiş sınavları ile ergenlik dönemlerine denk gelen yaşlarda maddi ve manevi olarak ciddi bir yükün altına girmektedirler. Araştırmada öğrencilerin yükseköğretim geçiş sınavına hazırlanmada yaşadıkları sorunlar ve sınav sonuçlarını olumsuz etkileyen sınav kaygılarına dikkat çekilmek istenmiştir. Bu kapsamda üniversite sınavına hazırlanan lise son sınıf öğrencilerinin sınav kaygılarını etkileyen faktörler ele alınmıştır. 1. SINAV KAYGISI (KAYGI VE SINAV İLİŞKİSİ) Kaygı, kişinin uyarana karşı duygusal, zihinsel ve bedensel değişimlerle oluşan uyarılmışlık durumuna verilen addır. Genellikle kaygı kavramı korku ile karıştırılmaktadır. Ancak kaynağının bilinmesi, daha şiddetli ve daha kısa süreli olması özellikleri bakımından korku kaygıdan farklıdır (Özer, 2014). Kaygı bireyin yaşadığı çatışmalar sonucu ortaya çıkabileceği gibi sonucu belli olmayan durumlarda da kendini gösterebilir. Kaygı şekli, sebebi ve şiddeti toplumlara göre değişir. Genel olarak; alışılagelmiş durumların ortadan kalkması, hazırlıksız hissedilen durumlarla yüz yüze kalınması, inanılan ve değer verilen bir fikirle yapılan davranış arasında çelişki olması ve gelecekte ne olacağının bilinmemesi kaygıyı oluşturmaktadır (Cüceloğlu, 1998). Sınav, hayatın akışında karşılaşılan yüzleşmeler ve bir takım ölçümlerden oluşur. Sınav öğrencilerin veya bir işe girmek isteyenlerin bilgi derecesini ölçmek için yapılan yoklama, bireylerin bildikleriyle test edilmesidir. Sınav kaygısı, öğrencinin sınavla ilişkili bir takım gerçekçi olmayan olumsuz beklentilerinin oluşturduğu sıkıntılı durumdur. Ne yaptığını bilen, kendisine belli bir hedef belirleyen ve bunun gerçekleşmesi için çaba gösteren her öğrencinin, sınavlardan önce kaygı duyması doğal ve gereklidir. Bu tip insanlarda kaygının olması normaldir. Çünkü normal ve hissedilir kaygı bireyi motive eder ve performansını artırır. Ancak kaygı düzeyi yükseldikçe kişinin dikkat, öğrenme ve bellek fonksiyonları olumsuz etkilenir ve başarı trendi düşemeye başlar. Sınav kaygısı sadece kaygı düzeyi yüksek olan insanlarda değil, normal insanlarda da ortaya çıkmaktadır. O güne kadar hiç kaygı yaşamamış birisi dahi, sınav kaygısı yaşayabilir. Sinirlilik, gerginlik, kuruntu, eleştiriye duyarlılık, özeleştiri ve zaman zaman dikkat dağınıklığı sınav kaygısı yaşayanların karakteristik özelliklerindendir. Bu durum, bireylerin sınav sorularını okuma ve doğru cevaplama, konuşurken düşüncelerini organize etme, doğru sözcükleri seçme ve düzgün ifade etme gibi davranışlarda başarısız olmalarına sebep olur (Palti, 2012). Sınav kaygısı yüksek 222 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Üniversite Sınavına Hazırlanan Öğrencilerin Sınav Kaygılarını Etkileyen Faktörler olan öğrenci, bir sınav ve değerlendirme durumunda özvarlığının tehdit edildiği duygusuna kapılır. Yalnızca sınav değil, grup içinde konuşma, yüksek sesle okuma gibi etkinliklerde de korkulu, sinirli, heyecanlı ve gergin olabilir. Bu durum, bireylerin kendilerine yönelik olumsuz düşünceler geliştirmelerine ve dikkatlerinin kolayca dağılmasına yol açar (Yıldırım ve Ergene, 2003:226). Karıştırıcı değişkenler (interference) modeline (Wine, 1980) göre; öğrencinin sınava hazırlık aşamasında veya sınav anında, sınava ilişkin akılcı olamayan inançlar, akıldan geçmesi engellenemeyen olumsuz otomatik düşünceler sınav kaygısının kaynağını oluşturmaktadır. Bu model alan uzmanları tarafından oldukça kabul görmektedir. Bunun yanında; sınavın sonucunun nasıl kullanılacağı hakkında edinilen bilgiler (Wolf ve Smith, 1995), öğretmenlerin öğrenciyi nasıl değerlendireceğine dair algılar (Hancock, 2001; Zats ve Chassin, 1985), erişimi zor olan hayali hedefler ve sosyal çevre baskısı da sınav kaygısı üzerinde etkili olmaktadır. Sınav kaygısının oluşmasında bireyin algılama şekilleri etkilidir. Bireysel farklılıklar nedeniyle bazen aynı durumlar karşısında bireyler farklı tepkiler gösterebilmektedir. Çünkü kendi başlarına sınav ve sınama durumları, bireyde heyecan yaratma etkisine sahip değildir. Hatta sınavların öğrenmeyi tamamlayıcı bir özelliği olmasına rağmen, sınavlara ilişkin farklı anlam yakıştırmaları tepkileri farklılaştırmaktadır. Bireyin sınavı başkasının gözündeki değerinin ölçülmesi olarak algılaması, sınavlara yüklenen anlamlar, kişiliğin sınava tabi tutulması anlamına gelerek bireyde sınav kaygısı yaşanmasına neden olmaktadır (Öner, 1986). Çevresel tepkiler ve beklentiler sınav kaygısını artırmaktadır. Ayrıca; öğrencilerin gelecek kaygıları sınavda başaramama endişelerini artırmakta, bu düşünce beyinde yer ederek zaman geçtikçe bireyi rahatsız etmekte ve sınav kaygısına dönüşmektedir. 2. YÖNTEM Lise son sınıf öğrencilerinin yükseköğretime giriş sınavına hazırlanırken yaşadıkları bireysel, ailevi ve sosyal sorunları ve sınav kaygılarının belirlenmeye çalışıldığı bu araştırmada; nitel verilere dayalı alan taraması yöntemiyle anket tekniği kullanılmıştır. Anket formu serbest soru tipinde hazırlanmış ve öğrencilere bizzat yüz yüze görüşme yoluyla uygulanmıştır. Ayrıca literatür taraması yapılarak alanda yapılan diğer araştırmalardan da yararlanılmıştır. Öğrencilerin sınav kaygılarını etkileyen faktörleri ortaya koymak üzere Burdur ilinde Burdur Anadolu Lisesi ve Burdur Lisesi (bu lise daha sonra Anadolu lisesine çevrilmiştir) olmak üzere iki okuldan eşit şekilde 100’er öğrenci alınarak toplamda 200 öğrenciye anket ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 223 Y.GENÇ uygulanmıştır2. Ulaşılan öğrencilere cinsiyet, okul adı, anne-babanın eğitim durumu ve mesleği gibi sosyo- demografik nitelik taşıyan soruların yanında kendilerinin ve ailelerinin sınava bakış açılarına ilişkin sorular yöneltilmiştir. Kişilere toplamda 24 ana soru ve bu soruları açıklamak amacıyla ara sorular sorulmuştur. Anketlere verilen cevaplar SPSS 16.0 programına girilerek sayısal analizleri yapılmış ve yorumlanmıştır. Bu tebliğde anket sorularının sadece konu ile ilgili olanları kullanılmıştır. 3. BULGULAR Öğrencilerin tüm eğitim süreci yarış ve sınavlarla geçmektedir. Sınavların elemeye dayalı olması öğrencilerin endişe ve kaygılarını artırmaktadır. Bu eleme sınavlarında en belirleyici ve en kapsamlı olanı yükseköğretime geçiş sınavlarıdır. Çünkü bu sınav bireyin geleceğine yön veren, meşgul olacağı mesleğini belirleyen ve kişiliğini etkileyen bir öneme sahiptir. Bu sürecin en önemli kesiti lise son sınıftır. Gençlerin okul hayatlarında elde ettikleri birikimlerini kullanacakları zaman bu dönemdir. Bunun için lise son sınıf öğrencilerinin yükseköğretime geçiş sınavlarına ilişkin sınav kaygılarını incelemek üzere Burdur Anadolu Lisesinden 100 ve Burdur lisesinden de 100 öğrenci olmak üzere iki liseden 200 son sınıf öğrencisine alan araştırmasına dayalı anket uygulanmıştır. Daha sonra tüm liselerin Anadolu’ya çevrilmesiyle Burdur Lisesi de Anadolu Lisesine dönüştürülmüştür. Araştırmanın yapıldığı yıl, Burdur Anadolu Lisesi eğitim seviyesi daha yüksek öğrencilerden oluşuyordu. Elde edilen bulgular ve literatür taramasıyla bu alanda yapılan diğer çalışmalardan alınan bir kısım veriler karşılaştırılarak bir takım sonuçlara ulaşılmaya çalışılmıştır. 3.1. Demografik Özellikler 3.1.1. Öğrencilerin Cinsiyetleri Araştırmaya katılan öğrencilerin yarıdan az fazlası kız ve yarıya yakınını erkekler oluşturmaktadır. Araştırma bulguları ve sonuçları açısından öğrencilerin cinsiyetleri çok önemlidir. Çünkü kız ve erkek öğrencilerin kaygı düzeyleri cinsiyete dayalı olarak değişkenlik göstermektedir. Bu konudaki farklılaşmayı ortaya koyma açısından cinsiyetlerin sayısal olarak birbirine yakın olmasına özen gösterilmiştir. 2 Anketler 2015 yılında Sakarya Üniversitesi Sosyal Hizmet Bölümü 3. Sınıf öğrencisi Fazilet ÇOLAK tarafından Burdur iİlinde uygulanmıştır. 224 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Üniversite Sınavına Hazırlanan Öğrencilerin Sınav Kaygılarını Etkileyen Faktörler Tablo 1: Öğrencilerin Cinsiyetleri Cinsiyet Kız Erkek Total Yüzde 53,5 46,5 100 Kızlar duygulara ve tepkilere karşı daha duyarlı olduğundan sınav kaygı düzeyleri erkeklere göre daha yüksek olmaktadır. Duman (2008)’ın İzmir’de, Ünal (2006)’ın Ankara’da, Kayapınar (2006)’ın Afyonkarahisar’da, Tekbaş (2009)’ın Edirne’de ve Aslan (2005)’ın Mersin’de yürüttükleri çalışmalarda da sınav kaygısı kız öğrencilerde daha yüksek bulunmuştur. Bu alanda yapılan diğer birçok araştırma aynı sonuçları vermiştir. 3.1.2. Ebeveynlerin Eğitim Düzeyleri Eğitim seviyesi yüksek olan ebeveynlerin çocuklarının eğitim süreçleri ve ders başarı düzeylerinin daha yüksek olduğu yönünde bir algı vardır. Bu varsayımın incelenmesi ve doğrulanması önemlidir. Gerçek şu ki; eğitim seviyesi yüksek olan ebeveynler, çocuklarını daha bilinçli bir şekilde yetiştirme imkânına sahiptirler. Öğrenci velilerinin üçte biri yüksekokul mezunu, lise, ortaokul ve ilkokul mezunu olanlar eşit bir şekilde %22’ler seviyesindedir. Lise ve üstü eğitim seviyesi olan babalar yarıdan fazladır. İlkokul ve ortaokul beraber düşünülürse ilköğretim mezunu olan babalar yarıya (%44,5) yakındır. Anadolu lisesinde okuyan öğrencilerin babalarının dörtte biri fakülte mezunu iken düz lisede okuyan öğrencilerin babalarının sadece %7,5’i üniversite mezunudur. Düz lise öğrenci babalarının üçte biri, Anadolu lisesindekilerin babalarının %11,%’i ilköğretim mezunu (ilk+orta) dur. Anadolu lisesindeki öğrenci babalarının eğitim seviyesi düz liseye göre daha yüksektir. Bu veri eğitim seviyesi yüksek olan babaların çocuklarının daha iyi okullarda okuduklarını göstermektedir. Kayapınar 2006 yılında Afyonkarahisar’da yaptığı çalışmada, anne ve babanın eğitim düzeyi arttıkça öğrencinin kaygısının azaldığını ortaya koymuştur. ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 225 Y.GENÇ Tablo 2: Okul Türü ile Öğrencilerin Babalarının Eğitim Düzeyi Arasındaki İlişki Babanın eğitim durumu Anadolu Devam edilen okulun türü Lisesi Düz Lise Toplam Babanın eğitim durumu Toplam Devam edilen okulun türü Babanın eğitim durumu Toplam Devam edilen okulun türü Babanın eğitim durumu Toplam Okuma yazması yok 1,0% İlkokul Ortaokul Lise Toplam 29,0% Fakülte/ Yüksek Okul 47,0% 12,0% 11,0% 25,0% 26,7% 25,0% 64,4% 75,8% 50,0% 0,5% 3,0% 6,0% 33,0% 5,5% 33,0% 14,5% 16,0% 23,5% 15,0% 50,0% 100,0% 75,0% 73,3% 75,0% 35,6% 24,2% 50,0% 1,5% 2,0% 16,5% 22,5% 16,5% 22,0% 8,0% 22,5% 7,5% 31,0% 50,0% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% 2,0% 22,5% 22,0% 22,5% 31,0% 100,0% 100,0% Annelerin eğitim durumuna gelince; toplamda ilkokul mezunu olan anneler üçte birden (%36) fazladır. Ortaokul mezunu olanlar %18,5, lise mezunu olanlar %22 ve üniversite mezunu olanlar %21’dir. Yani annelerin yarıdan fazlası ilköğretim mezunudur. Toplama göre yorumlandığında annelerin eğitim seviyesinin düşük olduğu söylenebilir. Okullar bazında bakıldığında; yüksekokul mezunu olanların %17’si ve lise mezunu olanların %14’ü Anadolu lisesi öğrenci annesidir. Yani Anadolu Lisesi öğrencilerinde lise ve üniversite mezunu anneler çoğunlukta, düz lise öğrencilerinde ortaokul ve ilkokul mezunu anneler çoğunluktadır. Özellikle düz lisede okuyan öğrencilerde ilkokul mezunu anneler dörtte bir seviyesinde iken Anadolu lisesinde bu seviye %10,5’dir. Bu bulgulara bakıldığında Anadolu lisesinde okuyan öğrencilerin hem anneleri ve hem de babalarının eğitim seviyeleri daha yüksek olduğu görülmektedir. Özellikle annenin eğitim seviyesi çok önemlidir. Çünkü çocukların ilk eğitmeni ve küçük yaştan itibaren daha uzun zaman geçirdiği kişi annedir. Okul öncesi dönemde çocuk kişiliğini inşa ederken, annenin ebeveynlik kalitesi, eğitim-öğretim yöntemleri ve eğitim düzeyi çok etkilidir. Eğitimli anne çocuğunu yetiştirirken daha hassas ve bilinçli davranabileceğinden, bu annelerin çocuklarına zekâlarını kullanma yönünde daha verimli rehberlik yapacağı açıktır. Ancak Gökçedağ (2001;60) yapmış olduğu araştırmada annenin öğrenim durumu ile öğrencilerin sürekli kaygı düzeyi puan ortalamaları arasındaki farkın anlamlı düzeye ulaşmadığını bulmuştur. Fakat çocuk okul çağına geldiğinde eğitimli ebeveynlerin 226 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Üniversite Sınavına Hazırlanan Öğrencilerin Sınav Kaygılarını Etkileyen Faktörler okul içi ve okul dışındaki desteği ile derslerinde diğer arkadaşlarına göre daha başarılı gelişim gösterebilmektedir. Tablo 3:Okul Türü ile Öğrencilerin Annelerinin Eğitim Düzeyi Arasındaki İlişki Devam edilen okulun türü Annenin eğitim durumu Anadolu Lisesi Düz Lisesi Toplam Devam edilen okulun türü Annenin eğitim durumu Toplam Devam edilen okulun türü Annenin eğitim durumu Toplam Devam edilen okulun türü Annenin eğitim durumu Toplam Okuma yazma yok 1,0% İlkokul Ortaokul Lise Fakülte/ Yüksekokul Toplam 21,0% 16,0% 28,0% 34,0% 100,0% 20,0% 29,2% 43,2% 63,6% 81,0% 50,0% 0,5% 4,0% 10,5% 51,0% 8,0% 21,0% 14,0% 16,0% 17,0% 8,0% 50,0% 100,0% 80,0% 70,8% 56,8% 36,4% 19,0% 50,0% 2,0% 2,5% 25,5% 36,0% 10,5% 18,5% 8,0% 22,0% 4,0% 21,0% 50,0% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% 2,5% 36,0% 18,5% 22,0% 21,0% 100,0% 3.1.3. Ebeveynlerin Mesleki ve Gelir Durumları Ebeveynlerin eğitimleri mesleklerini belirlerken aylık kazançlarını da etkilemektedir. Babaların üçte biri memur, beşte biri işçi ve %16’sı esnaftır. Annelerin ise üçte ikisi ev hanımı, beşte biri memur ve yüzde onu işçidir. Annelerin %43’ü lise ve üniversite mezunu iken çalışma oranları çok daha düşüktür. Babaların yarıdan fazlası lise ve yüksekokul mezunu ve yine yarıdan fazlası memur ve işçidir. Babalara esnaf olanlar da ilave edilirse babaların eğitim durumuna göre dengeli bir mesleki hayatlarının olduğu görülmektedir. Burada hem anne ve hem de baba çalışanların üçte birden az olduğu görülmektedir. Ebeveynlerin çalışma durumu ile aylık gelirleri karşılaştırıldığında ailelerin yarıya yakını 2000 liranın üstünde gelire sahiptir. 1500-2000 arası geliri olanlar dörtte bir ve 900-1500 lira arası geliri olanlar ise %22,5’dir. Genele baktığımızda velilerin %90’dan fazlası asgari ücretin üstünde gelire sahiptir (Araştırma yapıldığı tarihte asgari ücret 900 lira civarında idi). Ailenin gelir düzeyi ile öğrencinin başarı düzeyi ve sınav kaygısı arasında anlamlı ilişki vardır. Alyaprak (2006: 78), araştırmasında ailenin gelir düzeyine bağlı olarak sınav kaygısında anlamlı bir farklılaşma olduğunu belirlemiştir. Araştırma sonucuna göre aylık geliri az olan ailelerin çocuklarının aylık geliri fazla olan ailelerin çocuklarına göre daha fazla sınav kaygısı yaşadıkları ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 227 Y.GENÇ belirlenmiştir. Çünkü ekonomik fırsatlar çocuklara daha iyi eğitim aldırma için önemli bir avantajdır. Gelir düzeyi iyi olan ailelerin çocuklarına takviye dersi aldırma fırsatı olacaktır. Ayrıca ebeveynlerin eğitim durumları, meslekleri ve gelirleri arasında bir dengenin olduğu görülmektedir. Tablo 4: Öğrencilerin Anne Babalarının Meslek Durumları Baba Anne Babaların Mesleki Durumları Yüzde Anne Serbest meslek Esnaf İşçi Memur İşsiz Çiftçi Diğer Toplam 10,5 16,0 20,5 33,5 0,5 10,0 9,0 100,0 Ev hanımı İşçi Memur Çiftçi İşveren Diğer Toplam Yüzde 66,5 10,5 19,5 0,5 1,0 2,0 100,0 Ailelerinin Aylık Gelir Düzeyi Aylık Gelir Yüzde 0-900 TL 900-1500 TL 1500-2000 TL 2000 TL ve üstü Toplam 8,5 22,5 24,0 45,0 100,0 3.2. Sınav Kaygısına Etki Eden Unsurlar 3.2.1. Sınav Kaygısının Nedenleri Hedefi olan öğrenciler üzerinde kaygı daha yoğun olmaktadır. Kaygıyı azaltmanın yollarını bilmek, baskılara göğüs gerebilmek, sağlam bir alt yapı oluşturmak, ulaşılabilir hedefler belirlemek, kapasitenin farkında olmak, düzenli ve planlı ders çalışmak, yeteneklerine uygun branşlara yoğunlaşmak ve sosyal çevre baskılarını bertaraf etmeyi başarmak öğrencilerin başarı düzeylerini artırır ve sınav kaygılarını azaltmalarına yardımcı olur. Tablo 5: Sınava Duyulan Kaygının Nedenleri Aşağıdakilerden hangisi ya da hangileri sizde kaygı uyandırmaktadır? Sınav sorularını yetiştirememekten korkuyorum (I) Sınava yeterince hazırlanamamaktan korkuyorum (II) Sınav sırasında bildiklerimi unutmaktan korkuyorum ( III) Hepsi Hiçbiri Toplam Yüzde 6,0 24,0 6,5 59,0 4,5 100,0 Öğrencilere “sınav sorularını yetiştirememekten korkuyorum”, “sınava yeterince hazırlanamamaktan korkuyorum” ve “sınav sırasında bildiklerimi unutmaktan korkuyorum” cümleleri seçenek halinde sunulmuş ve düşünceleri doğrultusunda bunları derecelendirmeleri istenmiştir. Öğrencilerin dörtte biri sınava yeterince hazırlanamamaktan, % 6’sı sınav sorularını yetiştirememekten ve %6,5’i de sınav sırasında bildiklerini unutmaktan korktuklarını ifade etmişlerdir. Üçte ikiye yakını da üç seçenekteki kaygıların hepsini beraberce yaşayacaklarını düşünmektedirler. 228 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Üniversite Sınavına Hazırlanan Öğrencilerin Sınav Kaygılarını Etkileyen Faktörler Çok küçük bir bölümün ise sınavla ilgili her hangi bir yorumunun olmadığı görülmektedir. Öğrenciler henüz sınava girmeden önce zaman sorunu, yeterinde hazırlanamamak endişesi ve bildiklerini unutmak ve kullanamamak kaygısı yaşamaktadırlar. Bu kadar yoğun stres altına giren ve bu stresle baş edememe riski yaşayan gençlerin sınav öncesi ve sınav esnasında rehberlik ve danışmanlık hizmetlerine, teknik bilgi ve uygulamalara ihtiyaçları olduğu açıktır. Öğrenciye bu kadar yükleme yapmak ve kısa bir zaman dilimindeki performanslarına göre gelecekleri hakkında belirleyici olmak yerine eleyici olmayan bilgi birikimi gerektiren yollarla üniversiteye alınmalarını sağlamak, gençlerin ruhsal yapılarında daha olumlu bir iz bırakacaktır. 3.2.2. Çevre Baskısının (Cinsiyetlere Göre) Gençlerin Sınav Kaygısına Etkisi İnsanoğlu toplumsal bir varlık olarak çevresiyle sürekli etkileşim halindedir. Birçok davranış ve faaliyet sosyal çevrenin beklentileri ve oluşumuna göre şekillenmektedir. Özellikle gençler sürekli çevrelerine göre tavırlar geliştirir ve ona göre kendisini konuşlandırır. Lise son sınıf öğrencileri üzerlerindeki üniversite sınavı yükünden tek başına etkilenmemekte, ailesi, sosyal çevresi, okulu ve diğer unsurlarla bu mücadeleye göğüs germektedirler. Öğrencilerin çevrelerinin beklentileri, onların sınavlara karşı tavır geliştirmeleri ve ilgileri üzerinde etkili olmaktadır. Bu durumu ölçmek üzere ‘çevrelerindeki insanlardan sen kazanmalısın, sen kazanacaksın gibi cümleleri duymak sınav kaygınızı nasıl etkiliyor? ‘’ diye bir soru sorulmuş ve alınan cevaplarda cinsiyetlere göre farklılıklar oluşmuştur. Öğrencilerin üçte bire yakınının (%30)’u çevrelerindeki bu söylemlerden etkilenmedikleri görülmektedir. Etkilenmeyenlerin üçte ikisini erkekler oluşturmaktadır. Çevre baskısından etkilenenler veya çok etkilenenler ve sınav kaygılarının arttığını düşünenler %69,5 seviyesindedir. Bunların %42’si kız ve %27,5’si erkektir. Kızlar erkeklere göre sosyal çevrenin söylemlerinden daha çok etkilenmektedir. Erkeklerin daha soğukkanlı ve duygusal olarak dayanıklı olduğu da söylenebilir. Çevre, bireylerin tüm yaşamlarını dizayn etmede etkili faktörlerden biridir. Gençler sınavdan yüksek puan alarak kendilerini çevrelerine ispat etme eğilimindedirler. Bu eğilim öğrencilerin çevre baskısından daha çok etkilenmelerine neden olmaktadır. Cinsiyete göre bu durum değerlendirildiğinde kız öğrencilerin etkilenme dereceleri erkeklere göre daha fazladır. Buna rağmen başarı düzeyleri erkeklerden daha yüksek olmaktadır. ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 229 Y.GENÇ Tablo 6: Cinsiyet Dağılımı- Çevrenin Sınav Kaygısına Etkisi Çevrenizdeki insanların '' Sen kazanmalısın, sen kazanacaksın, gibi cümlerlerinin sınav kaygısına etkisi Hiç Etkilemiyor Etkiliyor, Çok Diğer etkilemiyo kaygımı etkiliyor arttıyor Kadın Cinsiyetniz 7,5% 13,1% 63,6% 15,0% ,9% Çevredeki 33,3% 38,9% 63,0% 51,6% 100,0% insanların baskılarının sınav kaygısına etkisi Total 4,0% 7,0% 34,0% 8,0% ,5% Erkek Cinsiyetniz 17,2% 23,7% 43,0% 16,1% ,0% Çevredeki 66,7% 61,1% 37,0% 48,4% ,0% insanların baskılarının sınav kaygısına etkisi Total 8,0% 11,0% 20,0% 7,5% ,0% Toplam Cinsiyetniz 12,0% 18,0% 54,0% 15,5% ,5% Çevredeki insanların 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% baskılarının sınav kaygısına etkisi Total 12,0% 18,0% 54,0% 15,5% ,5% Total 100,0% 53,5% 53,5% 100,0% 46,5% 46,5% 100,0% 100,0% 100,0% 3.2.3. Aile Faktörünün Sınav Kaygısına Katkısı Lise son sınıf öğrencisi konumunda olan gençler aidiyet duygusu ve ihtiyaçlarının karşılanması gereği ailelerine bağımlıdırlar. Aile içinde sürekli çocukların başarısı ve gelecekleri hakkında konuşulması, onların aileye ilgi ve bağlılığını artırmakta ve planlarını ailenin talepleri doğrultusunda yapmalarına sebep olmaktadır. Gökçedağ (2001:70)’ın lise öğrencilerinin okul başarısı ve kaygı düzeyi üzerinde ebeveyn tutumlarının etkilerini belirlemek üzere yapmış olduğu araştırmada; kaygı ve anababa tutumları arasında anlamlı bir ilişki bulmuştur. Araştırma sonuçlarına göre demokratik tutum ile sürekli kaygı düzeyi puan ortalamaları korelasyonu negatif yönde ve anlamlı, otoriter tutum ile sürekli kaygı puanları ise pozitif yönde ve anlamlı bulunmuştur. Buna göre otoriter anne ve baba tutumunun öğrencilerin kaygı düzeylerini daha yüksek tuttuğu söylenebilir. Modern ve demokrat aile tipinde çocuklara kendileri hakkında karar verme hakkı, yetenek ve cesaretini gösterme fırsatı verilirken geleneksel yapıda hayati konularda ailelerin görüşleri öne çıkmaktadır. Aileler, çocukların yetenek ve kabiliyetlerini öncelemek yerine gelecek kaygısıyla iş bulma imkânlarına göre meslek seçimi yapmalarını tavsiye etmektedirler. Bunun sonucu olarak birçok birey eğitim aldığı mesleğinin dışında işlerle meşgul olmakta ve profesyonellik zedelenmektedir. 230 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Üniversite Sınavına Hazırlanan Öğrencilerin Sınav Kaygılarını Etkileyen Faktörler Tablo 7: Ailelerin Sınava İlişkin Düşünceleri Üniversite sınavı hakkında aileniz ne düşünüyor Mutlaka sınavı kazanmam gerektiğini düşünüyorlar Sınavın önemli ancak tek seçenek olmadığına inanıyorlar Sınavı kazanıp kazanmamla ilgilenmiyorlar Diğer Toplam Yüzde 72,5 22,0 3,0 2,5 100,0 Bu bilgilere ışık tutması açısından ailelerin tepki ve yönlendirmelerinin sınav kaygısına etkisini tespit etmek üzere öğrencilere “üniversite sınavı hakkında ailelerinin ne düşündükleri sorulmuştur. Öğrencilerin dörtte üçe yakını (% 72,5) ailelerinin mutlaka sınavı kazanmaları gerektiğini düşündüklerini ifade etmişlerdir. Ebeveynler çocuktan çok sınava odaklanmış gözükmektedirler. Ailelerin bu düşüncesi çocuklarda sınavı kazanma zorunluluğu baskısı doğurmaktadır. Bu kadar baskı ister istemez psikolojik olarak çocuk üzerinde başarılı olamama kaygısı oluşturmaktadır. Kaygının ifade şekli, türü, ortaya çıkma sıklığı her kültürün kendine özgü niteliklerinden etkilenir. Aile beklentileri, ailenin olumsuz tutumları ve okulda yaşanan başarısızlıklar, sınav kaygısının küçük yaşlarda gelişmesine ortam hazırlar (Öner, 1990). Aileler çocuğu düşündüklerini zannederken farkında olmadan çocuğun başarısına zarar vermektedirler. Öğrencilerin dörtte bire yakını da ailelerinin sınavı önemsediği ancak tek seçenek olmadığını düşünmektedir. Bu düşünce çocukların daha rahat ders çalışmalarına, dersi anlamalarına ve anladıklarını uygulamalarına zemin hazırlamaktadır. Çok az bir bölümünün aileleri de sınava ilgisiz gözükmektedir. Ailelerin çocuklarının üniversiteye giriş sınavları ile düşüncelerini etkileyen önemli unsurlardan birisi de maddi durumlarıdır. Bu soruya cevap bulmak üzere öğrencilere “Ailenizin maddi durumu ve ailenizin size verebildiği imkânlar sınava bakış açınızı nasıl etkiliyor?” şeklinde bir soru yöneltilmiştir. Öğrencilerin üçte ikisinden fazlası ailenin kendileri için yaptığı harcamayı bir fedakârlık olarak görmekte ve ailenin emeğini boşa çıkartmayarak sınavı kazanmak zorunda olduklarını söylemektedirler. Bir kısmı (%17) ailesini rahatlatmak için sınavı kazanmak istemektedir. Böylece öğrencilerin büyük çoğunluğu kendilerini ön plana çıkarmaları gerekirken ailelerinin isteği için çalışmakta ve aileyi mutlu etme peşindedir. ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 231 Y.GENÇ Tablo 8: Ailenin Sunduğu İmkânların Öğrencilerin Sınava Bakış Açılarına Etkisi Ailenizin maddi durumu ve size verebildiği imkânlar sınava bakış açınızı Yüzde nasıl etkiliyor? Sınavı kazanırsam ailem de rahat edecek 17,0 Sınavı kazanarak ailemin emeğini boşa çıkartmayacağım 70,0 Etkilemiyor, ailem zaten bana bu imkânları sunmak zorunda 11,5 Diğer 1,5 Toplam 100,0 Öğrencilerin bir bölümü (%11,5) de ailesinin maddi durumunun ve ailenin sağladığı imkânların sınava bakış açısını etkilemediğini ve ailesinin kendisine bu imkânı sunmak zorunda olduğunu düşünmektedir. Lise seviyesindeki gençlerin henüz kişilikleri oturmadığından kendilerini ailelerine göre şekillendirmektedirler. Henüz onlara kendileri olma fırsatı verilememiş ve onlar da bunu başarabilmiş değillerdir. Çocukların kendilerine özgüvenleri, gelecekleri hakkında bireysel karar verebilme kabiliyet ve yetenekleri oluşmadığından sınavlara ikincil şahıs olarak hazırlanmaktadırlar. Kendilerini başkalarının beklentilerine cevap verme zorunda hissetmeleri de sınav kaygılarını artırmaktadır. Tablo 9: Ailenin Sınavla İlgili Beklentileri Ailenizin sınavla ilgili sizden beklentilerini nelerdir? Sınavlardan hedefimi gerçekleştirebilecek kadar puan almam Sınavlardan, diğer arkadaşlarımdan daha yüksek puan almak Sınavdan barajı geçebilecek kadar puan almam Diğer Toplam Yüzde 88,5 4,0 5,5 2,0 100,0 Çocuklar ailelerinin onlardan beklentilerinin farkındadırlar. Öğrencilere göre; ailelerin büyük bir bölümü (%88,5) çocuklarından sınavlardan hedefini gerçekleştirebilecek kadar puan almasını beklemektedir. Aslında çalışma seviyesi ile hedefler arasında anlamlı bir ilişki kurmak gerekir. Çoğunlukla öğrenciler kapasitelerinin üstünde hedefler seçmektedir. Duygusal olarak ailelerde bunu desteklemektedir. Bilinçli davranarak gerçekleşebilir hedefler peşinde olmaları çocukların daha rahat hareket etmeleri ve sonunda stres, kaygı ve hayal kırıklığı yaşamamalarına katkı sağlayacaktır. Az bir bölümü (% 4) çocuklarını diğer arkadaşlarıyla yarıştırmaktan yana olduğu ve onlardan fazla puan alması gerektiğini düşünmektedirler. Diğer arkadaşlarıyla yarışa itilen çocuklar, diğerlerden daha başarısız olacağım endişesi ile sınav kaygısını daha üst seviyede yaşamaktadırlar. 232 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Üniversite Sınavına Hazırlanan Öğrencilerin Sınav Kaygılarını Etkileyen Faktörler 3.2.4. Gelecek (Meslek) Beklentisinin Sınav kaygısına Etkileri Meslek, “Belli bir eğitim ile kazanılan sistemli bilgi ve becerilere dayalı, insanlara yararlı mal üretmek, hizmet vermek ve karşılığında para kazanmak için yapılan, kuralları belirlenmiş iş” şeklinde tanımlanır (TDK, 2016). Meslek belli bir alanda etkinlikte bulunabilme gücüdür. Mesleki gelişim süreci; çocuklukta bir meslek fikrinin oluşmaya başlamasından yetişkinlikte bir meslek sahibi oluncaya kadar geçen gelişim dönemlerini kapsar. Bu süreci etkileyen unsurlar; bireyin ailesi, ilişki kurduğu kişiler, okul öncesi ve okul içi eğitimi, bireyin ihtiyaçları, ilgileri, değerler sistemi, benlik kavramı, genel ve özel yetenekleri, diğer kişilik özellikleri, yaşadığı çevrenin özellikleri, toplumdaki mevcut iş alanları, istihdam koşulları, piyasadaki arz talep ilişkisi şeklinde sayılabilir (Vurucu, 2010:14). İş ise; belli bir iş yerinde sürdürülen benzer etkinlikler grubudur. Bir kimsenin mesleği olabilir, ama işi olmayabilir (Kıyak, 2006) Gençlerin meslek seçimleri 8. sınıftan sonra başlamaktadır. Lisede tercih edeceği bölüm düşünülen meslekle yakından ilişkilidir. Gençler seçmeyi düşündükleri meslek için öncelikle öğrenim görecekleri alan seçimini ve devam edecekleri liseyi belirlemektedirler. Bu dönemde verilecek kararlar ileride sahip olunacak meslekleri belirlemede önemli bir aşamadır. Bu kararlarının sağlıklı ve doğru olabilmesi için onların kendi kişisel özelliklerini tanıması ve böylece kendilerinden beklenen mesleki olgunluk düzeyine ulaşmaları ve etkili karar verme becerilerine sahip olmaları gerekmektedir (Akıntuğ, 2012, s.13) Üniversite için bölüm seçme ve dolayısıyla meslek seçme aşamasında olan lise son sınıf öğrencileri kararlarını kendileri verememekte ve yakın çevresinin yönlendirmelerine ihtiyaç duymaktadırlar. Bu konuda yapılan farklı araştırmalarda şu sonuçlara ulaşılmıştır; Özyürek ve Atıcı (2002), üniversite için bölüm seçimi yapan öğrencilerde okul danışmanı, aile, arkadaşlar, öğretmenler ve basında çıkan haberlerin etkili olduğu sonucuna varmışlardır. Kıyak (2006), genel lise öğrencilerinin meslek seçimi yaparken; meslekte iş bulma imkânı, yetenek, ilgi, değerler, kişilik özellikleri, mesleğin getirdiği ödüller ve ailenin isteklerini dikkate aldıklarını belirlemiştir. Bir başka araştırmada, öğrencilerin meslek seçimi ve üniversite tercihi konusunda kendilerini yeterince bilgili görmedikleri tespit edilmiştir (Anılan vd. 2008, s.238). Yelken (2008), Sakarya’da yaptığı araştırmada; öğrencilerin mesleki tercihlerinin, onların okul türüne, anne‐babalarının mesleklerine ve öğrenim durumlarına, ailelerinin aylık ortalama gelirine göre farklılık gösterdiğini bulmuştur. ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 233 Y.GENÇ Tablo 10: Cinsiyet ile Meslek Tercihi Arasındaki İlişki Kız Cinsiyet iniz İstenen meslek Erkek Cinsiyet iniz İstenen meslek Toplam Cinsiyet iniz İstenen meslek Dokt or 16,8% Sahip olunmak istenen meslek Mühend Mima Öğretm Psikol is r en og 4,7% 6,5% 16,8% 12,1% Avuk at 8,4% Diğer 75,0% 20,8% 38,9% 56,2% 65,0% 64,3% 54,4% 53,5% 6,5% 20,4% 11,8% 15,1% 7,5% 5,4% 33,3% 100,0 % 25,0% 79,2% 61,1% 43,8% 35,0% 35,7% 45,6% 46,5% 12,0% 12,0% 9,0% 16,0% 10,0% 7,0% 34,0% 100,0 % 100,0 % 100,0% 100,0 % 100,0% 100,0 % 100,0 % 100,0 % 100,0 % 34,6% Topla m 100,0 % Araştırmamızda öğrencilerin mesleki tercihleri sorulduğunda; öğretmenliğin en fazla tercih edildiği ve mühendislik ve doktorluğun onu takip ettiği görülmektedir. Öğrenciler yeteneklerine göre değil iş bulma imkânlarına göre meslek seçmeye çalışmaktadır. Meslek seçimlerinde, toplumsal algıda cinsiyetlere yüklenen meslekler araştırmamızda da doğrulanmaktadır. Doktor, öğretmen, psikolog ve avukatlık mesleklerini daha çok kızların seçtiği ve mühendis ve mimarlık gibi meslekleri de daha çok erkeklerin seçtiği görülmektedir. Öğrencilerin mesleki tercihleri ile kapasiteleri arasındaki ilişkiyi de görmek gerekir. Çünkü taleplere ulaşmak için yeterli efor sarf edilmesi ve yeterli puan alınması da önemlidir. Kızların daha çalışkan olduğu varsayımından hareketle tercihlerinin anlamlı olduğu söylenebilir. Ayrıca öğrencilerin %34’ü diğer meslekleri hedeflemektedir. Öğrenciler diğer meslek seçeneğine hemşire, tercüman, mütercim tercüman, polis, asker, sağlık yöneticisi meslek dallarını ağırlıklı olarak yazmışlardır. Mesleklerin çok çeşitli olması olumlu bir durumdur. Çünkü toplumun tüm mesleklere ihtiyacı vardır. 3.3.Sınava Şartlanmanın Kaygı ve Başarıya Etkisi Kız çocuklarının kaygı düzeyleri erkeklere göre daha yüksektir. Öğrencilerin %36,5’i sınav kaygısının başarı düzeylerini olumsuz etkilediğini düşünmektedir. Sınava verilen önem ilgiyi artırdığı gibi endişeyi de artırmaktadır. Öğrencilerin yarıdan fazlası (%55,5) üniversite sınavının kendileri için çok önemli olduğunu düşünmektedirler. Anadolu lisesinde okuyanların üçte ikisi, düz lisede okuyanların 234 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Üniversite Sınavına Hazırlanan Öğrencilerin Sınav Kaygılarını Etkileyen Faktörler üçte biri bu düşünceye sahiptir. Anadolu lisesinde okuyanların sınavı daha çok önemseyerek sınava yoğunlaşmaları nedeniyle kaygı düzeyleri daha yüksektir. Öğrencilerin beşte biri sınavı kazanmalarının şart olduğunu kazanamazlarsa iş sahibi olamayacaklarını düşünmektedirler. Beşte birlik bu oran toplam öğrencide, düz lise öğrencilerinde ve Anadolu lisesi öğrencilerinde eşdeğer tespit edilmiştir. Öğrencilerin %15’i bu sınavın tek seçenek olmadığını, başka seçeneklerinin de olduğunu düşünmektedirler. Yapılan her hangi bir işte ikincil, üçüncül planların olması daha doğrudur. Olmazsa olmaz düşüncesi kaygıyı artırmaktadır. Başka seçeneklerinin olduğunu düşünenlerin çoğu düz lisede okumaktadır. Bu sonucu şöyle de okuyabiliriz; Anadolu Lisesi öğrencileri akademik eğitimlerine daha çok önem verdikleri için geleceklerini de aldıkları eğitime göre şekillendirmek istemektedirler. Bundan dolayı üniversite sınavına daha çok önem vermektedirler. Düz lise öğrencileri ise akademik eğitimlerine gereken önemi vermedikleri/veremedikleri için kendilerine ikinci seçenek oluşturmaktadırlar. Tablo 11: Okul Türü ile Sınava Verilen Önem Arasındaki İlişki Toplam Düz Lise Anadolu Lisesi Okul Türü Devam edilen okul Üniversite sınavının önemi Devam edilen okul Üniversite sınavının önemi Devam edilen okul Üniversite sınavının önemi Üniversite sınavının önemi hakkındaki düşünceler Bu sınavın benim için çok önemli sınav önemli ama başka seçenekleri de var Sınav önemli değil, şansımı denemek istiyorum 2,0% Diğer Toplam 6,0% Sınavı kazanmam şart, kazanmazsam iş sahibi olamam 19,0% 70,0% 3,0% 100,0% 63,1% 19,4% 48,7% 12,5% 100,0% 50,0% 41,0% 25,0% 20,0% 14,0% ,0% 100,0% 36,9% 80,6% 51,3% 87,5% ,0% 50,0% 55,5% 15,5% 19,5% 8,0% 1,5% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 235 Y.GENÇ SONUÇ Araştırmada üniversite sınavına hazırlanan lise son sınıf öğrencilerinin sınav kaygıları ve bu kaygıları etkileyen faktörleri tespit edilmek istenmiştir. Öğrencilerin yarıdan az fazlası kız, yarıya yakını erkek, babaların yarıdan fazlası, annelerin yarıya yakını lise ve üniversite mezunu, annelerde ilkokul mezunu olanlar babaların iki katına yakın, Anadolu lisesinde okuyan öğrencilerin ebeveynlerinin eğitim seviyeleri düz lisede okuyanlardan daha yüksek, eğitim seviyesi yüksek olan ebeveynlerin çocukları daha başarılı okulda okumakta, annelerin çoğu ev hanımı, babalar memur ve işçi profilini oluşturmaktadır. Ailelerin eğitim düzeyi öğrencilerin başarıları üzerinde etkili olmaktadır. Babaları orta gelir seviyesinde ve memur/işçi ağırlıklı olan öğrencilerin ihtiyaçlarını karşılamada daha az sorun yaşadıkları, bu durumun başarılarını olumlu etkilediğini ve sınav kaygılarını azalttığını göstermektedir. Özellikle kız-erkek öğrenci oranlarının birbirine yakın olması, cinsiyet ile karşılaştırılan bulgularda güvenilir sonuçlar elde edilmesini sağlamıştır. Öğrenciler; ailenin emeğini boşa çıkartmama, beklentilere karşı sosyal çevre baskısı altında olma, ailelerin yüksek beklentileri, okulun/öğretmenin başarı beklentisi, sınavda zaman sorunu, sınava yeterince hazırlanamama gibi sebeplerle sınav kaygılarının arttığını ve bu durumun başarı düzeylerini olumsuz etkilediğini düşünmektedirler. Öğrenciler bu bireysel ve çevresel beklentiler karşısında daha çok kaygılanmaktadır. Ailenin bilinçsiz ilgisinin çocukların strese girmelerinde ve kaygı düzeylerinde önemli bir etken olduğu görülmektedir. Okulların daha çok öğrenciyi üniversiteye sokmak, diğer okullara göre daha yüksek puanlı öğrenci sahibi olmak ve il genelinde başarısını yükseltmek için öğrencilerini motive etme adına yaptıkları bir takım telkin ve iyileştirmeler karşısında öğrencilerin beklentilere karşılık verememe endişesi kaygıya dönüşmektedir. Öğrenciler kendilerine göre değil çevrelerine göre sınava hazırlanmakta ve çevrelerine mahcup olmamaya, okulunun isteklerini yerine getirmeye, ebeveynin dediğini yapmaya ve onları mutlu etmeye çalışmaktadırlar. Öğrencilerin üçte ikisi çevre baskısı altındadır. Çevrenin söylemlerinden daha çok kızlar etkilenmektedir. Öğrencilerin meslek tercihlerinde cinsiyetler etkili olmakta; kızlar doktor, psikolog ve öğretmen gibi meslekleri seçerken erkekler daha çok mühendislik ve mimarlık gibi meslekileri seçmektedir. Ailelerin gelir seviyesinin asgari ücretin üstünde olması, çocukların meslek tercihlerine ve üniversiteyi okuyabilme isteklerine olumlu yansımıştır. Çoğu ailenin çocuklarına gereken eğitim imkânlarını sunabilme potansiyeli vardır. 236 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Üniversite Sınavına Hazırlanan Öğrencilerin Sınav Kaygılarını Etkileyen Faktörler Öğrencilerin büyük bir çoğunluğunun, sınavı kazanarak ailesinin emeğini boşa çıkartmamaları gerektiğini düşünerek sorumluluk bilinci içinde oldukları görülmüştür. Öğrenciler onlara sarf edilen emeğin karşılığını, sınavı kazanarak verme eğilimindedir. Ancak ailelerin üçte ikisi çocuklarının mutlaka sınavı kazanması gerektiğini düşünmektedir. Bu düşünce öğrencinin beyninde sınavı kazanmak zorunda olduğu izlenimini oluşturarak sınav kaygısını arttırmaktadır. Öğrencilerin kaygı düzeylerinin artmasında ebeveyn faktörü de önemlidir. Öğrenci aileleri, sınava hazırlık sürecinde çocuklarına sınavı kazanmaları konusunda baskı uygulamamalıdır ve beklentileri çocuklarının kapasitesinin üzerinde olmamalıdır. Aileler, sınavların mutluluğun ve başarının tek ölçütü olduğu düşüncesine neden olabilecek davranışlardan kaçınmalıdır. Bu yüzden anne-babaların bilinçlendirilmesi son derece önemlidir. Sınav sisteminde sık sık yapılan değişiklikler de öğrencileri olumsuz etkilemektedir. Okullardaki rehberlik ve psikolojik danışman öğretmenlerin öğrencilerle daha yakından ilgilenmeleri ve sınav kaygısını önleyici teknikler konusunda bilgilendirme yapmaları sağlanabilir. Ayrıca Milli Eğitim Bakanlığının okullarda okul sosyal hizmetini devreye sokması, öğrencinin ailesi ve sosyal çevresi ile bir bütün olarak değerlendirilmesini sağlanmalıdır. Aile ve sosyal çevrenin desteğinin alınması ve gerekli bilinçlendirmelerin yapılması gençlerin bilgi birikiminin artırılması, nitelikli ders çalışma ve sınav kaygısı ile baş etmelerinde pozitif yönde katkılar sunacaktır. KAYNAKÇA Akıntuğ, Y. (2012) Grup Rehberliği Programının Ergenlerin Mesleki Olgunluk Düzeylerine Etkisi, Hacettepe Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi (H. U. Journal of Education) Özel Sayı 1: 12-21 [2012] ss.13 Alyaprak, İ. (2006). Üniversite Sınavına Hazırlanan Öğrencilerde Sınav Kaygısını Etkileyen Faktörlerin İncelenmesi. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ege Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Aslan S. (2005) Ergenlerde Ana- Baba Tutumu, Smav Kaygısı, Ders Çalışma Becerilerinin Lise Giriş Sınavını Yordama Düzeyleri (yayınlanmamış yüksek lisans tezi). Mersin: Mersin Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Anılan, H., Çemrek, F. ve Anagün, Ş.S. (2008). Ortaöğretim Öğrencilerinin Meslek Seçimi ve Üniversite Tercihlerine İlişkin Görüşleri (Eskişehir Örneği). e‐Journal of New World Sciences Academy Social Sciences, 3(2), 238‐249. Cüceloğlu, D. (1998). İnsan ve Davranışı. İstanbul: Remzi Kitabevi ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 237 Y.GENÇ Dökmen, Ü. (1994). Sanat ve Günlük Yaşamda İletişim Çatışmaları ve Empati. İstanbul: Sistem Yayıncılık Duman, G.K. (2008). İlköğretim 8. Sınıf Öğrencilerinin Durumluk Sürekli Kaygı Düzeyleri İle Sınav Kaygısı Düzeyleri Ve Ana - Baba Tutumları Arasındaki İlişkinin İncelenmesi, Dokuz Eylül Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Eğitim Bilimleri Anabilim Dalı Rehberlik Ve Psikolojik Danışmanlık Programı Yüksek Lisans Tezi Gökçedağ, S. (2001). Lise Öğrencilerinin Okul Başarısı ve Kaygı Düzeyi Üzerinde Anne - Baba Tutumlarının Etkilerinin Belirlenip Karşılaştırılması. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, D.E.Ü. Eğitim Bilimleri Enstitüsü, s.72 Hancock, D. R. (2001). Effects of test anxiety and evaluative threat on students' achievement and motivation. Journal of Educational Research, 94(5), 287291. Kayapınar E. (2006) Ortaöğretim Kurumları Öğrenci Seçme Ve Yerleştirme Smavı’na Hazırlanan İlköğretim 8. Sınıf Öğrencilerinin Kaygı Düzeylerinin İncelenmesi (yayınlanmamış yüksek lisans tezi). Afyonkarahisar: Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Kıyak, S. (2006). Genel Lise Öğrencilerinin Meslek Seçimi Yaparken Temel Aldığı Kriterler. (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Yeditepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul Öner, N. (1986). Development of the Turkish Form of Test Anxiety Inventory. Eric No: ED. 275-765 Öner, N. (1990). Sınav Kaygısı Envanteri El Kitabı. İstanbul: Yöret Vakfı Yayınları Özer, K. (2014) “Kaygı- Sınanma Duygusuyla Baş Edebilme” İstanbul: Sistem Yayıncılık. Palti, C. (2012). Yüksek Lisans Tezi. Üniversiteye Hazırlanan Lise Son Sınıf Öğrencilerinde Yükseköğretime Geçis Sınavı Öncesi ve Sonrasında Benlik Kaygısı, Sınav Kaygıs ve Durumluk- Sürekli Kaygı Düzeyleri . İstanbul Özyürek, R. ve Atıcı, M. (2002). Üniversite Öğrencilerinin Meslek Seçimi Kararlarında Kendilerine Yardım Eden Kaynakların Belirlenmesi. Türk Psikolojik Danışma ve Rehberlik Dergisi, 2(17), s.33‐42 Tekbaş, S. 2009) Edirne Merkez İlçe’de İlköğretim Son Sınıf Öğrencilerinde Ortaöğretim Kurumları Öğrenci Seçme Ve Yerleştirme Sınavı (Oks) Ve 238 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Üniversite Sınavına Hazırlanan Öğrencilerin Sınav Kaygılarını Etkileyen Faktörler Lise Son Sınıf Öğrencilerinde Öğrenci Seçme Sınavı (Öss) Sınav Kaygısı Ve Etkileyen Etmenler, Trakya Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü Halk Sağlığı Anabilim Dalı Yüksek Lisans Tezi TDK (2016). Türk Dil Kurumu, http://tdk.gov.tr/index.php?option=com_bts&view=bts, (Erişim Tarihi: 20.04.2016). Ünal A. (2006) OKS’ye Hazırlanan Öğrencilerin Smav Kaygıları İle Benlik Saygı Düzeyleri Arasındaki İlişkinin İncelenmesi (yayınlanmamış yüksek lisans tezi). Ankara: Gazi Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü; Vurucu, F. (2010). Meslek Lisesi Öğrencilerinin Meslek Seçimi Yeterliliği ve Meslek Seçimini Etkileyen Faktörler, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Yeditepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul. Wine, J. D. (1980). Cognitive-Attentional Theory Of Test Anxiety. In 1. G. Sarason (ed.), Test Anxiety: Theory, Research, And Applications Pp. 349385. Hillsdale, Nj: Erlbaum. Wolf, L. F., & Smith, J. K. (1995). The Consequence Of Consequence: Motivation, Anxiety, And Test Performance. Appied Measurement In Education, 8(3), s.227-242. Yelken, K. (2008). Orta Öğretim Son Sınıf Öğrencilerinin Üniversite Tercihlerini Ve Meslek Seçimini Etkileyen Faktörler: Sakarya İl Merkezi Örneği, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sakarya Yıldırım, İ. (2000). Akademik Başarının Yordayıcı Olarak Yalnızlık, Sınav Kaygısı ve Sosyal Destek, Hacettepe Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi 18: s.167 – 176 Yıldırım, İ,. Ergene, T., (2003) Lise Son Sınıf Öğrencilerinin Akademik Başarılarının Yordayıcısı Olarak Sınav Kaygısı, Boyun Eğici Davranışlar Ve Sosyal Destek, Hacettepe Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi 25 : 224-234 Zatz, S., & Chassin, L. (1985). Conditions of test-anxious children under naturalistic test-taking conditions. Journal of Consulting And Clinical Psychology, 53(3), 393-401 Zatz, S., & Chassin, L. (1985). Conditions of test-anxious children under naturalistic test-taking conditions. Journal of Consulting And Clinical 53(3), 393-401 Psychology, ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 239 Hazar Yahudileri ve Rus-Hazar İlişkileri Hazar Yahudileri ve Rus-Hazar İlişkileri Şir Muhammed DUALI1 Özet Yahudilik, kendine özgü inanç kıstasları nedeniyle dışa kapalı bir milli din görünümü segileyen inaç olma özelliği taşımaktadır. Bu yapısından dolayıdır ki Yahudi geleneğinde Hıristiyanlık veya İslam inancında yer alan misyonerlik/tebliğ anlayışına benze bir bakışaçısı pek yer almamaktadır. Ancak tarihi kayıtlar tarihin balli dönemlerinde Yahudiliğin de diğer ırk ve toplumlar arasında hayat bulduğunu ortaya koymaktadır. Bu toplumların başında ise kuşkusuz Yahudiliği resmi din olarak benimseyen Hazar Türkleri gelmektedir. Biz bu makalemizde Hazar Türklerinin Yahudi inancını benimsemesinin gerekçeleri üzerinde duracağız. Ayrıca Hazar Yahudilerinin Kuzey komşuları olan pagan Rus toplumuyla ikili ilişkileri ve Hazar Yahudilerinin zamanla Rus himayesi altında girme sürecini değerlendirmeye çalışacağız. Anahtar Kelimeler: Hazarlar, Yahudi, Rusya, Din, Siyaset Khazar Jews and Russian-Khazar Relations Abstract Because of the specific criteria self-enclosed, Judaism have characteristic of belief that exposes a national religious appearance. Thus, Jewish or Christian tradition are rarely part of a similar perspective to the understanding of the Muslim faith is located missionary. However, historical records of Judaism in certain periods of history reveals that he found life among other races and communities. At the beginning of this society, of course, comes the Khazar Turks who adopted Judaism as its official religion. In this article, we will focus on the grounds of the Khazar Turks adopted the Jewish faith. In addition we will try to analyze bilateral relations of the pagan Russian society of the northern neighbor with Khazar Jewish. Keywords: Khazars, Jewish, Russian, Religion, Politica 1. Yahudilerin Bölgeye İntikal Süreci Karadenizin Kuzey Doğu bölgesinden başlayarak Hazar Denizinin Kuzey Batı kıyılarına kadarki geniş coğrafyayı kapsayan bölgede varlık gösteren Hazar Türklerinin Yahudi inancını benimsemeleri ile ilgili günümüze kadar çeşitli bilgiler ulaşmış bulunmaktadır. Ancak bu bölgede ilk Yahudi varlığı ile ilgili elimizde çok az kaynak bulunduğundan sağlıklı sonuçlara ulaşmak pek kolay olmamaktadır. Biz burada elde mevcut veriler ışığında Karadenizin Kuzey kıyılarında bulunan Yahudi varlığı ve Hazar Türklerinin bölgeye intikali hususunu irdelemeye çalışacağız. Yrd. Doç. Dr., Gaziosmanpaşa muhammed.duali@gop.edu.tr. 1 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Üniversitesi, İlahiyat Fakültesi Öğretim Üyesi, 241 Ş.M.DUALI Şimdiki Rusya Federasyonu sınırları içerisinde bulunan Phanagoria şehri (Kherc Boğazı kıyıları) civarında XX. yüzyıl içerisinde gerçekleştirilen arkeolojik kazılar, bölgede Yahudi varlığı ile ilgili önemli bulguların gün yüzüne çıkmasına yol açmıştır ki bu bölgeler uzun müddet boyunca hazarların kontrolü altında olmuştur. Bu kazılarda örneğin üzerlerinde yedi kollu şamdan (Menora) ve İbranice harflerin yer aldığı mezar taşları bulunmuştur. Bu bulgular Miladi I. yüzyıldan itibaren Yahudilerin Karadenizin Kuzey Doğu kesimlerinde varlık gösterdiklerini ortaya koymuştur. Araştırmacılar Yahudilerin bu bölgelere M.S. 132-136 tarihlerinde Bar Kohba önderliğinde Roma İmparatorluğuna karşı meydana gelen Yahudi ayaklanması sonucunda sürüldüklerini ileri sürmektedir. Zira dönemin Roma İmparatoru, Traianus Hadrianus (ö. 138), ayaklanmayı kanlı bir biçimde bastırmış ve binlerce Yahudiyi de idama mahkum etmiştir. Söz konusu olay, Filistin dolaylarında bulunan Yahudilerin dünyanın diğer coğrafyalarına göç etmeleri ile sonuçlanmıştır. Bu bölgelerin başında, Roma’nın himayesi altında bulunan Bosporos Krallığına bağlı şimdiki Kırım Yarımadası ve doalyısıyla da Kherc Boğazı doalyları gelmektedir. Ancak bölgede Yahudi varlığının çok daha eski tarihlere dayandığını belirten araştırmacılar da yok değildir. Buna göre Kırım ve civarına ilk Yahudi göçü, M.Ö. VI. yüzyılda Babil esareti sonrası Kafkasya üzerinden gerçekleşmiştir. Roma’nın himayesinde olan Bosporos Krallığının önemli bir bölümü M.S. IV. yüzyıl içerisinde Gotların ve Hunların kontrolü altına girmiştir. İleryelen dönemlerde Kiev merkezli bir siyasi oluşum haline gelen Rusların söz konusu coğrafyayı kontrol altına alması, bu bölgede bulunan Yahudilerin de Rusların himayesi altına girmesiyle neticelenmiştir ki Rusya Yahudilerinin tarihi bu dönemlerden itibaren başlatılmaktadır.2 Grek tarihçi Theophanes’un (ö. 818) başta Phanagoria şehri olmak üzere bölgede çok sayıda Yahudinin varlığından bahsetmesi de bu savı destekler mahiyettedir. Bu bilgilerden mütevellit bazı araştırmacılar Kırım Yarımadasında M.S. V. yüzyıl dolaylarında bir Yahudi Derebeyliğinin varlığından ve en önemli şehirlerinden birinin de Çufut Kale olduğundan bahseder. Ancak genel kanı, bölgede bir Theodoro Derebeyliğinin olduğu, halkının ise Yahudilerden ziyade Gotlar, Grekler ve Karaimlerden oluştuğu üzerinedir.3 1 1 2 3 V. L. Vihnovich, 2000 Let İstorii Yevreyev Rossii, Akademiya İssledovaniya Kulturi, Petersburg, 2012, s. 23. Alina Rebel, İstoriya Yevreyev v Rossii, Eksmo, Moskova, 2013, s. 14. Rebel, İstoriya Yevreyev v Rossii, s. 15. 242 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Hazar Yahudileri ve Rus-Hazar İlişkileri Her ne kadar Yahudilerin Kırım yarımadası ve civarına Babil esareti sonrası geldikleri ileri sürülmüşse de elimizde mevcut kaynaklar, Yahudilerin bölgedeki varlığıyla ilgili olarak M.S. I. yüzyıla işaret etmektedir. Dolayısıyla Kırım Yarımadası civarında ilk Yahudi varlığını ortaya koyan belge, M.S. 80-81 yıllarına ait olduğu tahmin edilen bir mermer yazıttır. Grekçe olan ve dönemin Roma İmparatoruna hitaben yazılan mermerde, Yahudi sinagoglarından bahsedilmektedir. Dolayısıyla bu tarihi kanıt, M.S. I. yüzyılda, Kırım ve civarında Yahudi nüfusunun varlığını ortaya koymaktadır. Rusya asıllı Yahudi tarihçi Dubnow, bu Yahudi cemaatinin Yunan Helenizmi etkisinde kalan Yahudilerden müteşekkil olduğunu, yazışmalarını Yunanca yaptıklarını ve Yunan isimler kullandıklarını belirtmektedir.4 İlerleyen dönemlerde bölgenin Rus Derebeylerinin yönetimi altına girmesi ile birlikte bölgede mevcut Yahudi nüfus da giderek azalmaya yüz tutmuştur. Ancak zamanla bölgeye yönelik Yahudi ilgisi artmıştır ki bunun başlıca sebebi, Doğu Roma İmparatorluğu’nun kendi sınırları içerisinde bulunan Yahudilere yönelik uyguladığı sistematik baskı politikasıdır. Dolayısıyla Yahudiler, merkezinde Kiev olmak üzere, Kuzey Batıda Suzdal şehrine, Güneyde ise Taman Yarımadasına kadar uzanan geniş bir coğrafya içerisinde varlık göstermeye başlamıştır. Ayrıca Kiev’in bir semtine 933 yılında Rus Kınyazı5 İgor (ö. 945) tarafından Kırım ve Kerç’ten esir olarak getirilen iki bin civarında Hazar Yahudisinin yerleştirildiği hususu Rus kaynaklarda yer almaktadır.6 Bundan dolayıdır ki İgor döneminde Kiev şehrinin güney kesimi Hazar olarak isimlendirilmiştir. Sonuç olarak Yahudilerin önceleri Hazarların X. yüzyıldan itibaren ise Kiev Rus Derebeyliğinin eğemenliği altında bulunan bölgelere ne zaman ve nasıl geldikleri ile ilgili ortaya atılan tezler, mevcut kaynaklar çerçevesinde değerlendirildiğinde şu üç hipotez karşımıza çıkmaktadır. Bunlardan ilki, Doğu Batı üzerinden Aşkenaz Yahudilerinin bölgeye intikalini öngörürken, ikincisi, İslam ülkeleri üzerinden bölgeye gerçekleşen Yahudi yayılmacılığını ön plana çıkartır. Sonuncusu ise Doğu Roma sınırları içerisindeki Yahudilerin ticari ve ekonomik nedenlerden dolayı bölgeye yerleşmesi tezidir. Bilim dünyasında kabul gören ve Batı teorisi olarak 4 5 6 S. M. Dubnow, History of the Jews in Russia and Poland From the Earliest Times Until the Present Day, Volume I, Varda Books, 2001, s. 15-16. Slavlar arasında faaliyette bulunan Vareg kıtaları veya “Drujinaların” başında duran Norman beylerine Kinyaz denmiştir. Dokuzuncu yüzyıldan itibaren Rus siyasal yönetiminin başında bulunan kişiler bu unvanı kullanmışlardır. Bkz. A. Nimet Kurat, Rusya Tarihi, Başlangıçtan 1917’ye Kadar, II. Baskı, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 1987, s. 16. A. İ. Soljenitsin, Dvesti Let Vmeste, v Dve, Tomah, Tom Perviy, İzdatelstvo, Russkiy Put, Moskova, 2001, s. 4. ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 243 Ş.M.DUALI bilinen ilk ihtimale dayanak olarak haçlı seferleri gösterilmektedir. Nitekim haçlı seferleri sırasında Almanya ve Fransa’dan geniş çapta Yahudi göçünün yaşandığı bilinmektedir.7 Ancak kaynaklar haçlı seferleri sırasında Kiev dolaylarına yönelik herhangi bir Yahudi göçünden bahsetmemektedir. Bu da söz konusu tezin yetersizliğini ortaya koymaktadır. İkinci ihtimalle ilgili olarak öne sürülen en önemli kanıt Arap tarihçi el-Mesûdî’nin İslam ülkeleri ve Rum diyarından gelen Yahudilerin Hazar devletine göçüyle ilgili aktardığı bilgilerdir. Henüz 720 yıllarında Doğu Roma tahtına çıkan Leon İsaur, bir ferman yayınlayarak tüm Yahudilerin Hıristiyanlığa geçmesini emretmiştir ki bu durum Yahudilerin Doğu Roma İmparatprluğu dışına kaçmalarıyla sonuçlanmıştır.8 Buna benzer bir diğer uygulama Doğu Roma İmparatoru olan Romanos tarafından X. yüzyılın ortalarına doğru, uygulamaya konmuştur. 720 yılında olduğu gibi bu dönemde de bir kısım Yahudi, Hazar yurduna kaçmak mecburiyetinde kalmıştır.9 Diğer taraftan Rusların Hıristiyanlığı kabul etmelerinden önce bir kısım Yahudilerin Bizans İmparatorluğu’nun sınır boylarına göç etmeleri olası bir ihtimaldir. Zira Taman Yarımadası, her ne kadar Kiev Rus Derebeyliğinin önemli merkezlerinden biri olsa da Bizans etkisinin canlı olduğu bir coğrafya olmaya devam etmiştir. Ayrıca bu bölge, Helenistik dönemden itibaren önemli Yahudi merkezlerinden biri olma özelliğine sahipti.10 Üçüncü ihtimal olan ticari ve ekonomik nedenlerin de Yahudi göçlerinde etkin rol oynadığı muhakkaktır. Zira tarihi kayıtlar, Karadeniz’in Doğu Roma İmparatorluğu’nun kontrolünde bulunan Kuzey bölgelerinde erken tarihlerden itibaren bir Yahudi varlığından bahsetmektedir. 2. Hazar Yahudileri Batı Türk İmparatorluğundan neşet etmiş bir topluluk olan Hazar Hanlığı,11 VII. yüzyıldan XI. yüzyılın ortalarına kadar, Volga ve Dnyeper nehirleri arasını kapsayan geniş bir coğrafyada varlık gösteren ve inanç olarak da Yahudiliği benimseyen bir devlet olarak karşımıza çıkmaktadır. Hazarların Yahudiliği, devletin resmi dini olarak benimsemeleriyle ilgili elimizde birden fazla kaynak bulunmaktadır. Hazar Yahudileriyle ilgili ilk elden bilgiler, Endülüslü bir Yahudi olan Hasday bin 7 8 9 10 11 Yevreyskaya Entsiklopediya, Krestoviye Pohodi, Obshestvo Dilya Nauchnih Evreyskih İzdaniy, İzdatelstva Brokgauz-Efron, Tom 9, Peterburg, 1906-1913, s. 851-854. D. M. Dunlop, Hazar Yahudi Tarihi, İngilizceden Çev, Zahide Ay, Selenhe Yayınları, İstanbul, 2008, s. 191. El-Mesûdî, Muruc ez-Zeheb, çev, Ahsen Batur, Selenge Yayınları, 2. Baskı, İstanbul 2011, s. 136. Kulik, “Yevreyi Drevney Rusi: İstoçniki i İstoriçeskaya Rekonstruktsiya.” s. 65. Dunlop, Hazar Yahudi Tarihi, s. 21-22. 244 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Hazar Yahudileri ve Rus-Hazar İlişkileri Şaprut’un (ö. 970) Hazar Hanı Josef ile olan mektuplaşmasında karşımıza çıkmaktadır. Bunun dışında Hazar Hanlığı ile komşu olan Arap, Bizans ve Ermeni tarihçi ve coğrafyacıların eserlerinde de konuyla ilgili bilgiler yer almaktadır. 12 Yahudiliği benimseyen Hazarların konuştukları dil hususunda da farklı görüşler mevcuttur. Bazı kaynaklar, Hazarların, Türkler ve Perslerin dilinden farklı bir dil kullandığını kaydetmektedir. Ancak elimize ulaşan bazı belgeler, Hazarların yazı dili olarak İbraniceyi kullandığını ortaya koymaktadır. Nitekim Arap bibliyografya bilgini İbnü'n Nedîm (ö. 998), Hazarların İbraniceyi kullandıklarını belirtmek suretiyle bu hususu teyit etmektedir.13 Buna rağmen araştırmacıların çoğu, Hazar dilinin kısmen Macar-Bulgar lehçesinden oluştuğunu kısmen de Türk dili ailesine bağlı olduğunu ileri sürmektedir.14 727-737 tarihleri arasında yaşanan Arap-Hazar savaşları sonucunda Müslüman orduları bölgeyi fethetmiş ve halkın büyük bir bölümünü Kuzeye yani Rusların kontrolü altında bulunan bölgelere göçe zorlamıştır. Ancak bu tarihlerde Hazarların Paganist15 oldukları bilinmektedir. Tarihi belgeler Hazar Hükümdarının 737 yılında Müslümanlar karşısında aldığı tarihi yenilgi sonrasında İslam’ı kabul ettiğini ileri sürmektedirler. Ancak yine tarihi kayıtlara göre Hazar Hükümdarının, 740 yılında İslam’dan feragat ederek, Yahudiliğe yönelmesi söz konusudur. Hazarların, Yahudiliği tercih etmeleri hususunda Doğu Roma’nın baskılarından kaçarak bölgeye sığınan Yahudilerin etkin olduğu varsayılmaktadır. Arap kaynaklarda bu konuyla ilgili ilk bilgler, ünlü Arap tarihçisi Mesudi’nin Muruc ez Zeheb adlı eserinde yer almaktadır. Mesudi, eserinde Hazar Hükümdarı ve maiyetinin, halife Harun Reşit zamanında Yahudiliği kabul ettiğini, bununla birlikte halkın önemli bir bölümünün Müslüman, Hıristiyan ve putperestlerden müteşekkil olduğunu kaydetmektedir.16 Arap seyyah İbn Fadlan da Seyahatnamesinde Hazarlar ve Hükümdarlarının Yahudiliği benimsediğini teyit etmektedir. Ancak onun verdiği bilgilere göre Etil nehrinin iki yakasına kurulu büyük bir şehrin bir yakasında Müslümanların, diğer yakasında Hakan ve maiyetinin ikamet etmektedir.17 Yine bir diğer Arap tarihçisi olan Mukaddesi, 12 13 14 15 16 17 P. K. Kokovtsov, Yevreysko - Khazarskaya Perepiska v X veke, İzdatelstvo Akademii SSSR, Lenengrad, 1932, s. VI. Hans H. Wellisch, The First Arab Bibliography: Fihrist al-'Ulum, Urbana-Champaign Library, Number 175, December 1986, s. 16. Shlomo Sand, Yahudi Halkı Nasıl İcat Edildi, Kitabı Mukaddes’ten Siyonizme, çev, Işık Ergüden, Doğan Kitap, İstanbul, 2011, s. 270 Evreyskaya Entsiklopediya, Khazar, Tom 15, s. 648. El-Mesûdî, Muruc ez-Zeheb, s. 136. İbn Fadlan, Seyahatname, Önsöz ve Trc, R. Şeşen, Bedir Yayınları, İstanbul, 2011, s. 83. ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 245 Ş.M.DUALI Ahsenü’t-Tekasim adlı eserinde, Hazar Hanlığından bahsederken bölgede Yahudi varlığına dikkat çekmektedir.18 Her ne kadar Hazar Hanlığı Yahudi inancını devletin resmi dini olarak benimsemişse de halk arasında çeşitli inançlara mensup toplulukların yaşamlarını idame ettirdiğini, Arap seyyah İbn Dasta’nın eserinde görmek mümkündür. Ayrıca Dasta, Hazar Hanlığı içerisinde Müslümanların yoğunlukta yaşadığı iki yerleşim yerinin varlığından da söz etmektedir.19 Bu durum, araştırmacılar arasında farklı görüşlerin ortaya çıkmasına zemin oluşturmuştur. Dolayısıyla bir kısım araştırmacı, Doğu Avrupa Yahudilerinin kökenlerini Hazar Yahudilerine dayandırırken bazıları da bu sava karşı çıkmaktadırlar. Örneğin Kevin Alan Brook ‘Doğu Avrupa Yahudilerinin Kökeni’ başlıklı çalışmasında, Yahudilerin Doğu Avrupa coğrafyasına M.S. IX ve X. yüzyıllarda Doğu Roma İmparatorluğu’nun baskıları sonucunda göç ettiklerini ileri sürmektedir.20 Nitekim tarihi kayıtlar 820 yılında tahta çıkan II. Mişel döneminden itibaren İmparatorluk içerisinde Yahudi aleyhtarlığının ivme kazandığını, I. Basil ile birlikte Yahudilerin din değiştirmeye zorlandığını ve koyu bir Ortodoks olan I. Romanius zamanında ise bir kısım Yahudi’nin baskılardan kaçarak Hazar Hanlığına sığındığını yazmaktadır.21 Artur Kostler ise Doğu Avrupa Yahudilerinin kökenini Hazar Hanlığına dayandırmaktadır ki bu hususa yeniden değinilecektir. Hazar Hükümdarının ne zaman ve nasıl Yahudiliği kabul ettiği hususuna gelince, Arap kaynakların verdiği bilgilere göre, Hazar Hükümdarının ehli kitap temsilcisiyle dini meseleler üzerine görüş alış verişinde bulunduğu, Yahudi bir bilginle Hıristiyan papaz arasında münazara gerçekleştiği ve Yahudi bilginin Hükümdarı ikna ettiği üzerinedir.22 Hükümdarın bununla yetinmeyip İslam’ı da tanımak istediği ancak Müslümanlar tarafından gönderilen elçinin Yahudi bilgin tarafından engellendiği ve nihayetinde Hükümdarın Yahudi inancını kabul ettiği nakledilmektedir.23 Arap kaynaklarının aksine, Yahudi kaynaklar, Hazarların Yahudiliği 740 yılı itibariyle kabul ettiğini yazmaktadır. Oysa Arap kaynakları bu konuyla ilgili net bir tarih vermemekle birlikte, Halife Harun Reşit (M.S. 800 civarı) dönemine işaret etmektedirler. Yahudi kaynaklar içerisinde bu hususta 18 19 20 21 22 23 Mukaddesi, Ahsenü’t- Takasim, Çev, Ahsen Batur, Selenge Yayınları, İstanbul, 2015, s. 367. Ebu Ali Ahmed Bin Omar Bin Dasta, İzvestiya o Hazarah, Bolgarah, Slavyanah i Russah, D. A. Hvolson, Petersburg, 1869, s. 17. Kevin Alan Brook, “Doğu Avrupa Yahudilerinin Kökeni,” çev, Osman Karatay, Karadeniz Araştırmaları, sayı 6/2005, s. 2 (1-25) Yusuf Besalel, Osmanlı ve Türk Yahudileri, Genişletilmiş 2. Baskı, Gözlem Gazetecilik Basın ve Yayın, 2004, s. 21. Dubnow, History of the Jews in Russia and Poland, Volme I, s. 21. Dunlop, Hazar Yahudi Tarihi, s. 106. 246 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Hazar Yahudileri ve Rus-Hazar İlişkileri elimize ulaşan ilk belge, XII. yüzyılda yaşamış bir Yahudi olan Yehuda Ha-Levi (ö. 1141) tarafından kaleme alınan Hazar başlıklı çalışmadır. O, bu çalışmasında Hazar Hükümdarının Yahudiliği kabul etme olayını Arap müelliflerin naklettiklerinden farklı olarak mistik bir anlayış çerçevesinde konu edinmektedir. Zira ha-Levi, dönemin Hazar Hükümdarının, gördüğü bir rüya üzerinden yola çıkarak Hıristiyan, Müslüman ve Yahudi bilginlerle diyalog içerisine girdiğinden bahsetmektedir. Nihayetinde hakikatin peşinden giden Hükümdar, Yahudiliğin hakiki din olduğunda karar kılmıştır.24 Burada şu hususu da belirtelim ki üç semavi din temsilcisiyle dinler üzerine yapılan tartışma meselesi sadece Hazarlar için söz konusu olmayıp, Bulgar ve Rusların da benzer bir yöntemle dini seçim yaptıkları nakledilmektedir.25 Dolayısıyla burada Ha-Levi’nin zamanından 400 sene önce cereyan ettiği varsayılan olayı detaylı bir biçimde aktarıyor olması, rivayetin sıhhatine gölge düşürmektedir. Ayrıca Hazarların Yahudiliği kabul tarihi olarak aktarılan 740 yılının da tartışmalı olması söz konusu kuşkuları güçlendirmektedir. Bunun dışında Yahudi kaynaklarında yer alan ve Hazar Hükümdarı Jozef ile Yahudi Hasday ibn Şaprut26 arasında cereyan ettiği varsayılan yazışmalar söz konusudur. Tahmini X. yüzyılın ortalarına ait olduğu düşünülen bu mektup, mahiyeti itibariyle Endülüslü Yahudi din adamı Hasday’ın Hazar Hükümdarına yönelttiği birtakım soruları yanıtlamasından ibarettir. Bu yazışmaların da gerçeklik payı yüksek olmakla birlikte, sahihliği henüz kanıtlanmış değildir.27 Tüm bu söylenenler ışığında, Hazar Hanlığında mevcut Yahudilerin aslında bölgeye Bizans baskısı sonucunda yerleşen Yahudilerden müteşekkil olduğunu, buna ilaveten başta Hükümdar olmak üzere maiyetinin zamanla Yahudiliği benimsediğini söylemek mümkündür. Zira bölge halkının ekseriyetinin başta İslam olmak üzere Hıristiyanlık ve putperestliğe mensup olduğu çeşitli kaynaklarda ortaya konulmaktadır. Yönetici düzeyindeki kişilerin Yahudiliği resmen kabul etmesi hususuna gelince; bunun, Hıristiyan Doğu Roma ve Müslümanlardan oluşan iki kutuplu dünya dengeleri göz önünde bulundurulmaksızın anlaşılması güç olsa gerek. Onüçüncü Kabile adlı çalışmasında bu konuyu değerlendiren Yahudi yazar Arthur Koestler, VIII. yüzyılda Konstantinopolis ve Bağdat merkezli temel iki gücün yansıra Hazar Hanlığının üçüncü bir güç olarak varlık gösterdiğinin altını 24 25 26 27 Judah Halevi, Kuzari, Russian Translation by, G. Lipsh, Second Edition, Jerusalem, 1990, s. 2729. Bu hususta geniş bilgi için bkz. Dualı, “Erken Dönem Rus Kroniğinde İslam Algısı,” s. 120-121. Hasdai İbn Şaprut, 910 yılında Cordoba’da Yahudi bir ailede dünyaya gelmiş, tıp alanındaki başarısından dolayı halife III. Abdurrahman onu saray doktoru olarak atamış ve daha sonra vezirlik makamına kadar yükselmiştir. Bkz. Koestler, The Thirtheenth Tribe, s. 70. Bkz. Dunlop, Hazar Yahudi Tarihi, s. 148. ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 247 Ş.M.DUALI çizmektedir. Dolayısıyla ne Hıristiyanlığın ne de İslam’ın Hazarlarca benimsenmesi, kendi bağımsızlığı açısından yararlı gözükmekteydi. Çünkü bu inançlardan herhangi birini kabul etmek ya Doğu Roma’nın ya da İslam Halifesinin nüfuzu altına girmek anlamı taşımaktaydı.28 Hazarların geleneksel dinleri olan Şamanizm’e gelince, bu inancın muadillerine nazaran çok ilkel bir görümüne sahip olduğu aşikârdır. Bu durumda, her iki dinin de baskısından kurtulmak ve en az onlar kadar saygın olan bir dinin, yani Yahudiliğin kabulü gündeme gelmiştir.29 Arthur Koestler’in bu tesbiti, oldukça mantıklı gözükmektedir. Nitekim bölgesinde önemli bir güç merkezi haline dönüşen Hazar Hanlığının ne Halifenin ne de Sezarın etki alanı altında kalmayı kabul etmesi düşünülemezdi. Yukarıda değinildiği üzere buna benzer bir durum Kiev Rus Derebeyliğinin din seçimi hususunda da gündeme gelmiş, lakin Rusların din tercihi ile ilgili elimize ulaşan tarihi kayıtlar, Kiev Derebeyi Vladimir’in, Doğu Roma İmparatorluğu’nun nüfuzu altına girme pahasına, Hıristiyanlığı tercih etmiştir.30 Ancak Hazar Hanlığının daha bağımsız bir tercihde bulunduğu görülmektedir ki kuşkusuz bu tercihin jeopolitik ve sosyolojik gereksinimleri olmuştur. 3. Rus-Hazar İlişkileri Öteden beri Hazar Hanlığıyla Rus Derebeyleri arasında hem coğrafi he de ticari zorunluluktan dolayı ikili ilişkilerin mevcudiyeti bilinen bir husustur. Ayrıca Rusların ilk başkenti konumunda olan Kiev’in IX. yüzyılın başlarında Hazar Hanlığının kontrolü altına geçmesi ve 965 yılına kadar da Hazarlara tâbi kalması, iki ulus arasındaki ilişkileri gözler önüne sermektedir.31 Ayrıca Hazar Hanlığının kontrol ettiği sınırlar içerisinde önemli ölçüde Rus/Slav nüfusun varlığı da söz konusudur. Bu konuda özellikle Arap kaynakları bazı bilgiler ihtiva etmektedir. Örneğin 737 tarihinde gerçekleşen Arap-Hazar savaşı sonucunda Mervan bin Muhammed’in Hazarları yenilgiye uğrattığı ve Slav nehrine kadar ilerlediği buradan Volga nehrinden bahsedildiği anlaşılmaktadır- kaydedilmektedir. Ayrıca Mervan’ın yirmi bin civarında Slavı da esir aldığı bilinmektedir.32 Pagan Rusların Hazar Hanlığı sınırları içerisinde yaşadıklarıyla ilgili Mesudi’nin Muruc ez-Zeheb (Altın Bozkırlar) adlı eserinde bazı bilgiler yer almaktadır. Mesudi, Hazar Hanlığından bahsederken, ülkede Yahudi, Hıristiyan, Müslüman ve putperestlerin 28 29 30 31 32 Rebel, İstoriya Yevreyev v Rossii, s. 15. Koestler, The Thirtheenth Tribe, s. 61. Ş. M. Dualı, Başlangıçtan Günümüze Rusya’da Din-Devlet İlişkileri, İz yayınları, İstanbul, 2014, s. 34-35. Dunlop, Hazar Yahudi Tarihi, s. 214. Vihnovich, 2000 Let İstorii Yevreyev Rossii, s. 39. 248 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Hazar Yahudileri ve Rus-Hazar İlişkileri yaşadığını nakleder. Kuşkusuz bu putperest kavimlerin başında da Ruslar gelmektedir. Mesudi’nin Ruslar hakkında verdiği bilgiler, -ölülerin bazı hayvanlarla ve ölen kişinin sahip olduğu cariyeyle birlikte yakılması- diğer kaynaklarca da doğrulanmaktadır.33 Ayrıca Mesudi’nin verdiği bilgilere göre, Hazar Hanlığı bünyesinde diğer din ve inançlara karşı hoşgörü iklimi hâkimdir. Zira Hazar başkentinde geçerli olan adet uyarınca, kentte iki Müslüman, iki Yahudi, iki Hıristiysan ve biri de Putperest olmak üzere yedi yargıç bulunmaktaydı. Her din mensubu, aralarında vuku bulan sorunlarını kendi yargıçlarına danışmak suretiyle çözüme kavuşturmaktaydı.34 Buna ilaveten Rusların kendi yöneticilerini XII. yüzyılın başlarına kadar Kağan olarak tanımlamaları, Hazarların bölgedeki etkinliğini ortaya koymak açısından önemli bir husustur. Hazarların kontrolü altında bulunan putperest Rusların dışında, herhangi bir devletin etkisi altında kalmayan ve kendi askeri ve ticari filolarını oluşturan Rus toplulukların varlığından da bahsetmekte yarar vardır. Nitekim bu Rus topluluklar başta Hazar olmak üzere, Endülüs, Roma ve Konstantinopolis’e ticari amaçlı seferler düzenlemeleriyle bilinmekteler.d35 Hazar denizine yönelik gerçekleştirilen seferlerin Hazar Hanlığı tarafından hoş karşılanmadığı, bu hususta Ruslarla karşı karşıya geldikleri de bilinen bir diğer husus olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu hususa Hazar Hanı Yusuf’un İslam Halifesine yazdığı bir mektupta değinildiği görmek mümkündür. Han, mektubunda Rusların güneye doğru yönelen akımının önünde bir engel olduğunu açıkça belirtmektedir. Ancak Hazar Hanlığının bu konuda her zaman başarılı olduğu da söylenemez nitekim tarihi kayıtlar Rusların Hazar denizine ilk inişinin 864 ile 884 yılları arasında gerçekleştiğini ortaya koymaktadır.36 Bu bağlamda Rus Derebeylerinin Hazar Hanlığıyla olan güç mücadelesi X. yüzyılın ortalarına kadar devam etmiştir. Ancak zamanla Rusların, güçlerini birleştirmeleri ve Kiev merkezli bir siyasal yapıya bürünmeleri, Hazarlar açısından ciddi tehdit unsuru haline dönüşmüştür. Hatta artık Ruslar, 890 yılı itibariyle Volga (İdil) nehrinin aşağı kısımlarına yönelik akınlar düzenlemek suretiyle Hazar Hanlığının etkinliğini kırmaya çalışmışlardır.37 Hazar Rus çatışması uzun yıllar devam etmiş ve Rus Derebeyi Svyatoslav’ın 965 yılında Hazarlar üzerinde elde ettiği zaferle birlikte nihayete ermiştir. Arap tarihçi İbn Havkal’a göre bu akınlar sırasında Ruslar, başta Hazar olmak üzere Bulgar ve Burtas’ı talan ederek 33 34 35 36 37 Bkz. İbn Fadlan, Seyahatname, s. 69-79. El-Mesûdî, Muruc ez-Zeheb, s. 139. El-Mesûdî, Muruc ez-Zeheb, s. 143. S. A. Pletneva, Khazari, 2-e İzdaniye, Nauka, Moskova, 1986, s. 67-68. Dunlop, Hazar Yahudi Tarihi, s. 256. ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 249 Ş.M.DUALI yıkılmasına neden olmuştur.38 Rusların bölgeye düzenledikleri bu akınlar her ne kadar Hazar Hanlığının tarih sahnesinden silinmesiyle sonuçlanmamışsa da bir daha toparlanamayacak kadar yıpranmasına yol açmıştır. Dolayısıyla daha önce Hazar kontrolü altında bulunan toprakların Rus Derebeylerinin eline geçmesi, bölgede mevcut Yahudi nüfusun da Rus etkisi altına girmesi ile neticelenmiştir. Kuşkusuz buna Yahudi inancına mensup Hazarlılar ve öteden beri Kırım yarımadasında yaşayan Yahudi nüfusu da yakından ilgilendirmiştir.39 Daha önce bahsedildiği üzere Rus kroniği, Hazar Yahudilerinden oluşan bir heyetin 986 yılında Kiev’i ziyaret ederek dönemin Derebeyi Vladimir’i Yahudiliğe davet ettiği nakledilmektedir.40 Bu durum bize, Rusların başkenti konumunda olan Kiev’de Hazar Yahudilerinin mevcudiyetini teyit etmektedir. Zira Hazarların Kıpçak saldırılarından korunmak amacıyla Rus Derebeyi Vladimir Monomakh’a (ö. 1125) sığındıkları ve bölgede bir Hazar yerleşim bölgesi oluşturdukları öne sürülmektedir.41 Ayrıca Rus tarihçi Vasily Nikitich Tatishchev (ö. 1750) kaleme aldığı “İlk Çağlardan Günümüze Rusya Tarihi” adlı eserinde, 965 tarihi itibariyle Hazar kentlerinin Svyetoslav tarafından bozguna uğratılması sonrasında bölgede bulunan Hazarların önemli bir bölümünün Rus kentlerine yerleştirildiğini yazmaktadır.42 Yine Arap coğrafyacı İbn Hurdâzbih (ö. 912) Kitâbü'l-mesâlik ve’lmemâlik adlı eserinde ticaret yolarından bahsederken Kuzeyden gelen Yahudi tücaarların bir kısmının Rusça konuştuklarını belirtmektedir.43 Bu veriler ışığında hareket eden bazı araştırmacılar, başta Kırım olmak üzere Ukrayna, Polonya ve Macaristan hattında mevcut Yahudi nüfusun, Hazarların torunları olduğu görüşünü öne sürmüştür. Onlara göre, Doğu Avrupa Yahudilerinin Sami ırkı değil Hazar soyundan olma olasılığı daha yüksek bir ihtimaldir. Örneğin kendisi de bir Yahudi olan Arthur Koestler, bu tez üzerinde durmakta ve “eğer Avrupa Yahudileri Hazar kökenli ise o halde söz konusu Yahudilerin atalarının Tur Dağından değil, Kafkas Dağlarından geldiği; Ürdün dolaylarından değil Volga kıyılarından koptuğu savı 38 39 40 41 42 43 Osman Karatay, Hazarlar, Yahudi Türkler ve Ötekiler, Kripto Kitapları, Ankara, 2014, s. 247. Dubnow, History of the Jews in Russia and Poland Volume I, s. 31. “Duyduk ki Bulgar (Müslümanlar) ve Hıristiyanlar kendi inançlarını sana öğretmek için sana gelmişler. Hıristiyanlar bizim Çarmıha germiş olduğumuz İsa’ya inanırlar. Oysaki bizler, İbrahim’in İshak’ın ve Yakup’un tanrısı olan tek Tanrı’ya inanırız. Bunun üzerine Vladimir; “Sizin kanunlarınız nelerdir der. Yahudi elçiler, “Sünnet olmak, domuz ve tavşan eti yememek, bir de cumartesi gününü (şabat) gözetmek” derler. Polnoye Sobraniye Russkih Letopisey, Tom Tritsat Tretiy, İzdatelstvo Nauka, Leningrad, 1977, s 25-26. Dunlop, Hazar Yahudi Tarihi, s. 281. V. N. Tatishchev, İstoriya Rossiyskaya, Tom I, Moskova, 1994, s. 328. İbn Hurdâzbih, Kniga Putey İ Stran, İzdatelstvo ELM, Bakü, 1986, s. 123. 250 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Hazar Yahudileri ve Rus-Hazar İlişkileri gerçeklik kazanır” demektedir.44 Kostler, Hazar Yahudilerinin başta Macaristan olmak üzere Doğu Avrupa coğrafyasına yönelik göçünü Hazar Hanlığının zayıflamasına, bölgede veba salgınının yaygınlaşmasına ve özellikle de Moğol istilasına bağlamaktadır. Ayrıca Kırım’ın karşısında bulunan Taman merkezli prensliklerin XV. yüzyıla kadar Yahudilerce yönetildiği ve Moskova ile ilişkiler kurduğunu hatırlatarak, XVI. yüzyılda Rus soyluları arasında revaçta olan jidovstva45 hareketini ortaya koyan etkenlerden birinin de bu olabileceğini öne sürmektedir.46 Özetle bu sava göre, Doğu Avrupa Yahudilerinin bir bölümü Hazar topraklarından ve Kiev Rus Derebeyliğinden bölgeye intikal ederken, Batı ve Güney Avrupa’dan bölgeye Yahudi göçü çok daha sonraki tarihlerde gerçekleşmiştir. Nihayetinde bölgenin XVIII. yüzyılın sonlarına doğru Çarlık Rusyası’nın kontrolüne geçmesi ile birlikte Rusya’da ciddi manada Yahudi sorunu gündeme gelmiştir. Yukarıda da belirtildiği üzere Kostler’in bu tezine mükabil, Kevin A. Brook, Rusya Yahudileri’nin hem eski Ortadoğu Yahudilerinden hem de Yahudi olmayan (Hazar) halklardan müteşekkil olduğunu öne sürmektedir.47 SONUÇ Sonuç olarak Hazar devletinin Yahudi inancını resmi bir din olarak benimsemesi dönemin jeopolitik gereksinimleri çerçevesinde gerçekleşmiştir. Zira Hıristiyanlık Doğu Roma İmparatorluunun temellerini üzerine inşa ettiği bir din iken islam da Halifeliğin resmi ideolojisini temsil etmekteydi. Bu nedenle en az Hırıstınaylık ve İslam dini kadar özgün bir inanç olarak Yahudiliğin benimsenmesi her iki gücün etkisi altına kalmadan dönemin popüler din anlayışına geçişi sağlayacaktır. Ancak görüldüğü üzere Hazar hanlığının üst düzey yöneticileri böyle bir karar almışlar sa da halkın geneli Yahudiliğe uzak kalmış ve diğer inançlar üzerine yoğunlaşmıştır. Rus- Hazar ilişkisine gelince, Rusların tarih sahnesinde boy göstermeye başlamaları ve Hazar Hanlığı ile olan ikili ikişkileri en başta Rus derebeylerin bir yönetim deneyimi kazanmasına sebep olmuştur. Ayrıca Hazar hanlığının din seçimi konusunda Yahudiliği yeğelemesi ve bunda başarılı olamaması sonraki süreçte Rusların Yahudiliğe pozisyon almalarıyla sonuçlanmıştır. Dolayısıyla 988 yılında 44 45 46 47 Koestler, The Thirtheenth Tribe, s. 6. Jid (жид-tekil, жиди-çoğul) sözcüğünden hareketle oluşturulan Jidovstva kelimesi, Yahudi inancını benimseyen kişileri belirtmek amacıyla öteden beri Rus dilinde kullanılagelmiştir. Kelimenin kökeniyle ilgili çeşitli görüşler ortaya atılmaktadır. Jid sözcüğünün İbrenice Yahudi (‫ )י י‬tanımlamasının Farsçaya johūd/juhud şeklinde intikali ve buradan Rusçaya Jid şeklinde geçtiği ileri sürülmektedir. Bkz. Rebel, İstoriya Yevreyev v Rossii, s. 17. Koestler, The Thirtheenth Tribe, s. 171. Brook, “Doğu Avrupa Yahudilerinin Kökeni,” s. 23. ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 251 Ş.M.DUALI bir dizi istişareler sonucu Hıristiyanlığın Ortodoks mezhebinde karar kılınmıştır ki bu durum Rus derebeylerin uzun yıllar boyunca Doğu Roma imparatorluğu etkisi altında kalmasına yol açmıştır. İstanbulun Fethi ile birlikte bu bağımlıluık taamen yerini bağımsılzığa bırakırken Rus kilisesi Üçüncü Roma İddiası ile yeni bir vizyon başlatmıştır. KAYNAKÇA Besalel Yusuf., Osmanlı ve Türk Yahudileri, Genişletilmiş 2. Baskı, Gözlem Gazetecilik Basın ve Yayın, 2004. Brook Kevin Alan., “Doğu Avrupa Yahudilerinin Kökeni,” çev, Osman Karatay, Karadeniz Araştırmaları, sayı 6/2005, s. 1-25. Dualı Şir. M., Başlangıçtan Günümüze Rusya’da Din-Devlet İlişkileri, İz yayınları, İstanbul, 2014. Dubnow S. M., History of the Jews in Russia and Poland From the Earliest Times Until the Present Day, Volume I, Varda Books, 2001. Dunlop D. M., Hazar Yahudi Tarihi, İngilizceden Çev, Zahide Ay, Selenhe Yayınları, İstanbul, 2008. Ebu Ali Ahmed Bin Omar Bin Dasta, İzvestiya o Hazarah, Bolgarah, Slavyanah i Russah, D. A. Hvolson, Petersburg, 1869. El-Mesûdî, Muruc ez-Zeheb, çev, Ahsen Batur, Selenge Yayınları, 2. Baskı, İstanbul 2011. İbn Fadlan, Seyahatname, Önsöz ve Trc, R. Şeşen, Bedir Yayınları, İstanbul, 2011. İbn Hurdâzbih, Kniga Putey İ Stran, İzdatelstvo ELM, Bakü, 1986. Judah Halevi, Kuzari, Russian Translation by, G. Lipsh, Second Edition, Jerusalem, 1990. Karatay Osman., Hazarlar, Yahudi Türkler ve Ötekiler, Kripto Kitapları, Ankara, 2014. Kokovtsov P. K., Yevreysko - Khazarskaya Perepiska v X veke, İzdatelstvo Akademii SSSR, Lenengrad, 1932. Hans H. Wellisch, The First Arab Bibliography: Fihrist al-'Ulum, Urbana-Champaign Library, Number 175, December 1986. Kurat A. Nimet., Rusya Tarihi, Başlangıçtan 1917’ye Kadar, II. Baskı, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 1987. Mukaddesi, Ahsenü’t- Takasim, Çev, Ahsen Batur, Selenge Yayınları, İstanbul, 2015. Pletneva S. A., Khazari, 2-e İzdaniye, Nauka, Moskova, 1986. 252 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Hazar Yahudileri ve Rus-Hazar İlişkileri Polnoye Sobraniye Russkih Letopisey, Tom Tritsat Tretiy, İzdatelstvo Nauka, Leningrad, 1977. Rebel Alina., İstoriya Yevreyev v Rossii, Eksmo, Moskova, 2013. Sand Shlomo., Yahudi Halkı Nasıl İcat Edildi, Kitabı Mukaddes’ten Siyonizme, çev, Işık Ergüden, Doğan Kitap, İstanbul, 2011. Soljenitsin A. İ., Dvesti Let Vmeste, v Dve, Tomah, Tom Perviy, İzdatelstvo, Russkiy Put, Moskova, 2001. Tatishchev V. N., İstoriya Rossiyskaya, Tom I, Moskova, 1994. Vihnovich V. L., 2000 Let İstorii Yevreyev Rossii, Akademiya İssledovaniya Kulturi, Petersburg, 2012. Yevreyskaya Entsiklopediya, Krestoviye Pohodi, Obshestvo Dilya Nauchnih Evreyskih İzdaniy, İzdatelstva Brokgauz-Efron, Tom 9, Peterburg, 1906-1913. ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 253 L.KURDASHVILI 254 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 The Sarcity of Highly Qualified Human Resources in Business The Sarcity of Highly Qualified Human Resources in Business Lashari KURDASHVILI1 Abstract Georgia needs to create such a form of modern economy, in which the human capital will be measured qualitatively reasoning on the new nature of human activity. Today, when significance of human capital is significantly increased in the service sector, while developing the informed society, the particular kind of information appears to be key resource, and mentally labors are dominating in the structure of employmees. Human capital must be characterized by exceptional manufacturing capabilities of intellectualmark. Such members of community will create new type of economy in which human capital is considered an intangible technical progress, but it does not change with the increasing importance of technical progress role; at the same time materialized technical progress achieved in production is based on the active participation of human capital. Key words: Human capital; Human recources; Employment; unemployment; JEL Classification Code: E24 INTRODUCTION Economic activity and high employment level of working population isn’t typical for Georgia. However, it should be noted that at the same time, Georgia is a labor resource importing country. The unemployment level in Georgia's on 2015 was not too high - 12.5%, as compared to previous year it wasimproved. As is well known full employment is considered to be the indicator of3-5% unemployment rate in the world. In our view, unemployment problems in Georgia, have more qualitative reasons, rather than quantitative. 1. Labor market and industry review 1.1 Low level in industry employment The structure of employees in the economic sector is represented on Table 1. After Soviet Union, today in our opinion we can talk about the deindustriul trends in economy. For example, in 2015 the number of employees in the processing industry amounted to 0.3%, while the same rate in France and Germany is 1 PhD Sudent, Tbilisi State University, Faculty of Economics and Business Administration kurdashvili@gmail.com ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 255 L.KURDASHVILI respectively 15 and 22 percent. But in view of Georgia technological backwardness level from these countries (in France and Germany dominates the fifth technological formation, in Georgia - the third), it becomes clear that existed indicators of Georgian industrial potential are more alarming. Due to degradation of this field, the employment is maintained at a relatively high rates in light of other areas, including agriculture and industry infrastructure, industrial foundations of which are truly out of date, but still in line with the third technological format formation. Even though processing industry reduction and employment is the recent trend in the world economy, it also comes with some limits; in our country they are violated. Let’s consider participation dynamics of various economic sectors in our country over the last decade (table 1.) The needn to modernize the processing of production, which should reach the GDP rate in the world equity standards is evident. Otherwise the economy will gain structural instability and can not cope with the challenges of globalization. Georgia’s technological gap is only possible by the national industry restoring and dynamical development. 1.2. Structural unemployment character Most of the businesses are involved in this area. Search for jobs in labor market is complicated by the quantitative disbalance of labor market quality, which has become the cause of formation of sustainable layers of the working population, which are subject to economic activity maintenance, or you’ll lose the edge. We mean, first of all, the long-term unemployed (looking for a job for a period of one year or more), who face the loss of economic activity; Second, it is not active persons, who have started to work (they even be called a potential unemployed) and as the workplace appeared, they can be moved to the economically active population group, and in the absence of work they shift in the group, who do not want to work. As we can see, from 2005 until 2011, the employed, self-employed and the number of workers has been declining, and since 2011 has been increased again. Together with growth of structural and the labor market imbalances the job search complexity has been increased too (Graph 1). 256 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 The Sarcity of Highly Qualified Human Resources in Business Table 1. Employess Structure By Economic Sectors Years Agriculture including service Forestry Fishering Mining and extractive activities Heavy Industry Food industry LightIndustry Energy Households Construction Trade Services and restaurant business Transport and transport. Services Tourism Financial operations Communications Real estate operation State Gov. 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2134,2 2251,0 2202 2072,3 2241,7 2674,0 2807,1 3210 3378,1 196,9 126,2 159,0 145,0 142,9 187,0 194,3 163,9 180,5 106 13,0 13,3 11,7 12,0 16,6 17,2 19,7 20,3 282,5 283,5 263,2 233,7 305,7 352,7 389,8 355,3 345,4 1299,0 1429,7 1911,4 1574,4 2330,6 2988,0 3268,9 3310,8 3253,7 1285,1 1638,9 1632,1 1550,1 1954,6 2573,1 2747,6 3157,1 3821,1 424,2 444,7 435,1 372,7 397,0 513,6 575,8 536,8 616,0 661,8 724,3 752,1 784,7 867,5 1031,1 1037,0 1133,6 1157,4 1027,0 1423,7 1508,7 1629,5 1675,8 2046,3 1875,5 2055,5 2173,0 2065,4 2667,0 2298,5 2403,9 2623,8 3582,2 4472,4 3904,5 4605,9 2861,4 3388,3 4205,2 3115,1 3997,8 4601,3 4956,4 5227,9 5698,0 480,5 552,7 624,6 641,0 786,6 955,5 1069,5 1167,3 1288,4 1374,5 1569,1 1519,3 1650,9 2003,9 1852,2 2242,1 2199,5 2349,1 297,6 320,5 292,0 271,5 347,9 467,4 549,8 651,0 730,6 457 590,2 706,5 722,6 764,7 859,8 1015,5 1131,3 1336,4 713,3 785,1 955,7 906,6 940,5 908,0 981,8 970,7 1052,2 640,4 843,4 997,0 870,7 1150,7 1806,3 1955,1 2111,1 2372,3 1620 3003 4070 3499 3304 3375 3459 3172 3321 Education Health and social care Optional rent 637,3 684,9 837 920,8 1062,4 1276,3 1327,7 1461,7 1528,5 1689 2090 2531 2351,2 2905,3 3325,9 3539,6 3735 2887,6 367,7 408,1 513,1 587,6 651,3 737,3 810,6 875,9 900,4 Source: http://www.geostat.ge/?action=page&p_id=145&lang=geo ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 257 L.KURDASHVILI Graph 1: Employees avarege salaries by years Employment and Unemployment 2500 2000 1500 1000 500 0 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 Number of wrokers, labor force (thousand people) Employment Unemployment Source: http://www.geostat.ge/?action=page&p_id=145&lang=geo 2. Data, Methodology and Analysis In 2008-2009 years, the unemployment rate was aggravated by postwar crisis. Typically, in such time many people quit job searching. After the crisis their density has been decreased, but increased again in 2011. The second mergedgroups - the long-term unemployed - share in economic growth in the total number of unemployed ranged from one-third to 40%. In crisis periodwith entering of "a new wave" stream it is reduced, and since 2011 began to grow again. As in Georgia, the demographic decline of labor resources exists in case if category of unemployed labor to engage in activities, they would be able to compensate the demographic loss. Long-term (lasting) significant rate of unemployment demonstrates that 2006, 2008 and 2013 improved situation is more illusory than real. It should be noted that in Georgia there is no unemployment support social programs designed to carry the specific structural unemployment. According to Ministry of Economy data, professional training and advanced training runs 5 to 10% of unemployed. The fact is that to decrease cyclical unemployment current system doesn’t contribute at all. Since for its reduction only social programs and funding is not enough. Here, first of all, macroeconomic policy measures should be used, including those that are intended to raise the aggregate demand for labor. The measures taken by Government in this direction due to the lack of excess labor resources of the working population continues to drain from the regions, which exacerbated the polarization of local labor markets. That is, on 258 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 The Sarcity of Highly Qualified Human Resources in Business the one hand, on the poles of attraction overcrowding (Tbilisi, Kutaisi, Batumi, etc.) have been increased, while on the other hand - empties the villages and settlements in various parts of the city. 2.1 High staff turnover According ILO (International Labor Organization) data, in Georgia hired and dismissed ratio (% of average number) is 30%. That is almost a third of stuff updated each year. This is another symptom, which shows that the fall in unemployment as a kind of fiction. Full employment, as we know, corresponds to a maximum rate of 5% staff turnover. The high workforce turnover, like those in Georgia, is a clear sign that the work does not bring any change in the feeling of satisfaction and the search continues. This process can lead to the very negative result - they interfere with an employee's work experience, qualifications and knowledge accumulation; and employers motivation is suppressed, to carry costs to increase workers skills and knowledge workers. Overall, it has negative impact on specific (ie, acquired) accumulation of human capital. Judging by the age distribution of wages in developed countries (Source: International Labour Organization (ILO) official website: http://www.ilo.org/global/statistics-and-databases/lang--en/index.htm), specific human capital accumulation of beingcontiniuos almost during all lifetime. For example, the US wage "peak" comes at the age of 50-55, this means that up to this age human capital continues slowly accumulation. In our country this "peak" is fixed at the age of 35 (source: InternetionalLabour Organization (ILO) official website: http://www.ilo.org/global/statistics-and-databases/lang--en/index.htm), after this rate is decreasing, as the qualification and professional growth is limited. One of the most important reasons for staff turnover is noncompliance with salary. One of the remarkable example is the migration of village population into city which is trying to find work in the service, trade, construction, transport services and other similar areas. At this time inter-sectoral wage differentiation sometimes exceeds even qualifying differences. To illustrate this difference number of economic sectors with similar qualification requirements may be used. Based on the Department of Statistics data we compared the salaries of economic activity in several sectors related to the service sector and to train specialists with a high level (financial transactions, real estate transactions, education). In addition, we have introduced in this group industrial sectors, manufacturing and infrastructure specialists and compiled a graph of average salaries by years of non-differentiation and business areas. ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 259 L.KURDASHVILI In addition, the knowledge of average wage distribution by economic sectors is needed for discussion (Graph 2.), in order to argue on the job search process for the unemployed in one sector to another jump, lowering the rate of qualifying status even though it might be more justified than vertical career and wage growth expectations in the sector. Moving in other economic sectors to the wage growth prospect is much more attractive to the employer while remuneration for such an important sectoral differences in wage growth, rather than vertical qualification mobility. But the accumulation of human capital due to specific problems, such as attractive number of vacancies is not big. Unskilled labor demand in today's market is high, only problem is that this kind of remuneration for work, according to our calculations, will bring usual wage 0-25% decreasefor qualified workers. In such conditions, the staff flow is gaining "turnover" qualities, or sooner or later, such a "fluid" shots before returning to the abandoned sector of the economy. Such event will highly increase negative impact on human capital. For example, consider the following sequence of events in the regional context. In some of the region, for some professions are payed a lot more even for a more low-skilled staff. It is true, it becomes part of the state in the country to stimulate the mobility of staff qualification, but the results are often controversial. Such processes contribute to the degradation of human capital only, the polarization of the economic space, or that is, simply put, redistribution of human capital between regions and centers by qualifying mark (ie qualitative). 2.2 Shortage of personnel The shortage of personnel became notable in Georgia during the economic growth years (2005-2008 years). Department of Statistics isn’tcarrying out statistical survey of small enterprises. Thus, self-serving microeconomic exact figures are not available, however, we can talk about the fact that the number of employees during this period rose by one-third (33%) increased. By the way, the most popular job seeking sites were established during these years. Although during the post-war (2008) crisis period the number of vacancies declined, but since 2009 the staff deficit increased again. In our opinion, it is much more than the official statistics data. In our view, the lack of human resources for the most part has a structural character, since the number of vacancies is at least 2 times less than the number of registered unemployed. At first sight, the scale is not alarming, but it is very important for each enterprise or organization, as the demand for qualified workers 260 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 The Sarcity of Highly Qualified Human Resources in Business from year to year remains unmet. Graph 2: Employment by years in Private and Public Sectors 1800.0 1600.0 1400.0 1200.0 1000.0 800.0 600.0 400.0 200.0 0.0 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 Public sector Private Sector Source: http://www.geostat.ge/?action=page&p_id=148&lang=geo On 2012, in Georgia it was held business representatives survey, which was carried out by the Antal Internatonal, which showed that 86% of business experience the lack of professionals (Source: http://www.antal.com/our-expertise-2). Most staff shortage is notable in those sectors of the economy, in which the share of qualified personnel is greater. Typically, in this sector salaries are higher. In Georgia it is financial (and not only banking) sector, real estate-related operations, the food processing industry. In addition, social infrastructure sector may be belonged too, where salaries are higher than average. We believe that the shortage of staff can not be explained only by low fees. The job seeker knowledge and skills actually show the low level, while their claims are groundless and far-reaching. This applies especially to young people. Together with low qualifications and knowledge, they do not have work experience. Their request, have a high salary, is not supported by the relevant knowledge and experience. In many cases, the lack of highly qualified staff may be explained due to their low level of professional training. According Antal Internatonal data, which in 2012 conducted survey by employers' initiative, none of the candidates failed to pass the firstgraduate test. Moreover, it turned out that the regional labor markets do not have the necessary staff. So, the lack of highly qualified personnel (especially engineers, doctors and teachers) is obvious. As for high-skilled workers, it is very ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 261 L.KURDASHVILI difficult to find even in big cities. Young people do not aspire to mastering working professions and who holds a degree in vocational education, is not so much motivated and active, as undergraduate students. For the most part professional education master passive, low interest and low educated young people who are poorly prepared to work even for their own specialty. Employers are less interested in such categories of applicants, in working with them and in their further professional development, and other demands in terms of time and resources, not to mention patience. Together with aplicants selection difficulty, there is another problem. Majority of Georgian companies hadn’t established qualification rising system, so the emphasis is made on professional recruitment. Over the crisis years such a mechanism actually reduced to zero Georgian enterprises vocational and professional growth, thus (under enterprise physical reducing conditions) the supply of highly skilled workers in the labor market fell sharply. Industrial production stagnation and workers division in key qualifications working groups and development are directly related to each other. As for the qualified and knowledgeable engineers and doctors, their deficits were seen almost everywhere. But the most salient problem is felt in small towns and villages, as the reform of the "experts’ distribution" alternative system has not been selected. For example, to hire a qualified engineer, or hire an engineering and technology to work can only if it is released. An example is the city of Marneuli canning factory, its recovery began after renovating the material-technical base and qualified personnel search. The first was much more successful, when it comes to qualified engineers and technologists, it was necessary to search the old staff and their invitation, as in the Georgian labor market, an alternative wasn’t found. But elementary logical reasoning is sufficient to understand that the recruitment of staff for such channels had been exhausted as most of them, are at pre- pension, or at retirement age. It should be noted that in manufacturing industry shortage of unskilled workers has become noticeable. It even develops more rapidly than in other professional groups. One of the most obvitous reason is unattractive remuneration of unskilled labor. Salaries in this field are equal to half the average wage in the state. The second reason we believe is unskilled labor demand growth in service sector. For the most part this is a commercial service to the population - Retail, Cleaning, transport, repair, hotels, restaurants, etc. But I have to say that drain of unskilled workforce in the manufacturing sector to the service sector, is not typical only for Georgia, but also all around the world, including the leading countries. The only difference is that in the leading countries migrants occupy the vacated positions, and Georgia, 262 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 The Sarcity of Highly Qualified Human Resources in Business unfortunately, is not the attraction center of migrants, so that's the problem presented more sharply. Small business –in small enterprises and the informal sector (non-legal sector entities) almost half of the employees are busy for today. Small Business development in Georgia today is considered as one of the priority, because it has ability to relatively fast generate jobs and reduce unemployment benefits, but job creation is not a goal in itself. No less important is the quality of employment, to which it provides. In order to determine how it affects the development of small businesses in the professional structure, we used data from the National Statistics Office in the large, medium and small enterprises on employment eccording economic and professional groups. It should be noted that the agency does not publish data on employees in small enterprises, therefore, our calculations may contain small errors, but the structure of the impact on small businesses as a result of vector research is obvious. Table 2. Enterprises organizational and legal forms February 2015 Organizational and legal forms Subject number Total 605390 Commercial legal entities 162158 Joint Liability Company 2731 Limited partnership 184 Limited Liability Company 153846 Joint Stock Company 2283 Cooperative 3114 Non- Commercial (non-profit) Legal Entity 20716 Individual Enterpreneur 412349 Other 3967 Public Low Subjects 6200 Source: http://www.geostat.ge/?action=page&p_id=238&lang=geo % 100 26.8 0.5 0.0 25.4 0.4 0.5 3.4 68.1 0.7 1.0 As a rule, joint stock companies create banks and large businesses. Other organizational and legal forms are characterized for medium and small business. Thus, as we can see, the SME share is 57.3% of GDP. That is about half of the employees that is working on exactly this type of enterprises. If consider that small enterprises give employing mainly worsen workers trade structure, as it lowers specialists quantity and accordingly grows workers' share in service fields, then it will be clear that the half of economically active population (and possibly more) is involved in unskilled labor. There is another positive side: the share of employees in same area of employment increases - for example, in the field of real estate operations. ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 263 L.KURDASHVILI Small business development in whole differently affects the structure of workers. Employment is declining in skilled labor field, and decline of specialists share covers significance and capacity of increasing share of skilled workers and agricultural workers. The number of medium (service workers) and low-skilled labor is growing. If we consider this problem in labor demand aspect, then small businesses, on the one hand, reduce the demand for specialists which supply labor market increases and on the other hand, increases the demand for professional groups that are most deficient. Employment structure of these problems is closely related to each other and requires complex solutions. Unilateral approach will never bring the desired results. For example, in Georgia, the realized regional programs, trying to manage human resources and personnel potential of reducing deficit, do nothing to try to apply for proper delivery of the request for transformation. Therefore, during their implementation, both the workers upward trend is changing and at the same time, neither the technical level of production and the organization is experiencing a positive impact on them. Small business development programs, as a rule, do not take into account the quality of work they had made the request. Small business development reduces potential for industrial development and expansion of small businesses in the manufacturing process, that leads to primitivization - small enterprises are mainly specialized on market infrastructure (especially in trade and repair), while the informal sector enterprises on agricultural production and again on trade. We believe that it is necessary to find that effective form, which is the framework for economic activity in all subjects are connected, both regional and national levels, to be met as the result of cooperation of all stakeholders (business actors) interest. Small businesses can effectively manage medium and large enterprises development and improvement of living standards growth, since this kind of small business activities offered by the diversified supply growth is one of the factor. Industrialized Potential recovery programs have only been declared by the government. That issue is not only the renewal of the old one, but on construction of newly equipped technnological enterprises, which can employ one million people. It is as yet unknown, which areas of the economy, which sectors and in what time frame it will be carried out declarations. Industrial policy, the latest technology, professionals and skilled workers training, more clear employment policy adjustment and specific indicators are to be needed. According to Grant Tornton International research and the International Business report, the companies are covered by qualified specialists deficit epidemic, which significantly impacts on business growth: in other words, the point is that the 264 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 The Sarcity of Highly Qualified Human Resources in Business staff's professional training lack reduces business productivity, and ultimately threaten the company's future growth and profitability (source: http://www.grantthornton.com/issues/content-library.aspx). Paul Riley, Head of the Grant Tornton International Development Department, said: "It's quite ironic that the unemployment rate, which included experienced economists, was caused by lack of well-known companies’ business leaders’competence. In near term, they will have to cover professional training gaps by outside invitation of qualified people. But in future they will have to try to run their own internal training and retraining programs, which will help them to set goals and implement the company's strategy, innovation use and ultimately, growth and development" CONCLUSION Business is nothing without a Human. Unity professionals who have at least an average plan level, by far is the biggest and successful power, rather than a perfect plan, equipped with medium-educated and qualified group of people. Professionals increase productivity, effectively manage money, their resources and working time and ultimately, business. For large companies to be confident in their future, they need to create the company's development prospects of professional training, by increasing their knowledge, training and further development. Today, when significance of human capital is significantly increased in the service sector, while developing the informed society, the particular kind of informaionis appears to be key resource, and mentally labors are dominating in the structure of employmees. Georgia needs to create such a form of modern economy, in which the human capital will be measured qualitatively reasoning on the new nature of human activity. Human capital must be characterized by exceptional manufacturing capabilities of intellectual mark. Such members of community will create new type of economy in which human capital is considered an intangible technical progress, but it does not change with the increasing importance of technical progress role; at the same time materialized technical progress achieved in production is based on the active participation of human capital. REFERENCES Chen M.(2004), Asian Management Systems, 2nd edition. - London: Thomson.. Commons J.R. (1934), Institutional Economics; Its Place in Political Economy. – New York: The Macmillan Company Davis L. (1971), North D., Institutional Change and American Economic Growth. Cambridge. Deresky H.( 2002 ), Global Management: strategic and interpersonal, New Jersey: Pearson/Prentice Hall ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 265 L.KURDASHVILI Harvard Bussiness Review on culture and change (2007); Harvard Bussiness Review paperback. Stewart T.A., ( 2004), Intellectual Capital: The New Wealth of Organization. N.Y.2L. AI, (Antal International), (2012), http://www.antal.com/our-expertise-2 GT (Grant Thornton International), http://www.grantthornton.com/issues/content-library.aspx ILO (International Labor Organization), (2015) http://www.ilo.org/global/statistics-and-databases/lang--en/index.htm National Statistics Office of Georgia (2015), http://www.geostat.ge/?action=page&p_id=238&lang=geo 266 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Lesson Planning By The Teacher, Dıscipline Avoids The Problems Of The Students In The… Lesson Planning By The Teacher, Dıscipline Avoids The Problems Of The Students In The Class Flutura DERVISHI1 Abstract This study presents the results of research, which aims at highlighting, the importance of good planning by the teacher of the class to avoid discipline problems that may arise in the classroom of students during the class. The aim of this study is to reflect the real situation of work that teachers do in terms of planning the lesson, not only to provide new information about a particular topic, but also in terms of managing the best hour learning to inclusion of students in learning, while avoiding discipline problems of students during class. To prove this hypothesis, we established research question: Why is it that in some cases students who create noisy situations, conflicting situations of disciplinary problems in the classroom? What can the teacher does to prevent and manage such problems? These questions have been able to find answers through interview with schoolteachers "Abdulla Hida", in Elbasan. From their answers, we were able to understand that, when teachers planning every stage of the class, using methods and teaching techniques contemporary, the focus of which is the inclusion of students, minimize discipline problems, making student learning be more productive. Key words: Planning Classroom Management, Student Discipline INTRODUCTION In the classroom learning process takes place through the inseparable duo: Teaching + Learning. It can not be conceived none of these links, without the other half. As appropriate, as be selected on teaching strategies from the teacher, the more successful it will be and the learning outcomes desired by the students. Teaching is a process in which, as in every other link social, problems arise from the general to the more specific. The most essential problem could be considered by the teacher's classroom management problems during class. Classroom management is concerned with the direction and organization of such learning, aiming to maximize the productive involvement of students in learning. (Musai, 2003, 201) 1 Candidate PhD at the European University of Tirana, Albania, E-mail: d_flutura@yahoo.com ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 267 F.DERVISHI The main management goals are: to promote the inclusion and cooperation of students in all class activities, and create a productive working environment. These are the main goals of the work of teachers in classroom management. Here the question arises: Is it easy to come to class management during the learning process? Of course, it is not always easy. What to take into account the teacher to achieve this goal? According to Professor Bardhyl Musai (2014), the main task of the teacher is to build learning activities that meet achieving learning outcomes contained in objectives, paying planning learning a considerable amount of time deciding what and how students learn. (Musai, 2014, 130) Timely planning of activities makes to avoid disciplinary problems of students during class. If the teacher is caring for planning the learning objectives, methods to be used during class tools that will be needed to realize educational activity, obviously this will have a positive impact on the behavior of students in class and then bringing positivists in their learning. This is because student engagement in the classroom is the maximum. Planning learning from the teacher is very important, not only for teachers but also for students. Careful planning of each link that has to do with the successful implementation of a class, ranging from the precise definition of the learning objectives to be achieved by the students of different levels of learning at the end of class about a certain topic addressed during a lesson; Planning a clear structure with relevant activities, effective methods of implementation of each activity, determining the time required for each educational activity, planning the measuring instrument for the assessment of students of students by teachers, guarantees success of the class . The management of the classroom by teachers, positively affecting the behavior of students during class, as the students all the time are engaged in various activities, taking advantage of all their potentials in favor of learning them about the subject matter and not create space occurrence of various disciplinary problems, because the more engaged in learning to be a student, the better it will behave. In a way, the students are the main judge teachers. Teachers should be models of thinking, speech, organization, presentation of a given topic, the use of information and communication technology. Students not only receive the information transmitted by the teacher, but during the whole class together with the teacher and with each - other. So, the teacher must have the ability to be rational in full symphony with the student. (Kaza, 2006 104) 268 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Lesson Planning By The Teacher, Dıscipline Avoids The Problems Of The Students In The… At the core of his work planning class, reflected in daily plan or diary, every teacher designs activities to be carried out in collaboration with students. So, instructor in planning builds cooperative relationships with them. During class, he encourages students to understand: • to evaluate and accept the opinions of others, • as the reason for making decisions, • site assessments, to influence each other, • how to exchange views • how to be active members of society. (Trandafili 2008, 6) According to the manual "Metodat e mësidhënies" (1999), to manage the class, the teacher must be a connoisseur of teaching material that will teach students; be able to practice a great number of models and effective teaching techniques; to recognize the needs and interests of students of different abilities and features, the features of the different age groups. (Metodat e mësidhënies, 1999, 59) So, teaching success achieved thanks to a management right pedagogical and psychological by the faculty of psycho - social problems of the school and learning management, which aims to maximize productive involvement of students in learning. (Bardhyl Musai, 2003, 201) There are three moments of distraction to students in the classroom, during the beginning of class, transitions or transition from one activity to another and the end of class. Management of the time scheduled for each hour during class is very important. Start time of the class means to educate students' sense of respect for the time, the accuracy of their duties. Equally important is the completion of the class. Completion of the events planned ahead of time (45 minutes the hour learning creates space for noise), while the completion of planned activities beyond 45 minutes the class creates stressful situations to students through fatigue, loss of interest and attend, boredom. Such activities, unplanned correctly, can cause problems and disrupt discipline in the classroom. The beginning of the class through methods such cooperative, such as tree view, brainstorming etc, techniques and teaching attractive avoid monotony, avoiding the emergence of conflict situations. Even the end of the lesson should be well planned, either as regards the activity signal for completion of the class, whether in terms of planning the exact time. ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 269 F.DERVISHI Settlement of conflict situations in school by teachers requires a range of skills, as conflicts are different in nature. Conflicts achieved through conversation, understanding and tolerance. Teacher contemporary is the one who not only owns the matter scientifically, but the teacher has in his mission education in school, to see ourselves as a problem solver, thanks to its formation of versatile methods of teaching, prudence, patience, reflecting communication skills and listening to students at any moment, where required, both such needs, the attention of the younger generation that everyone knows that the work group everyone has the right, duty and responsibility. The aim of research The main goal that led us to tackle this problem is that the exercise of the teaching profession, almost every teacher is faced with unpleasant situations during the learning process. It caused either by poor layout of the class of teachers in advance. Methodology of Research During the research of this paper, we used the method qualitative interview, semistructured, through which we have researched this problem quite significantly, generalized and analyzed thesis about the impact that the planning of the class by the teacher, to avoid problems of discipline of students during class. Empirical data were taken by the method of semi-structured interview, the teachers of the school "Abdulla Hida" in Elbasan. The study selected 6 teacher, who teach in secondary school: one teacher of Albanian Language, one Math teacher, one teacher of Biology, one Chemistry teacher, one English teacher, one teacher of History. They were selected teachers who teach in secondary education schools, because these teachers teach in different classes. We raised the hypothesis that: “Maintaining discipline in the classroom depends on how the teacher plans class”, to investigate the problem, From the survey data, we have issued the final results of the teachers interviewed by themes specified by the most vulnerable. Practical findings Findings from theory help us to orient and focus on findings from work cases. Based on interviews, these findings lead us, which contribute to the confirmation of the hypothesis that maintaining discipline in the classroom depends on how the teacher plans class. It noted in that what they say. 270 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Lesson Planning By The Teacher, Dıscipline Avoids The Problems Of The Students In The… Asked if they are satisfied by the teaching profession, all teachers interviewed said they were satisfied. "I am satisfied with the work I do. The greatest satisfaction is when you look at the end of class, she planned what has been achieved. So, when you see that learning by students is reached”. (Mathematics teacher) Asked when a class is more productive, they said that teachers become more productive when learning is achieved by students. When the student has come to realize the new teaching material, as this material the student is able to apply through practical activities (exercises). (Chemistry teacher) Asked how important it is to plan lessons, all said that the preliminary planning of the class is very important, because the time managed easily, because every activity is well planned. You can not enter the class without being prepared. Planning the class begins the day before, even by themes, could begin a few days ago. It depends how they are teaching related topics. (History teacher) Planning the lesson begins at the outset. Categories come about with logical and principled one - another. More detailed planning begins a day earlier, reflecting any activities that will develop the journal. Also taking with them the educational tools and plans for the class. (Language teacher) I do not care to go without being prepared in class. Student teacher should be a model. Prepare not only does not punished by the superior (director), but makes you feel good throughout the class. This is because every detail you have planned. If you are prepared for the class, do not lose time to think about what activity will develop all hours and students are involved in teaching and learning is productive. (English teacher) Every time I get prepared for learning. It happened to me once, that I had planned it develops outdoor theme, but that day it rained and was forced to Develop in classroom teaching. Although they planned lesson on the spot, not yet reached by the planned targets. I had problems with time management because I had planned on activities at the moment. Students were distracted, less noisy. (Teacher, Biology) Asked when a class goes wrong is the fault of the students or the teachers, the teachers interviewed stated that: The teacher is the conductor of the class. Despite the use of modern methods, student-centered, yet the teacher is the one who gives direction to learning, to preICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 271 F.DERVISHI plan where to stand and what will be achieved at the end of class. The student is in school to learn, to be educated. (English teacher) No good students and bad. There are teachers prepared and not so prepared to "hewn" model student become tomorrow's proper. Learning time depends on the work of teachers. Despite being in classrooms and students with disciplinary problems, a good teacher management would ensure that everything went properly and classes to achieve its productivity. (Mathematics teacher) When asked how they manage cases of disciplinary violations to the students in class, the teachers interviewed stated that: More problems with student behavior observed during the early or learning, or at the end of the lesson. It happens that when you get into the classroom, the student finds scattered throughout the classroom, without opening the books, without settled things. While drawing remark, advising that short 5- minute break serve to prepared for the subsequent hour, or methods such attractive as brainstorming or cluster, makes the situation will not be repeated below. (Mathematic’s teacher) That saves time by management and that creates space for student behavior problems at the moment is the end of class. I've had because of that case, when an analysis of literary works, planned to escape time, imperceptibly. There are students who do not care and taller than 2-3 minutes after the end of class. It happens to students passionate about literature. But few students learn, become noisy if the class is extended, even for one minute. (Albanian language’s teacher) For young of their age, because of the desire to be in the spotlight, students times times exaggerate their behavior as regards the use of a dictionary unethical in class or outside it, in the school environment; problems with violence between one another etc. For such students, as happens in class, it draws attention, including in a cooperative activity, after school and speak separately, warning and advised. (Albanian language’s teacher) Analysis and interpretation of research results Through this research, analysis of the data shows that all teachers who have planned in advance learning, reflected in their journals, have managed to manage better teaching and student learning has been more productive. Therefore, next, we will try to bring this problem to illustrate the data collected from respondents:  The importance of learning from teachers planning 272 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Lesson Planning By The Teacher, Dıscipline Avoids The Problems Of The Students In The… During the learning process at school, one of the culminating moments of the work of teachers is the lesson planning. The main task of the teacher is to build learning activities that meet achieving learning outcomes contained in objectives, paying planning learning a substantial part of the time, deciding what and how to teach students (Bardhyl Musai 2014). Once, as the teachers say "you can not get into a class without being prepared. Planning the class begins the day before, even by themes, could begin a few days ago. It depends how they are teaching topics related "and" taking with them the educational tools, and plans for a class. It is very important to be taken seriously by teachers preparing daily, as teachers (Kaza, 2006) should be models of thinking, speech, organization, presentation of a given topic, using information technology and communication. These findings support the theory through interviews with teachers interviewed: "Teacher Student should be a model. Prepare not only does not punished by the superior (director), but makes you feel good throughout the class. This is because every detail you have planned. "  Planning learning and its productivity Planning classroom teachers directly affects the results of student learning. Teaching successful (Moses, 2003) achieved thanks to a management right pedagogical and psychological by the faculty of psycho - social problems of the school and learning management, which aims to maximize the involvement productive student learning . A class is more productive, "when a student has come to realize the new teaching material, as this material the student is able to apply through practical activities (exercises)". Productivity is the result of management time from the teacher, because every element is well planned to happen: "If you are prepared for the class, do not lose time to think about what activity will develop and pupils are all hour involved in teaching and learning is productive "after the loss of non-planning time, as in the interview:" I had problems with time management because I had planned on activities at the moment. Students were distracted, a little noisy. "  Avoiding disciplinary problems in the classroom through lesson planning During the day of his preparation, the teacher should consider three key moments of distraction to students in class: starting and finishing the transition from a learning and teaching in other activities. The beginning and end of class through cooperative methods such as tree view, brainstorming etc, and attractive learning techniques avoids boredom, distraction, avoiding the emergence of conflict situations. Theoretical findings in interviews with teachers, "such attractive ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 273 F.DERVISHI methods as brainstorming or cluster, that such situations do not recur in the following" ... "For students problem when the class is distraction, the draws attention, including in a cooperative activity, after school and speak separately, admonishing and advising " CONCLUSIONS Planning of the class by the teacher is very important in the learning process at school, who: - Guides the teacher to better use teaching methods and techniques appropriate to the class; - Guides the teacher to appropriate learning activities in class; - Brings better management of time by the class teacher; - Avoid student discipline problems in the classroom; - Provides the more productive learning students. REFERENCES Kaza. N, Adoleshenca, stina e shpërthimeve, Tiranë 2006 Kraja, M, Pedagogjia, Tiranë 1998 Metodat e mësimdhënies, 1999 Musai. B, Metodologji e mësimdhënies, Tiranë 2003 Musai. B, Metodologji e mësimdhënies, Tiranë 2014 Trëndafili. G, Metodologji dhe veprimtari. Të menduarit kritik dhe struktura ERR e planifikimit të mësimit, Tiranë 2008 Woolfolk. A, Psikologji edukimi, Tiranë 2011 274 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 İmam Hatip Lisesi Birinci Sınıf Öğrencilerinin Kur’an Dersine Yönelik Görüşlerinin… İmam Hatip Lisesi Birinci Sınıf Öğrencilerinin Kur’an Dersine Yönelik Görüşlerinin Değerlendirilmesi Muhammed Emin DURMUŞ1 Mehmet Ali KAHRAMAN2 Özet Bu çalışmada Erenler Anadolu İmam Hatip Lisesinde okuyan birinci sınıf öğrencilerinin Kur’an dersine yönelik görüşleri tespit edilip değerlendirilmiştir. Çalışma iki bölümden oluşmaktadır. Çalışmanın birinci bölümünde Kur’an’ı doğru şekilde okumanın önemi, gerekliliği, yöntemi gibi teorik açıklamalar yapılmıştır. İkinci bölümde ise öğrencilere uygulanan anketin değerlendirilmesi ele alınmıştır. Çalışmanın asıl önem arz eden bölümü ikinci bölümdür. Nitekim Kur’an derslerinde öğrencilerden beklenen başarının sağlanabilmesi için öğrencilerin Kur’an dersi hakkındaki görüş ve düşüncelerinin bilinmesi gerekmektedir. Bu bağlamda, Erenler Anadolu İmam Hatip Lisesinde okuyan öğrencilere yönelik anket, gözlem ve uygulama yapılmıştır. Ankette öğrencilere 20 soru sorulmuştur. Bu sorulardan bir kısmı öğrencinin evindeki ortam ile ilgili bir kısmı sınıfındaki ortam ile ilgili bir kısmı ise öğrencinin kendisi ile ilgili sorulardır. Öğrencilerin sorulara verdikleri cevaplar Spss programı ile analiz edilmiş, tablolar yardımıyla değerlendirilmiştir. Anahtar Kelimeler: Tecvid, Kur’an Harfleri, Tilavet, Mahreç GİRİŞ Araştırmanın Problemi İmam hatip lisesi birinci sınıf öğrencilerinin Kur’an öğrenme ve okuma becerilerinin geliştirilmesi araştırmamızın temel problemini oluşturmaktadır. Her yaz Kur’an kurslarına katılan öğrencilerin Kur’an’ı doğru öğrenememe sebepleri ve çevresinde Kur’an’ı öğrenmesine yardımcı olacak pek çok etken olmasına rağmen öğrencilerin genelinin Kur’an’ın öğrenilmesini zor olarak görmeleri araştırmamanızın önemini artırmıştır. Araştırmanın Amacı ve Hipotezleri Araştırmanın amacı İmam Hatip Lisesi birinci sınıf öğrencilerinin Kur’an öğrenimi hakkındaki düşüncelerini tespit edip, Kur’an dersinin öğrencilerin görüşleri doğrultusunda daha verimli hale getirilmesi için bir alan çalışması yapmaktır. Araştırma Görevlisi, Sakarya Üniversitesi İslam Ekonomisi ve Finansı emindurmuss@hotmail.com. 2 Sakarya Üniversitesi İslam Ekonomisi ve Finansı Bölümü, Yüksek Lisans Öğrencisi. 1 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Bölümü, 275 M.E.DURMUŞ ve M.A.KAHRAMAN Araştırmanın hipotezleri şu şekilde gösterilebilir;  H1: Kur’an-ı Kerim’i doğru ve güzel okuyabilmek için Tecvid kurallarını bilmek gerekir.  H2: İmam hatip lisesi birinci sınıfta verilen Kur’an-ı Kerim ders saati Kur’an öğrenmek için yeterlidir.  H3: Kur’an-ı Kerim derslerinde teknolojik araç ve gereçlerin kullanılması öğrenmeyi hızlandırır.  H4: Kur’an-ı Kerim ezberlerinin hoca eşliğinde hep birlikte(koro şeklinde) okunması çabuk ezberlemeyi sağlar. Araştırmanın Önemi Bu çalışma İmam Hatip Lisesi birinci sınıf öğrencilerin Kur’an-ı Kerim dersi hakkındaki düşüncelerini tespit edip ortaya koyma açısından önem arz etmektedir. Gelecekte İmam-Hatip, Vaiz, Müftü, Kur’an Kurs Öğreticisi, Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretmeni veya İmam Hatip Liselerinde Meslek Dersleri Öğretmeni gibi toplumun din eğitiminde önemli görevler üstlenecek olan öğrencilerin Kur’an-ı doğru bir şekilde öğrenmesi ve okuyabilmesi için Kur’an derslerinin en verimli şekilde öğrencilere verilmesi gerekmektedir. Bu çalışmada öğrencilerin Kur’an derslerinin nasıl daha verimli olacağına dair görüşleri yer aldığı için alana katkı sağlayacağı düşünülmektedir. Araştırmanın Kapsamı ve Sınırlılıkları Çalışmanın bulguları 2015-2016 eğitim-öğretim yılında, “Sakarya Erenler Anadolu İmam Hatip Lisesi” birinci sınıf öğrencilerine uygulanan anket ile sınırlıdır. Anketin muhatap kitlesi olarak İmam hatip lisesi birinci sınıf öğrencilerinin seçilmesi, bu öğrencilerin daha işin başında olmaları ve belki de ilk defa programlı ve sistematik bir şekilde Kur’an eğitimi almaya başlamış olmalarıdır. Bunun yanında ortaokuldan yeni mezun olan öğrencilerin Kur’an bilgi seviyelerinin tespit edilebilmesi bakımından birinci sınıf öğrencilerine anket yapılması önem arz etmektedir. Literatür Taraması Koç (2009), İmam-hatip liselerinde meslek derslerine giren öğretmenlerin yeterlilikleri ile ilgili çalışma yapan Koç’un yaptığı ankete 14 farklı ilden 216 meslek dersi öğretmeni katılmıştır. Araştırma yapılırken anketle veri toplama yönteminin yanında gözlem ve yüz yüze görüşme tekniklerinden yararlanılmıştır. Konu kişisel 276 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 İmam Hatip Lisesi Birinci Sınıf Öğrencilerinin Kur’an Dersine Yönelik Görüşlerinin… ve mesleki gelişim, öğrenciyle ilişki, öğretme-öğrenme süreci ve okul, aile, toplum ilişkileri olmak üzere dört boyutta ele alınmıştır. Yazarın ulaştığı sonuçlara göre İmam Hatip liseleri meslek dersleri öğretmenleri yukarıda zikredilen alanlarda kendilerini yeterli görmektedirler. Öğretmenlerin kendilerini yeterli görmeleri algısında bu kişilerin cinsiyet, görev yeri, mezun oldukları program ve mesleki kıdem gibi faktörlerin önemli bir etken olduğu görülmüştür. Ayrıca öğretmenler mesleki niteliklerden ziyade, kişisel niteliklerinin ön planda olduğu görüşüne sahiptirler. Korkmaz (2013), Kayseri özelinde İmam-Hatip liselerinin tercih süreçleriyle ilgili makalesi yayınlanan Korkmaz’ın, konuyla alakalı yaptığı ankete 380 imam hatip öğrencisi katılmıştır. Ankete katılan öğrencilerin yaklaşık %60’ının bayanlar olduğunu tespit eden Korkmaz, buradan hareketle bayanların erkeklere nazaran imam hatip liselerine daha yoğun ilgi gösterdikleri sonucuna ulaşmıştır. Korkmaz’ın ulaştığı sonuçlara göre imam-hatip liselerini tercih eden öğrencilerin yaklaşık %62’sinin ailelerinde veya yakın akrabalarında imam hatip lisesi mezunları bulunmaktadır. Bu da öğrencilerin imam hatip liselerini tercih etmelerinde önemli bir etkendir. Bunların dışında çalışmada; imam hatip liselerini tercih eden öğrencilerin kişisel ve sosyal durumları, bu durumların tercihlerine olan etkisi, öğrencilerin tercih yaparken İmam Hatip liselerinin programlarını, eğitim ortamlarını vb. konuları araştırıp araştırmadıkları, tercihlerinden memnun olup olmadıkları, mezuniyet sonrası planları gibi sorulara cevap aranmıştır. Kılıç (2014), İmam-Hatip Ortaokul ve Liselerinde Kur’an Eğitimi Üzerine bir saha çalışması yapan ve makale yayınlayan Kılıç, çalışmasının birinci bölümünde Kur’an eğitimine yönelik teorik bir çerçeve çizerek Kur’an eğitiminin niteliği ve düzeyini sorgulamış, ikinci bölümünde ise saha çalışmasının sonuçlarına binaen imamhatiplerdeki Kur’an eğitiminin mevcut durumunun değerlendirilmesine, öğretmenlerin önerilerine ve elde ettiği sonuçlara yer vermiştir. Bu çalışmanın muhatap kitlesi öğrenciler değil öğretmenlerdir. Nitekim eğitimin geliştirilmesi için öğretmenlerin görüş ve önerileri daha fazla önem arz etmektedir. Yazarın ulaştığı sonuçlara göre; Kur’an Hz. Peygamberin öğrettiği şekilde kurallarına uygun olarak okunmalı, Kur’an eğitimi mutlak surette mahir bir hocadan alınmalı ve Kur’an öğreticileri bu alanda yeterli olmalıdırlar. Ayrıca yazar, İmam Hatip liseleri öğretmenlerinin çoğunun bu liselerdeki Kur’an eğitimi seviyesinden ve öğrencilerin ilgisinden memnun olmadıkları sonucuna ulaşmıştır. ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 277 M.E.DURMUŞ ve M.A.KAHRAMAN Araştırmanın Yöntemi Araştırmaya katılan öğrencilere anket uygulaması yapılmıştır. Öğrencilere 20 sorudan oluşan bir anket çalışması yapılıp bulgular değerlendirilmiştir. Anketlerde elde edilen veriler, SPSS programı kullanılarak analiz edilmiştir. Araştırmanın İçeriği İki bölümden oluşan çalışmanın giriş kısmında çalışmanın problemi, araştırmanın amacı, hipotezleri, kapsam ve sınırlılıkları ve yöntemi açıklanmaktadır. Çalışmanın birinci bölümünde Kur’an’ı Kerim’i doğru ve güzel okumanın önemi, tecvidin tanımı, amacı ve önemi, Kur’an harfleri ve özellikleri, Kur’an’ı dinleyerek öğrenmede fehm-i muhsin etkisi, Kur’an öğrenmede ve okumada teknolojinin önemi konuları ele alınacaktır. Çalışmanın ikinci bölümünde öğrencilere sorulan anket sorularının değerlendirilmesi yapılacaktır. Çalışmanın sonuç kısmında ise bulgular özetlenecektir. 1. BÖLÜM: KUR’AN’I KAİDELERİNE GÖRE DOĞRU ÖĞRENME 1.1. Kur’an’ı Doğru ve Güzel Okumanın Önemi İslam toplumlarında Kur'an’ı Kerim’i okumak, öğrenmek, öğretmek, dinlemek, anlamak ve anlatmak hem ibadet, hem de dini bir görev kabul edilmiştir. Kur'an'ın emir, tavsiye ve tasvirleri ile Hz. Peygamberin telkin, tavsiye ve uygulamaları doğrultusunda İslam’ın ilk yıllarından itibaren İslam toplumlarında Kur'an öğrenilmesi, öğretilmesi, ezberlenmesi ve anlaşılmasına büyük önem verilmiş ve bunun gerçekleştirilmesi için ferdi ve toplumsal olarak büyük özen gösterilmiştir.(Salman ve Yılmaz.2015: 12.) Kur’an’ı Kerim'i sesli okumanın asıl gayesi, Kur'an’ı Kerim’in orijinal şeklini muhafaza etmektir. Geçmişten günümüze cemiyet benzeri toplantılarda kurrâ hafızların ve karilerin çeşitli makamlarla sesli bir şekilde Kur’an okumaları bu amaca hizmet etmiş, Kur’an’ın hiçbir tahrife uğramadan günümüze kadar orijinal haliyle gelmesine vesile olmuştur. Bu bakımdan Kur’an’ın doğru bir şekilde nesilden nesile aktarılmasında kârilerin büyük katkıları bulunmaktadır. Nitekim Hz. Peygamber (s.a.v.)’in Kur'an’ın kelimelerini telaffuz edişini, hiçbir tahrif ve bozulmaya uğramadan gelecek nesillere ulaştırmak, Kurralara (hakkıyla Kur'an okuyanlara) nasip olmuştur. (Aydın.2002:127-152.) İlahi bir kitap olması hasebiyle Kur’an’ın kişilerin keyfi tercihlerine göre okunması düşünülemez. Her işin kuralı olduğu gibi Kur’an’ı doğru bir şekilde okumanın da kuralları vardır. Bu kurallara riayet etmek tüm Müslümanlara farzdır. Bu sebeple Kur’an eğitimi verilirken mutlak surette Kur’an’ın doğru bir şekilde okunmasını 278 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 İmam Hatip Lisesi Birinci Sınıf Öğrencilerinin Kur’an Dersine Yönelik Görüşlerinin… sağlayan tecvid kuralları ve mahreç bilgileri de verilmelidir. Zira Furkan suresinin 32. Ayetinde Yüce Allah “Biz onu senin kalbine iyice yerleştirmek için böyle yaptık (parça parça indirdik) ve onu tane tane (ayırarak) okuduk” (Furkan, 25/32) buyurarak Kur’an’ın tertil üzere yani tecvid kaidelerine uygun bir şekilde okunmasını emretmiştir. Kur’an’ı doğru bir şekilde okumanın yanı sıra güzel okumak da tavsiye edilmiştir. Hz. Peygamber “Kur’an okumayı sesinizle güzelleştirin”(Ebu Davud, Salât,355) buyurarak Kur’an’ın güzel, hoş bir sedayla okunmasını istemiştir. Nitekim Kur’an’daki ayetler Yüce Allah’ın kullarına ilettiği mesajlarıdır. Bu sebeple Kur’an’ı doğru okumak kadar güzel okumak da önemlidir. Hz Peygamber bir başka hadislerinde “Allah (c.c.) güzel sesli bir Peygamberin sesini güzelleştirerek okuduğu Kur’an’ı dinlediği kadar hiçbir şeyi dinlemedi.”( Buhâri, Fedailü'l-Kur'an 19) buyurmaktadır. Bu da Kur’an’ın güzel bir sedayla okunmasının önemine işarettir. Buna göre Kur’an’ı güzel bir nağmeyle okumak müstehap görülmüştür. Çünkü Kur’an’ın güzel bir nağmeyle okunması kalpleri yumuşatmakta, dinleyicilerde dikkati artırmaktadır. 1.2. Tecvidin Tanımı, Amacı ve Önemi Karaçam’a göre “Tecvîd, harflerin mahreç ve sıfatlarına uymak sûretiyle, Kur’an’ı Kerim’i hatasız okumayı öğreten bir ilimdir.”(Karaçam. 2014:163.) Çetin ise Tecvidi, “Kur’an-ı Kerim harflerinin mahreç ve sıfatlarına riâyet ederek ve vakıf, vasıl, sekte vb. diğer tilâvet kurallarına uyarak güzel ve hatasız okumayı öğreten ilimdir”(Çetin.2013: 77) şeklinde tanımlamaktadır. Talû’ya göre ise tecvid, “Harflerin mahreç ve sıfatlarına uymak suretiyle, Kur’an’ı Kerim’i adab ve erkânına uygun bir şekilde hatasız okumaktır”(Talû,1995:7). Kur'ân, kendinden bahsederken, bir taraftan dilinin Arapça olduğunu, diğer taraftan da, tertîl ile okunması gerektiğini ifade etmektedir. Bu durum da onun, belli başlı kaideler çerçevesinde okunmasının zorunlu olduğunu göstermektedir. Ayrıca sıradan bir metin olmaktan öte, onun ilahî bir kelam olması da, belli kriterlere göre okunmasının dinî gerekliliğini ortaya çıkarmaktadır (Aslan.2003:360). Nitekim Yüce Allah Kur’an’ı tertil üzere yani tecvid kurallarına göre okunmasını emretmektedir. Bundan dolayı Kur’an’ın doğru okunması için tecvid kurallarının en iyi şekilde bilinmesi gerekmektedir. Zira Tecvidin gayesi de Kuran’ın, emredildiği şekliyle ve hatasız olarak okunmasını sağlamaktır (Çetin, 2013: 77). ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 279 M.E.DURMUŞ ve M.A.KAHRAMAN 1.3. Kur’an Harfleri ve Özellikleri Allah’û Teâlâ farklı toplumlar arasından Arapları seçmiş ve son peygamberlik şerefini Arap toplumuna vermiş, son kitap olan Kur’an’ı Kerim’i Arapça olarak indirmiştir. Kuran’ın insanlara indirilmesindeki temel gaye, onunla amel edilmesi, hayata tatbik edilmesi ve insanlar tarafından rehber edinilmesidir. Uygulanmayan, insanların hayatına yön vermeyen, hidayet kaynağı olmayan bir ilahi kitap anlamlı olmamaktadır. Bu sebepten dolayı Allah-u Teâlâ daha iyi anlasınlar, Kur’an’ın mesajlarını hayatlarına tatbik etsinler ve hidayet bulsunlar diye Kur’an’ı Kerim’i onların kendi dilinde apaçık bir Arapça olarak bir indirmiştir. (Yusuf 12/2). Arapça konuşan bir topluma kendi dilinde bir ilahi kitap indirilmesi o kavmin ilahi kitap vesilesiyle iletilen mesajlarını anlayabilmesi için önemlidir. Kur’an Arapça olarak indirildiği için doğal olarak Arap alfabesindeki 28 harf ile yazılmıştır. Bu harflerin seslerinin dil, dudak ve boğaz olmak üzere üç farklı çıkış yeri bulunmaktadır. 28 harf bu üç çıkış yerine göre telaffuz edilmektedir. Kur’an’ı doğru bir şekilde öğrenmek ve okumak için harflerin çıkış yerlerinin bilgisi olan mahreç eğitiminin alınması önemlidir. Çünkü harfin yanlış yerden çıkarılması, kelimelerin anlamlarının bozulmasına neden olmaktadır. Mahreç eğitimi hemen hemen bütün tecvid kitaplarında ayrıntılı bir şekilde yer aldığı için burada daha fazla ayrıntıya girilmemiştir. Türkçedeki bazı harflerin sesleri Arapçada olmadığı gibi, Arapçadaki bazı harfler de Türkçede yoktur (Salman ve Yılmaz.2015: 23). Bu sebeple Kur’an’ı öğrenmek isteyen kişilerin Arap harflerini çok iyi bir şekilde öğrenmeleri gerekmektedir. İyi öğrenmeden kasıt ise hem harfleri şekillerinden tanıma hem de doğru bir şekilde telaffuz etmektedir. Ezber gücü kuvvetli olanlar harfleri bir bakışta ezberlerken, ezber gücü zayıf olanlar için sadece görmek yeterli değildir. Ezberleme kuvveti zayıf olanlar Arap alfabesindeki şekliyle harfleri yazarak kalıcı bir öğrenme sağlayabilirler. Kur’an harflerinin altına Latin harflerle okunuşlarının yazılması da doğru değildir. Kur’an harflerini orijinal şekliyle öğrenme mahreç ve tilavet açısından büyük önem taşımaktadır. 1.4. Kur’an’ı Dinleyerek Öğrenmede Fehm-i Muhsin Etkisi Kur’an’ı kerim Hz. Muhammed (sav)’e yirmi üç yıl da Cebrail (as) aracılığıyla indirilmiş ilahi son kitaptır. Her sene Ramazan ayında Hz. Peygamberle Cebrail(as) o seneye kadar inen ayetleri karşılıklı olarak arz (mukabele) ederlerdi. 280 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 İmam Hatip Lisesi Birinci Sınıf Öğrencilerinin Kur’an Dersine Yönelik Görüşlerinin… Bu uygulama son ilahi kitabın insanlara manen ve lafzen doğru aktarılması için önem arz etmektedir. Hz peygamber (sav) tebliğ görevi gereği etrafındaki insanlara vahyi geldiği mana ve lafız üzere tebliğ etmiştir. Sahabeler de kuran ayetlerini Hz. Peygamber’in ağzından duydukları gibi ezberleyip sonraki nesillere ulaştırmışlardır. Geçmişte olduğu gibi bugün de Kur’an öğretiminde Fehm-i Muhsin (Kur’an’ı doğru tilavet üzere okuyan hoca) olmazsa olmazlardandır. Çünkü yanlış öğrenilen harf telaffuzu ve bilgilerin sonradan doğrusuyla değiştirilmesi zor ve zaman almaktadır. Bundan dolayı Kur’an eğitimi Fehm-i Muhsin bir hocadan alınmalıdır. Uzman hocalardan alınacak dersler kişinin Kur’an’ı doğru bir şekilde okumasını sağlayacak ve tilavetini güzelleştirecektir. Ayrıca fehm-i Muhsin bir okuyuşun insanların kalplerini yumuşatması ve onları etkilemesi vaki olan bir durumdur (Aydın, 2002: 151). Nitekim Hz. Peygamber’in en büyük mucizesi olan Kur’an hem mana hem de musiki açısından eşsiz bir ilahi kitaptır. Teknolojinin çok hızlı bir şekilde geliştiği 21.yüzyılda Fehm-i Muhsin ihtiyacının teknolojik araç-gereçleri kullanarak tam olmasa da kısmen karşılandığını söylenebiliriz. Sanal ortamda tilaveti beğenilen uzman bir hocanın dersleri takip edilmek suretiyle dinleyerek hatalar düzeltilebilir ve iyi bir okuyuşa sahip olunabilir. Okullardaki Kur’an’ı Kerim ders öğretmenlerinin eğitimiyle de düzgün bir tilavet ortaya çıkabilir. 1.5. Kur’an Öğrenmede ve Okumada Teknolojinin Önemi Kur’an’ı Kerim ilk dönemlerde kurumuş derilere, yassı taşlara, hurma dallarına, az da olsa kâğıda yazılarak nazil olan ayetlerin hem unutulmaması hem de diğer Müslümanların okuyup ezberlemesi için yazılarak muhafaza edildiği bilgisi kaynaklarda yer almaktadır. Hz. Ebubekir döneminde kitap haline getirilen Kur’an’ı Kerim Hz. Osman döneminde çoğaltılarak belli İslam beldelerine (şehirlerine) yollanmıştır (Yıldırım, 2015: 15). Hz. Ebubekir ve Hz. Osman’ın yaptığı bu hizmetler sonraki yıllarda Müslümanların Kur’an’ı öğrenme ve okumasında büyük katkılar sağlamıştır. Kâğıt ve matbaanın Müslüman ülkelerde yaygın bir şekilde kullanılmasıyla birlikte her Müslüman kutsal kitabına rahat bir şekilde ulaşmış ve öğretip okuma imkânı elde etmiştir. Tarih boyunca medreseler Kur’an eğitimine büyük hizmetler etmiş müesseseler olarak temayüz etmektedirler. Bu ilim mekânlarında yetişen kurralar, mollalar bulundukları yerlerde bireysel ve küçük gruplar halinde ders halkaları oluşturmuşlar ve öğrendikleri bilgiler öğrencilerine eksiksiz bir şekilde öğretmişlerdir. ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 281 M.E.DURMUŞ ve M.A.KAHRAMAN Yaşadığımız asırda teknolojinin günlük hayatta aktif kullanıldığını görmekteyiz. Eskiden Kur’an öğrenmek için çeşitli meşakkatlere katlanarak eğitim tamamlanmaktaydı. Bilgisayar başta olmak üzere akıllı telefon, prejeksiyon, mp3 player, hd TV’ler, ses kayıt cihazları gibi teknolojik araç gereçlerle Kur’an öğrenimi ve öğretimi daha kolay hale gelmiştir. Bu teknolojik cihazlar Kur’an tilavetinde oluşan hataları aza indirmekte kişilere yardımcı olmaktadırlar. Kur'an’ı düzgün bir şekilde öğrenmek isteyen kişiler bu araçlar sayesinde bu alanda uzman olan hocalardan sürekli Kur’an dinleme imkânı elde etmekte böylece hatalarını düzeltme imkânına sahip olmaktadırlar. Teknolojinin diğer bir faydası ise dijital ortamlarda Kur’an eğitimi veren hocaların derslerini takip edebilme şansının olmasıdır. Ayrıca dijital ortamdaki derslerin pek çoğunun ücretsiz olması bütün Kur’an öğrencilerinin bu imkândan faydalanmasını sağlamaktadır. Taşınabilir teknolojik aletler aracılığıyla istenildiği zaman ve mekânda Kur’an dinlemesi yapılabilmektedir. Okullarda akıllı tahtalar aracılığıyla Kur’an’ı Kerim dersinde örnek okuyuşla farklı hocalardan dinleti yapma öğrenciler için büyük faydalar sağlayabilmektedir. 2. BÖLÜM: ANKET DEĞERLENDİRİLMESİ İmam hatip lisesi birinci sınıf öğrencilerine yaptığımız anket çalışmasının amacı, imam hatip liselerinde okuyan birinci sınıf öğrencilerinin Kur’an’ı doğru öğrenip okuyabilmeleri için görüşlerini tespit edip çözüm önerileri sunmaktır. Öğrencilere sorduğumuz sorular ve verilen cevaplar aşağıda değerlendirilmiştir. 2.1. İmam Hatip Lisesi Birinci Sınıf Öğrencileri ile İlgili Genel Bilgiler Çalışmanın bu kısmında anketi uyguladığımız Sakarya Erenler Anadolu İmam Hatip Lisesi öğrencilerine ilişkin yaş ve cinsiyet verileri sunulmaktadır. 282 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 İmam Hatip Lisesi Birinci Sınıf Öğrencilerinin Kur’an Dersine Yönelik Görüşlerinin… Grafik 1: Katılımcıların Cinsiyet Bilgileri Katılı ıları Cinsiyet Bilgileri 160 140 140 120 100 80 70 66.7 60 33.3 40 20 0 Erkek Bayan Sayı Yüzde % Ankete katılan İmam Hatip Lisesi birinci sınıf öğrencilerinin %66,7’si bayan, %33,3’ü erkektir. Bu sonuçtan da anlaşıldığı üzere ankete katılan öğrencilerin büyük bir kısmını bayanlar oluşturmaktadır. Kayseri özelinde İmam-Hatip liselerinin tercih süreçleriyle ilgili makalesi yayınlanan Korkmaz’ın, konuyla alakalı yaptığı ankete katılan öğrencilerin yaklaşık %60’ının bayanlar olduğu gözükmektedir. Korkmaz, buradan hareketle bayanların erkeklere nazaran imam hatip liselerine daha yoğun ilgi gösterdikleri sonucuna ulaşmıştır (Korkmaz, 2013: 12). Kız öğrencilerin erkek öğrencilere nazaran daha yoğun bir şekilde İmam hatip liselerine yöneldikleri görülmektedir. Bu yönelimde İmam Hatip liselerinin ortamının daha güvenli olduğunun düşünülmesi (Bozan, 2007: 24). ve lise eğitiminin yanında din ve ahlak konusunda da yeterli bir eğitimin verilmesi gibi faktörlerin etkili olduğu ifade edilmektedir (Çakır vd., 2004: 74-76). ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 283 M.E.DURMUŞ ve M.A.KAHRAMAN Grafik 2: Katılımcıların Yaş Aralığı Katılı 180 160 ıları Yaş Aralığı 156 140 120 100 80 74.2 50 60 40 23.8 20 4 1.9 0 1 -1 yaş 1 -1 yaş Sayı 1 -1 yaş Yüzde % Ankete katılan öğrencilerin yaş aralıklarına baktığımızda %74,2’sinin 14-15 yaş aralığında, %23,8’inin 16-17 yaş aralığında, %1,9’unun ise 18-19 yaş aralığında olduğu görülmektedir. Bu verilere göre İmam Hatip Lisesi birinci sınıf öğrencilerin çoğunun zaman kaybetmeden normal yaşlarında lise eğitimine başladıklarını söylemek mümkündür. Liseye 16 ve üstü yaş aralığında başlayan öğrencilerin oranının da bir hayli yüksek olduğu gözükmektedir. Bunun sebebi olarak bu öğrencilerin ilk yıllarında yani akranlarıyla aynı zamanda liseyi kazanamamış olma ihtimallerinin olduğunu söylemek mümkündür. 2.2. İmam Hatip Öğrencilerinin Kur’an-Kerim Dersine Yönelik Genel Görüşleri Anketten çıkan sonuca göre öğrencilerin tamamının evinde Kur’an bulunmakla beraber öğrencilerin %97,1’inin evinde sesli bir şekilde Kur’an okuyabilecekleri odası da mevcuttur. Ankete katılan öğrencilerin hepsinin evinde Kur’an bulunması ve neredeyse tamamının Kur’an okuyabilecekleri bir odalarının olması çocuğunu İmam Hatip lisesine gönderen ailelerin, çocuklarının Kur’an’ı doğru bir şekilde öğrenmeleri ve okumaları için uygun ortam hazırladıkları söylenebilir. Kur’an-ı Kerim okumak için sessiz bir ortamın tercih edilmesi ve Kur’an’ın sesli olarak okunması vereceği huzur açısından önemlidir. Nitekim ev ortamında aile fertlerinin kimi dinlenmek, kimi TV izlemek isteyecektir. Böyle bir ortamda Kur’an okumak isteyen kişi hem rahat bir şekilde Kur’an okuyamayacak hem de okuduğundan verim alamayacaktır. Bu sebeple evlerde Kur’an okumaya müsait bir odanın olması hem tilavet hem de öğrenim açısından çok önem arz etmektedir. 284 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 İmam Hatip Lisesi Birinci Sınıf Öğrencilerinin Kur’an Dersine Yönelik Görüşlerinin… İmam Hatip Lisesi birinci sınıf öğrencilerinin sadece %71,9’unun Kur’an’ı Arapça hattından okuyabildikleri, öğrencilerin yaklaşık %30’unun ise okuyamadıkları tespit edilmiştir. Kur’an’ı okumasını bilen ile bilmeyen öğrencinin aynı müfredat altında ders alması çok verimli olmayacaktır. Zira Kur’an bilmeyen öğrenciler bu derse sıfırdan başlayacaklardır. Bu durum ise Kur’an’ı bilen öğrencilerin sıkılmalarına ve çok daha yavaş bir şekilde okuyuşlarını düzeltmelerine sebep olacaktır. Bu nedenle Kur’an bilen ve bilmeyen öğrencilerin iki gruba ayrılarak bu dersi almaları dersin verimliliğini artıracaktır. Bir dilin öğrenilebilmesi için o dile ait konuşmaları dinlemek çok önemlidir. Nitekim insan ana dilini dinleyerek öğrenmektedir. Bu sebeple öğrencilerin doğru bir Kur’an tilaveti yapabilmeleri için güzel ve doğru bir şekilde Kur’an okuyan kârileri dinlemeleri gerekmektedir. Zira öğrencilerin %68,6’sı Kur’an’ı doğru okuyan hocaları sadece dinlemek suretiyle düzgün bir Kur’an tilâvetinin öğrenilebileceğini düşünmektedirler. Bu da doğru bir Kur’an öğrenimi için bol bol Kur’an dinlenmesinin çok faydalı olduğunu göstermektedir. Öğrencilerin %79’u Kur’an’ı doğru okuma ile güzel sesli olmak arasında sıkı bir ilişki bulunduğu görüşüne katılmaktadırlar. Buradan hareketle güzel sesli veya sesi Kur’an okumaya yatkın öğrencilerin Kur’an’ı öğrenme ve okuma konusunda daha istekli oldukları söylenebilir. Nitekim Kur’an’ı güzel bir makamla okumak hem kişinin hem de çevresinin hoşuna gitmekte bu da öğrencinin kendine olan güvenini ve Kur’an okuma isteğini artırmaktadır. 2.3. Çapraz Değerlendirmeler Çalışmanın bu kısmında İmam Hatip Lisesi birinci sınıf öğrencilerinin Kur’an okuma bilgileri, ev ahalisinin öğrencinin Kur’an öğrenmesine katkısı, bilgisayar gibi teknolojik aletler ile Kur’an öğrenme arasındaki ilişki, öğrencilerin okul dışında aldıkları Kur’an eğitiminin avantajları, tecvid bilmenin doğru Kur’an okumaya etkisi, sınıflarda toplu bir şekilde ezber yapılmasının faydası, öğrencilerin ders müfredatına yönelik düşünceleri hakkında sorulan sorulara verdikleri cevapların birbirleri ile ilişkisi analiz edilmiştir. İmam Hatip liselerinde Kur’an eğitimi verildiği için öğrencinin diğer derslere çalıştığı gibi Kur’an dersine de çalışması gerekmektedir. Ancak Kur’an’ı sessiz bir ortamda sesli bir şekilde okumak hem manevi açıdan daha çok haz vermekte hem de öğrenmeyi hızlandırmaktadır. ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 285 M.E.DURMUŞ ve M.A.KAHRAMAN Tablo 1: Evde Kur’an-ı Kerim Bulunması – Evde Sesli Kur’an Okumaya Müsait Bir Odanın Bulunması İlişkisi Evinizde Kur'an-ı Kerim var mı? Evinizde sesli Kur’an okuyabileceğiniz odanız var mı? Evet Hayır Fikrim Yok Toplam Evet 97,1% 2,4% 0,5% 100,0% Hayır 0% 0% 0% 0% Fikrim Yok 0% 0% 0% 0% Tablo 1’de görüldüğü üzere evinde Kur’an bulunan öğrencilerin %97,1’inin Kur’an okumaya müsait odaları bulunmaktadır. %2,4’ünün ise evinde Kur’an olmasına rağmen Kur’an okumak için ayrı bir odaları bulunmamaktadır. Yani öğrencilerin tamamına yakınının evlerinde sessiz bir mekânda rahatça Kur’an okuyabilecekleri odaları bulunmaktadır. Bu da genel olarak öğrencilerin Kur’an derslerine hazırlıklı gitmelerinin önünde bir engel olmadığını göstermektedir. Tablo 2’de teknolojik aletlerin Kur’an öğreniminde ne oranda kullanıldığı bilgisi yer almaktadır. Teknolojik araç-gereçler, günlük hayatı kolaylaştırmakta, yapılmak istenen her türlü işlemin kısa zamanda ve kolaylıkla gerçekleştirilmesine imkân vermektedir. Teknolojik araç-gereçler denildiğinde hiç şüphesiz herkesin aklına ilk gelen şeylerden birisi bilgisayardır. Evinizde bilgisayar var mı? Tablo 2: Evde Bilgisayar Bulunması - Kur’an Öğrenmede Bilgisayardan Yararlanma İlişkisi Evinizde bilgisayar varsa Kur’an öğrenmede bilgisayardan yararlanıyor musunuz? Evet Hayır Fikrim Yok Toplam Evet 38,3% 55,8% 5,8% 100,0% Hayır Fikrim Yok 8,9% 0% 82,1% 0% 8,9% 0% 100,0% 0% Kur’an öğrenimi açısından bakıldığında Tablo 2’de yer alan bilgilere göre öğrencilerin %94,2’sinin evinde bilgisayar bulunmakta ancak bu öğrencilerin sadece %38,3’ü Kur’an öğrenimi için bilgisayardan yararlanmaktadır. %55,8’i ise bilgisayarı Kur’an öğrenimi için kullanmamaktadır. Bu sonuçlara göre İmam Hatip öğrencilerinin bilgisayarı, Kur’an öğrenimi için uygun bir araç olarak görmediklerini söylemek mümkündür. Ancak Kur’an öğreniminde öğrencilerin %71,4’ü akıllı tahtaların kullanılmasının verimli olduğu görüşündedir. Öyleyse 286 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 İmam Hatip Lisesi Birinci Sınıf Öğrencilerinin Kur’an Dersine Yönelik Görüşlerinin… öğrencilerin evlerinde kendi başlarına teknolojik aletlerden Kur’an öğrenmeyi faydalı görmedikleri ancak okulda hoca eşliğinde akıllı tahtadan işlenen derslerin daha verimli olduğunu düşünmektedirler. Ayrıca öğrencilerin %68,6’sının kendilerine sorulan Kur’an’ı doğru okuyan hocaları sadece dinlemek suretiyle düzgün bir Kur’an tilâvetinin öğrenilebileceğini düşünüyor musunuz sorusuna katıldığı tespit edilmiştir. Bu da gösteriyor ki bilgisayar her ne kadar Kur’an öğrenimi için uygun bir araç olsa da öğrenciler bilgisayarı Kur’an öğrenimi için pek fazla kullanmamaktadırlar. Evde Kur’an okumasını bilen var mı? Tablo 3: Evde Kur’an Okumasını Bilenin Olması - Kur’an’ı Arapça Hattından Okuma İlişkisi Kur’an’ı Arapça hattından okuyabiliyor musunuz? Evet Hayır Fikrim Yok Toplam Evet 72,6% 18,8% 8,7% 100,0% Hayır 0,0% 100,0% 0,0% 100,0% Öğrencilerin ailelerinin Kur’an okumasını bilmesi ile öğrencilerin Kur’an okumasını bilmesi arasındaki ilişkiyi anlayabilmek için oluşturduğumuz Tablo 3’deki sonuçlara göre öğrencilerin %71’9’unun Kur’an okumasını bildiği, bu öğrencilerin %72,6’sının ailesinin de Kur’an okuyabildiği gözükmektedir. Buradan hareketle Kur’an’ı okumasını bilen öğrencilerin çoğunun ailesinin de Kur’an okumayı bildiği anlaşılmaktadır. Evinde Kur’an okumasını bilen kimselerin olmadığı öğrencilerin %18,8’i ise Kur’an okumayı bilmektedir. Bu öğrencilerin aileleri bizzat kendileri çocuklarına Kur’an eğitimi vermemiş olsalar bile çocuklarının Kur’an öğrenmesi için çocuklarının özel ders almalarını veya yaz kurslarına katılmalarını sağladıkları şeklinde bir yorum yapmak mümkündür. Öğrencilerin ilk eğitim aldıkları yer olan aile içerisinde Kur’an okumasını bilen bir kimsenin bulunması, bu öğrencilerin daha kolay bir şekilde Kur’an öğrenmesine katkı sağlayacaktır. Örneğin tilavette zorlandığı yerde yardım edecek birisinin olması öğrenciye cesaret verecek, şevkinin kırılmasını engelleyecektir. Öğrenci okuyamadığı yerde kendisine yardım edecek, hatasını düzeltecek birisini bulamadığı takdirde ise Kur’an öğrenme ve okuma bu öğrenciye sıkıcı ve zor gelecektir. Nitekim ulaştığımız sonuçlarda görüldüğü üzere evde Kur’an okumasını bilen kişilerin olması öğrencinin de Kur’an okumayı bilmesine katkı sağlamaktadır. ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 287 M.E.DURMUŞ ve M.A.KAHRAMAN Cinsiy etiniz Tablo 4: Cinsiyet - Okul Dersleri Dışında, Bir Hocadan Özel Olarak Kur’an Eğitimi Alma İlişkisi Okul dersleri dışında, bir hocadan özel olarak Kur’an eğitimi aldınız mı? Evet Hayır Fikrim Yok Toplam Bayan 54,3% 42,9% 2,9% 100,0% Erkek 38,6% 54,3% 7,1% 100,0% İmam Hatip liselerinde okuyan öğrencilere hem Kur’an okuma hakkında teorik bilgiler verilmekte hem de pratik yapılarak öğrenilen bilgiler uygulanmaya çalışılmaktadır. Her ne kadar okulda pratik yapılsa da bu Kur’an’ı iyi okumak için yeterli olmamaktadır. Bu sebeple öğrencilerin okul dışında da bol bol pratik yapmaları, gerektiği takdirde özel hocalardan ders almaları Kur’an öğrenimi açısından önemlidir. Tablo 4’de yer alan bilgilerden bayan öğrencilerin %54,3’ünün, erkek öğrencilerin ise %38,6’sının okul dışında bir hocadan özel Kur’an dersi aldığı anlaşılmaktadır. Bu sonuca göre bayan öğrencilerin Kur’an öğrenimi için daha fazla gayret gösterdiklerini söylemek mümkündür. Kısmen Katılıyorum Fikrim Yok Kısmen Katılmıyorum Katılmıyorum Toplam Katılıyorum 89,1% 6,3% 1,6% 0,0% 3,1% 100,0% Kısmen Katılıyorum Fikrim Yok Kısmen Katılmıyorum 94,9% 3,8% 1,3% 0,0% 0,0% 100,0% 80% 92,3% 20% 7,7% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 100,0% 100,0% 100,0% 84% 12% 0,0% 4% 0,0% 100,0% Mahreç ve telaffuz konularının teorik bilgilerinde eksiklerimin olduğunu düşünmüyorum? Katılıyorum Tablo 5: Kur’an Harflerini Birbirinden Ayırt Etme - Mahreç ve Telaffuz Konularının Teorik Bilgi İlişkisi Kur’an harflerini birbirinden ayırt edebiliyorum? Katılmıyorum Arapça ’da harflerin çıkış yerlerine mahreç denmektedir. Harfler önce mahreç sonra nefes ve ses yardımıyla telaffuz edilmektedir. Arap alfabesinde yazılış ve telaffuz itibariyle birbirine çok yakın harfler vardır. Bu sebeple harflerin hem yazılışlarının hem de telaffuz yerlerinin çok iyi bilinmesi gerekmektedir. Tablo 5’de mahreç ve telaffuz konularının teorik bilgilerinin bilinmesi ile Kur’an harflerinin birbirinden ayırt edilmesi arasındaki ilişkiye ait veriler yer almaktadır. Buna göre mahreç ve 288 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 İmam Hatip Lisesi Birinci Sınıf Öğrencilerinin Kur’an Dersine Yönelik Görüşlerinin… telaffuz konularının teorik bilgilerinde eksiklerinin olmadığını düşünen öğrencilerin büyük bir kısmı Kur’an harflerini de ayırt edebilmektedir. Mahreç ve telaffuz konularının teorik bilgilerinde eksikleri olduğunu düşünmeyen öğrencilerin %89,1’i Kur’an harflerini birbirinden ayırt edebilmektedirler. Bu da genel olarak mahreç ve telaffuz konularında eksikleri olmayan öğrencilerin Kur’an harflerini de birbirinden ayır edebildiklerini göstermektedir. Öyleyse Kur’an öğreniminde harflerin yazılışları öğretilirken eş zamanlı olarak harflerin mahreçleri ve telaffuz şekilleri de öğretilmelidir. Katılıyorum Kısmen Katılıyorum Fikrim Yok Kısmen Katılmıyorum Katılmıyorum Toplam Tecvid, konularının teorik bilgilerinde eksiklerimin olmadığını düşünüyorum? Tablo 6: Tecvid, Konularının Teorik Bilgileri Bilme - Kur’an Okurken Takip Edilen Usuller (Hadr, Tedvir, Tahkîk) Uygulama Pratiğine Sahip Olma İlişkisi Kur’an okurken takip edilen usuller (hadr, tedvir, tahkîk) uygulama pratiğine sahip olduğumu düşünüyorum? 22,2% 44,4% 17,8% 0,0% 15,6% 100,0% Kısmen Katılıyorum Fikrim Yok 36,2% 35,1% 22,3% 0,0% 6,4% 100,0% 17,2% 31,0% 41,4% 3,4% 6,9% 100,0% Kısmen Katılmıyorum Katılmıyorum 42,9% 14,3% 14,3% 21,4% 7,1% 100,0% 10,7% 25,0% 21,4% 10,7% 32,1% 100,0% Katılıyorum Tecvid, Kur’an’ı usulüne göre okuma ilmidir.(Dia, c.4,s253) Kur’an’ı usulüne uygun bir şekilde okuyabilmek için tecvid kurallarının bilinmesi gerekmektedir. Kur’an hadr, tedvir ve tahkik olmak üzere üç farklı usule göre okunabilmektedir. Bu okuyuş usullerinden her birine göre harflerin sesini uzatmak demek olan medlerin ölçülerinde farklılaşma olmaktadır. Mesela Kur’an’ı hadr usulüne göre okurken medler daha kısa tahkik usulüne göre ise çok daha uzun yapılmaktadır. Bunun sebebi bazı medlerin okunuş hızına göre değişiklik göstermesidir. Kur’an’ı bu üç usule göre doğru bir şekilde okuyabilmek için tecvid kurallarının iyi bir şekilde bilinmesi gerekmektedir. Yani tecvid kuralları sadece teorik bilgi olarak kalmamalı bu kuralların pratiğe de yansıması gerekmektedir. Tablo 6’da öğrencilerin tecvid kurallarını bilip bilmedikleri ile Kur’an okunurken takip edilen usullerin pratiğine sahip olmaları arasındaki ilişki tespit edilmeye çalışılmıştır. Tablodaki verilere göre tecvid konularında eksiği bulunmadığını düşünen öğrencilerin %22,2’si Kur’an ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 289 M.E.DURMUŞ ve M.A.KAHRAMAN okunurken takip edilen usullerin pratiğinde de eksiğinin olmadığını düşünmektedir. Yani yaklaşık olarak sadece öğrencilerin dörtte biri hem teorik hem de pratik açısından eksiklerinin olmadığına katılmaktadır. Öğrencilerin %42,9’u ise tecvid kurallarının teoriğini bildiğini ancak bunları pratiğe dökmede eksiklerinin olduğuna kısmen katılmaktadır. Bu da öğrencilerin teorik açıdan bildikleri kuralları tam olarak pratiğe dökme konusunda eksiklerinin olduğunu göstermektedir. Tablodan hareketle öğrencilerin %10’7’sinin tecvid kurallarının teoriğini bildiği halde bunların pratiğine vakıf olmadığını söylemek mümkündür. Öyleyse Kur’an derslerinde uygulamaya ayrılan zamanın arttırılması teorik bilgilerin uygulanabilir hale gelmesinde etkili olacaktır. Aynı şekilde öğrencilerin okul dışında pratiğe yönelik çalışma yapmaları da fayda sağlayacaktır. Tablo 7’de öğrencilerin Kur’an derslerinin toplu bir şekilde yapılmasının bu dersi kolaylaştırıp kolaylaştırmadığı sorusuna verdikleri cevaplar bulunmaktadır. Buna göre Kur’an derslerinin grup halinde yapılması öğrenmeyi kolaylaştırır diyen öğrencilerin %69,1’i bu şekilde yapılan derslerin ezberlenecek olan yerlerin daha kolay ezberlenmesine katkı sağlayacağı görüşüne katılmaktadır. Yani öğrencilerin büyük bir kısmı Kur’an derslerinin ve ezber yerlerinin toplu bir şekilde yapılmasının dersi kolaylaştıracağını düşünmektedir. Katılıyorum Kısmen Katılıyorum Fikrim Yok Kısmen Katılmıyorum Katılmıyorum Toplam Kur’an Kerim derslerinin grup halinde yapılması öğrenmeyi kolaylaştırır? Tablo 7: Kur’an Kerim Derslerinin Grup Halinde Yapılması - Kur’an Kerim Derslerindeki Ezber Yerlerinin Birlikte Okunması İlişkisi Kur’an Kerim derslerindeki ezber yerlerinin birlikte okunması çabuk öğrenmeyi sağlar mı? 69,1% 13,6% 8,6% 0,0% 8,6% 100,0% Kısmen Katılıyorum Fikrim Yok 46,0% 36,0% 10,0% 4,0% 4,0% 100,0% 46,2% 26,9% 23,1% 0,0% 3,8% 100,0% Kısmen Katılmıyorum Katılmıyorum 10,0% 30,0% 10,0% 30,0% 20,0% 100,0% 34,9% 16,3% 4,7% 4,7% 39,5% 100,0% Katılıyorum Tablodan da anlaşıldığı üzere grup halinde çalışma genelde öğrenilecek şeyleri kısa zamanda ve kolay bir şekilde öğrenilmesinde etkili bir uygulamadır. Koro eşliğinde 290 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 İmam Hatip Lisesi Birinci Sınıf Öğrencilerinin Kur’an Dersine Yönelik Görüşlerinin… okuma hataların aza indirilmesine katkı sağlamaktadır. Nitekim koro şeklinde yapılan Kur’an derslerinde öğrenciler daha öz güvenli olmakta ve aktif bir şekilde derse katılmaktadırlar. Bu da öğrencinin hatalarını görüp düzeltmesine fırsat sağlamaktadır. Bunun yanında koro şeklinde Kur’an okumanın öz güveni düşük olan öğrencilerin derse katılımını artırma yönünden de avantajı vardır. Genelde öz güveni düşük olan öğrenciler hata yapma korkusu ve arkadaşlarından gelecek tepkiler sebebiyle Kur’an derslerinde pasif kalmakta ve Kur’an okumaktan çekinmektedirler. Fikrim Yok Kısmen Katılmıyorum Bayan 19,3% 17,9% 8,6% 7,9% 46,4% 100,0% Erkek 24,3% 22,9% 10,0% 5,7% 37,1% 100,0% Toplam Kısmen Katılıyorum Katılmıyorum Katılıyorum Cinsiyetiniz Tablo 8: Cinsiyet - Kur’an-ı Kerim Ders Müfredatını Ağır Bulma İlişkisi Kur’an-ı Kerim Ders müfredatını ağır buluyorum? İmam Hatip liselerinde bütün sınıfların müfredatında yüzüne okunacak sureler, ezberlenmesi gereken sureler ve dualar bulunmaktadır. Tablo 8’de cinsiyete göre öğrencilerin Kur’an dersi müfredatına yönelik verdikleri cevaplar yer almaktadır. Buna göre bayan öğrencilerin %54,3’ü, erkeklerin ise %47,2’si Kur’an-ı Kerim ders müfredatını ağır bulmamaktadır. Görüldüğü üzere müfredatı ağır bulan öğrencilerin çoğunluğunu erkek öğrenciler oluşturmaktadır. Tablo 4’de cinsiyete göre okul dışında özel bir hocadan ders alma arasındaki ilişki ile ilgili veriler verilmişti. Buna göre bayan öğrencilerin çoğu okul dışında özel bir hocadan eğitim almışlardır. Öyleyse okul dışında özel bir hocadan ders alan öğrenciler okul müfredatını ağır bulmamaktadırlar. Nitekim bu özel derslerde okul müfredatında işlenen konular ele alınmaktadır. Bu da öğrencilerin derslerde zorlanmasını engellemektedir. SONUÇ Bu çalışmada elde edilen sonuçlar şöyledir:  Ankete katılan öğrencilerinin %66,7’si bayan, %33,3’ü erkektir. Bu da göstermektedir ki bayan öğrenciler İmam Hatip liselerini daha yoğun bir şekilde tercih etmektedirler.  Öğrencilerin tamamının evinde Kur’an ve tamamına yakınında ise Kur’an’ı okuyabilecekleri müsait bir yer bulunmaktadır. ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 291 M.E.DURMUŞ ve M.A.KAHRAMAN  Aile fertleri arasında Kur’an okumasını bilen kişilerin bulunduğu öğrencilerin %72,6’sı da Kur’an okumayı bilmektedir. Bu da Kur’an öğrenimi için ailenin önemli bir katkısının olduğunu göstermektedir.  Öğrencilerin %94,2’sinin evinde bilgisayar bulunmakta ancak bu öğrencilerin sadece %38,3’ü Kur’an öğrenimi için bilgisayardan yararlanmaktadır. %55,8’i ise bilgisayarı Kur’an öğrenimi için kullanmamaktadır. Bu sonuçlara göre İmam Hatip öğrencilerinin bilgisayarı, Kur’an öğrenimi için uygun bir araç olarak görmediklerini söylemek mümkündür. Bunun yanında öğrencilerin %71,4’ü akıllı tahta eşliğinde yapılan Kur’an dersini daha verimli bulmaktadırlar.  Bayan öğrencilerin %54,3’ünün, erkek öğrencilerin ise %38,6’sının okul dışında bir hocadan özel Kur’an dersi aldığı anlaşılmaktadır. Bayan öğrencilerin okul dışında özel ders almaları, ders müfredatına yönelik düşüncelerini de olumlu bir şekilde etkilemekledir. Nitekim bayan öğrenciler erkeklere nazaran ders müfredatını daha kolay bulmaktadırlar.  Mahreç ve telaffuz konularında eksikleri olmayan öğrencilerin çoğunluğu Kur’an harflerini birbirinden ayırt edebilmektedir. Bu da mahreç bilgisinin önemine işaret etmektedir.  Tecvid konularına vakıf olan öğrenciler Kur’an okuma usulleri olan hadr, tedvir ve tahkik usullerinin pratiğini de bilmektedirler. Bu da tecvid kuralları ile uygulama arasındaki ilişkinin önemini göstermektedir.  Öğrencilerin çoğunluğu Kur’an derslerinin toplu bir şekilde yapılmasının ve ezber yerlerinin koro şeklinde okunmasının bu dersi kolaylaştıracağı düşüncesine sahiptirler.  İmam Hatip Lisesi birinci sınıf öğrencilerinin sadece %71,9’unun Kur’an’ı Arapça hattından okuyabildikleri, yaklaşık %30’unun ise okuyamadıkları tespit edilmiştir.  Öğrencilerin %68,6’sı Kur’an’ı doğru okuyan hocaları sadece dinlemek suretiyle düzgün bir Kur’an tilâvetinin öğrenilebileceğini düşünmektedirler. Bu da sürekli bir şekilde Kur’an dinlenmenin doğru bir tilavete sahip olmak için gerekli olduğunu göstermektedir.  Öğrencilerin %79’u da Kur’an’ı doğru okuma ile güzel sesli olmak arasında sıkı bir ilişki bulunduğu görüşüne katılmaktadırlar. 292 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 İmam Hatip Lisesi Birinci Sınıf Öğrencilerinin Kur’an Dersine Yönelik Görüşlerinin… KAYNAKÇA Alemdar, Y. (2008). Teknik Ve Estetik Açıdan Kur’an Öğretme Ve Okumaya Dair Bazı Gözlem ve Görüşler. C.Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi Xıı, 213-252 Aydın, A. (2002) . Kur'an'ı Kerim Okumanın ve Dinlemenin Fazilet ve Adabı. İlahiyat Fakültesi Dergisi, 7, 8.127-152. Bozan, İ, (2007), Devlet ile Toplum Arasında Bir okul İmam Hatip Liseleri, Bir Kurum Diyanet İşleri Başkanlığı, Tesev yayınları. Çakır, R, Bozan, İ, Talu, B, (2004), İmam Hatip Liseleri: Efsaneler ve Gerçekler, Tesev Yayınları Çetin, A.(2013), Kuran Okuma Esasları, 21.Baskı. S.325. Çetin, A (2011), "Tecvid" Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 40, ss. 253-254. Fırat, Y. (2012). Kur'an'ı Kerim'i Okuma,Ezberleme ve Anlamını Öğrenme Üzerine. Kayseri: Bilim Name, Xxıı,1, 7-33 Kılıç, M.(2014) İmam-Hatip Ortaokul ve Liselerinde Kur’ân Eğitimi Üzerine Bir Araştırma. Marmara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, ISSN 1302-4973, ss. 69-106 Koç, A, (2009). İmam Hatip Lisesi Meslek Dersleri Öğretmenlerinin Yeterlikleri Üzerine Bir Araştırma. C.Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi XIII, 131-174 Korkmaz, M, (2013). İmam Hatip Lisesi Öğrencilerinin Bu Okulu Tercih Süreçleri, ERUIFD I, 7-40. Karaçam, İ.(2014). Kuranı Kerimin Faziletleri Ve Okuma Kaideleri. İstanbul, 27. Baskı Salman, F. & Yılmaz, N. (2014).Kur’an’ı Kerim Ders Kitabı 9.Sınıf, Ankara Yıldırım, R.(2015) Tefsir Ders Kitabı 11. Sınıf. Ankara ______(2010)İmam Hatip Lisesi Meslek Dersleri Öğretim Programı Hazırlama Komisyonu, ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 293 M.E.DURMUŞ ve M.A.KAHRAMAN Ankara ______(2006)Diyanet İslam Ansiklopedisi, Tecvid. cilt: 40; sayfa: 253 294 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Doğrudan Yabancı Yatırım Kararlarında Hedef Ülkenin Komşularıyla Dış Ticaretinin… Doğrudan Yabancı Yatırım Kararlarında Hedef Ülkenin Komşularıyla Dış Ticaretinin Önemi: Türkiye Örneği Engin DÜCAN1 Özet Pazara erişim ve rekabetçi üretim açısından avantajlı bölgeleri tercih eden çok uluslu şirketler için hedef ülkenin bölgedeki ticari ağlar içerisinde konumlanmış olması önemli bir kriterdir. Temel amacı kar elde etmek olan işletmeler rakiplerine göre hammadde ve diğer üretim faktörlerine kolay ve ucuza ulaşıp, ürettikleri mal ve hizmetleri de mükün olan en büyük pazarlara ulaştırmak isterler. Bir ülkenin içinde bulunduğu bölgede komşularıyla olan ticari münasebetlerinin yoğunluğu ve kolaylığı çok uluslu şirketler açısından söz konusu ülke ve yakın komşularının potansiyel büyük bir pazar olarak algılanmasını yol açmaktadır. Nitekim, pek çok ülkenin dış ticaretinde, bulundukları bölgede yer alan ve genellikle de sınır bağlantıları olan ülkelerin payı büyüktür. Bu çalışmada doğrudan yabancı yatırımların bir belirleyicisi olarak hedef ülkenin çevresindeki ülkelerle dış ticaretinin etkisi üzerinde durulmuştur. Söz konusu iki değişken arasında eşbütünleşme ilişkisi bulunmuş olup çevre ülkelerle gerçekleştirilen toplam dış ticaretten DYY girişlerine doğru Granger nedensellik olduğu tespit edilmiştir. Anahtar Sözcükler: Dorudan Yabancı Yatırımlar, Sınır Ticareti, Dış Ticaret Hacmi, Çevre Ülkelerle Ticaret, Johansen Eşbütünleşme Testi, Hata Düzeltme Modeli JEL Kodu: F14, F21 F23, E22, C1 GİRİŞ Doğrudan Yabancı Yatırımlar (DYY), yatırımcının yabancı ülkede reel sermaye mallarına yatırımda bulunmasıdır (Ertürk 2001: 83). DYY bir firmanın üretimini, kurulu bulunduğu ülkenin sınırlarının ötesine yaymak üzere ana merkezinin dışındaki ülkelerde üretim tesisi kurması veya mevcut üretim tesislerini alması şeklinde gerçekleşmektedir (Seyidoğlu 2007: 664). DYY teknolojik gelişmeyi tetikleyen, insan sermayesinin oluşumuna yardımcı olan, döviz girişi sağlayan, uluslararası ticaretin bütünleşmesine katkı sağlayan, daha rekabetçi bir yatırım ortamını destekleyen önemli bir yatırım şeklidir (Seyidoğlu, 2007: 676). Bu yönüyle, özellikle Gelişmekte Olan Ülkeler (GOÜ) için ekonomik büyüme ve kalkınmanın en önemli enstrümanlarından biridir ve girişim, teknoloji, yönetim bilgisi ve satış gibi sermayenin bir kaynağı olarak kabul edilmektedir. Uluslararası piyasalarda faaliyet gösteren yatırımcılar piyasa fırsatları, istikrarlı politikalar, insan kaynağı ve altyapı tesisleri açısından en uygun yatırım 1 Yrd. Doç. Dr., Adana Bilim ve Teknoloji Üniversitesi, enginducan@gmail.com. ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 295 E.DÜCAN lokasyonunu aramaktadırlar. Dolayısıyla, büyük pazarlara yakın, faktör maliyetleri düşük, kalifiye işgücü ve dinamik iç pazara sahip ülkeleri yatırım merkezleri olarak görmektedirler. Firmalar için bir mal ve hizmetin düşük maliyetle üretilmesi ne kadar önemli ise üretilen mal veya hizmetin pazarlanması ya da satılması da o kadar önemlidir. Bu bağlamda bir firmanın piyasaya yakın yerde ya da pazarın tam ortasında kurulması ona çok sayıda avantaj sağlayacaktır. Hammaddeye yakınlık ve pazara yakınlık arasında bir tercih yapıldığında endüstriler yüksek üretim maliyetlerine rağmen piyasaya yakın yerleri daha çok seçtiği görülmektedir. Bu durum özellikle piyasaya yönelik (market oriented) sanayi dallarında böyledir. Bu tip tüketime dayalı sanayilerde karlılık piyasada zirve noktasına erişirken, piyasadan uzaklaşıldıkça mesafenin bozucu etkisiyle birlikte azalmaktadır (Wheeler ve diğ., 1998: 201). Dış ticaret, farklı ülkelerin yerleşikleri arasında mal, hizmet ve sermayenin değişimini ifade eden bir kavramdır. Dış ticaret ithalat (dış alım) ve ihracat (dış satım) olmak üzere iki farklı şekilde yapılmaktadır. Dış ticaret sayesinde ülkeler, kendilerinde bulunmayan yada yeterli düzeyde olmayan mal ve hizmetleri diğer ülkelerden uygun fiyatlarla temin edebilmektedir. Bu özelliği ile dış ticaret, ülkelerin refah seviyelerinin artmasına katkı sağlamaktadır. Ülkeler arası ticareti etkileyen faktörler olarak, coğrafi konum, iklim, doğal kaynaklar, üretim yöntemleri, ulaştırma, haberleşme teknolojilerinde yaşanan gelişmeler, ülkelerin sınırları, ülkelerin konuştukları ortak diller, DYY, dış ticaret antlaşmaları ve nüfus artışı gibi faktörler sayılabilir. Bunlardan DYY’nin, ülkeler arası ticarete olumlu katkısının yanında, yeni teknololojilerin kullanılmasına ve know-how’ın ülkeye taşınmasına katkısı da söz konusudur. DYY ve dış ticaret, ülke dışındaki fırsatların kullanılması biçiminde, hem birbirine alternatif iki unsur şeklinde, hem de birbirine rakip olmaktan çok birbirini tamamlayıcı unsurlar olarak düşünülebilir. Dicken (1998: 78), Green (1995: 22) ve Hanink (1997: 350) ve Isard (1956: 207) dış ticaret teorisi ile DYY lokasyon’u arasında çok sıkı bir bağlantı olduğunu işaret etmişlerdir. Hatta dış ticaret teorisine en büyük katkıyı yapanların başında gelen Ohlin, dış ticaret teorisinin genel lokasyon teorisinin bir parçası olduğunu dile getirmiştir (Dicken, 1998: 78). J. Dunning (1988)’in geliştirdiği eklektik kurama göre firmaların DYY gerçekleştirebilmeleri için üç avantaja sahip olmalıdırlar. Bunlar sırasıyla; mülkiyet avantajı, içselleştirme avantajı ve lokasyona özgü avantajlardır. Bunlardan ilk iki avantaja sahip olan firma için son aşama yabancı ülke için kendi ülkesindeki lokasyondan daha çok kar getirecek lokasyonu bulmasıdır. Bulacağı lokasyon söz konusu ülkeye yapacağı ihracattan elde edeceği kazanımlardan daha fazlasını elde 296 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Doğrudan Yabancı Yatırım Kararlarında Hedef Ülkenin Komşularıyla Dış Ticaretinin… edebileceği bir yer olmalıdır. Çünkü firma, hedef piyasa kendisine düşük lokasyon avantajları sunuyor ise, doğrudan yatırım yapmak yerine ihracatı tercih edecektir (Dunning, 1988: 26; 1993: 80). Dünyadaki pek çok gelişmiş ülkenin dış ticaretinde, bölgelerindeki ülkelerin payı önemli yer tutmaktadır. Örneğin, Avrupa Birliği Ülkelerinin birlik içi ticareti %70’lerde iken, Asya Ülkelerinde ve Kuzey Amerika bölgesinde, bölge içi ticaret % 40’lar seviyesindedir. Çok taraflı üretim ve ticari ilişkilerin gelişmesiyle birlikte aynı coğrafi bölge içerisindeki benzer özelliklere sahip ülkeler, güçlerini birleştirici yoğun bölgesel ilişkiler içerisine girmektedir (Kılıçkaya, 2006:2). Dünya genelinde bölgesel entegrasyonlar ve komşu ülkelerle ticaret hızla gelişmekte ve ülkeler bu yönde politikalar izlemektedir. Ev sahibi ülkenin çevresindeki ülkelerle ticaretinin gelişmiş olması hedef pazarın çevre piyasaları da içine alacak şekilde büyümesine yol açacaktır. Çevre ülkeler, çektiği DYY ile merkezileşen ülkeye bir taraftan hammadde, yarı mamül, ve iş gücü ihraç ederken diğer taraftan da düşük taşıma maliyeti ve olası bölgesel ticari anlaşmaların sağladığı avantajlarla daha ucuza mamül mal ithalatı gerçekleştireceklerdir. Bu durum aynı zamanda, merkezi ülkeye komşu olan diğer ülkelerde de piyasanın büyümesine yol açacaktır. Bölgesel bazda rakip ekonomilerin piyasa büyüklüğünde görülen bu artış, ev sahibi ekonomideki DYY’lerin daha da artmasına yol açacaktır (Batmaz ve Tunca, 2005: 19–20). Çokuluslu şirket ürünleri merkez ülke ile çevresindeki ülkeler arasında kolay ve hızlı bir şekilde ticarete konu olmaya devam ettiği sürece söz konusu ekonomilerde piyasa büyümüş olacak ve bölgeye gerçekleşen DYY’ler artmaya devam edecektir (Chakrabarti, 2003: 161). 1. Türkiye’de DYY ve Dış Ticaret Hacminin Gelişimi Dünyanın farklı sosyo-ekonomik koşullara sahip bölgeleri arasında bir köprü işlevi görmekte olan Türkiye, ikili ve bölgesel düzeyde ticari ilişkilerin güçlendirilmesine yönelik girişimleri ticarette serbestleşmenin sağlanması açısından önemli fırsatlar olarak görmektedir. 1980’lerden sonra Türkiye liberalleşme politikasını benimsemiş, ekonomi dış ticaret yoluyla rekabete açılmıştır. 1990 yılında Kambiyo Rejimi daha da liberalleştirilerek Türk Lirasının konvertibilite özellikleri güçlendirilmiş ve 32 sayılı Karar'da yapılan değişiklikle, TL ile ihracat ve ithalat serbest bırakılmıştır. 1996 yılında Avrupa Birliği ile tam entegrasyon hedefiyle oluşturulan Gümrük Birliğinin ardından, 3 Ekim 2005 tarihli çerçeve metni kabul edilerek üyelik müzakereleri sürecine başlanmıştır. Karadeniz Ekonomik İşbirliği Teşkilatı (KEİ), Ekonomik İşbirliği Teşkilatı (ECO), İslam Kalkınma Teşkilatı (İKT), D-8, ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 297 E.DÜCAN İstikrar Paktı gibi bölgesel oluşumlarda aktif rol alan Türkiye sadece ekonomik ve ticari ilişkiler açısından değil, istikrar, barış ve refahın tesisine de yönelik geniş bir bölgesel ilişkiler ağına sahiptir. 2000 yılında 'Komşu ve çevre Ülkelerle Ticareti Geliştirme Stratejisi'ni yürürlüğe konularak, Türkiye'nin, Ortadoğu, Afrika, Asya ve Avrupa'ya olan yakınlığı ve komşusu ülkelerle paylaştığı ortak kültürel değerlerin sağladığı ticari avantajlardan yararlanılması hedeflenmiştir. Söz konusu hedef çerçevesinde, ticaretin artırılması için yeni yol ve yöntemler aranmakta ve Ortadoğu, Güneydoğu Avrupa, Karadeniz ülkeleri, Kafkasya ve Orta Asya ülkeleri ile ticaretin geliştirilmesi yönünde uygun ortamlar oluşturulmaya çalışılmaktadır. Türkiye bu bağlamda sınır ticareti, sınır ticaret merkezleri, yurt dışı fuar-sergi, ofis-mağaza destekleri, heyetler halinde ülke çıkartmaları, ihraç ürünleri tanıtım faaliyetleri ve dahilde işleme rejimi uygulamaları gibi yöntemlere ağılık vermektedir. 1 Temmuz 2003 tarihinde yürürlüğe giren 4910 sayılı Gümrük Kanununda Değişiklik Yapılmasına İlişkin Kanun, sınır ticaretine yönelik bir takım geliştirici düzenlemeleri beraberinde getirmiştir. Dış ticaret Müsteşarlığı 25.3.2003 tarihli ve 2003/5408 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı çerçevesinde, Türkiye'nin Doğu ve Güneydoğu Anadolu coğrafi bölgelerinde ekonomik, sınai ve ticari gelişmenin hızlandırılması ve sınır ticareti uygulamasına, bilhassa ihracat açısından ivme kazandırılması amacıyla, komşu ülkelere sınırı bulunan illerimizdeki gümrük hatlarında Sınır Ticaret Merkezleri (STM) Kurulmasını uygun görmüştür. İran ile varılan antlaşmalar sonucunda, 2004 yılı başında Hakkari-Esendere, Ağrı-Sarısu ve Van-Kapıköy sınırlarımızda STM'ler faaliyete geçmiştir (Akal, 2008: 273). Liberalleşme dalgası ile birlikte ticaretin yanı sıra, DYY yoluyla da yabancı mal ve hizmetler iç piyasaya hızla girmeye başlamıştır. 17 Haziran 2003 tarihinde yürürlüğe giren 4875 sayılı “Doğrudan Yabancı Yatırımlar Kanunu” ile doğrudan yabancı yatırımların gerçekleştirilmesinde izin ve onay sistemi kaldırılarak, bilgilendirme sistemine geçilmiştir. Yapılan düzenlemelerin ve bir ölçüde AB ile ilişkilerin geldiği noktanın da bir sonucu olarak, DYY girişlerinde son yıllarda artışlar söz konusu olmuştur. 298 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Doğrudan Yabancı Yatırım Kararlarında Hedef Ülkenin Komşularıyla Dış Ticaretinin… Grafik 1: Türkiye’nin çevresindeki ülkelerle ticareti ve çektiği toplam DYY miktarı 120 100 80 60 40 Dış Ti aret Hacmi (Milyar $) 20 0 Yapılan düzenlemelerin ve bir ölçüde AB ile ilişkilerin geldiği noktanın da bir sonucu olarak, son yıllarda DYY girişlerinde fark edilir bir gelişmenin sağlandığı görülmektedir. 2000 yılına kadar 1 milyar $’ın altında olan yıllık DYY girişi, 2000’li yıllarla birlikte 1 milyar $’ın üzerinde gerçekleşmeye başlamıştır. 2005 yılında 8 milyar $ olarak gerçekleşmesinin ardından 2007 yılında tarihinin en yüksek değeri olan 22 milyar $’a çıkmıştır. Ne var ki, 2008 küresel ekonomik krizin de etkisiyle 9 milyar $’a kadar gerileyen DYY girişleri takip eden yıllarda ortalama 15 milyar $ seviyelerinde seyretmiştir. Grafik ..’den takip edebileceğimiz dış ticaret hacmi ise 2008 global ekonomik krizine kadar sürekli artan bir trend gösterirken. Kriz sonrasında azalarak 2009 yılında 56 milyar $’a kadar gerilemiştir. Sonrasında tekrar artma trendine giren dış ticaret hacmi 2012’de 100 milyar $’a kadar çıkıp ardından ciddi düşüş sergilemiştir. Her iki veri birlikte ele alındığında iki değişkenin hareketleri yıllar itibariyle paralellik göstermektedir. 2013 yılından sonra ise dış ticaret hacmi azalırken DYY girişlerinin arttığı görülmektedir. Türkiye konumu itibariyle DYY tercihleri açısından, ekonomik ve politik istikrar, güçlü ekonomik ve yatırım altyapısı, dışa açıklık, eğitimli işgücü, yatırım ortamına ilişkin kolaylaştırıcı düzenlemeler, coğrafi konum avantajları, hammadde kaynaklarına sahip ve/veya yakın olma açısından kendisini çevreleyen ülkelerin bir çoğundan çok daha iyi durumda bulunmaktadır. Türkiye gerek coğrafi, kültürel ve tarihsel yakınlık avantajına sahip olduğu, gerekse ekonomilerinin birbirlerini tamamlayıcı yapıda bulunduğu komşusu olan ülkelerle ticaret potansiyelini değerlendirebilmesiyle birlikte DYY tercihleri açısından önemli bir kriter olan piyasa büyüklüğü açısından da önemli bir avantaja sahip olabilecektir. ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 299 E.DÜCAN Gerek siyasi, gerek ekonomik açıdan bir dünya devleti olmak hedefi çerçevesinde, öncelikle bölgesindeki konumunu güçlendirmek durumunda olan Türkiye, komşuları ile ekonomik ve ticari ilişkilerinin geliştirilmesine büyük önem vermektedir. Türkiye’nin kuzey, doğu ve güney doğu komşusu ülkeler diğer dünya ülkelerine benzer stratejiler izlemeye başlamışlardır. Türkiye aşırı bağımlı olduğu ithal enerjiye alternatifler ararken, söz konusu ülkeler sahip oldukları doğal enerji kaynaklarının yanında sanayileşme sürecine girmişlerdir. Ancak bu süreçte görülen üretimde uzmanlaşmanın getirdiği ara malı gereksinimi ve nüfus artışına bağlı görülen nihai talep artışları, bu ülkeler için de karşılıklı ticaretin artırılması gereği ortaya çıkmıştır. Türkiye ve söz konusu komşularından birinin sahip olup diğerinin sahip olamadığı doğal kaynaklar ve üretim alt yapıları bu ülkeler arasında dış ticareti kolaylaştırmaktadır (Akal, 2008: 273) 1980’lere kadar Türkiye’nin Ortadoğu ülkeleriyle ticari ilişkileri oldukça zayıfken, 1980’lerden itibaren yakın çevresindeki ülkelerle ticari ilişkilerin geliştirilmesine büyük önem verilmiştir. Komşu ülkelerle sıfır problem olmasını ve bölgesel istikrar ile hem kendi hem de bölgesel refahın artmasını arzulayan bir ülke konumunda olan Türkiye, özellikle son yıllarda tırmanışa geçen bölgesel çatışmalardan oldukça etkilenmiştir. Ortadoğu ile ticaretinin artmasından dolayı da bölgenin istikrarlı olmasını arzulayan ve bölgesel refahın artmasında doğrudan çıkarı olan bir ülke pozisyonunda olan Türkiye’nin bölgesel ticareti etkilenmiş ve ekonomik kayıpları büyük olmuştur. 2. Literatür Taraması Altındataş, 1996-2007 arası yıllık verileri kullanarak, Türkiye’de DYY girişi ile dış ticaret (ihracat ve ithalat) arasındaki uzun dönem ilişkisini ve nedensellik ilişkisini VAR analizi ile araştırmışlardır. Elde ettikleri sonuçlarda tek değişkenli modellerde DYY ile ihracat ve ithalat arasında pozitif ve anlamlı ilişkiye rastlarken, çok dağişkenli modelde sadece DYY ile ithalat arasında anlamlı ve pozitif ilişki bulmuşlardır. Nedensellik analizinde ise, Türkiye’de ithalat ve ihracattaki artışın birlikte DYY artışına neden olduğu sonucuna ulaşmışlardır . Karagöz (2007), 33 farklı ülkeden Türkiye’ye gelen doğrudan yabancı yatırımların 2006 yılına ait yatay kesit verilerinin logaritmalarını kullanarak yaptığı analizde genişletilmiş çekim modelini kullanmıştır. AB üyesi ülkelerden gerçekleşen DYY miktarı için, Türkiye ile kültürel ve tarihsel yakınlık içinde olan ülkeler için ve Türkiye ile sınırı olan (komşu) ülkeler için ayrı kukla değişkenler kullanmıştır. Piyasa hacmi, ekonomik istikrar, ticari açıklık, döviz kuru, eğitim düzeyi, sermaye stoku, politik risk, alt yapı ve yapısal reformlar arasındaki uzun dönemli ilişkilerin araştırıldığı çalışmasında yatırımcı şirketin bağlı olduğu ülkenin Avrupa ülkesi 300 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Doğrudan Yabancı Yatırım Kararlarında Hedef Ülkenin Komşularıyla Dış Ticaretinin… olmasının, Türkiye’ye komşu olmasının ve Türkiye ile kültürel ve/veya tarihsel bir bağı olmasının yatırım kararı üzerinde istatistiksel olarak anlamlı bir etkisi bulunmadığı sonucunu bulmuştur. Leichenko ve Erickson (1997), ABD’ye giren DYY’nin ihracat üzerindeki etkisini araştırmak için 1980-1991 dönemi yıllık verileri kullanmışlardır. Ara malları, sanayi makineleri ve elektronik sanayi sektörlerine gerçekleşen DYY’ın ABD’nin ihracatını pozitif yönde etkilediği sonucuna varmışlardır. Liu vd. (2001), Çin için DYY, ithalat ve ihracat arasındaki nedensellik ilişkisini araştırmıştır. 19 ev sahibi ülkeye ait 1984-1998 dönemi yıllık verileri kullanarak yaptığı çalışmada ithalattan DYY girişlerine doğru tek yönlü bir nedensellik olduğu sonucuna varmıştır. Diğer taraftan ithalattan da ihracata doğru tek yönlü bir nedensellik söz konusudur. Frimpong/Oteng-Abayie (2006), Gana için DYY girişleri ile dış ticaret hacmi arasındakiyi ARDL modeli ile test etmişlerdir. 1970-2002 dönemi yıllık verileri kullanarak yaptıkları analizlerinde DYY girişleri ve dış ticaret arasında eşbütünleşme ilişkisi olduğu sonucuna varmışlardır. Tayebi ve Hortamani (2005)’nin 10 ASEAN üyesi ve Çin, G. Kore, Japonya’dan oluşan ASEAN+3 ve AB-15 ülkeleri için yaptıkları çalışmada söz konusu entegrasyonların DYY girişleri üzerindeki etkisini incelemişlerdir. 19922003 dönemi için panel çekim modelinin kullanıldığı çalışmada entegrasyonların DYY üzerinde önemli bir etkisinin olduğu sonucunu bulmuşlardır. Teorik açıdan bakılacak olursa, bir ülkede yapılan DYY’nin ihracata yönelik olması durumunda toplam ihracat üzerinde olumlu etki yapabileceği söylenebilir. Bu düşünceye göre bu iki değişken arasındaki ilişkinin DYY’den ihracata doğru olması beklenir. Zhang ve Song (2000) 1986-1997 dönemini kapsayan çalışmalarında Çin açısından yabancı yatırımların ihracat üzerinde pozitif etkisi olduğu sonucuna varmışlardır. Türkiye için çevre ülkeleriyle ticaretinin bu çalışmada vurgulanan yönüyle DYY girişlerine etkisi açısından Akal (2008)’in Türkiye’nin Ortadoğu Sınır ülkeleriyle olan dış ticaretinde fasıl bazında ihracat ve ithalat yoğunlaşmalarını incelediği çalışma ülkelerin ekonomik ve üretim yapılarındaki farklılıkların etkisini ortaya koymaktadır. 1980 ve 2005 yıllarının karşılaştırıldığı çalışmada Türkiye’nin bu ülkelere olan ihracatı tarımsal fasıllardan sanayi fasıllarına, emek yoğun fasıllardan sermaye ve teknoloji içeren fasıllara yoğunlaştığı sonucuna ulaşılmıştır. ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 301 E.DÜCAN 3. Veri Seti ve Kullanılan Metedoloji Bu çalışmada Türkiye’nin yakın çevresinde yer alan Karadeniz Ekonomik İşbirliği, Türk Cumhuriyetleri, Güneydoğu sınırımızda yer alan Suriye, Irak ve İran ülkeleriyle olan “Dış Ticaret Hacmi” verileri ile Türkiye’ye giren Doğrudan Yabancı Yatırım miktarı verileri kullanılmıştır. Bu ülkelerden Azerbeycan hem Karadeniz Ekonomik İşbirliği Ülkeleri içerisinde yer alması hem de bir Türk Cumhuriyeti olması nedeniyle sadece bir grupta sayılmıştır. Sırbistan-Karadağ 1996 yılında Karadeniz Ekonomik İşbirliği Ülkeleri arasına katılmış olduğundan Türkiye ile olan dış ticaret hacmi verileri bu yıldan itibaren dahil edilmiştir. Irağa uygulanan ambargo nedeniyle 1993 ve 2002 yılları arasında bu ülke ile olan ticari münasebetimiz oldukça sınırlı kalmıştır. Çalışmamızda 1992 – 2015 dönemine ait veriler kullanılmıştır. Veri setinin 1992 yılından itibaren alınmasının sebebi, Karadeniz Ekonomik İşbirliğinin 1992 yılında kurulmuş olması ve Türk Cumhuriyetlerinin 1991’de, S.S.C.B’nin dağılmasından sonra bağımsızlılarını ilan etmiş olmalarıdır. Çalışmada kullanılan veriler ABD Doları cinsindendir. Veriler TÜİK (Türkiye İstatistik Kumru) web sitesinden ve merkez bankası elektronik veri dağıtım sisteminden derlenmiştir. Tüm verilerin doğal logaritmaları alınmıştır. LDYY, ifadesi alınmış Doğrudan Yabancı Yatırımların logaritması; LDTH ise, çevre ülkelerle yaptığımız ticaret hacmi rakamlarının logaritmasıdır. Tablo 1: Çalışmada Ele Alınan Ülke Grupları Ve Ülkeler Karadeniz Ekonomik Güneydoğu sınırımızda yer Türk Cumhuriyetleri İşbirliği Ülkeleri alan 3 ülke Yunanistan Azerbaycan* Suriye Bulgaristan Kazakistan Irak Arnavutluk Türkmenistan İran Rusya Federasyonu Özbekistan Romanya Kırgızistan Ukrayna Gürcistan Moldova Ermenistan Sırbistan-Karadağ Not: *Azerbaycan Karadeniz Ekonomik İşbirliği Ülkeleri arasında yer almasına rağmen Türk Cumhuriyetlerinden biri olması nedeniyle iki kere yazılmamıştır. 302 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Doğrudan Yabancı Yatırım Kararlarında Hedef Ülkenin Komşularıyla Dış Ticaretinin… 3.1. Birim Kök Testleri Ekonometrik modellerde serilerin durağan olup olmadıklarının araştırılmasında Dickey ve Fuller (1979) tarafından önerilen ve isimlerinin baş harfleriyle ifade edilen (DF) test metodu literatürde sıklıkla kullanılmaktadır (Akdi, 2003: 226). yt   yt 1   t t WN (0,  2 ) (1) burada 1    1 arasında yer almaktadır ve H 0 :   1 temel hipotezine karşılık H1 :   1 alternatif hipotezi test edilir. Uygulama kolaylığı açısında 1 nolu denklemin her iki tarafından yt 1 çıkarılırsa; yt  yt 1   yt 1  yt 1   t yt   yt 1   t (2) elde edilir. Burada     1 ’dir. Denklem 1’i test etmek için kullandığımız hipotezler denklem 2’nin kullanılmasıyla beraber şu şekilde kurulur; H 0 :   0 (seri durağan değildir, birim kök taşır) H 0 :   0 (seri durağandır, birim kök yoktur) Hipotezler  (tau) istatistiği (DF-test istatistiği) yardımıyla sınanır. Söz konusu test istatistiği mutlak değeri MacKinnon kritik değerlerinin mutlak değerlerinden küçükse serinin durağan olmadığı sonucuna varılırken, büyük olması durumunda serinin durağan olduğu sonucuna varılır (Dikmen 2012: 310). DF testi sadece birinci dereceden bir AR (otoregresif) sürecini baz alır. Ancak hata teriminin beyaz gürültü özelliği gösterebilmesi için daha yüksek dereceden AR modellerine ihtiyaç olabilir. ADF (Augmented Dickey Fuller) testlerinde daha yüksek dereceden otoregresif süreçlere yer verilerek durağanlık testi yapılmaktadır. DF testinde hata terimleri arasında korelasyon olmaması ve sabit varyansa sahip olunması gerekmektedir. Phillips ve Perron (1988), hata terimlerindeki seri korelasyon ve değişen varyans sorununun olduğu durumu göz önünde bulunduran parametrik olmayan bir birim kök testi önermişlerdir. Phillips-Perron (PP) testi denklem (3)’ün tahmin edilerek  katsayısının t-istatistiğinin, seri korelasyon ve değişen varyans için düzeltilmesine dayanmaktadır. Yt   0  1trend   Yt 1   i Yt  j 1   t p j 2 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 (3) 303 E.DÜCAN PP test istatistiği aşağıdaki formülle hesaplanmaktadır. 1/2  0  T ( f 0   0 )( se(ˆ))    t    2 f 01/2 s  f0  (4) Burada, ˆ katsayı tahminini, t  ’nın t değeri, se(ˆ)  katsayısının standart hatası ve s regrasyon standart hatasını göstermektedir.  0 Denklem (3)’ün hata varyansı tahminidir. f 0 frekanstan spektral hata tahminidir. 3.2. Johansen Eşbütünleşme Analizi ve Hata Düzeltme Modeli Eşbütünleşme (cointegration) analizi, zaman serileri analizlerinde kullanılan değişkenlerin durağan olmasalar bile, durağan bir kombinasyonlarının olabileceğini ve bunun ekonometrik yöntemler kullanılarak belirlenebileceğini ileri sürer. Dolayısıyla, seviyelerinde durağan olmayan iki farklı zaman serisi aynı derecede durağan oluyorlarsa aralarında eşbütünleşme ilişkisi olabilir (Tarı, 2011: 415). Serilerin eşbütünleşik olmaları, uzun dönemde birlikte hareket ettikleri söylenebilir. Değişkenlerin eşbütünleşik olması durumunda, dışsal olarak ortaya çıkan kalıcı şoklara sistemdeki tüm değişkenler, farklı boyut ve biçimlerde de olsa, birlikte tepki vereceklerdir. Johansen (1988, 1995), değişkenler arasındaki uzun dönem ilişkinin araştırılmasında kullanılan yöntemlerden biridir. (X, Y), düzeyde durağan olmayan iki seri ise, Z; X ve Y’yi içeren tek vektör olmak üzere, Zt  1Zt 1  2 Zt 2  ...   p 1Zt  p 1  Zt 1   t (5)  , değişkenlerin seviyelerini içeren parametre matrisi,  i , H (i  1, 2,3,..., k 1) Z t vektörünün şeklinde yazılabilecek bir vektör hata düzelteme modelinde; I(1) seviyesinin gecikmeli değerlerini ifade eden değişkenlere ait parametreler matrisi; ve  VAR modeline ait hata terimidir. Z matrisi, Z vektöründe yer alan değişkenlerin seviyelerine ait doğrusal kombinasyonlar içermekte ve modelin uzun dönem yapısı hakkında bilgi vermektedir. Johansen eşbütünleşme analizi yapılırken, değişkenlerin eşbütünleşik olup olmadıkları, “iz” ve “maksimum özdeğer” test istatistikleri kullanılarak değerlendirilir (Coskun ve Ümit, 2016, s.57). Bunlardan iz testiyle, değişkenlerin seviye değerleri vektörünün katsayılar matrisinin rankının r’ye eşit ya da r’den küçük olduğunu ifade eden H 0 hipotezini test edilir. Maksimum özdeğer testiylede, eşbütünleşik vektör sayısının r olduğunu 304 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Doğrudan Yabancı Yatırım Kararlarında Hedef Ülkenin Komşularıyla Dış Ticaretinin… söyleyen H 0 hipotezi, r+1 olduğunu söyleyen alternatifine karşı test edilir. Elde edilen test sonuçları Johansen ve Juselius (1990) tarafından önerilen kritik değerlerle karşılaştırılır. Π matrisinin rankının sıfır olması değişkenlerin eşbütünleşik olmadıklarını ve uzun dönemde birlikte hareket etmediklerini göstermektedir. Rank en az “1” ise, Z matrisinde yer alan değişkenlerin uzun dönemde birlikte hareket ettikleri sonucuna ulaşılır. Değişkenler arasında uzun dönemli eşbütünleşme vektörü bulunması durumunda, VAR modeli yardımıyla vektör hata düzeltme modeli kurularak dinamik bir denge durumuna ulaşılmaktadır (Bozkurt, 2007: 109-110). Değişkenler arasındaki kısa dönem dinamiklerinin belirlenmesinde kullanılan hata düzeltme modeli yardımıyla, ele alınan seriler arasındaki nedensellik ilişkisi ve yönü araştırılabilir. (5) nolu eşitlik hata düzeltme mekanizmasını da içermektedir. Hata düzeltme parametresi değişkenleri uzun dönem denge değerine doğru yakınlaşmaya zorlayarak modeli belirli bir dengede tutmaya yarar. Hata düzeltme katsayısı istatistiki olarak anlamlı bulunursa, uzun dönem dengesinden sapma var demektir. Negatif çıkması uzun dönem denge değerine yaklaşıldığını gösterir. Büyüklüğü ise yakınlaşma hızını verir (Arısoy, 2005: 73-74). 4. Ekonometrik Bulgular 4.1.Birim Kök Testi Değişkenlerin birim kök özellikleri diğer deyişle durağan olup olmadıkları Genişletilmiş Dickey-Fuller ve Phillips-Perron birim kök testleri yardımıyla incelenmiş ve elde edilen sonuçlar tablo 2’de sunulmuştur. Tablo 2: Birim Kök Testi Sonuçları Değişkenler LDYY Seviyesi Sabitli Trendli-Sabitli 1.Farkı Sabitli Trendli-Sabitli LDTH Seviyesi Sabitli Trendli-Sabitli 1.Farkı Sabitli Trendli-Sabitli ADF1 -1.57 (0) -1.62 (0) -3.83*** (0) -13.78** (0) -1.42 (0) -1.07 (0) -4.03*** (0) -4.09** (0) PP2 -1.66 [1] -1.81 [0] -3.84*** [1] -3.79** [1] -2.66* [17] -2.89 [2] -4.03*** [0] -4.10** [1] Genişletirilmiş Dickey-Fuller birim kök testi. Parantez içerisindeki ifadeler Schwarz bilgi kriterlerine göre belirlenmiş optimal gecikme uzunluklarıdır. 2Phillips-Perron birim kök testi. “Barlett kernel” tahmin yöntemi kullanılmış ve bant genişliği için “Newey West bandwith” kullanılmıştır. ***,**, ve * sırasıyla yüzde 1, 5 ve 10 anlam düzeylerini göstermektedir. Not: 1 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 305 E.DÜCAN Tablo 2’de sunulan ADF ve PP birim kök testi sonuçlarına göre her iki değişkenin seviye değerleri için sabitli ve sabitli-trendli modellerde serilerin seviyelerinde durağan olmadığı yani birim kök içerdikleri görülmüştür. Daha sonra her iki serinin birinci farkları alınarak test edilmiş ve 1. farklarında durağan oldukları sonucuna ulaşılmıştır. Bundan sonraki aşamada VAR modeli yardımıyla uygun gecikme sayısı belirlenmiştir. Schwarz, Akaike, LR, FPE ve Hannan-Quinn bilgi kriterlerine göre uygun gecikme sayısı 1 olarak bulunmuştur. Oluşturulan VAR (1) modeli için istikrar koşulu sağlanmakta olup otokorelasyon ve değişen varyans sorunları yoktur. Değişkenler arasındaki eşbütünleşme ilişkisi Johansen () eşbütünleşme testi kullanılarak araştırılmıştır. Johansen testi için uygun spesifikasyonun belirlenmesinde farklı deterministik trend varsayımlarına sahip modeller arasında tercih Pantula prensibine göre yapılmıştır. Pantula prensibine göre yapılan model karşılaştırması Tablo 3’de sunulmaktadır. Tablo 3. Pantula prensibi için Johansen eşbütünleşme testi trace istatistikleri Eşbütünleşik Vektör Sayısı Model 2 Model 3 Model 4 H0: r=0, H1: r≥1 20.65* 17.63* 22.69*** Ho red Ho red Ho kabul 2.83 1.87* 4.48 H0: r≥1 H1: r≥2 Ho kabul Ho kabul Ho kabul Not: *, yüzde 5 anlam düzeyinde sıfır hipotezinin reddedildiğini göstermektedir. Tablo 3 satırdan okunduğunda, model-4 eşbütünleşmenin olduğu yönündeki H0 temel hipotezin ilk kabul edildiği model olduğundan, bir öncesindeki H0 temel hipotezin reddedildiği model-3 uygun model olarak alınmıştır. Model 3’e göre elde edilen maksimum özdeğer ve iz istatistikleri sonuçları Tablo 4’de sunulmuştur. Tablo 4. Johansen Eşbütünleşme Testi Sonuçları Eşbütünleşik Vektör Sayısı İz İstatistiği H0: r=0, H1: r≥1 17.63* Ho red 1.87 H0: r≥1 H1: r≥2 Ho kabul Max. Özdeğer testi İstatistiği 15.76* Ho red 1.87 Ho kabul Not: *, yüzde 5 anlam düzeyinde sıfır hipotezinin reddedildiğini göstermektedir. İz ve maksimum öz değer testi istatistiklerine göre, değişkenlerin eşbütünleşik olmadığı yönündeki boş hipotez %5 anlam düzeyinde r=0 için reddedilirken r≤1 için kabul edilmiştir. Dolayısıyla bir adet eşbütünleşme vektörünün söz konusu olduğu ve Türkiye’de DYY girişleri ile çevre ülkelerle gerçekleşen dış ticaret hacminin uzun dönemde birlikte hareket ettiği sonucuna varılmıştır. Söz konusu 306 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Doğrudan Yabancı Yatırım Kararlarında Hedef Ülkenin Komşularıyla Dış Ticaretinin… uzun dönemli ilişki normalleştirilmiş eşbütünleyici vektör tahminleriyle elde edilen model denklem 6’da verilmektedir. LDYYt  2.08 LDTHt  ut (0.37) (6) Parantez içerisindeki değerler standart hataları göstermektedir. Dış ticaret hacmi değişkenin katsayısı negatif ve istatistiki olarak anlamlı çıkmıştır. Uzun dönemde birlikte hareket eden bu iki değişken arasında kısa dönemde ortaya çıkacak bir dengesizlik hata düzeltme mekanizması ile düzeltilmektedir. LDYY’nin ve LDTH’nin bağımlı değişken olarak alındığı hata düzeltme modeli sonuçları tablo’da sunulmuştur. Kısa dönemde meydana gelen sapmalarını ifade eden hata düzeltme katsayıları negatif ve istatistiksel olarak anlamlı bulunmuştur. Buna göre DYY’nin bağımlı değişken olarak alındığı model için kısa dönemde ortaya çıkacak dengesizliğin yaklaşık %36’ sı birinci dönemde (1. yılda) düzeltilerek uzun dönem dengesine yaklaşılacaktır. Tablo 5. Hata düzeltme modeli tahmin sonuçları Bağımlı Değişken Hata düzeltme katsayısı)) D(LDYY) -0.36 (0.17) D(LDTH) -0.10 (0.02) Not: Parantez içindeki değerler standart hataları göstermektedir. Hata düzeltme katsayıya ilişkin anlamlı t-istatistiği uzun dönemli nedenselliğe işaret eder (Çetin, 2012: 24). Dolasyısıyla hata düzeltme modeline dayalı Granger nedensellik testi sonuçlarına göre, DTH’den DYY’ye doğru nedensellik söz konusudur. Diğre taraftan, DTH’nin bağımlı değişken olarak alındığı model için ise kısa dönemde ortaya çıkacak dengesizliğin yaklaşık % 10’u birinci dönemde (1. yılda) düzeltilerek uzun dönem dengesine yaklaşılacaktır. SONUÇ ÇUŞ’lar yapacakları yatırım açısından cazip yönleri bulunmasına rağmen alt yapısı yetersiz ve değişik risk faktörlerine sahip farklı ülkeler yerine, bölgenin diğerlerine göre cazip ülkesini bir merkez olarak seçmektedirler. Dünya genelinde bir çok ülkenin süregelen problemleri arasında yer alan komşu ülkeleriyle siyasi ve ticari anlaşmazlıklar ülkelerine DYY girişlerini de olumsuz etkilemektedir. Ülkelerin, komşu ülkelerle siyasi ve ticari uyuşmazlıkları bölgelerine gelme potansiyeli olan ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 307 E.DÜCAN DYY için olumsuzluk arz eder ve olası bölgesel ölçek ekonomilerinin oluşumunu da engeller. DYY açısından bakıldığında, yatırımı yapacak olan şirket, hedef ülkeyi pazar potansiyeli açısından da değerlendirmektedir. DYY’yi gerçekleştirecek firmalar, piyasa potansiyeli büyük, iş hacmi geniş, alım gücü fazla olan bölgeleri tercih etmektedir. Dolayısıyla pazara erişim ve rekabetçi üretim açısından en avantajlı bölgelerin arayışı içerisinde olan ÇUŞ’lar için ideal yatırım lokasyonu, dünya genelindeki ticari ağlar üzerinde olup; pazara erişim imkanı, verimli üretim imkanı ve teknolojik gelişmişliği sunan yer olacaktır. Çalışmamız sonucunda Türkiye’nin çevre ülkeleriyle gerçekleştimiş olduğu dış ticaret hacminin Türkiye’ye gelen DYY’nin bir nedeni olduğu sonucuna varılmıştır. Dolayısıyla, Türkiye’nin çevre ülkeleriyle olan dış ticareti yabancı yatırımcıların Türkiye’de yatırım yapma kararlarını etkileyen bir unsurdur. Çalışmada komşu ülkelerle ticaret hacminin veri olarak alınmasıyla, piyasa faktörünün, piyasa potansiyeli ve piyasa büyüklüğü açısından, DYY girişleri üzerindeki etkisi araştırılmıştır. Çevresindeki bazı ülkelerin korumacı dış ticaret politikaları izliyor olmaları, Türkiye’nin komşularıyla geliştireceği ticari ilişkilerle, bu ülke pazarlarına ulaşmayı hedefleyen yabancı yatırımcıların için önemini arttıracaktır. Ayrıca, gerek siyasi, gerek ekonomik açıdan bir dünya devleti olma hedefinde olan Türkiye’nin bölgesinde barışın, refahın ve istikrarın tesisine katkıda bulunmaya yönelik girişimlerinin DYY girişleri açısından da oldukça önemlidir. KAYNAKÇA Akal, Mustafa. "Ortadoğu Sınır Ülkeleriyle Dış Ticaret Yoğunlaşması ve Yapısal Değişim." Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 7.2 (2008): 271296. Akdi, Yılmaz, (2003). Zaman Serileri Analizi. Bıçaklar Kitabevi, Ankara. Akten Çürük, Suna (2013), “İslami Finansın Türkiye’deki Gelişimi, Mevcut Sorunlar ve Çözüm Önerileri”, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İşletme Anabilim Dalı Doktora Tezi. Altıntaş, Halil. "Türkiye’de Doğrudan Yabancı Sermaye Girişi ve Dış Ticaret Arasındaki İlişkinin Ekonometrik Analizi: 1996-2007."Ankara Üniversitesi SBF Dergisi 64.02 (2009): 001-030. Arısoy, İ. (2005), “Wagner ve Keynes Hipotezleri Çerçevesinde Türkiye’de Kamu Harcamaları ve Ekonomik Büyüme İlişkisi”, Ç.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 14, Sayı 2, 63-80. 308 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Doğrudan Yabancı Yatırım Kararlarında Hedef Ülkenin Komşularıyla Dış Ticaretinin… Batmaz, Nihat ve Halil Tunca (2005), Doğrudan Yabancı Sermaye Yatırımları ve Türkiye (1923–2003), Beta, İstanbul. Bozkurt, Hilal (2007), “Zaman Serileri Analizi”, Ekin Kitabevi, Bursa. Chakrabarti, Avik (2003), “A Theory of The Spatial Distribution of Foreign Direct Investment”, International Review of Economics and Finance, Vol. 12, No.2, s. 149–169 Dicken, P. (1998), Global Shift: Transforming the World Economy, Third Edition, Paul Chapman, New York. Dickey, David A., and Wayne A. Fuller. "Distribution of the estimators for autoregressive time series with a unit root." Journal of the American statistical association 74.366a (1979): 427-431. Dikmen, Nedim, (2012). “Ekonomtri Temel Kavramlar ve Uygulamalar”, Dora Yayınları, 2. Baskı, Bursa. Dunning, J. H. (1988), Explaining International Production, Unwin Hyman, London. Green, Milford B., ed. The location of foreign direct investment: geographic and business approaches. Ashgate Publishing, 1995. Hanink, D. M. (1997), Principles and Applications of Economic Geography, John Wiley & Sons, New York. Isard, W. (1956), Location and Space Economy, MIT Press, Cambridge. Johansen, Søren, and Katarina Juselius. "Maximum likelihood estimation and inference on cointegration—with applications to the demand for money." Oxford Bulletin of Economics and statistics 52.2 (1990): 169-210. Johansen, Søren. "Statistical analysis of cointegration vectors." Journal of economic dynamics and control 12.2 (1988): 231-254. Karagöz, K. (2007), “Türkiye’de Doğrudan Yabancı Yatırım Girişlerini Belirleyen Faktörler: 1970-2005”, e-Journal of Yasar University, 8(2), ss.1-15. Kıçkaya, Hüsamettin. (2006), Komşu ve Çevre Ülkeler İle Ticareti Geliştirme Stratejisi, http://www.mfa.gov.tr/komsu-ve-cevre-ulkeler-ile-ticaretigelistirme-stratejisi.tr.mfa Leichenko, Robin M., and Rodney A. Erickson. "Foreign direct investment and state export performance." Journal of Regional Science 37.2 (1997): 307329. Liu, Xiaming, Chengang Wang, and Yingqi Wei. "Causal links between foreign direct investment and trade in China." China Economic Review 12.2 (2001): 190-202.Frimpong Magnus, Joseph, and Eric F. Oteng-Abayie. "Bounds Testing Approach: An Examination of Foreign Direct Investment, Trade, ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 309 E.DÜCAN and Growth Relationships." American Journal of Applied Sciences, Forthcoming. Phillips, P.C.B., Perron, P., 1988. Testing for a unit root in time series regressions. Biometrica (75), 335–346. Seyidoğlu, Halil. (2007), Uluslararası İktisat Teori Politika ve Uygulama, Güzem Yayınları, İstanbul. Tarı, Recep, (2011). “Ekonometri”, Umuttepe Yayınları, 7.Basım, Kocaeli. Tayebi, Seyed Komail, and Amir Hortamani. "14. The Impact of Trade Integration on FDI Flows: Evidence from the EU and ASEAN+ 3." Corporate Strategies in the Age of Regional Integration (2007): 277. Wheeler, J. O., P. O. Muller, G. I. Thrall ve T.J. Fik (1998), Economic Geography, John Wiley & Sons, New York. Zhang, Kevin H. ve S. Song (2000), “Promoting Exports: The Role of Inward FDI in China”, China Economic Review, Vol. 11, s. 385-396. 310 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Ç.BEKTUR, M.AYDIN ve G.MALCIOĞLU Piyasa Etkinliğinin Analizi: E7 Ülkeleri Örneği Çisem BEKTUR1 Mücahit AYDIN2 Gürkan MALCIOĞLU3 Özet Bu çalışmada E7 ülkelerinin Endeks getirilerinin doğrusal bir yapıya sahip olup olmadığı, Harvey doğrusallık testi yardımıyla incelenmiştir. Kullanılan Harvey doğrusallık testi, diğer doğrusallık testlerinden farklı olarak hiçbir ön koşul gerektirmeden doğrusallık analizi yapmaktadır. Bu durum testin gücünü arttırmaktadır. Çalışmada 01.01.2008 ile 01.12.2015 yılları arasındaki günlük getiri verileri kullanılmıştır. Sonrasında ise birim kök testi yardımıyla etkinlik analizi yapılmıştır. Elde edilen analiz sonuçlarına göre Çin, Endonezya, Hindistan ve Rusya endeks getirileri birim kök içermektedir. Buna göre ilgili ülkelerde piyasa endekslerinin zayıf formda etkin olduğunu destekler nitelikte sonuçlar elde edilmiştir. Anahtar Kelimeler: Harvey Testi, Doğrusallık, Finansal Piyasalar, Etkin Piyasa Hipotezi. Abstract This study has examined whether index returns of the E7 countries have a linear structure with the help of Harvey linearty test. Used Harvey linearity test analyzes linearity without requiring any pre-condition unlike other linearity tests. This case increases the power of the test. The daily return data are used over the period between 01.01.2008 and 10.12.2015. After that we have analyzed the efficiency with the help of unit root test. According to the analysis results, index returns of China, Indonesia, India and Russia contain a unit root. Accordingly, the obtained results support that the market indices have weak form efficiency in the countries concerned. Keywords: Harvet Test, Linearty, Financial Markets, Efficient Market Hypothesis 1.GİRİŞ Sermaye piyasalarının etkinliği uzun yıllardır araştırma konusu olmuş ve olmaya da devam etmektedir. Bunun sebebi yatırımcıların olabildiğince az risk alarak, daha yüksek bir getiriyi hedeflemelerinden kaynaklanmaktadır. Yatırımcılar bir hisse senedine yatırım yapacaklarında öncelikli olarak hisse senedi fiyatını etkileyen ya da 1 Asistant Prof., University of Sakarya , e-mail:cisembektur@sakarya.edu.tr Research Asistant University of Sakarya, e-mail:aydinm@sakarya.edu.tr 3 Research Asistant University of Sakarya, e-mail:gmalcioglu@sakarya.edu.tr 2 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 311 Piyasa Etkinliğinin Analizi: E7 Ülkeleri Örneği etkileyebilecek olan bilgileri araştırırlar. Aynı zamanda hisse senedinin mevcut değeri ve olması gereken değeri de yatırımcılar açısından önemlidir. Hisse senedinin değeri olması gereken değerden düşük ise, yatırım yapılabilir bir yatırım aracı olarak değerlendirilir ve satın alınabilir. Aynı şekilde yatırımcıların ellerinde bulunan hisse senetlerinin mevcut fiyatı olması gereken fiyattan yüksek ise, yatırımcılar bu hisse senetlerini satarak kar elde edebilmektedirler. Yatırımcılar açısından hisse senetlerinin geçmiş fiyatları, olması gereken fiyatı ve gelecekte hisse senedi fiyatını etkileyebilecek bilgiler ve bu bilgilere ulaşmak oldukça önemlidir. Bu nedenle sermaye piyasalarının etkinliği yatırımcılar açısından büyük önem arz etmektedir. Hisse senedi fiyatlarının oluşum süreciyle ilgili yapılan araştırmalar ve sorgulamalar sonucunda Fama (1970) Etkin Piyasa Hipotezini öne sürmüştür. Etkin Piyasa Hipotezine göre piyasaya gelen her yeni bilginin bütün yatırımcılara aynı anda ulaştığı ve piyasada yatırım yapan yatırımcıların bu durumdan aynı anda etkilendikleri varsayılmaktadır. Bu sebeple yatırımcılar piyasaya ulaşan bilgiler neticesinde normalin üzerinde bir kazanç elde edememektedirler. Aynı zamanda etkin piyasalarda sistematik anomalilerin görülmediği ve fiyatların tamamen tesadüfi olarak oluştuğu ifade edilmektedir. Fama (1970) zayıf tipte etkinlik, yarı güçlü tipte etkinlik ve güçlü tipte etkinlik olmak üzere piyasa etkinliğini üç çeşit olarak belirtmiştir. Zayıf tipte etkin olan piyasalarda hisse senetlerinin geçmiş dönem fiyatları kullanılarak gelecekteki fiyatlar tahmin edilememektedir. Hisse senedinin fiyatı ihraç tarihinden itibaren fiyatını etkileyebilecek bütün bilgileri içermektedir. Dolayısıyla hisse senedinin geçmiş dönem bilgileri kullanılarak olağandışı karlar elde etmek mümkün değildir. Yarı güçlü tipte etkinlikte ise, geçmiş dönem bilgilerinin yanı sıra kamuya açıklanan bilgilerde hisse senedinin fiyatında anlık olarak fiyatlanmaktadır ve aşırı kar elde etmek mümkün değildir. Güçlü tipte etkin piyasalar ise, geçmiş dönem fiyatları, kamuya açıklanan bilgiler ve aynı zamanda şirket içinden ulaşılabilecek bilgilerin dahi aşırı kar elde etmede etkili olmadığı piyasalardır. Çalışmamızda geçmiş dönem fiyatlarının hisse senedi fiyatlarında etkili olup olmadığı, yani zayıf formda etkinlik araştırması yapılmıştır. Piyasaların etkinliğinin araştırılmasında çeşitli yöntemler kullanılabildiği gibi doğrusallık sınamaları da kullanılabilir. Finansal piyasaları temsilen kullanılan endekslerin doğrusal yapıda olmamaları, ilgili piyasalarda etkin piyasa hipotezinin geçerliği olmadığını, dolayısıyla bu piyasalarda hisse senetlerine ait geçmiş dönem bilgileri kullanılarak aşırı kar elde edilebileceğini göstermektedir. 312 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Ç.BEKTUR, M.AYDIN ve G.MALCIOĞLU 2. Literatür Taraması Çinko (2006) çalışmasında, BİST100 endeksinin doğrusallığını BDS testini kullanarak incelemiştir. Yapılan analiz neticesinde BİST100 endeksinin doğrusal olmadığı görülmüştür. Bunun dışında çalışmada; ARMA ve GARCH süreci sonrası BDS test istatistiklerinin değerlerine göre, doğrusal bir modelleme yerine doğrusal olmayan bir modellemenin daha iyi sonuçlar verdiği ifade edilmiştir. Atan vd. (2009), çalışmalarında İMKB 100 endeksinin zayıf formda etkinliğini araştırmışlardır. Bu amaçla endeks serisine KPSS ve ADF birim kök testleri uygulanmıştır. Analiz sonuçlarına göre İMKB 100 endeksinin zayıf formda etkin olduğu görülmektedir. Demireli vd. (2010) tarafından yapılan çalışmada S&P 500 endeksine ait haftalık getiri serilerinin zayıf formda etkinliği incelenmiştir. Ampirik analiz sonuçlarına göre serilerin rassal yürüyüş sergiledikleri görülmüştür. Bu sonuca göre incelenen endekslerin zayıf formda etkin olduğu anlaşılmaktadır. Karan ve Kapusuzoğlu (2010), 2003-2007 dönemi IMKB-30 endeksi verileri kullanılarak yapılan çalışmada hisse senetlerinin piyasa etkinliği araştırılmıştır. Sonuçlara göre IMKB-30 endeksinin ilgili dönemde zayıf formda etkin olduğu görülmektedir. Malcıoğlu ve Aydın (2016) yaptıkları çalışmada, BİST-100 ve alt endekslerinden Sınai, Teknoloji, Mali ve Hizmet endekslerinin getirisinin doğrusallığını incelemişlerdir. Bu inceleme için Harvey doğrusallık testi kullanılmış ve değişkenlerin doğrusal bir yapıda olmadığı sonucuna ulaşılmıştır. 3. Ekonometrik Metodoloji Literatürde serilerin durağanlığını inceleyen testlerin zayıf yanları doğrusallığı incelenecek serilerin birim kök içermemesi yani durağan olması gerektiği varsayımıdır. Bu varsayım testin kullanılabilirliği noktasında ciddi problemlere neden olmaktadır. Bu problemlerden en önemli olanı ise durağan olmayan serilere yapılacak olan doğrusallık testinin yanıltıcı sonuçlar verecek olmasıdır. Bu konuda ilk çalışma 2007 yılında ortaya atılan HL testi olarak gösterilebilir. Bu test serilerin durağanlık varsayımını gevşeterek durağan olmayan serilerde de etkin sonuçlar vermektedir. HL testinden sonra literatüre kazandırılan Harvey vd. doğrusallık testi ise güç ve boyut özellikleri göz önüne alındığında daha etkin sonuçlar vermektedir. Harvey vd. doğrusallık testi serilerin durağanlık durumlarına göre farklılık gösteren iki farklı doğrusallık testinin ağırlıklı ortalaması alınarak hesaplanmaktadır. ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 313 Piyasa Etkinliğinin Analizi: E7 Ülkeleri Örneği W  1  WS  WU Burada WS , durağan serilerin doğrusallığını incelerken kullanılan doğrusallık testi iken WU ise durağan olamayan serilerin doğrusallığı incelenirken kullanılan doğrusallık testidir.  ise ortalama alınırken dikkate alınması gereken ağırlığı göstermektedir. Bu değer şu şekilde elde edilmektedir.    U   S  (U,S )  exp  g  2     Burada yer alan g değeri pozitif bir sabiti ifade etmektedir. Harvey vd. yaptıkları çalışmada bu değerin 0.1 olması gerektiğini belirtmişlerdir. Denklemde yer alan U birim kök test istatistiğini gösterirken S ise durağanlık için hesaplanan test istatistiğini ifade etmektedir. WS test istatistiğini elde etmek için, aşağıdaki şekilde bir denklemden yararlanılmaktadır. y t  0  1y t 1  2 y t21  3 y t31   t Burada doğrusallık için kurulan temel hipotez ( H0,S : 2  3  0 ) şeklinde ifade edilirken, alternatif hipotez ise doğrusal olmama durumunu ifade etmektedir.( H1,S : 2  0 ve / veya 3  0 ) Bahsi geçen hipotezler ise aşağıdaki gibi bir test istatistiği ile hesaplanmakta ve 2 serbestlik dereceli Ki-kare dağılıma uygunluk göstermektedir.  KKTSr   1 WS  T  u  KKTS  Diğer bir test istatistiği olan WU test istatistiğini hesaplamak için ise aşağıdaki gibi bir denklemden yola çıkılmaktadır. y t  1y t 1   2 (y t 1 )2   3 (y t 1 )3   t Bu model H1,U :  2  0 için temel hipotezine H0,U :  2   3  0 karşı ve / veya  3  0 alternatif hipotezi şu şekilde hesaplanan Wald test istatistiği ile sınanmaktadır.  KKTUr  WU  T   1 u  KKTU  314 , ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Ç.BEKTUR, M.AYDIN ve G.MALCIOĞLU Wu ve W test istatistiği de iki serbestlik dereceli ki-kare dağılımına uygunluk göstermektedir. 4. Veri ve Ampirik Bulgular Çalışmada E7 ülkelerinin Endeks getirilerinin doğrusal bir yapıya sahip olup olmadığının analizi için 01.01.2008 ile 01.12.2015 yılları arasındaki ilgili borsaların kapanış fiyatları kullanılmıştır. Çalışmada E7 ülkeleri olan Brezilya, Çin, Endonezya, Hindistan, Meksika, Rusya ve Türkiye için kullanılan borsa endeksleri Tablo 1 de özetlenmiştir. Tablo 1: Ülkelerin Borsa Endeksleri Ülkeler Brezilya Çin Endonezya Hindistan Meksika Rusya Türkiye Endeks İsimleri Bolsa deValores do Estado de São Paulo Index Shanghai Stock Exchange Composite Index IDX Composite Index Stock Market Index Índice de Precios y Cotizaciones Russia Trading System Index Borsa İstanbul 100 Index Kaynak: (Aydın, 2016) Kısaltması BOVESPA SSE JKSE NIFTY 50 IPC RTS BİST100 Ampirik analiz aşamasında serilerin doğrusallığının tespiti için Harvey vd. testi kullanılmıştır. Daha önce de belirtildiği gibi Harvey vd. testinin güçlü yanlarından biri olan durağanlık varsayımının gevşetilmesinden dolayı serilere ayrıca durağanlık testi uygulanmamıştır. Serilere uygulanan doğrusallık testi sonuçları ise Tablo 2 de görüldüğü gibidir. Tablo 2: Harvey Doğrusallık Testi Sonuçları Brezilya** Çin Endonezya Hindistan Meksika** Rusya Türkiye* Harvey Test İstatistiği Ws Wu 7.64 1.89 1.34 1.09 6.51 1.52 19.4 5.15 7.87 3.03 2.51 3.88 0.5 5.65 7.7 1.59 1.34 1.09 6.53 1.54 19.4 λ DF Test İstatistiği Harris Durağanlık Test İstatistiği 0.98 0.95 1 1 1 0.98 1 -2.12 -3.38 -1.05 -0.68 -1.15 -1.91 -1.22 4.52 4.79 5.93 4.97 5.39 4.37 5.57 Not: * ve ** sırasıyla %1 ve %5 anlamlılık düzeylerini ifade etmektedir. ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 315 Piyasa Etkinliğinin Analizi: E7 Ülkeleri Örneği Harvey doğrusallık testinin temel hipotezi serilerin doğrusal olduğunu söylerken alternatif hipotezi ise incelenen serilerin doğrusal olmadığını ifade etmektedir. Tablo 2 de Brezilya ve Meksika %5, Türkiye serisinde ise %1 anlamlılık düzeyinde temel hipotezin reddedildiği görülmektedir. Bu durumda farklı anlamlılık düzeylerinde Brezilya, Meksika ve Türkiye borsalarının doğrusal olmamasına karşın Çin, Endonezya, Hindistan ve Rusya borsalarının ise doğrusal olduğu sonucuna ulaşılmıştır. Borsa değerleri doğrusal olan ülkeler için yapılan durağanlık testi sonuçları ise aşağıdaki şekildedir. Tablo 3: Lee-Strazicich Birim Kök Testi Sonuçları ÇİN Model A Test İstatistiği -2.0399 Gecikme Uzunluğu 8 Kırılma Tarihi 2008:11:03 Kritik Değerler -4.239, -3.566, -3.211 Model C -3.0872 8 2014:09:10 -5.11, -4.50, -4.21 Tablo 4: Lee-Strazicich Birim Kök Testi Sonuçları ENDONEZYA Model A Test İstatistiği -1.3508 Gecikme Uzunluğu 7 Kırılma Tarihi 2010:03:29 Kritik Değerler -4.239, -3.566, -3.211 Model C -2.5093 6 2009:03:27 -5.07, -4.47, -4.20 Tablo 5: Lee-Strazicich Birim Kök Testi Sonuçları HİNDİSTAN Model A Test İstatistiği -1.7101 Gecikme Uzunluğu 7 Kırılma Tarihi 2008:10:24 Kritik Değerler -4.239, -3.566, -3.211 Model C -2.7429 7 2014:03:06 -5.07, -4.47, -4.20 Tablo 6: Lee-Strazicich Birim Kök Testi Sonuçları RUSYA Model A Test İstatistiği -1.5319 Gecikme Uzunluğu 5 Kırılma Tarihi 2008:10:20 Kritik Değerler -4.239, -3.566, -3.211 Model C -2.2581 5 2008:10:13 -5.11, -4.50, -4.21 Yapılan birim kök testi sonuçlarına göre tüm anlam düzeylerinde serilerin düzeyde birim köklü olduğu sonucuna ulaşılmıştır. Bu sonuca göre Çin, Endonezya, Hindistan ve Rusya borsaları zayıf formda etkin bulunmuştur. 316 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Ç.BEKTUR, M.AYDIN ve G.MALCIOĞLU SONUÇ Çalışmada E7 ülkeleri için piyasa endekslerinin zayıf formda etkinliği test edilmiştir. Zayıf formda etkinlik için yerine getirilmesi gereken iki varsayım bulunmaktadır. Bunlardan ilki serinin durağan olmaması ve rassal modelden elde edilen kalıntıların bağımsız ve türdeş dağılmasıdır. Bu amaçla seriler Harvey vd.(2008) doğrusallık testi ile incelenmiştir. Çin, Endonezya, Hindistan ve Rusya endeks getirilerinin doğrusal bir yapıda olduğu sonucuna ulaşılmıştır. Doğrusal olarak bulunan serilerin durağanlığı Lee-Strazicich (2004) birim kök testi ile incelenmiştir. Elde edilen sonuçlara göre ve incelenen serilerden sadece KA serisinin durağan olduğu bulunmuştur. Elde edilen sonuçlara göre Çin, Endonezya, Hindistan ve Rusya endeks getirileri birim köklü olarak bulunmuştur. Buna göre ilgili ülkelerin piyasalarının zayıf formda etkin olduğu görülmektedir. KAYNAKÇA Atan, S. D., Z. A. Özdemir ve M. Atan, (2009). Hisse Senedi Piyasasında Zayıf Formda Etkinlik: İMKB Üzerine Ampirik Bir Çalışma, Dokuz Eylül Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 24 (2), 33-48. Aydın, M. (2016). Asimetrik Panel Nedensellik Testi: Gelişmekte Olan Ülkelerin Borsaları Üzerine Bir Uygulama, Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Çinko, M., (2006). İstanbul Menkul Kıymetler Borsası 100 Endeksinin Doğrusallık Testi, İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Ekonometri Ve İstatistik Dergisi, 3, 23-31. Demireli, E., Akkaya G. C. ve İBAŞ E., (2010). Finansal Piyasa Etkinliği: S&P 500 Üzerine Bir Uygulama, Cumhuriyet Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi 11 (2). Fama, E.F. (1970). Efficient Capital Markets: A Review of Theory and Empirical Works, Journal of Finance, 25(2), 383 – 417. ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 317 Piyasa Etkinliğinin Analizi: E7 Ülkeleri Örneği Harvey, D. I.,Leybourne, S. J., ve Xiao, B., (2008). A powerful test for linearity when the order of integration is unknown. Studies in Nonlinear Dynamics &Econometrics, 12. Karan, M. B. ve A. Kapusuzoğlu, (2010). An Analysis of the Random Walk and Overreaction Hypotheses Through Optimum Portfolios Constructed by the Nonlinear Programming Model, Australian Journal of Basic Application Sciences, 4 (6), 12151220. Lee, J. and Strazicich, M. C. (2004). Minimum LM Unit Root Test with One StructuralBreak. Appalachian State University Working Papers 04-17:1-15. Malcıoğlu ve Aydın (2016). Borsa İstanbul’da Piyasa Etkinliğinin Analizi: Harvey Doğrusallık Testi. Journal Of Accounting, Finance and Auditing Studies, 2(1).112-123. 318 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 The Relationship Between Energy Consumption and Economic Growth In G8 Countries… The Relationship Between Energy Consumption and Economic Growth In G8 Countries: Panel Causality Analysis Fatih YARDIMCIOGLU1 Temel GURDAL2 Furkan BESEL3 Abstract The purpose of this study is to investigate the relationship between energy consumption and economic growth in the G8 countries over the period from 1989 to 2015 by utilizing Dumitrescu and Hurlin Granger Causality method. In the study, it was observed that primary differences of series used in the analysis of panel unit roots are stationary at the one percent significance level, meaning that all the variables are integrated of order [I (1)]. As energy consumption (lnENC) and economic growth (lnGDP) variables [I(1)] are stationary, Dumitrescu and Hurlin Granger Causality tests that is the second stage has been conducted. Dumitrescu and Hurlin (2012) Panel Causality method indicates unidirectional Granger causality from economic growth (lnGDP) to energy consumption (lnENC). It is concluded that there is a granger causality relationship between energy consumption and economic growth in G8 Countries during the period under consideration. Key Words: Energy Consumption, Economic Growth, Panel Data Analyses, G8 Countries. INTRODUCTION Most of the consumption activities and production involve in the use of energy. Hence, it is considered as one of the main sources of economic growth. On the other hand, changes in economic growth affect the use of energy. Depending on the state of the economy energy consumption varies. One can cite many factors that are likely to affect the relationship between energy and economic growth such as energy prices, the decrease in existing energy resources, discovery of new sources and/ or better technologies in utilization of energy, urbanization, and industrialization. There are many studies considering the causal relationship between energy consumption and economic growth both in developing countries and developed 1 Assoc. Prof., Sakarya University, Department of Public Finance, fatihyardimcioglu@gmail.com 2 Prof., Sakarya University, Department of Public Finance, tgurdal@sakarya.edu.tr Research Assistant., Sakarya University, Department of Public Finance, fbesel@ sakarya.edu.tr 3 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 319 F.YARDIMCIOĞLU, T.GURDAL and F.BEŞEL ones. Some studies utilize time series data and others panel data. It is interesting enough that, as in many empirical work reaching different results some of which are contrary to the related theory, no consensus in the studies looking at the relationship between energy consumption and economic growth has been reached yet. Conflicting results attributed to methods used, time series and/or countries covered and assumed functional forms give rises to more empirical works in the area. The purpose of this study is to investigate causality relationship between energy consumption and economic growth in the G8 countries over the period from 1989 to 2015 by utilizing the Dumitrescu and Hurlin Granger Causality method. With this aim, firstly the relationship between energy consumption and economic growth has been introduced by summarizing the earlier studies. And then the relationship between energy consumption and economic growth in the G8 countries over the period from 1989 to 2015 has been investigated by utilizing the Dumitrescu and Hurlin Granger Causality test. 1. Empirical Literature Review There are numerous studies having investigated the relationship between energy consumption and economic growth. Findings of many of these studies point out the fact that there is a positive and significant relationship between energy consumption and economic growth, which also has a positive impact on energy consumption. Table 1: Empirical Literature of The Relationship Between Energy Consumption And Economic Growth Study Kraft and Kraft (1978) Ramcharran (1990) 320 Country(ies) USA Jamaica Period 1950-1970 1970-1986 Model Sim’s Test Causality Cointegration Model Result Study indicates that there is a cointegration from GDP to energy consumption. It has been reached that past GDP values would have no effect on electricity consumption in the short term but on the contrary in the long term %1 increase in GDP would cause %0.25 constant increase in electricity consumption. ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 The Relationship Between Energy Consumption and Economic Growth In G8 Countries… Asafu-Adjaye (2000) Stern (2000) Chang, and (2001) Fang Wen Soytas, Sari and Ozdemir (2001) Sari and Soytas (2004) Paul and Bhattacharya (2004) Narayan and Smyth (2005) India, Indonesia, Philippines and Thailand USA Taiwan Turkey Turkey India Australia 1971-1995 Granger Causality In the short-run, unidirectional Granger causality runs from energy to income for India and Indonesia, while bidirectional Granger causality runs from energy to income for Thailand and the Philippines 1948-1994 Cointegration Method Study points out that there is a relation amongst energy usage and economic growth in the long term. 1982-1997 VAR and VECM Analysis Study indicates that bidirectional Grange causality for employment-output and employmentenergy consumption, but only unidirectional causality running from energy consumption to output. 1960-1995 Johansen-Juselius and Vector Error Correction There is one-way relationship from energy consumption to GDP which positively affects GDP. Time Analysis In the next 3 years lignite, waste, oil and hydraulic power will provide highest information contents of energy consumption with about 25%, 17%, 15% and 10%, respectively. 1969-1999 1950-1996 1990-2010 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Series Granger, Engle Granger and Johansen Cointegration Method It has been reached that there is a cointegration from total energy consumption to GDP in the short term and as for the long term, cointegration is not only from energy consumption to GDP but also GDP to total energy consumption. Cointegration and Causality It has been stated in the study that electricity consumption, employment and real income are cointegrated and that in the longrun employment and real income Granger cause electricity consumption, while in the short run there is weak unidirectional Granger causality running from income to electricity consumption and from income to employment. 321 F.YARDIMCIOĞLU, T.GURDAL and F.BEŞEL Erbaykal (2007) Turkey Nondo and Kahsai (2009) 19 Countries Ang (2008) Malaysia Ghosh (2009) Jalil Mahmud (2009) India 1970-2003 Limit Test 1980-2005 Panel Analysis 1971-1999 Granger Causality Test It has been determined that CO2 emission and energy consumption has positive relationship with GDP. ARDL In the long-run and short-run Granger causality runs from real GDP and electricity supply to employment. 1975-2005 ARDL According to the study, carbon emission determines energy and level of income but commerce has no meaningful effect. 1971-2005 Panel Cointegration and Panel Causality Countries divided into three different (lower, middle, upper income) groups and found out that there is cointegration amongst energy consumption and GDP for all group countries. 1992-2004 Panel Error Correction Model The study shows that energy consumption has positive and meaningful effect on CO2 emission in the long term; as for the short term, there is a two-way cointegration from energy consumption and real production to CO2. 1970-2008 Granger Test, Cointegration Test and Vector Error Correction Test Study indicates that GNI and energy consumption are cointegrated and there is a oneway Granger cointegration relationship from GNI to energy consumption 1970-2006 Data and Ozturk, Aslan and Kalyoncu (2010) Apergis and Payne (2010) Özata (2010) 322 Africa It has been reached that economic growth and energy consumption are positively connected in the short term, but in the long term there is no such connection at all. China 51 Countries 11 CIS (Commonwealth of Independent States) Countries Turkey It has been determined that in the short and long term there is a one-way cointegration from energy consumption to GDP. ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 The Relationship Between Energy Consumption and Economic Growth In G8 Countries… Akan, Doğan and Işık (2010) OECD Countries 1970-2007 Cointegration Approach, Granger Causality Test and Error Correction Model It has been reached that there is a two-way cointegration amongst economic growth and energy consumption. It has been determined that from energy consumption to labour force and from economic growth to fund there is a one-way causality. Aytaç (2010) Turkey 1975-2006 Granger Causality and Analysis Güvenek and Alptekin (2010) 25 OECD Associate Countries 1980-2005 Panel Analysis Turkey 1996-2004 yılları üçer aylık;19802004 yılları yıllık veriler Aydın (2010) Ağır and Kar (2010) Arı and Zeren (2011) Yanar and Kerimoğlu (2011) 81 Provinces Turkey Mediterranean Countries Turkey of 1975-2007 2000-2005 1975-2009 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Test VAR Data Amongst the researched countries no relationship had been found. Least Squares Method It has been reached that energy consumption causes economic growth and also according to the study wood, oil and lignite are primary energy sources which affects economic growth the most. Cross-Section Analysis They come through that electricity consumption positively affect revenue. This result shows that electricity consumption and economic growth are related and to produce constant electricity necessary precautions should be taken. Panel Analysis The study shows that there is N shaped relation amongst CO2 emission and GDP per capita. In addition they investigated the affects of population density and energy consumption’s on environmental pollution and reached they positively affect CO2. Data Vector Error Correction Test According to the study as long as economic growth continues there would be an increase in energy consumption and also this increase of energy consumption would trigger current deficit. 323 F.YARDIMCIOĞLU, T.GURDAL and F.BEŞEL Ertuğrul (2011) Uslu and Polat (2011) Turkey Turkey Polat, Uslu and San (2011) Turkey Narayan and Popp (2012) 93 Countries within the scope of West Europe, Asia, Latin America and Middle-East Yapraklı and Yurttançıkmaz (2012) Çetin and Seker (2012) Ersoy(2012) Akpolat and Altıntaş (2013) 324 Turkey Turkey OECD Countries Turkey 1998-2011 Kalman Model Filter The study indicates that electricity consumption has growing effect on GDP particularly from the beginning of 2003 but with the global crisis the effect started to decrease in 2009. But later in 2011 it started to grow again. Cointegration and Causality In the long term electricity consumption, employment and real income are cointegrated while in the short and long term there is causality from employment and real income to electricity consumption. RDL Limit Test and Vector Error Correction Model It has been determined that there is a one-way cointegration from employment and electricity consumption to GNI in the long term. But in the short term there is not any cointegration among variables. 1980-2006 Panel Analysis According to the study energy consumption has negative cointegration on GDP in the long term and for these countries energy saving policies would not postpone economic growth. 1970-2010 Granger Causality Test They found out that there are two ways causality among economic growth and electricity consumption. 1970-2009 JohansenJuselius, StockWatson Cointegration Tests and TodaYamamoto Causality Test The study not only indicates that energy consumption positively affects economic growth but also energy bottleneck would affect economic growth negatively. 1987-2007 Panel Unit Root Analysis and Panel Cointegration Tests It has been pointed out that there could be a theoretical relation among economic growth and energy consumption. 1961-2010 Johansen Cointegration Test and VECM Model This study indicates that only thanks to energy Turkey would reach long term sustainable growth objective. 1923-2006 1950-2006 Data ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 The Relationship Between Energy Consumption and Economic Growth In G8 Countries… Altıntaş (2013) Turkey Saatçi and Dumrul (2013) Turkey Nayan al.(2013) Selected Countries et Wong, Chang and Chia (2013) Demir (2013) Wood Alsayegh (2014) 1960-2008 DOLS and FMOLS Method It has been reached that in the long term %1 increase of electricity consumption enhance economic growth by %0.33%0.37 percent. 2000-2011 Panel Analysis Important determinants of energy consumption and income are energy price and investment, respectively. 1970-2008 23 20 OECD Countries Turkey 30 Major Nuclear Energy Consuming Countries Al-Mulali (2014) ARDL Cointegration Method According to the study there is a one way causality relation from economic growth and primary energy consumption to carbondioxide emission. The study also point out that energy consumption, economic growth and long term investments are the Granger Causality. 1980-2010 1990-2011 1990-2010 and Kuwait 1998-2010 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Data FMOLS DOLS and While capital stock and fossil fuels are the major factors enhancing economic growth, renewable energy promotes real output, specifically in the countries without oil reserves. VAR Analysis According to the study there is a one-way cointegration trend from industry manufacture index and energy imports to current deficit. Panel Causality Nuclear energy consumption has a positive long run effect on GDP growth but it has no long run effect on CO2 emission. Also, nuclear energy consumption has a positive short run causal relationship with GDP growth while it has a negative short run causal relationship with CO2 emission. and Electricity and Water Demands In the upcoming 20 years, the average rates of change of the electric load and water demand increase are 0.13 GW and 3.0 MIGD, respectively, per US dollar oil price increase. 325 F.YARDIMCIOĞLU, T.GURDAL and F.BEŞEL Erdoğan and Gürbüz (2014) Ceylan and Başer (2014) Bayar (2014) Uysal, Yılmaz and Taş (2015) Salahuddin and Alam (2015) Iyke (2015) Sun and Anwar (2015) 326 Turkey Turkey Turkey Turkey Australia Nigeria Singapore 1970-2009 Structural Refracting Model According to the study there is a one-way cointegration from GDP to fund, energy consumption to fund, exportation to GDP, exportation to energy consumption and exportation to fund. But there is no cointegration among energy consumption and economic growth. 1965-2011 Cointegration Method and Error Correction Model It has been determined that there is a cointegration among GDP and oil consumption. The trend is from oil consumption to GDP. 1961-2012 Cointegration Test and TodoYamamoto Causality Test Study indicates that primary energy consumption, in the short term, has positive effect on economic growth but in the long term the affect is negative. VAR Analysis As a result it has been indicated that in the long term current deficit and energy imports are in harmony. ARDL Granger Causality The Internet use and economic growth stimulate electricity consumption. While internet usage and economic growth have no significant short-run relationship with electricity consumption, there is a unidirectional causal link running from internet usage to economic growth and electricity consumption. 1980-2012 1985-2012 and 1971-2011 VECM Causal relationship from electricity consumption to economic growth exist both in the short run and in the long run. 1983-2014 Cointegration and Autoregressive Framework There is a stable long-run relationship exists among electricity consumption, output and entrepreneurship in Singapore's manufacturing sector. ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 The Relationship Between Energy Consumption and Economic Growth In G8 Countries… Gurdal et al. (2015) 10 countries Balkan 1995-2012 Panel cointegration, Panel DOLS and FMOLS methods There is a cointegration relationship between energy consumption and economic growth in the long run. According to Panel DOLS results, a one percent increase in energy consumption will bring about a %1.26 percent increase in economic growth rate. According to Panel FMOLS results, t a one percent increase in energy consumption will cause a %1.06 percent increase in economic growth rate. 2. Data Set and Econometric Method 2.1. Data Set The panel data analysis covers G8 Countries. In the study, Primary Energy: Consumption (million tonnes oil equivalent) was used as an indicator of energy consumption. Data on energy consumption has been obtained from the BP Statistical Review of World Energy June 2016. GDP per capita used as an indicator of economic growth and it has been obtained from the WDI (World Development Indicators). Firstly, the logarithm of our data has been decided to make analysis of our data. 2.2. Econometric Method There are three kinds of data in the econometric analysis, namely time series, crosssectional data and pooled (i.e., combination of time series and crosssection) data (Gujarati, 2004: 25). These types of data can be examined with a model appropriate to their structure and analysis can be performed separately or combined. (Pazarlıoğlu and Kiren Gürler, 2007: 37). The panel data regression model can be illustrated as follows (Baltagi, 2011: 305; as cited in: Gülmez and Yardımcıoğlu, 2013: 56); yit    X it   uit (1) i , i  1,2,..... N represents cross- section while t  1,2,......T represents the time period.  shows the amaount of data (scalar), the number of observations.  illustrates K × 1 and xit is the number of observations it' regarding K explanatory variables. The first T observations on households is to follow the T observations on the second households and it continues in this manner until the Nth household. ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 327 F.YARDIMCIOĞLU, T.GURDAL and F.BEŞEL Components of the error term can be expressed as follows (Baltagi, 2011: 306; as cited in: Gülmez and Yardımcıoğlu, 2013: 56); uit  i  vit (2) And  i shows some certain components of cross-section and vit remaining (remainder) effects (Baltagi, 2011: 306; as cited in: Gülmez and Yardımcıoğlu, 2013: 56). That is to say  i which is not time-dependent and differs from section to section is denominated as individual effect, while vit is assumed to vary according to both time and section. Accordingly,  i shows an unobservable cross- section effect and vit symbolizes the stochastic error term (Yılmaz, 2008: 100; as cited in: Gülmez and Yardımcıoğlu, 2013: 56). For example,  i may represent individual talents in income equality or administrative skills in a production function or a certain effect of a country. These effects change over time (Baltagi, 2011: 306; as cited in: Gülmez and Yardımcıoğlu, 2013: 56). 3. Empirical Results and Discussion 3.1. Results of Panel Unit Root Test and Comments To investigate the presence of unit root in the panel data analysis, DF ( DickeyFuller ) and the ADF ( Augmented Dickey - Fuller) tests are extended for panel data analysis and multi-unit root test in the panel data analysis is based on the expansion of ADF test. However, time period in the panel data analysis is more complex than time series analysis. The most important factor of panel data analysis is heterogeneity. In particular, each individual in the panel may not have the same characteristics, so that all are different in terms of being stationary or nonstationary (to be co-integrated or not co-integrated ). If some panels have unit roots while others do not have, unit root test to be done will complicate the situation (Asteriou and Hall, 2007: 366; as cited in: Yardımcıoğlu and Gülmez, 2013: 128). Studies of Levin, Lin and Chu (2002 ) , Im, Pesaran and Shin ( 2003) , Maddala and Wu (1999 ) , Choi ( 2001) and Breitung (2000) are among the leading works proposing the unit root tests in panel data models. In our study, aforementioned unit root tests have been applied. The logarithm variables of economic growth (GDP) and energy consumption (ENC) has been decided and then the unit root test is performed using logarithmic values of the variables. Appropriate lag length that addresses the issue of autocorrelation between errors is chosen according to the Schwarz information criterion. 328 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 The Relationship Between Energy Consumption and Economic Growth In G8 Countries… As seen from Table 2, in the unit root tests results applied to the levels of variables, t statistics and probability results show that they are non-stationary in the econometric analysis to be used in series level [I (0)] and series contain unit root problem. Therefore the primary differences of the series were investigated. Considering the primary differences of the series for variables and primary difference of lnGDP and lnENC series was observed to be stationary [I (1)] . Table 2: Results for Panel Unit Root Tests (Level and First Diffirences) Energy Consumption (lnENC) t Statistic I(0) Levin,Lin&Chu Im,Pesaran&Shin Maddala and Wu Choi Levin,Lin&Chu Im,Pesaran&Shin Maddala and Wu Choi -2.20221 -0.63627 20.6242 24.6703 Probability I(0) t Statistic I(1) 0.0138** -8.98064*** 0.2623 -8.52944*** 0.1934 102.533*** 0.0759* 134.737*** Economic Growth (lnGDP) Probability I(1) 0.0000 0.0000 0.0000 0.0000 t Statistic I(0) Probability I(0) t Statistic I(1) Probability I(1) -1.72292 -0.18827 16.2049 15.0603 0.0425** 0.4253 0.4388 0.5202 -6.78576*** -6.31671*** 67.3672*** 66.9534*** 0.0000 0.0000 0.0000 0.0000 Notes: *,** and *** indicates statistical significance at 10,5 and 1 percent level of significance, respectively. Newey–West bandwidth selection with Bartlett kernel was used for the LLC test. 3.2. Empirical Results of Dumitrescu and Hurlin Granger Causality Test4 and Comments The causality relationship between energy consumption (lnENC) and economic growth (lnGDP) is investigated by using Dumitrescu and Hurlin (2012) method. Estimated causal relationships, which are presented in Table 3, indicate that the null hypothesis (Energy Consumption does not homogeneously cause Economic Growth) cannot be rejected for first two lags and is rejected for third lag at 1% significance level. 4 For the details of Dumitrescu and Hurlin Panel Granger Causality Test, see Dumitrescu and Hurlin (2012), Bozoklu and Yılancı (2013), Göçer (2013). ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 329 F.YARDIMCIOĞLU, T.GURDAL and F.BEŞEL Table 3: The Results of Dumitrescu and Hurlin Panel Causality Test5 H0: Energy Consumption (lnENC) does not homogeneously cause Economic Growth (lnGDP) Z HNC Statistic K=1 Decision K=2 Decision K=3 Decision 0.27833 (0.7808) Accept 0.04671 (0.9627) Accept 2.10738 (0.0351)** Reject H0: Economic Growth (lnGDP) does not homogeneously cause Energy Consumption (lnENC) Z HNC Statistic K=1 Decision K=2 Decision K=3 Decision 4.43115 (0.0000)*** Reject 3.26648 (0.0011)*** Reject 2.66882 (0.0076)*** Reject Notes: Number in parentheses is p-value and K denotes lag orders. *** indicates rejection of the null hypothesis at the 1 percent level of significance. The null hypothesis that economic growth is not Granger cause of energy consumption is rejected for both three lags at 1% significance level. Therefore, according to results of Dumitrescu and Hurlin Panel Causality Test there is unidirectional causality relationship from economic growth to energy consumption. DISCUSSION AND CONCLUSIONS In this study, the mutual relationship between energy consumption and economic growth was investigated using data of G8 countries. In the study, it was observed that primary differences of series used in the analysis of panel unit roots are stationary at the one percent significance level, meaning that all the variables are integrated of order [I (1)]. As energy consumption (lnENC) and economic growth (lnGDP) variables [I (1)] are stationary, Dimitrescu Hansen Granger Causality tests that is the second stage has been conducted. Dumitrescu and Hurlin (2012) Panel Causality method indicates unidirectional Granger causality from economic growth (lnGDP) to energy consumption (lnENC). As a result changes in economic growth affect the energy consumption. As long as economic growth continues in a country there may be an increase in energy consumption. Economic growth may cause expansion in the industrial, commercial, agricultural and transport sectors where energy consumption is high. In this situation, the existence of unidirectional causality relationship from economic growth to electricity consumption has serious policy implications for decision makers. 5 Results of panel causality test are obtained by using Eviews 9. HNC denotes Homogenous Non Causality because the null hypothesis of the test (Göçer, 2013: 230). 330 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 The Relationship Between Energy Consumption and Economic Growth In G8 Countries… REFERENCES Ağır, H. & Kar, M. (2010). Türkiye’de Elektrik Tüketimi ve Ekonomik Gelişmişlik Düzeyi İlişkisi: Yatay Kesit Analizi, Sosyoekonomi, 6(12), 149175. Akan, Y., Doğan, M., & Işık, Cem (2010). The Causality Relationship Between Energy Consumption and Economic Growth: The Case of Turkey, Enerji, Piyasa ve Düzenleme, 1(1), 101-120. Akpolat, A. G. & Altıntaş, N. (2013). Enerji Tüketimi İle Reel Gsyih Arasındaki Eşbütünleşme ve Nedensellik İlişkisi: 1961-2010 Dönemi, Bilgi Ekonomisi ve Yönetimi Dergisi, 8(2), 115-127. Al-Mulali, U. (2014). Investigating The Impact Of Nuclear Energy Consumption On GDP Growth and CO2 Emission: A Panel Data Analysis, Progress in Nuclear Energy, 73, 172-178. Altıntaş, H. (2013). Türkiye’de Birincil Enerji Tüketimi,Karbondioksit Emisyonu ve Ekonomik Büyüme İlişkisi:Eşbütünleşme ve Nedensellik Analizi, http://iibfdergi.ogu.edu.tr/makaleler/17329_81_N%C4%B0SAN%202013_Makale_0.pdf, (28.08.2015). Ang, J.B. (2008). Economic Development, Pollutant Emissions and Energy Consumption In Malaysia, Journal of Policy Modeling, 30(2), 271-278. Apergis, N., & Payne, J. E. (2010). The Emissions, Energy Consumption, and Growth Nexus: Evidence From The Commonwealth Of Independent States, Energy Policy, 38(1), 650-655. Arı, A. & Zeren, F. (2011). CO2 Emisyonu ve Ekonomik Büyüme: Panel Veri Analizi, Yönetim ve Ekonomi, 18(2), 37-47. Asafu-Adjaye, J. (2000). The Relationship Between Energy Consumption, Energy Prices And Economic Growth: Time Series Evidence From Asian Developing Countries, Energy Economic, 22(6), 615-625. Asteriou, Dimitrios and S.G. Hall (2007), Applied Econometrics: A Modern Approach Using Eviews and Microfit Revisited Edition, Palgrave Macmillan, Newyork. Aydın, F. F. (2010). Enerji Tüketimi ve Ekonomik http://iibf.erciyes.edu.tr/dergi/sayi35/aydin.pdf, (28.08.2015). Büyüme, Aytaç, D. (2010). Enerji ve Ekonomik Büyüme İlişkisinin Çok Değişkenli VAR Yaklaşımı ile Tahmini, Maliye Dergisi,158, 482-495. Baltagi, B. H. (2011). Econometrics. Fifth Edition, Springer, New York. Bayar, Y. (2014). Türkiye’de Birincil Enerji Kullanimi ve Ekonomik Büyüme, Atatürk Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, 28(2), 253-269. ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 331 F.YARDIMCIOĞLU, T.GURDAL and F.BEŞEL Bozoklu, Ş. and Yılancı V. (2013). Finansal Gelişme ve İktisadi Büyüme Arasındaki Nedensellik İlişkisi: Gelişmekte Olan Ekonomiler İçin Analiz. Dokuz Eylül Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi , V.28, No.2, pp.161-187. Breitung, J. (2000). The Local Power of Some Unit Root Tests for PanelData, in: B. Baltagi (ed.), Nonstationary Panels, Panel Cointegration, and Dynamic Panels, Advances in Econometrics, Vol. 15, JAI: Amsterdam, 161-178. Çetin, M., & Seker, F. (2012). The Impact Of Energy Consumption On Economic Growth: The Case Of Turkey, İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 31(1), 85-106. Ceylan, R., & Başer, S. (2014). Türkiye’de Petrol Tüketimi ile Reel GSYİH Arasındaki Uzun Dönem İlişkinin Johansen Eş-Bütünleşme Yöntemi ile Analiz Edilmesi, Business and Economics Research Journal, 5(2), 47-60. Chang, T., Fang, W., & Wen, L. (2001). Energy Consumption, Employment, Output, And Temporal Causality: Evidence From Taiwan Based On Cointegration and Error-Correction Modelling Techniques, 33(8), 10451056. Choi, In (2001), "Unit Root Tests for Panel Data," Journal of International Money and Finance , 20: 249-272. Demir, M. (2013). The Relationship Between Energy Import and Current Account Deficit: The Case Of Turkey With Var Analysis, Journal of Academic Researches and Studies, 5(9), 2-27. Dumitrescu, E.I. and Hurlin C. (2012). Testing for Granger Non-Causality in Heterogeneous Panels. Economic Modelling, 29, pp.1450-1460. Erbaykal, E. (2007). Türkiye’de Enerji Tüketiminin Ekonomik Büyüme Üzerindeki Etkisi, Journal of Social Sciences, 1(1), 29-44. Erdoğan, S., & Gürbüz, S. (2014). Türkiye'de Enerji Tüketimi ve Ekonomik Büyüme İlişkisi:Yapısal Kırılmalı Zaman Serisi Analizi, Selcuk University Journal of Institute of Social Sciences, 32, 79-87. Ersoy, A. Y. (2012). Oecd Ülkelerinde Ekonomik Büyüme Odaklı Enerji Tüketiminin Ekonometrik Modeli, Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 21(1), 339-356. Ertuğrul, H. M. (2011). Türkiye’de Elektrik Tüketimi Büyüme İlişkisi: Dinamik Analiz, Enerji, Piyasa ve Düzenleme, 2, 49-73. Ghosh, S. (2009). Electricity Supply, Employment and Real GDP In India: Evidence From Cointegration And Granger-Causality Tests, Energy Policy, 37(8), 2926-2929. 332 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 The Relationship Between Energy Consumption and Economic Growth In G8 Countries… Göçer, İ. (2013). Ar-Ge Harcamalarının Yüksek Teknolojili Ürün İhracatı, Dış Ticaret Dengesi ve Ekonomik Büyüme Üzerindeki Etkileri. Maliye Dergisi. 165, 215-240. Gujarati, D. N. (2004). Basic Econometrics, Fourth Edition, New York: The McGraw-Hill. Gülmez, A., & Yardımcıoğlu, F. (2013). BRICS Ülkeleri ile Türkiye’nin Ekonomik Büyümesinde Ulusal ve Yabancı Tasarrufların Etkisi: Panel Veri Analizi. C.Ü. İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, V.14, No.1, pp.47-68. Gürdal, T., Yardımcıoğlu F., Beşel F. & Uyğun U. (2015). The Relationship Between Energy Consumption and Economic Growth in Balkan Countries: Panel Cointegration Analysis (1995-2012). II. Black Sea and the Balkans Economic and Political Studies Symposium, St.Petersburg/Russia. Güvenek, B. & Alptekin, V. (2010). Enerji Tüketimi ve Büyüme İlişkisi: BALKAN Ülkelerine İlişkin Bir Panel Veri Analizi. Enerji, Piyasa ve Düzenleme, Cilt:1, Sayı:2, 172-193. Im, K. S. Pesaran, M. H. & Shin, Y., (2003), Testing for unit roots in heterogeneous panels. Journal of Econometrics, 115, 53–74. Iyke, B. N. (2015). Electricity Consumption and Economic Growth In Nigeria: A Revisit Of The Energy-Growth Debate, Energy Economics, 51, 166-176. Jalil, A., & Mahmud, S. F. (2009). Environment Kuznets Curve For CO2 Emissions: A Cointegration Analysis For China, Energy Policy 37(12), 5167-5172. Kraft, J., & Kraft, A. (1978). Relationship between energy and GNP, J.Energy Dev., 3(2). Levin, A., Lin, C. & Chu, C.J., (2002). Unit root tests in panel data: Asymptotic and finitesample properties. Journal of Econometrics, 108, 1–24. Maddala, G.S. & Shaowen, W. (1999). Comparative Study of Unit Root Tests With Panel Data and a New Simple Test. Oxford Bulletin of Economics and Statistics, Special Issue, 61, 631‐652. Narayan, P. K. & Popp,S. (2012). The Energy Consumption-Real GDP Nexus Revisited: Empirical Evidence From 93 Countries, Economic Modelling, 29(2), 303-308. Narayan, P. K. & Smyth R. (2005). Electricity Consumption, Employment and Real Income In Australia Evidence From Multivariate Granger Causality Tests, Energy Policy, 33(9), 1109-116. Nayan, S., Kadir, N., Ahmad, M. & Abdullah, M. S. (2013). Revisiting Energy Consumption and GDP: Evidence from Dynamic Panel Data Analysis, Procedia Economics and Finance, 7, 42-47. ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 333 F.YARDIMCIOĞLU, T.GURDAL and F.BEŞEL Nondo, C. & Kahsai, M. (2009). Energy Consumption and Economic Growth: Evidence from COMESA Countries. Southern Agricultural Economics Association Annual Meeting, Atlanta, Georgia, January 31-February 3, Özata, E. (2010). Türkiye’de Enerji Tüketimive Ekonomik Büyüme Arasındaki İlişkilerin Ekonometrik İncelemesi, Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 26, 101-113. Ozturk, I., Aslan, A.& Kalyoncu, H. (2010). Energy Consumption and Economic Growth Relationship: Evidence From Paneldata For Low And Middle Income Countries, Energy Policy, 38(8), 4422-4428. Paul, S., & Bhattacharya R. N. (2004). Causality Between Energy Consumption and Economic Growth In India: A Note On Conflicting Results, Energy Economics, 26(6), 977-983. Pazarlıoğlu, V. & Kiren Gürler, Ö. (2007). Telekomünikasyon Yatırımları ve Ekonomik Büyüme: Panel Veri Yaklaşımı. Finans Politik ve Ekonomik Yorumlar, V.44, No.508, pp.35-43. Polat, Ö., Uslu, E. E., & San, S. (2011). The Relationship Among Electricity Consumption, Employment and Real Income in Turkey, Suleyman Demirel University The Journal of Faculty of Economics and Administrative Sciences, 16(1), 349-362. Ramcharran, H. (1990). Electricity consumption and economic growth in Jamaica, Energy Economic, 12(1), 65-70. Saatçi, M., & Dumrul, Y. (2013). Elektrik Tüketimi ve Ekonomik Büyüme ilişkisinin Dinamik Bir Analizi: Türkiye Örneği, Uludağ Üniversitesiİktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 32(2), 1-24. Salahuddin, M., & Alam, K. (2015). Internet Usage, Electricity Consumption and Economic Growth In Australia: A Time Series Evidence, Telematics and Informatics, 32(4), 862-878. Sari, R., & Soytas, U. (2004). Disaggregate Energy Consumption, Employment and Income In Turkey, Energy Economics, 26(3), 335-344. Soytas, U., Sari, R., & Ozdemir, O. (2001). Energy Consumption and GDP Relation In Turkey: A Cointegration and Vector Error Correction Analysis, Economies and Business in Transition: Facilitating Competitiveness and Change in the Global Environment Proceedings, 838-844. Stern, D. I. (2000). A Multivariate Cointegration Analysis Of The Role Of Energy In The US Macroeconomy, 22(2), 267-283. Sun, S., & Anwar, S. (2015). Electricity Consumption, Industrial Production, and Entrepreneurship in Singapore, Energy Politics, 77, 70-78. 334 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 The Relationship Between Energy Consumption and Economic Growth In G8 Countries… Uslu, E. E. & Polat, Ö. (2011). Electricity Consumption, Employment and Real Income in Turkey, Enerji, Piyasa ve Düzenleme, 2, 1-20. Uysal, D., Yılmaz, K. Ç., & Taş, T. (2015). Enerji Ithalatı ve Cari Açık Ilişkisi: Türkiye Örneği, Muş Alparslan Üni̇versi̇tesi̇ Sosyal Bi̇li̇mler Dergisi, 3(1), 63-78. Wong, S. L., Chang, Y. & Chia, W. (2013). Energy consumption, energy R&D and real GDP in OECD countries with and without oil reserves, Energy Economics, 40, 51-60. Wood, M., & Alsayegh, O. A. (2014). Impact Of Oil Prices, Economic Diversification Policies and Energy Conservation Programs On The Electricity and Water Demands In Kuwait, Energy Policy, 66, 144-156. Yanar, R. & Kerimoğlu, G. (2011). Türkiye’de Enerji Tüketimi, Ekonomik Büyüme ve Cari Açik İlişkisi, Ekonomi Bilimleri Dergisi, 3(2), 191-201. Yapraklı, S., & Yurttançıkmaz, Z. Ç. (2012). Elektrik Tüketimi ile Ekonomik Büyüme Arasindaki Nedensellik: Türkiye Üzerine Ekonometrik Bir Analiz, C.Ü. İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi,13(2), 195-215. Yılmaz, M. (2008). Gelişmekte Olan Ülkelerde Doğrudan Yabancı YatırımlarEkonomik Büyüme İlişkisi Panel Veri Analizi. Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, T.C. Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İktisat Anabilim Dalı, İzmir. ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 335 İslami Kar Teorisi Açısından Türk Katılım Bankaları İslami Kar Teorisi Açısından Türk Katılım Bankaları Çisem BEKTUR1 Oğuz KIRMAN2 Özet Bu çalışmada, Türkiye’de faaliyet gösteren “Katılım Bankaları”nın karlarının “İslami Kar Teorisi” açısından değerlendirilmesi amaçlanmaktadır. Bu durumun sınanması amacıyla Harvey vd. Doğrusallık Testi kullanılmıştır. Testin uygulanmasında Aralık 2005 – Haziran 2016 arası aylık zaman serileri kullanılmıştır. Sağlıklı yorumlama yapabilmek amacıyla önce Şubat 2014’e kadar olan kısma test uygulanmış ve serinin doğrusal olduğu görülmüştür. Ancak çeşitli iç karışıklıkların olduğu ve özellikle katılım bankası karlarının da etkilendiği sonraki dönem eklendiğinde serinin doğrusallıktan çıktığı görülmüştür. Bu durumda, aslında kurumların faaliyet açısından İslami hassasiyetleri gözettiği ancak genel yapısal durumun doğasında bulunan riskin -faaliyetlerdeki riskten kaçınılsa bile- yatırımcıları ve mevduat sahiplerini etkilemesinin olası olduğu görülmüştür. Etiketler: Katılım Bankaları, İslami Kar Teorisi, Harvey vd. Doğrusallık Testi. JEL Sınıflandırma Kodları: G21, C22, C58. Turkish Participation Banks With Regards to Islamic Profit Theory Abstract This study aims an evaluation of snows of “Participation Banks” which operates in Turkey with regards to “Islamic Profit Theory”. “Harvey at al. Lineaity Test” is used to study. Monthly time series between December 2005 – June 2016 is used for the test. Firstly the test is performed on a part until February 2014 for a healthy explanation and it shows that the serie is linear. But, linearity is broken down when the next part is added, the domestic disturbances are observed at that time which influences participation banks. At this stage, It is shown that firms take care about Islamic sensibilities but it is possible that investors and depositors can be affected from the risk of general situation which has natural risks –even firms abstain from the risks of activities. Keywords: Participation Bank, Islamic Benefit Theory, Harvey et al. Linearity Test. Yrd. Doç. Dr., Sakarya Üniversitesi, Siyasal Bilgiler Fakültesi, Finansal Ekonometri Bölümü / Asst.Prof., Sakarya University, Faculty of Political Sciences, Department of Financial Econometrics, cisembektur@sakarya.edu.tr © ICPESS, 2016 2 Lisans Öğrencisi, Sakarya Üniversitesi, Siyasal Bilgiler Fakültesi, Finansal Ekonometri Bölümü / BSc, Sakarya University, Faculty of Political Sciences, Department of Financial Econometrics, oguz.kirman@ogr.sakarya.edu.tr © ICPESS, 2016 1 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 337 Ç.BEKTUR ve O.KIRMAN GİRİŞ “İslami Kar Teorisi”ne göre kar, Zubair Hasan’ın 1995 yılındaki çalışmasında tanımlandığı şekliyle, maksimum kazanca yönelik bir hedef ya da amaç değil, ticareti teşvik edecek, geçimi sağlayacak ve katma değer üretip toplumsal refahı artıracak bir araçtır. “Ğarar” kavramı ile açıklanan risk ya da belirsizlik, İslami açıdan olmaması gereken faktörler niteliğindedir. Belirsizliğin temel unsurlarından sayılabilecek “spekülasyon” kavramı da buna dahil edilebilir çünkü İslami açıdan gaybı yalnızca Allah bilebilir ve bu sebeple geleceğe yönelik her türlü spekülasyon İslami açıdan kabul edilemez bir belirsizlik kaynağından ibarettir. Günümüzde kar elde etmek amacıyla kullanılan birçok araç İslami açıdan sorunlu görülmektedir (Zaim, 1978). Örnek olarak ürün ve hammaddelerin daha çıkarılmadan satışı, elde edilmemiş bir gelire dayalı olarak alınan para ya da mal ve bu gibi borçlardan kaynaklanan vadeli/vadesiz geri ödemeler, faiz gibi konular sayılabilir. Bu hassasiyetlere sahip insanlar, kendilerine uygun yatırım araçları ve fon kaynakları arayışına girmektedirler. Bu ihtiyaç ise “İslami bankacılık”, “faizsiz bankacılık” ya da “katılım bankacılığı” gibi kurumların oluşmasıyla sonuçlanmıştır. Bu bankacılık şekliyle faiz kullanılmamakta, spekülasyonlara izin verilmemekte ve spekülasyonlar dikkate alınmamakta, dini hassasiyetlere aykırı faaliyetler yapılan enstrümanlara, firmalara yatırım yapılmamakta ve tüm faaliyetlere Şer’i açıdan bakılmaktadır. Bu sebeple kar veya zarar durumu reel bir ekonomik faaliyete dayandırılarak ortaklık şeklinde ele alınmakta, tüm ödemeler de bu prensibe dayandırılarak yapılmaktadır (Kalaycı, 2013). İlk iki paragrafta yer alan açıklamalar üzerinden bir değerlendirme yapılacak olursa, bu bankaların riskten kaçındığı, bu sebeple kazançlarının belli bir düzleme oturması gerektiği düşünülebilir. Riskten kaçınmaları sebebiyle kazançlarında kısa dönemli büyük oynaklıkların görülmesi beklenen bir durum değildir. Ancak kazancın endekslendiği enstrümanlar da mevcut ekonomik sistemin risklerini barındırmakta, dolayısıyla katılım bankaları İslami hassasiyetle yatırım yapsa bile bu durumdan kaçınamamaktadır. Reel bir varlığa endekslenmiş bir kazanç görünürde risksiz olsa bile, özellikle enflasyon benzeri İslami açıdan tartışmalı oynaklıklara açık haldedir. Bunun yanı sıra üretim miktarının belirsizliğinden kaynaklanan maliyet ve fiyat belirsizlikleri, faiz-yatırım dengesine karşılık gelen bir çözüm olmaması sebebiyle sınırlı mevduat toplanabilmesi, kaynak elde ederken de dini hassasiyetler gözetildiği için faaliyetlerin çoğunun özsermaye ile yapılması gibi riskler katılım bankalarının karşı karşıya kaldığı sorunlardandır. Bu şekilde sayılabilecek birçok konu, katılım bankalarının risklerini geleneksel bankalara nispeten yüksek gösterecek unsurlardır. 338 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 İslami Kar Teorisi Açısından Türk Katılım Bankaları Bu çalışmanın amacı, yukarıda bahsedilen konuları katılım bankası karlarının aylık periyottaki hareketlerinin varyans aralığı üzerinden değerlendirmektir. İslami hassasiyet gözeten bir kar anlayışıyla hareket eden bankaların karlarının hareket aralığı yüksek olmamalı, yani doğrusala yakın bir aralıkta hareket etmelidir. Sonucun böyle olması durumunda, karların etkinliğinden ve aşırı kar elde edilmediğinden söz edilebilir. Aksi durumda ise, İslami Kar Teorisi’ne uygun olmayan bir şekilde, riskli ya da etkin olmayan bir hareket görülmüş olacaktır (Azid vd, 2007). Devam eden bölümlerde “Literatür” başlığı altında, bu konuda yapılmış benzer çalışmalara yer verilmiştir. “Yöntem” başlığında ise ampirik analizde kullanılan ekonometrik metod açıklanmıştır. “Veri ve Bulgular” kısmında, kullanılan veriler, verilerin kaynağı ve bu verilere uygulanan ekonometrik metodun sonuçları raporlanmıştır. Son olarak “Sonuç” kısmında ise elde edilen bulgular “İslam Ekonomisi ve/veya Finansı” içerikli literatür ışığında değerlendirilmiştir. Literatür Parlakkaya ve Çürük (2011) 24 geleneksel banka ve 4 katılım bankasının 20052008 yılları arası değerleriyle yaptıkları çalışmalarında finansal rasyoları katılım bankaları ile mevduat bankaları arasında bir ayrım olarak kullanmış ve katılım bankalarının daha daha riskli olduğunu, bu sebeple karlılık oranlarının daha yüksek olması gerektiğini belirtmiştir. Buna dayalı olarak, geleneksel bankaların karları ile karşılaştırıldığında daha etkin olan tarafın geleneksel bankalar olması gerektiğini belirtmişlerdir. T testi ve lojistik regresyon modeli kullanarak yaptıkları analizlerde, rasyoların bir kısmının ayırıcı sonuçlar verdiğini, bir kısımın ise birbirine yakın sonuçlar verdiğini tespit etmişlerdir. Elde ettikleri sonuçlara göre, katılım bankaları geleneksel bankalardan daha yüksek kar marjına sahiptir. Er ve Uysal (2012) 26 geleneksel, 4 katılım bankasının 2005-2010 yılları arasındaki değerleriyle yaptıkları veri zarflama analizi çalışmalarında, katılım bankalarının ticari bankalara oranla daha etkin olduğu sonucunu elde etmişlerdir. Bu sonuca göre, katılım bankası yatırımcılarının daha az riske maruz kaldığı yorumu yapılabilir. Sakarya ve Kaya (2013) Türkiye’deki geleneksel bankalar ve katılım bankalarının 2005-2012 yılları arası değerleriyle panel veri yöntemiyle yaptıkları çalışmalarında, banka türleri arasında bir değer farklılığı tespit edememişlerdir. Banka karlılıkları ve etkinliklerinin birbirine yakın olduğunu, faaliyetlerinin ise birbirinden farklı olmadığı gözlenmiştir. ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 339 Ç.BEKTUR ve O.KIRMAN Doğan (2013) 4 geleneksek banka ve 4 katılım bankasının 2005-2011 yılları arası değerlerini t testi ile karşılaştırarak yaptığı çalışmasında, geleneksel bankaları daha yüksek likitideye, borç ödeme gücüne ve sermaye yeterliliğine sahip olduklarını, bunla birlikte daha düşük riskli olduklarını tespit etmiş, karlılıkları arasında ise anlamlı bir fark tespit edememiştir. Özsoy vd. (2013) Bolu ilindeki 3 katılım bankasının müşterilerinden seçtikleri 217 kişilik örnekleme uyguladıkları anketi açıklayıcı veri analizi tekniğiyle değerlendirmiş, müşterilerin katılım bankalarını seçme sebeplerinden ilk dördünü “hizmet/ürün kalitesi”, “imaj ve güven”, “personel kalitesi”, “dini/çevresel motivasyonlar” olarak belirlemişlerdir. Kar payı oranları ise ancak yedinci sırada yer bulabilmiştir. Yöntem 1. Harvey vd. Doğrusallık Testi Harvey Testi (Harvey ve Leybourne, 2007), serinin birimköklü ve durağan olduğuna dair yapılan iki ayrı doğrusallık testinin ağırlıklı ortalamasıdır. Testlerden biri serinin durağan olduğunu varsayarken, diğer test ise serilerde birimköklü sürecin var olduğunu varsaymaktadır. Bu test uygulandığı serinin doğrusallık derecesinin belirli olmadığı durumlarda da kullanılabilmektedir. W  {1  }Ws  Wu  , veri seti durağan ise 0, birimköklü ise 1’e yakınsar. Bu fonksiyonun hesaplanışı şu şekildedir:   U 2   (U , S )  exp   g     S    g pozitif değerli bir sabittir. Harvey çalışmasında bu değerin 0.1 olması gerektiğini söyler. U birimkök, S durağanlık test istatistikleridir. Serinin durağan olması durumunda λ sıfıra, birimköklü olması durumunda ise 1’ e yaklaşır. yt  0  1 yt 1  2 y 2t 1   t Birimkök testi olarak ADF, durağanlık testi olarak ise Harris testi kullanılır.  KKTsr   1 Ws  T  u  KKTs  340 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 İslami Kar Teorisi Açısından Türk Katılım Bankaları Harvey testinin istatistiği serinin durağan olduğu temel hipotezini sınayan Ws istatistiği aşağıdaki modelin kısıtlı ve kısıtsız kalıntı kareler toplamlarıyla hesaplanır. Durağan zaman serisi yt için doğrusal dışı AR(1) modelinden yola çıkarak katsayılar Vt’yi durağan yapacak şekilde seçilir. yt    Vt Vt  Vt 1   f (Vt 1 , ) Vt 1   t yt  0  1 yt 1  2 ( yt 1 )2  3 ( yt 1 )3   t (1) (2) (3) Son durumda model y gözlem değerleriyle (3) numaralı hale gelir. Bu modelin KKT’ları kısıtlı ve kısıtsız olarak hesaplanır ve Ws istatistiği hesaplanır.  KKTSr   1 WS  T  u  KKTS  WU istatistiği serinin birimköklü olduğu temel hipotezini sınar. Hesaplayabilmek için (3) numaralı modelin gecikmeli değerlerinden arındırılmış fark modeli kullanılır. Bu modelin KKT’ı kısıtlı ve kısıtsız olarak hesaplanır. yt  1yt 1   2 (yt 1 )2   3 (yt 1 )3   t  KKTUr   1 WU  T  u  KKTU  Tüm wald istatistikleri 2 serbestlik dereceli ki-kare dağılımına uygundur. Veri ve Bulgular Çalışmada Türkiye’de faaliyet gösteren katılım bankalarının karlarının Aralık 2005Haziran 2016 arası aylık zaman serileri kullanılmıştır. Veriler “Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankası Elektronik Veri Dağıtım Sistemi (TCMB EVDS)3”nden elde edilmiştir. Sistemde yer alan veriler her yıl için aylık kümülatif olarak verilmiştir. Bu sebeple kar miktarları her ayın kendisini yansıtacak şekilde düzenlenmiştir. Ekonometrik yöntemin uygulanmasında Gauss yazılımından yararlanılmıştır. 3 http://evds.tcmb.gov.tr/ ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 341 Ç.BEKTUR ve O.KIRMAN İlk aşamada, 2014 yılında bir katılım bankasına hukuki yaptırım uygulanmasıyla sonuçlanan olayların etkisi olmadan gözlem yapabilmek için doğrusallık testi Şubat 2014’e kadar olan kısma uygulanmıştır. Grafik 1: Aralık 2005-Şubat 2014 arası kar düzeyleri Tablo 1: Harvey vd. Testi Sonuçları (Aralık 2005-Şubat 2014) İstatistik DF Birim Kök İst. -2.81154 Harris Durağanlık İst. -1.70675 Durağan ise W İst. 0.35242 Birim köklü ise W İst. 0.28058 Ağırlık 0.76234 Harvey İst. 0.29765 1% 5% Kritik değerler 4.6 5.99 H0: Seri doğrusaldır. H1: Seri doğrusal değildir. 10% 9.21 Bu döneme yapılan analiz sonuçlarına göre, katılım bankalarının karları doğrusaldır yani karlarda etkinlik söz konusudur. Diğer bir deyişle, aşırı kar söz konusu değildir ya da seri değerleri belirli bir varyansın dışına çıkmamıştır. Ayrıca serinin ağırlık katsayısının 1’e yakınlığı görülmektedir. Bu durumda serinin birimköklü olduğu söylenebilir. Bu da her bir değerin bir önceki değerden etkilendiğini göstermektedir. Seriye Haziran 2016’ya kadar olan kısım eklendiğinde elde edilen sonuçlar ise; Grafik 2: Aralık 2005-Haziran 2016 arası kar düzeyleri 342 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 İslami Kar Teorisi Açısından Türk Katılım Bankaları Tablo 2: Harvey vd. Testi Sonuçları (Aralık 2005-Haziran 2016) İstatistik DF Birim Kök İst. -3.89043 Harris Durağanlık İst. 0.56039 Durağan ise W İst. 19.52408 Birim köklü ise W İst. 15.3345 Ağırlık 0.00807 Harvey İst. 19.49027 1% 5% Kritik değerler 4.6 5.99 H0: Seri doğrusaldır. H1: Seri doğrusal değildir. 10% 9.21 Seriye ikinci kısım eklendiğinde doğrusallığını kaybetmiştir. Aynı zamanda artık birimköklü değildir yani seri değerleri bir önceki değerden bağımsızdır. SONUÇ Elde edilen sonuçlar değerlendirildiğinde, katılım bankalarının genel hareketlerinin İslami Kar Teorisi’ne paralel bir işleyişte olduğu görülebilir. Ancak burada asıl ele alınması gereken konu şudur; mevcut sistemin içerisinde yer alan bir kurum, sistemin içerdiği her riskten kaçınabilir mi? Bu çalışmada yer alan sonuçlara göre bu sorunun cevabı “hayır” olarak görünmektedir. Serbest girişim olarak faaliyet gösteren yapıların büyük dışsal etkilerden nasıl korunacağı büyük bir soru işaretidir. Ayrıca insan doğasında yer aldığı tüm içtihadlarda da kabul edilen “dünyalık sevdası” hususu, bu serbest girişimlerin yöneticileri ve faaliyetlerini idare eden kişiler üzerinde bir tereddüt oluşmasına sebep olmaktadır. Yatırımcıları dini hassasiyetlere sahip olduğu halde yönetime herhangi bir etki edemediği ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 343 Ç.BEKTUR ve O.KIRMAN düşünülürse, kimi kesimlerin dini kavramları kullanarak aslında dini hassasiyetleri gözetmeden faaliyet yapmasını engelleyecek yapılar oluşturulması ihtiyacı doğabilir. Özellikle kapitalizmin dayandığı paradigmanın tüm kavramları ticari amaçla kullanmaya ve satılabilir şeyler üretmek için uyarlamaya açık olduğu düşünülürse, “Din” kavramının bu amaçlarla kullanılmayacağını garanti edecek bir yapı olduğunu söylemek büyük bir yanılgı olacaktır. Bu durumun bir örneği, Protestan mezhebi mensuplarının ticarette ön plana çıkması esnasında gözlenmiştir (Poggi, 1983, Weber, 2011). Ahmet Terzi 2013 yılında yaptığı çalışmasında, katılım bankalarının 17 faaliyet yılı boyunca zarar etmemesinin İslami hassasiyetlere sahip olan yatırımcıların zihinlerinde tereddütler oluşmasına yol açtığından bahsetmektedir (Terzi, 2013). Aynı çalışmasında bu tereddüdün açıklamasında referans gösterdiği bir katılım bankası, çalışmasından 1 yıl sonra kanun dışı faaliyetleri sebebiyle hukuki yaptırımlara maruz kalmış ve bu çalışmamızki analizin ikinci kısmında yer alan doğrusallık bozulmasının kaynağını teşkil etmiştir. Dahası, bu durum da bahsedilen bankanın ve bir diğer katılım bankasının referans gösterilen yazısında değinilen bir husus olarak dikkat çekmektedir. Yani bir katılım bankası, kendi faaliyetlerindeki riski kabul etmekte ve faaliyeetlerini bu şekilde hala İslami hassasiyetlere sahip olduğu iddiasıyla devam ettirmektedir. Aynı açıklamalar kar payı oranlarının faiz oralarına yakınlığı, fon toplama ve kullandırma yöntemleri, kar paylaşımı ve diğer kavramlar hakkında da yapılmıştır ve bu konular da tartışmalı olmaya devam etmektedir. Bu durumu en iyi açıklayan sözleri Abul Hassan’ın 2014 yılındaki çalışmasında bulmak mümkündür; “Böyle bir alt yapıya rağmen, Nursî, Mevdudî, Kutub ve el- Sadr İslam aleminin içine düştüğü bataklıktan çıkarabilmek için olumlu bazı fikirler ve cevaplar üretmişlerdir. Bu âlimler insanların ahlâklı bireyler olduğunu ve bu nedenle iktisatla ilgili en temel soruların ahlâki sorular olduğunu öne sürmüşlerdir.” (Hassan, 2014). Tüm bu tartışmalara rağmen, dikkate değer bir kesim katılım bankalarının geleneksel bankalara bir alternatif niteliğinde olduğunu düşünmektedir. Bunun başlıca nedeni, bankacılık dahi olsa, kavramsal açıdan dini kimliği koruma ihtiyacıdır (Ökte, 2010). Ancak “İslam İktisadı”nın tam anlamıyla işler olmasının önündeki en büyük engel, mevcut sistemdeki eğitimlerin ve uygulamaların İslami bir sistem ya da ekol şeklinde bulunmamasıdır (Görmüş, 2016). Nitekim, kapitalizmin dayandığı düşünce biçimi ile İslami düşünce biçimi arasındaki büyük farklar, İslami hassasiyetleri içeren davranış biçimlerinin kapitalist sistem içerisinde saf bir şekilde işlemesine imkan tanımamaktadır (Zaman, 2013). 344 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 İslami Kar Teorisi Açısından Türk Katılım Bankaları KAYNAKLAR Ahmad, Ziuaddin (1964), "Riba Teorisi", Studies, pp.1-2. Azid, Toseef, Mehmet Asutay ve Umar Burki (2007), "Theory of the firm, management and stakeholders: An Islamic perspective", Islamic Economic Studies 15.1, pp.1-30. Doğan, Mesut (2013), “Katılım ve Geleneksel Bankaların Finansal Performanslarının Karşılaştırılması: Türkiye Örneği”, Muhasebe ve Finansman Dergisi, Vol.58, pp.175-188. Er, Bünyamin ve Mustafa Uysal (2012), “Türkiye'deki ticari bankalar ve katılım bankalarının karşılaştırmalı etkinlik analizi: 2005-2010 dönemi değerlendirmesi”, Atatürk Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, Vol.26, pp.3-4. Görmüş, Şakir (2016), "İslam İktisadı İnsanlık için Bir İhtiyaç mı?", International Journal of Islamic Economics and Finance Studies 1.2. Harvey, David I., and Stephen J. Leybourne (2007), "Testing for time series linearity", The Econometrics Journal 10.1, pp.149-165. Hasan, Zubair (1995), "İslam Ekonomisinde Kar Teorisi", Sosyal Siyaset Konferansları Dergisi 40, pp.215-227. Hassan, Abul (2014), “İslam İktisadı ve Geleceği”, İslam İktisadını Yeniden Düşünmek, İgiad Yayınları, Vol.16, pp.113-144. Kalaycı, İrfan (2013), “Katılım Bankacılığı: Mali Kesimde Nasıl Bir Seçenek?”, Uluslararası Yönetim İktisat ve İşletme Dergisi, 2013, 9.19, pp.51-74. Ökte, M. Kutluğhan Savaş (2010), "İslam Ekonomisi ve Finansının Temelleri: Teori ve Uygulama", Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi 31.31. Özsoy, İsmail, Birol Görmez ve Seden Mekik (2013), "Türkiye’de katılım bankalarının tercih edilme sebepleri: Ampirik bir tetkik", Yönetim ve Ekonomi: Celal Bayar Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi 20.1, pp.187-206. Parlakkaya, Raif ve Suna Akten Çürük (2011), “Finansal rasyoların katılım bankaları ve geleneksel bankalar arasında bir tasnif aracı olarak kullanımı: Türkiye örneği”, Ege Akademik Bakış, 11(3), pp.397-405. Poggi, Gianfranco (1983), “Calvinism and the capitalist spirit Max Weber's protestant ethic”. Sakarya, Burçhan ve Yasemin Kaya (2013), “Türk Bankacılık Sektöründe Katılım ve Mevduat Bankaların Performans Farklılaşması (No. 215)”, Ekonomik Yaklasim Association. ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 345 Ç.BEKTUR ve O.KIRMAN Terzi, Ahmet (2013), "Katılım Bankacılığı: Kitaba Uymak mı, Kitabına Uydurmak mı?", Karadeniz Sosyal Bilimler Dergisi 5.9. Weber, Max (2002), “The Protestant Ethic and the Spirit of Capitalism: and other writings”, Penguin. Zaim, Sabahattin (1978), "İktisadi Faaliyetlerde İslami Davranış Tarzı", İslam Tetkikleri Dergisi, s.7. Zaman, Asad (2013), "Building genuine Islamic financial institutions", Conference on: Economics and Ethics organized by the Center for Islamic Legislation and Ethics (CILE) in Doha/Qatar. 346 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Zekâtın Kurumsallaşmasının Seçilmiş İslam Ülkeleri Tecrübeleri Çerçevesinde Analizi Zekâtın Kurumsallaşmasının Seçilmiş İslam Ülkeleri Tecrübeleri Çerçevesinde Analizi Mervan SELÇUK1 Şakir GÖRMÜŞ2 Özet Müslümanların yerine getirmesi gereken en önemli farz ibadetlerinden biri de zekâttır. Naslarda birçok defa zikredilen zekât, Hz. Peygamber tarafından da uygulanmak suretiyle ümmete tebliğ edilen mali niteliğe sahip bir ibadettir. Bu ibadetin başlıca amaçları; malların ve ruhların tezkiyesi, toplumsal dayanışmanın elde edilmesi ve zengin ile fakir arasında oluşabilecek gelir uçurumlarının önlemektir. Zekâtın özüne baktığımız zaman; bu ibadet ferdi bir nitelikten ziyade İslami esasları benimseyen bir devlet otoritesi altında, bu otoriteye bağlı bir kurum olarak faaliyet göstermelidir. Hz. Peygamber’in kurumsallaştırdığı zekât ibadeti, Raşid Halifelerden sonra kurumsal niteliğini yavaş yavaş kaybetmiş, günümüzde ise ekseriyetle ferdi bir şekilde yerine getirilmektedir. Zekât müessesesi; tarihin belli dönemlerinde, Müslümanların yönetimde söz sahibi olamaması veya sömürgeler altında ezilmeleri neticesinde zekât ile ilgili naslarda belirtilen şekilde yerine getirilememiştir. İslam Ülkelerinin özgürlüklerini kazanması ve sömürgecilerinden kurtulmasının akabinde bu alanda çalışmalar hızlanmıştır. Sayıları kırk kadar olan Müslüman ülkelerin yarısına yakını devlet otoritesi altında zekâtı kurumsallaştırmak için çalışmalar yapmıştır. Bu Müslüman ülkelerin bir kısmının hukuk sistemleri şer’î esaslar ile tam olarak örtüşmediğinden dolayı İslam’ın emri olan zekâtın ülke içerisinde kurumsallaşması kolay bir şekilde gerçekleştirilememekte, yasal anlamda çelişkiler ve hukuksal kısıtlar ortaya çıkmaktadır. Malezya, Bangladeş, Endonezya, Sudan, Suudi Arabistan gibi ülkelerde yapısal olarak farklılıklar bulunsa da zekât kurumları faaliyetlerini sürdürmektedirler. Bu ülkelerde devlet eliyle zekâtların toplanması ve dağıtılması için organizasyonlar kurulmuştur. Anahtar Kelimeler: Zekât, Zekâtın Kurumsallaşması, İslam Ülkeleri, Zekât Kurumları Araştırma Görevlisi, Sakarya Üniversitesi, İslam Ekonomisi ve Finansı Bölümü, mervanselcuk@sakarya.edu.tr 2 Öğretim Üyesi, Sakarya Üniversitesi, İslam Ekonomisi ve Finansı Bölümü, sgormus@sakarya.edu.tr 1 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 347 M.SELÇUK ve Ş.GÖRMÜŞ GİRİŞ Zekât kelime olarak “nema ve ziyâde” anlamlarına sahiptir. Zekât mükellefleri, Allah’ın rızasını kazanmak amacıyla belirli niteliklerdeki malın belli bölümünü, belirlenen şartlar altında, zekât alma kriterlerine sahip kişilere temlik etmektedir (Es-Sağircî, 2010: 303). Zekâta teknik olarak bakarsak, sosyal adâleti temin amacıyla, zengin olarak kabul edilen Müslümanlara yüklenen tahsisi bir vergidir (Ahmed, 1975: 127). Allah tarafından emredilen bu vergide; kimin mükellef olacağı ve hangi varlıklardan alınacağı şartlara bağlanmıştır. Zekâtın sahip olduğu vergi vasfı, onun devlet eliyle toplanan diğer vergiler ile karışmasına sebebiyet vermemelidir. Çünkü zekâta konu olan varlıklar ve dağıtılacağı sınıflar başta olmak üzere devletlerin topladığı vergilerden farklılaşmakta ve zekâtın ilahi bir niteliğe sahip olduğu unutulmamalıdır. Zekâtın müesseseleşme süreci, İslam’ın ortaya çıktığı döneme kadar uzansa bile günümüzde sağlıklı bir şekilde faaliyet gösteren zekât kurumlarının sayısı çok kısıtlıdır. Öncelikli olarak zekât müessesini kendi başına faaliyet gösteren bağımsız bir kuruluş olarak görmek hata olur. Çünkü bu kurum, İslam Devletleri’ne mensup ihtiyaç sahipleri için çalışmaktadır. İslam devletlerinin tarihsel süreçte yıkılması başta olmak üzere birçok nedenlerden dolayı; zekâtın devlet eliyle veya devletin yetkilendirdiği bir kurum tarafından toplanamaması sorunu süregelmiştir. Fakat günümüzde ortaya çıkan bazı yapılar bu ihtiyacı gidermek için faaliyet göstermeye başlamıştır. Kimi zaman herhangi bir otoriteden yetki almaksızın, çeşitli oluşumlar aracılığıyla toplanan zekâtlar ayette geçen sınıflara dağıtılmaya çalışılmaktadır. Yakın tarihimizde sömürge altında ezilen devletler siyasi bağımsızlıklarını peşi sıra elde etmeye başlamışlar ve bunun sonucunda öze dönüş hareketi olarak dinlerine uygun olan yaşantıyı, hayatlarının her alanında sahiplenmek için çalışmışlardır. Devlet idaresini ele geçiren Müslümanlar, toplumsal öneme sahip bir ibadet olan zekâta gerekli önemi vermeye çalışmışlar ve bunun için çeşitli adımlar atmışlardır. Zekâtın modern anlamda kurumsallaşması çalışmaları da tam bu aşamada başlamıştır. Zekâtın konu edinildiği ilk yasa ise Sudan’da çıkarılmıştır. Bu tarihten sonra diğer devletler de yasa veya taslaklar hazırlayarak kurumsallaşmanın hukuki zeminini oluşturmaya çalışmışlardır. Devletin zekâtı herhangi bir şekilde organize etmemesi nedeniyle fertler bu eksikliği giderebilmek için ekseriyeti küçük çapta olmak üzere zekât toplayan ve dağıtan organizasyon kurmuşlardır. Bu organizasyonlar zekât çalışmalarının yanında, çeşitli hayır faaliyetlerine de aracı olmaktadırlar. Yemen ile beraber Suudi Arabistan, Libya, Pakistan ve Sudan başta olmak üzere zekâtın zorunlu olarak uygulanacağı konusunda yasalar çıkartılmıştır. Bu ülkelerin 348 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Zekâtın Kurumsallaşmasının Seçilmiş İslam Ülkeleri Tecrübeleri Çerçevesinde Analizi yanında Malezya, Endonezya, Kuveyt, Ürdün, Bangladeş, Katar başta olmak üzere; mükellefler ile zekât sarf yerlerine mensup kişilerin ihtiyacını karşılamak için bu ülkelerde zekât kurumları kurulmuş ve mükelleflerden gönüllülük esasına göre zekât toplanıp dağıtılmaya çalışılmıştır. Her ne kadar Müslümanların yoğun olarak yaşadığı ülkelerden olmasa da Amerika Birleşik Devletleri, Güney Afrika ve Kanada gibi ülkelerde de Müslüman toplulukları bölgesel veya ülke çapında faaliyet gösterecek zekât fonları oluşturmuş ve bu fonlar üzerinden mükelleflere ve zekât hak sahiplerine hizmet etmeye çalışmaktadırlar (Kahf, 2007: 8). Her ülkede kurulan zekât kurumlarına olan ilgi farklı düzeyde olmaktayken Malezya ve Endonezya’da devletin organize ettiği kurumlara teveccüh daha fazladır olmuştur (Guermat, Al-Utaibi ve Tucker, 2006: 7). Dünya çapında faaliyet gösteren zekât kurumları 3 ana kategoride sınıflandırılabilir. Bunlar:  Sivil toplum kuruluşlarının çabaları sonucunda kurulan ve gönüllü olarak zekât faaliyeti gösteren müesseseler.  İlgili bakanlığın çatısı altında kurulan ve çalışmaların sürdürülmesi için tam zamanlı olarak memurlar görevlendirilen kuruluşlardır. Mükellefin kendisinin hesapladığı zekâtları, gönüllü olarak toplayan ve ilgili yerlere dağıtan müesseseler.  Devlet otoritesinin yasalar ile ödenmesini zorunlu kıldığı ve organizasyonlarının devlet tarafından yapıldığı zekât toplayan ve dağıtan müesseseler (Kahf, 2000: 12). Ülkelerin yasal altyapısı, demografik durumu, ekonomisi gibi değişkenler; zekât kurumunun ne şekilde uygulanacağına etki etmektedir. Fakat en önemlisi ülkenin İslami esaslara karşı hassasiyetlerin ne derecede devlet tarafından temin edileceği önemlidir. Bu bölümde yer alan ülkeler yönetim yapılarına kadar birçok alanda birbirlerinden farklıdır. Bundan dolayı her ülkede zekâtın kurumsallaşması aynı düzeyde gerçekleşememiştir. Kimi ülkeler zekâtın mecburiyeti konusunda hukuki altyapı hazırlasa da oluşturdukları zekât organizasyonlarından beklenen başarıyı sağlayamamıştır. Malezya ve Endonezya gibi ülkelerde ise zekât gönüllülük esasına göre toplanmasına rağmen, zekâtı kurumsallaştırarak ülke genelinde faaliyet sürdürecek güçlü yapılar ortaya koymuşlardır. ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 349 M.SELÇUK ve Ş.GÖRMÜŞ 1. İslam Ülkelerinin Zekât ile İlgili Yaptıkları Çalışmalar 1.1. Sudan Sudan bağımsızlığını kazanmasıyla beraber dünya çapında İslam ekonomisi alanında ilklere imza atmıştır. 1921 yılında zekât ile ilgili hazırlanan ilk hukuki altyapının yanında, diğer bir öncül hareket de İslami Sigorta olan Tekâfül alanında 1979 yılında gerçekleştirilmiştir (Aslan, 2015: 103). Sudan, dinî esasları temel alarak kurulduğu 1881 yılından günümüze kadar yasama faaliyetleriyle zekât alanında çalışmalarını sürdürmüştür. 1921 yılında çıkarılan ilk zekât yasası öşür ile ilgilidir. Zekât ve Vergiler Kanunu çatısında 1990 yılında çıkarılan yasa günümüzde de yürürlüktedir (Cici, 2008: 229). 1921 yılında çıkarılan ilk zekât kanunu öşrün tahsili ve bu öşrün dağıtımını ilgilendirmekteyken, 1924 yılında yağmurla sulanan arazilerin vergilendirmesiyle ilgili, 1978 yılında çıkarılan Zekât Fonu Kanunu ise zekâta tabi varlıkların mahiyeti ve zekâtın tahsil edilmesiyle ilgili hükümler bulunmaktadır. 1980 yılına gelindiğinde ise Zekât Sandığı Kanunu çıkartılmıştır. Bu sandık, İslam Hukuku çerçevesinde Sudan’da zekâtın toplanıp, doğru yerlere dağıtılması süreçleri hakkındadır. Sudan’da zekât çalışmalarının tam olarak yerine getirilebilmesi için Zekât Sandığı kurulmuştur. Çıkarılan kanun ile bu yapının yasal bir zemine oturması sağlanmıştır. Yasa, sandığın ne şekilde kurulacağı, yönetim yapısının nasıl olacağı; kimlerden zekât alınıp hangi sınıflara dağıtılacağı hakkında da bilgi vermektedir. Zekât ve Vergi Kanunu 1984 yılında yenilenmiş ve Hıristiyanlara da zekât oranınca sosyal eşitlik vergisi yüklenmiştir. Vergi ve zekâtın müşterek bir şekilde toplanması ve dağıtılması adına tek merkezden bu fonların yönetimi sağlanmaya çalışılmıştır. Fakat Vergi ve Zekât Divanı’na bırakılan bu görevde zekât mallarının, vergiler ile tek elden yönetilmesi nedeniyle verimli sonuçlar elde edilememiştir. Askeri kurul tarafından kabul edilen 1986 yasası, sadece Müslümanların bu vergiye tabi olduğunu, bu yüzden Hıristiyanlar üzerine konan sosyal eşitlik vergisinin kaldırılmasını sağlamıştır. Zekât fonunda toplanan zekâtların sarf edileceği yerler arasında köleler sınıfı dışarıda tutularak yedi sınıfa sarf edilmesi üzerine karar alınmıştır. Ayrıca zekâtların fonda beklerken vergiler yüzünden azalmasını önlemek adına da fonlarda tutulan zekâtlar bütün vergilerden muaf tutulmuş; mükelleflerin bu fona yatırdıkları mal ve para değerince de gelir vergisinden muaf olmuşlardır (Cici, 2008: 232). 1980 yılında çıkartılan yasalar ile zekât gönüllü olarak alınmakta iken, 1984 yılındaki zekât yasasıyla beraber zekât devlet bütçesine karşı zorunlu bir hal aldı. Zekâtın gönüllü olarak toplanması yöntemi terk edilerek, zaruri olarak toplanması 350 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Zekâtın Kurumsallaşmasının Seçilmiş İslam Ülkeleri Tecrübeleri Çerçevesinde Analizi neticesinde toplanan zekât miktarı yaklaşık 15 kat artmıştır (Sadeq, 1994: 45). Bu artış toplam zekât hacminden ziyade kayıt altına alınmadan zekât veren kesimin, zekâtlarını devlete vermesi nedeniyle kayıtlara geçen zekât miktarının artışı sonucunda ortaya çıkmıştır. Ayrıca Zekât ve Vergi Dairesi kurularak, bazı vergiler zekâtın kapsamında olduğundan dolayı yürürlükten kaldırılmıştır. (Kahf, 2007: 11). 1990 yılında çıkarılan zekât kanunu ile 1986’daki yasanın geçerliliği ortadan kalkmıştır. Bu kanuna bakarsak, daha önce çıkarılan yasalardan daha kapsamlı ve ayrıntılı olduğunu görürüz. Zekâtın vergiden hariç olarak, müstakil bir şekilde bahsedilmesi ve zekât kurumunun organizasyonel yapısı bu kanun ile ayrıntılı olarak açıklanmıştır. Buna göre mükelleflerin zekât ödemekten kaçınmaları halinde cezai müeyyide olarak zekât kadar para cezası ödemeleri gerekmektedir. 1990 yılında çıkarılan kanun, 2000 yılında yeni bir kanun çıkarılması sonucunda ilga edilmiştir (Cici, 2008: 235). Sudan’da toplanan zekât miktarına bakacak olursak; 2004 yılında 120 milyon dolar civarında zekât toplanmışken, bu rakam 2013 yılına kadar dalgalı bir şekilde artarak 220 milyon dolar civarına ulaşmıştır. Sudan’da diğer ülkelerde de olduğu gibi toplumsal algının yönetilememesinden dolayı mükellefler üzerine farz olan bu ibadet yeterli ölçüde gerçekleştirilememektedir. Her ne kadar da zorunlu olarak toplansa da toplumsal farkındalığın arttırılmadığı sürece ülkenin zekât potansiyeline ulaşabileceği düşünülemez (IRTI, 2015: 41–44). Toplanan zekâtların hangi sınıflara sarf edildiğine baktığımız zaman; zekâtın neredeyse her dönemde yarısından fazlası “fakirler ve miskinler” sınıfına ayrılırken, geriye kalan miktarında da büyük bölümünden “zekât âmilleri” faydalanmaktadır (IRTI, 2015: 47). 1.2. Mısır Zekât ile ilgili çalışmalar yapmak üzere 1948 yılında Muhammed Ebu Zehra başkanlığında bir komisyon kurulmuş ve bu komisyon yaptığı araştırmalar neticesinde bazı tavsiyelerde bulunmuştur. Zekât mükellefi olarak Müslüman olup olmama ayrımına gidilmeden, şartlara uyulması halinde herkesin zekât mükellefi olması zorunlu tutulmuştur. Bu proje alanında uzman kişilerden oluşan bir komisyon tarafından hazırlansa da yasalaşamamıştır. Devam eden süreçte, 1971 yılında da yeni bir taslak hazırlanıp meclise sunulsa da bunun yasalaşması konusunda başarı elde edilememiştir. Bu taslağın özelliği ise; bir merkez olarak Benku Nasır El-İçtimâ’î’yi teşekkül ettirerek, bu banka üzerinden gönüllü olarak zekât veren mükelleflerin zekâtlarının hak eden kişilere ulaştırılmasını sağlamaktır. Bu bankanın gelirleri ise; zekât malları, hibeler ve teberrulardan oluşmaktadır. Bu ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 351 M.SELÇUK ve Ş.GÖRMÜŞ taslak çerçevesinde zekât zorunlu bir görev olarak ifade edilmemiştir. Zekât ve diğer hayır ibadetlerine aracı olması için Benku El-Faysal ve El-Masrifu’l-İslami adında bankalar da ek olarak açılmıştır. Diğer taslaklar da zorunlu olarak yerine getirilmesi istenen zekât ibadeti bu taslakta kişinin tercihine bırakılmıştır. Son olarak 1984 yılında yapılan çalışmalarla Zekât Kanunu Projesi hazırlanmıştır. Bu kanun taslağında, önceki taslakta yer alan Gayri Müslimlerden zekât alınması kararı çıkarılmıştır (Cici, 2008: 237). Mısır Nasır Sosyal Bankası, 1971 yılında Mısır’da kurulmuştur. Banka, sosyal dayanışma ve yardımlaşmayı arttırarak refah seviyesinin yükseltilmesini hedeflemektedir. Banka bünyesinde 1972 yılında, zenginlerden alıp, fakirlere dağıtmak üzere zekât birimi de kurmuştur. Ülke genelinde şubeler açarak faaliyet gösteren bu banka, yönetim masraflarını da fonlardan değil, öz kaynaklarından karşılamıştır. Ayrıca İslami esasların yerine getirilmesi için de ilgili bakanlıklardan destek almıştır. Banka tarafından iyileştirme merkezleri, yetimler için çalışmalar, yaşlılar için barınaklar oluşturularak eğitim alanında da fakir öğrencilerin desteklenmesi sağlanmıştır (Kahf, 2007: 12). 2014 yılına gelindiğinde ise 123 sayılı kanun çıkarılarak, Zekât ve Sadaka Evi adıyla nitelenen ve tüzel kişiliğe sahip olan bir sandık oluşturulmuştur. Kahire’de merkezi bulunan bu sandık, zekât mükellefleri ve şirketlerin zekâtlarını gönüllü olarak toplamasının yanında, diğer sadakaları da toplamak üzere teşekkül ettirilmiştir. Bu sandığın görevi topladığı zekât ve bağışları, zekât almaya ehil olan kişilere ulaştırılmasını sağlamaktır. Toplumsal dayanışma ve yardımlaşmayı sağlamak adına da faaliyet sürdürmektedir. Zekât fonunda tutulan varlıklar vergilerden muaf ve haczedilemez niteliğe sahip olmaktadırlar (Bait Zakat, 2014). 1.3. Suudi Arabistan Zekâtla ilgili müstakil bir kanun bulunmamakla birlikte, ihtiyaç oldukça çıkartılan kraliyet fermanları doğrultusunda zekât ile ilgili kararlar alınmaktadır. Bu kararlardan ilki 1951 yılında çıkartılan Zekât Farîzası Uygulama Talimatnamesidir. Bu kararlar doğrultusunda zekâtın nasıl organize edileceği ve tahsili gibi konular hakkında hükümler verilmiştir. Zekât, devlet tarafından organize edilmiş ve 1954 yılında çıkartılan lâyiha sonucunda mecburî olan zekâtı vermemekte direnen kişilere ceza getirilmiştir. Zekâtın yarısının devlet tarafından tahsil edilmesi diğer yarısının ise mükelleflerin kendileri tarafından dağıtılması ise 1976 yılında çıkartılan bir buyrukla kararlaştırılmıştır (Cici, 2008: 239). Günümüzde zekâtın tahsili konusu akla çifte vergilendirmeyi getirmektedir. Suudi Arabistan’da vatandaşlar gelir vergisi ödemek zorunda değillerdir. Sadece 352 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Zekâtın Kurumsallaşmasının Seçilmiş İslam Ülkeleri Tecrübeleri Çerçevesinde Analizi zekâtlarını vermeleri kâfîdir. Yine aynı şekilde Bahreyn, Katar, Kuveyt vatandaşları da gelir vergisi yerine zekâtla mükelleftirler. Bu durumda ülke içerisindeki Müslüman olmayan topluluk gelir vergisi ödemek zorundadır (Yavuz, 2008: 653). Zekât, Finans Bakanlığı’nın bir bölümünü oluşturan, Zekât ve Vergi Dairesi tarafından toplanılmaktadır. Tarımsal ürünlerin ve canlı hayvanların zekâtı toplanırken bu alanda bilgi sahibi olan ulusal ve yerel kuruluşlardan faydalanılır. Zekâtın hak sahiplerine dağıtılması sürecini de Sosyal Refah ve Çalışma Bakanlığı yürütmektedir (Kahf, 2007: 9). Zekâtın yanında vergileri de düzenleyen bu bakanlığa bağlı ülke genelinde 16 adet şube bulunmaktadır. Ayrıca tekil olarak 4.350 civarı tekil vergi mükellefi bulunurken, vergi mükellefi olan şirket sayısı yaklaşık 6.900’dür. Zekât mükellefi sayıları ise tekil 248.680 adet, zekâtın tahakkuk ettiği şirket sayısı ise takriben 20.000’dir. Bakanlığın 2013 yılında elde ettiği gelirler bir önceki yıla göre %20 artarak 25 milyar Suudi Arabistan riyali olmuş, bu miktarın da 13 milyarı zekât gelirlerinden elde edilmiştir (Awaji, 2014: 10). Zekâtlar; işletmelerde, yollar, okullar gibi kamusal projelerde kullanılmaz. Zekâtın yarısı devlet tarafından toplandığı için, bu kısmını devlete vermekten kaçınanlara tahakkuk eden zekâtı ödemeyi kabul edene kadar tutuklanmaları cezai müeyyide olarak uygulanmaktadır (Cici, 2008: 240). 1.4 Libya Müslümanların yoğun olarak yaşadığı ülkeler arasında belki de en ayrıntılı şekilde zekât kanunu hazırlayan Libya olmuştur. 1971 yılında 47 maddelik zekât kanunu kabul edilen Libya’da, bu yasalar genel olarak Malikî Mezhebinin içtihatlarına dayanmaktadır. Çıkarılan bu kanunun uygulanması için de 30 maddelik talimatname kabul edilmiştir. Osman Hüseyin Abdullah tarafından hazırlanan bu yasa, Mısır’da yapılan zekât tasarısı çalışmalarından esinlenilerek hazırlanmıştır. (Akyüz, 2006: 26). Ayrıca Maliye Bakanlığı’nın bünyesinde Zekât İdaresi Genel Müdürlüğü kurulmuştur. (Cici, 2008: 241). 2012 yılında 49 sayılı Bakanlar Kurulu kararı ile zekât sandığı kurulmuştur. Bu sandıkla, İslam Hukuku’na uygun olarak, zekât ibadetinin organizasyonu sağlanması hedeflenmiştir. Bu kurumun kendine ait bir bütçesinin olmasının yanında, müstakil bir kamu tüzel kişiliği de bulunmaktadır. Kurum, faaliyetlerini yürütebilmesi adına bakanlar kurulu tarafından atanan bir idare meclisine de sahiptir. Bu zekât kurumu sadece zekâtın toplanılması ve dağıtılması sürecini yönetmek için kurulmayıp; vatandaşlara zekâtın ilkelerini, dinî hükümlerini bildirecek ve halkı bu alanda bilinçlendirme görevini de üstlenecek bir yapıya ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 353 M.SELÇUK ve Ş.GÖRMÜŞ sahiptir. Zekât ibadetinin gerçekleştirilmesi adına gereken her türlü süreci yönlendirecek ve ihtiyaç halinde yeni tüzükler de hazırlayacak kabiliyete sahiptir (Akyüz, 2006: 599). Zekâtlar, mükelleflerin beyanları üzerine hesaplanıp toplanmaktadır. Mükellef, her yıl Ramazan ayının başında, bu kuruma sahip olduğu zekâta konu olan mallar ile ilgili bildirimde bulunmak ve bu beyanın sonucunda tahakkuk ettirilecek zekâtı ödemek zorundadır (Akyüz, 2006: 602). Beyan usulüne göre belirlenen zekâtların kontrolü sonucunda tahakkuk ettirilir. Vaktinde zekât beyanlarını Hazine Bakanlığı çatısı altında kurulan Zekât İşleri Genel Bölümü’ne vermeyenlere; 5 ile 100 Libya doları arasında ceza uygulanır. Zekât ödemekten kaçınanlara ise ödemesi gereken zekât miktarının iki katı ceza kesilmesini öngörmektedir (Cici, 2008: 243). Belirlenen zekâtın gönüllü bir şekilde teslim edilmemesi halinde ise; zekât idari haciz yoluyla cebren tahsil edilmektedir (Akyüz, 2006: 605). 1.5. Ürdün Zekâtla ilgili ilk yasa 1944 yılında çıkarılmıştır. Bu yasa ülkedeki bütün Müslümanların zekât ödemesini zorunlu kılmıştır. 1953 yılına kadar yürürlükte kalan bu yasa ile beraber bağımsız bir zekât fonu kurularak, bu fona hükümet tarafından yönetici kurul oluşturulmuştur. Bu yasa zekât mükelleflerine vergilere karşı herhangi bir imtiyaz tanımamış ve gayri Müslimlere de zekât mukabili bir vergi yüklememiştir. Bu yasanın emrettiği zekât zorunluluğu 1953 yılında çıkartılan sosyal hizmet vergisi ile ortadan kaldırılmıştır. Bu vergi ile fakirlere yardım edilmesi, yetimlerin korunması ile alâkalı faaliyetler ve mülteci kampları gibi yardımlar yapılması hedeflenmiştir (Kahf, 2000: 33). Zekât ile ilgili diğer bir yasa 11 Ocak 1978 tarihinde yürürlüğe girmiştir (Yavuz, 2008: 661). Vakıflar Bakanlığı’nın kontrolünde oluşturulan zekât fonuna katılım zorunluluk esasına göre değil, gönüllü olarak mükellefler tarafından sağlanmaktadır. Zekât mükelleflerinin zekâtlarını ödeme konusunda teşvik etmek amacıyla, zekât fonuna ödenen zekât miktarının %25’i ölçüsünde gelir vergisinden düşülmektedir. 1982 yılında yapılan yasa değişikliğiyle beraber mükellefler tarafından ödenen zekât miktarınca gelir vergisinden muaf tutulmuştur. (Kahf, 2007: 12). Ayrıca fonda biriken varlıklar, devletin topladığı tüm vergilerden de muaf sayılmıştır (Cici, 2008: 244). Ürdün’de zekâtın yönetimi 43 farklı gönüllü zekât komitesi ile birlikte ülke genelinde sağlanmaya çalışılmaktadır. Her komitenin kendisine ait bağımsız fonları bulunmaktadır. Her yıl toplanan fonların yaklaşık %10’u sarf yerlerindeki kişiler faydalanmak üzere, hastane ve sağlık merkezleri inşa edilerek bu kişilere hizmet 354 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Zekâtın Kurumsallaşmasının Seçilmiş İslam Ülkeleri Tecrübeleri Çerçevesinde Analizi vermektedir. Ayrıca atanan görevliler, zekât verilecek olan kişilerin hak edip etmediklerinin araştırmakta, gerekirse evlerine kadar gidip ihtiyaç durumlarını tespit etmektedirler (Kahf, 2000: 35). 1.6. Bangladeş Zekât Fonunun Yönetmeliği 1982 yılında kabul edilmiştir. Zekât fonuna katılmak yâni zekâtlarını devletin organizasyonuyla ödemekte gönüllülük esastır. Zekât paraları bankalar aracılığıyla tahsil edilerek bu fon faizsiz banka hesaplarına yatırılmaktadır. Mükellef zekât veya hayır fonuna yatırılan miktar kadar gelir vergisinden muaf tutulur. Zekâtların dağıtılmasında sıkı bir şekilde temlik şartı takip edilmez (Cici, 2008: 253). Bangladeş’te ortaya çıkan zekât kurumları; sivil toplum tarafından organize edilen, dinî kurumlar aracılığıyla gerçekleştirilmektedir. Bu organizasyonlar ise şeffaflıktan ve denetlenebilir olmaktan uzak olduğundan, bu kurumlara mükelleflerin zekâtlarını ulaştırmasında isteksiz oldukları tespit edilmiştir. Bu verimsiz organizasyonların yaptığı çalışmaların yoksullar üzerinde beklenen etkiyi sağlamak bir yana olumsuz yönde etkilediği görülmektedir. (Ali ve Hatta, 2014: 7). Doğrudan yardımların bir çatı altında yürütüldüğü Hasana Projesi’nde ise, bu konseyin zekât mükelleflerinin geleneksel metot ile dağıttıkları zekâtları, bu projeye dâhil ederek kırsal kesimin kalkınmasını sağlamak için çalışmaktadırlar. Bu proje sayesinde yoksulları alternatif istihdam olanaklarından yararlandırmak, yetişkin ve çocuklar arasında eğitim seviyesini yükseltmek, toplum içerisinde geri plana itilmiş olan kesimin (dul, yetim, sakat, vb.) ihtiyaçlarının karşılanması sağlanmaya başlamıştır. Katılım esaslı çalışan projede, zekât mükellefi ile yoksul, proje çatısı altında bir din görevlisi veya yerel bir memur aracılığıyla buluşturulmaktadır. Bu aracılık için ise belirli şartların mevcut olması gerekmektedir. (Mahmud ve diğerleri, 2015: 5). Bangladeş’teki zekât kurumları yerel ve merkezî olarak ayrılmaktadır. Toplanan zekâtlar dağıtılmak üzere tasnif edilerek; bu varlıkların yarısı yerel zekât konseyleri tarafından dağıtılırken, diğer yarısı ise dağıtılmak üzere merkezî konseyin idaresine bırakılmıştır (Beik ve diğerleri, 2014: 13). Kırsal kesimde faaliyet gösteren herhangi bir zekât organizasyonu bulunmamasının yanında, burada yaşayan halk, zekât hakkında temel bilgilerden de yoksundur. Zekât vermemelerinin nedenleri ise; kimi mükellefin bilgi eksikliğinden dolayı mükellef olduğunun farkında olmaması, kimisinin de zekât ve ibadetler hakkındaki vurdumduymazlığı nedeniyle bu borcu ödememesidir. Nüfusunun çok büyük bir kısmı Müslüman olan bir ülkenin, yoksullukla mücadele etmesi zekât ile teorik ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 355 M.SELÇUK ve Ş.GÖRMÜŞ olarak kolay olması beklenmekte iken, Bangladeş’te yoksullukla mücadele çok yavaş ilerlemektedir. Kırsal kesiminde bu alanda bir organizasyon ve kurumun bulunmaması, şehir merkezlerinde çalışmalarını sürdüren kurumları da baskı altına almaktadır. Şehir merkezinde toplanan zekâtlar, kırsal kesimdeki ihtiyaç sahiplerine ulaştırılmaktayken, koordinasyon eksikliği ve toplumsal faydanın sağlanması için yapılacak büyük organizasyonlara ve projelere ihtiyaç vardır. Belirli bir amaç için kurulan organizasyonlar, topladıkları zekâtı sadece amaçlarına uygun olarak kullanırlarken; diğer muhtaçlar için herhangi bir organizasyon bulunmaması onları mağdur etmektedir. 1.7. Endonezya Endonezya’nın tarihine baktığımız zaman ilk dönemlerde zekâtı yöneten kurumlar cami ve medreseler olmuştur. Javalı Müslümanların ödedikleri zekâtlar önemli ölçüde, cami ve diğer dinî eğitim kurumları olan medreseler için kullanmıştır. Hollanda sömürgesi oldukları dönemde de dinî liderler zekâtın toplanması ve dağıtımında rol aldılar. Bu zekât fonları halkın eğitim ve refahı için olduğu kadar Hollandalı sömürgeci güçlere karşı silahlı mücadele için de kullandılar. Bu durum sonucunda sömürgeci yönetimin zekât kuruluşlarını kontrol ederek, Müslümanların finansal kaynağını keserek, sömürgeci güçler karşısında zayıflamalarına neden oldu. Modern anlamda zekât yönetimi, 20. yy’da ilk defa ulusal çapta zekât kurumunun ülkedeki en büyük dinî grupların biri tarafından kurulmasıyla başlamıştır. 1945 yılında Endonezya’nın bağımsızlığını ilan etmesinden sonra da zekât yönetimi yerel toplulukların yaptıkları faaliyetlerle yürütüldü. Endonezya’da zekât toplama ve dağıtımı konusunda zekât müesseseleri arasında bir koordinasyon bulunmuyordu. 1968 yılına gelindiğinde ise Devlet Başkanı Soeharto zekât işlerini devletin sorumluluğu kapsamına aldı ve Badan Amil Zakat Infaq dan Sadaqah (BAZIS) adında, zekât, sadaka ve bağışların yönetileceği yarı bağımsız birim oluşturuldu (Saidurrahman, 2013). Cakarta valisi 1978 yılında zekât ve fitre hakkında kararlar almıştır. Şehir merkezlerinden köylere kadar olan yerleşim yerlerinde her bölge kendi komitesi tarafından zekât toplanmaktaydı. Toplanan zekâtlar ise toplanılan bölgelerde hak sahiplerine dağıtılmaktaydı (Cici, 2008: 245). Devlet Başkanı Habibie döneminde, 1999 yılında 38 numaralı yasa ile iki farklı resmi zekât kurumu oluşturuldu. Bunlardan ilki, Badan Amil Zakat (BAZ) ikincisi ise Lembaga Amil Zakat (LAZ)’dır. Bu iki kurum, ülke içerisinde zekât toplama ve dağıtma faaliyetlerini verimli bir şekilde gerçekleştirmek üzerine kurulmuştur. BAZ devlet tarafından organize edilmekteyken, LAZ da sivil toplum tarafından organize edilmekteydi. LAZ’ı bir çatı yapı olarak düşünürsek, bu yapı altında farklı hedefler 356 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Zekâtın Kurumsallaşmasının Seçilmiş İslam Ülkeleri Tecrübeleri Çerçevesinde Analizi doğrultusunda faaliyet gösteren birçok kuruluş bulunmaktadır. Bu kuruşlar farklı büyüklüklerde ve ülke içerisine yayılmış bir şekilde belirledikleri zekât politikalarını gerçekleştirmek için mükelleflere hizmet vermektedirler (Sari ve diğerleri, 2013: 6). Zekât kurumlarının çalışmasını kolaylaştıran bu bölgesel alt kuruluşların kendi programlarını en iyi şekilde uygulaması ve diğer kuruluşlar ile beraber çalışma kültürünü geliştirerek zekât potansiyeline yaklaşılmasında büyük katkı sağlamaktadır (Huda ve diğerleri 2014: 2). BAZ ve LAZ zekâtın toplanması, dağıtımı ve zekât fonlarının verimli ve etkin kullanımı konusunda aynı işlevlere sahipti. Bu durum devletin organize ettiği BAZ ile sivil toplum tarafından kontrol edilen LAZ’ın aynı alanda faaliyet göstermelerinden ötürü bazı karışıklıklara yol açmaktaydı. (Saidurrahman, 2013). Zekât ve toplanan diğer yardımların miktarı hızlı bir ivme ile artmıştır. Bu yıllar arasındaki en yüksek artış oranlarından biri 2005 yılında gerçekleşmiş, 30 milyon dolardan fazla zekât ve yardım toplanmıştır. Bunun nedeni, 24 Aralık 2004 tarihinde gerçekleşen ve çok büyük bir afet olan tsunaminin 200.000’den fazla insanın ölmesine ve mal kaybına sebebiyet vermesidir. Tablo 1: Endonezya'da Yıllara Göre Toplanan Zekât ve Diğer Yardımların Miktarı Yıllar Toplanan Zekât Miktarı (Milyar, Rupi) Büyüme Oranı (%) 2002 68.39 (7.2 milyon dolar) - 2003 85.28 (8.98 milyon dolar) 24.70 2004 150.09 (15.80 milyon dolar) 76.00 2005 295.52 (31.11 milyon dolar) 96.90 2006 373.17 (39.28 milyon dolar) 26.28 2007 740.00 (77.89 milyon dolar) 98.30 2008 920.00 (96.84 milyon dolar) 24.32 2010 1.500 (166.66 milyon dolar) - Kaynak: Firdaus ve diğerleri (2012) Zekât kurumlarının işleyişi sırasında ortaya çıkan yolsuzluk ve olumsuz durumlardan dolayı zekât kurumlarına olan güven sarsılmıştır. Bundan dolayı insanlar zekât ibadetini gerçekleştirmek için bu kurumları tercih etmekten kaçınmaktadırlar. Endonezya’daki muhtaç insanların ihtiyaçlarını karşılayarak onların refah seviyesini arttırmak amacıyla uygulanacak en etkili araçlardan biri zekâttır. Bu kadar olumsuzluğa rağmen, ülke genelindeki zekât kurumları ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 357 M.SELÇUK ve Ş.GÖRMÜŞ aracılığıyla, 2002 ile 2006 yılları arasındaki toplanan zekât miktarının artış oranı, yıllık yaklaşık %51.65 olarak gerçekleşmiştir (Ali ve Hatta, 2014: 8). Toplanan zekât ve yardım artış göstermeyi sürdürerek 2002 yılından 2011 yılına kadar 25 kat artarak, 2011 yılında toplanan yardımların miktarı 1.729 trilyon Endonezya rupisi olarak gerçekleşmiştir (Huda ve diğerleri 2014: 2). Zekât mükelleflerinin zekâtlarını ödeyip ödemedikleri konusunda bir araştırma yapılmış ve araştırmaya katılanların neredeyse tamamına yakını zekâtlarını ödedikleri görülmüştür. Zekât ödemenin zorunlu olmadığı Endonezya’da, zekât ibadetini gerçekleştirenlerin oranı, diğer ülkelerle karşılaştırdığımızda en yüksektir (Powell, 2010: 23). Ülke genelinde faaliyet gösteren 400’den fazla zekât organizasyonu bulunmaktadır. BAZ’ın biri ulusal çapta diğerleri de bölgelerin büyüklüklerine göre hizmet veren 334 adet şubesi bulunmaktadır. LAZ’ın ise 18 tanesi ulusal çapta hizmet veren 88 adet şubesi bulunmaktadır (Sari ve diğerleri, 2013: 7). 2011 yılında yapılan son yasal çalışma ve 2014 yılında yapılan düzenleme ile beraber devletin akredite etmediği kuruluş ve âmillerin zekât toplaması yasaklanmıştır. Bu düzenlemeden dolayı zekât fonlarının mobilizasyonu ve çeşitliliği günden güne azalacağı düşünülmektedir. 2008 yılındaki rakamlara bakarsak, devletin kendi zekât müessesesiyle topladığı zekât miktarının yaklaşık 14 kat daha fazlası sivil toplum örgütlerinin kurduğu zekât müesseseleri tarafından toplanmıştır. Zekât yönetimi çıkarılan en son yasa ile merkezîleştirilmiş ve bunun dışında kalan yetkisiz oluşumları yasa dışı ilan etmiştir (Saidurrahman, 2013). 1.8. Pakistan İlk olarak 1950 yılında zekât ile ilgili komisyon kurulmuş, 1956 yılında ise anayasada yer alan zekât kanununun uygulanması eyalet hükümetlerine bırakılmıştır. 20 Haziran 1980 tarihinde çıkartılan Zekât ve Öşür Yasasına kadar birçok çalışma ve düzenleme yapılmıştır (Cici, 2008: 247). Pakistan, kendi anayasasında belirtildiği üzere bir İslam devletidir. 1973 anayasasına göre; kişiler bireysel ve toplumsal olarak İslamî bir hayat sürdürebilmeli ve yaşamlarını Kur’ân-ı Kerim ve Sünnet’e göre düzenleyebilmelidirler. Aynı anayasanın 31. Maddesinin alt başlığında da zekât, öşür, vakıf ve cami gibi kurumların organizasyonunun devlet tarafından güvence altına alınması gerekliliği yer almaktadır (Muhammad, 2016: 5). Kurulan ilk komisyonun tavsiyeleri özgün bir nitelik taşımaktadır. Çünkü zekâtın bir organizasyon olarak toplanılmasından çok, postanelerde ve devletin mâliye dairelerinde satılan zekât kuponlarının satılması suretiyle zekâtın toplanması görüşü benimsenmiştir. Satış gelirlerinden elde edilen zekât miktarının ise yetimler, 358 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Zekâtın Kurumsallaşmasının Seçilmiş İslam Ülkeleri Tecrübeleri Çerçevesinde Analizi fakirler gibi muhtaç kesimlere harcanması gerektiği tavsiye edilmiştir. Bu uygulama ülke genelinde başarılı olamamış ve kupon yöntemiyle çok az zekât toplanabilmiştir. Çifte vergilendirmeyi önlemek için alınan kararlar genellikle zekâtın devlete vergi olarak ödenmesi halinde aynı maldan veya gelirden devletin mükerrer vergi almama için adımlar atılması yönündedir. Komisyon, zekât ödenmesi halinde hükümetin aldığı vergiler konusunda muafiyet sağlamaması gerektiğini söylemiştir (Cici, 2008: 247). Ayrıca bu komisyon, mükelleflerin zekâtlarını ihtiyarî dağıtmasından ziyade zekâtın kurumsal olarak yeniden ihyasının devlet tarafından sağlanmasını teklif etmiştir (Akyüz, 2006: 26). 1947 yılından 1980 yılına kadar, zekât ile ilgili ülke çapında herhangi bir organizasyon bulunmamaktaydı. Zekât mükellefleri, gönüllülük esasına dayalı olarak zekâtlarını hesaplayıp ve istedikleri yerlere vermekte özgürlerdi. Ülke genelini bağlayacak bir içtihat benimsenmediğinden, bölgesel olarak nisab miktarı değişmekteydi. Mükellefler, bulundukları bölgedeki âlimlerden zekâtlarını hesaplamak için yardım almaktaydılar (Muhammad, 2016: 5). 1978 yılına gelindiğinde devlet başkanı Ziya ül-Hak tarafından ekonomi, İslam’ın esaslarına göre şekillendirilmeye başlandı. Pakistan ekonomisinin İslamîleşme sürecinde birçok adım atıldı. Bu adımların başında da 1980 yılında kurulan Zekât ve Öşür Sistemi gelmektedir. Bu sistemin temelinde de birbirine bağlı, zekât işlerinin organize edilmesini sağlayan beş kademeli teşkilattan söz edilebilir. Bu beş teşkilat merkezden taşraya kadar uzanan birimlerin zekâtla ilgili tüm ihtiyaçlarını giderebilmeleri için organize edilmiş, teşkilata bağlı olanların da kendi alanlarında uzman veya işleri yürütmek için bürokratik kademelerden bu teşkilatın faaliyetlerini yürütmeleri için seçilen kişilerden oluşmuştur. Merkez, eyalet, bölge, il ve ilçe olarak sınıflandırabileceğimiz yerleşim birimlerini tümüyle kapsayan bir hiyerarşi içinde çalışma yapılmaktadır. Bu teşkilatlara seçilecek insanlarda, teşkilatın büyüklüğüne göre değişen yetkinliklere ihtiyaç duyulmaktadır. İslam’ın emrettiği bu ibadetin gerçekleştirilmesine vesile olacak kişilerin, İslam’ın emirlerini yerine getiren Müslümanlardan seçilmesi gerekliliği de göz ardı edilmemelidir (Muhammad, 2016: 8). Zekâtların toplanması ve dağıtılması sürecinde on binlerce gönüllü görev almaktadır. Öşürlerin toplanması ve dağıtılması bu görevliler sayesinde gerçekleştirilmektedir (Kahf, 2000: 45). Bazı zekâta konu olan varlıkların devletin kurumları aracılığıyla doğrudan toplanmasının aksine, çeşitli kuruluşlar aracılığıyla dolaylı olarak toplanmaktadır. Bankalar, finansal kurumlar ve varlık yönetim şirketleri gibi kuruluşlar, mükelleflerin zekâtlarını kendilerinde bulunan varlıkları göz önüne alarak hesaplarlar ve zekâtları müşterilerinin adına varlıklarından ayırırlar. Bu sebepten ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 359 M.SELÇUK ve Ş.GÖRMÜŞ dolayı zekâtın hak sahibine ulaştırılması sürecinde devletin zekât idaresi ile mükelleflerin doğrudan bir teması olmamaktadır. Zekât idaresi tarafından yetkilendirilen ve kontrol edilen, genellikle küçük yerleşim yerlerinde bulunan kuruluşlara da öşrün toplanılması ve toplanan öşür ile bu bölgeye ayrılacak zekâtın dağıtım sorumluluğu verilmiştir. Bu yerel kuruluşlardaki çalışmalar ise kısa dönemli olarak, halk arasından seçilen gönüllü kişilerden oluşturulmaktadır (Kahf, 2007: 10). Kısa bir süre önceye kadar Pakistan’da toplanan zekâtların, merkeze gönderilerek zekât dağıtımı merkezi olarak düzenlenmekteydi. Bu durum hem zekâtın tarihsel süreciyle hem de verimliliğiyle alakalı olarak bir çelişki arz etmektedir. Zekâtın merkeze gönderilmesi hem masrafları arttıracak ve yeniden toplandığı bölgedeki hak sahiplerine ulaştırılması zaman kaybına neden olacaktır. Bu durumun yerelleştirilerek sadece artan zekât miktarının merkeze gönderilmesi sağlanırsa verim artışı beklenebilir (Cici, 2008: 248). Yapılan yasal değişiklikle beraber 2010 yılından sonra zekât sistemi merkezî teşkilatlanması zayıflatılarak, yerel teşkilatların şer’î esaslara bağlı kalmak şartıyla, kendi başlarına hareket etmelerinin önünü açtı. Daha önceki düzenlemede ise, her teşkilat üst teşkilatına yapacağı faaliyetlerde sıkı sıkıya bağlı olmaktaydı. Hatta zekât fonu toplanıp merkeze teslim ediliyor ve merkezden yerele doğru dağıtım yapılıyordu (Muhammad, 2016: 11). Merkezî olarak toplanan zekâtlar iki bölüme ayrılmaktaydı. Merkezî Zekât Konseyi’nden başlamak üzere, toplanan ilk zekât bölümü alt teşkilat olan eyalete ayrılmakta ve gönderilmektedir. Gönderilen kısmın tamamının dağıtılması halinde zekâtın ikinci bölümü de serbest bırakılarak hak sahiplerine dağıtılmakta ve arttıkça alt kademelere; bir üst kademeden kalan kısmının serbest bırakılmasıyla teşkilatlar aracılığıyla zekât dağıtılmaktadır. Böylece zekât fonu, merkezden başlayarak, yerele doğru hareket etmektedir (Muhammad, 2016: 7). Karşılaştırmalı olarak bakılırsa; Pakistan’daki zekât yasasında mallar doğrudan devlet tarafından tahsil edilecek ve zenginin kendi çabasıyla hak edene ulaştırılacak mallar diye sınıflandırılırken, Libya’da böyle bir ayrıma gidilmemektedir. Burada akıllara bâtınî ve zâhirî mallar akla gelmektedir. Ayrıca Pakistan’da sadece ülke içerisindeki varlıklar zekâta konu iken Sudan’da ülke içerisinde ve dışında zekât mükellefinin sahip olduğu mallar zekâta konu olmaktadır. Pakistan’da yardımlar doğrudan, yâni hak eden kişilere veya dolaylı olarak; eğitim, sağlık gibi alanlarda hak sahiplerinin faydalandığı alanlara fonlardan aktarılır (Cici, 2008: 249). 360 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Zekâtın Kurumsallaşmasının Seçilmiş İslam Ülkeleri Tecrübeleri Çerçevesinde Analizi Zekât sisteminin merkezî olması, yani Merkezî Zekât Konseyi diğer konseylerin çatı teşkilatını oluşturması halinde birçok bölgesel farklılık önlenebilmekteydi. Mesela zekât organizasyonunun bölgelere bırakılması halinde farklı nisab miktarları ortaya çıkacaktı. Farklı bölgelerde faaliyet gösteren Müslümanların aynı işi yapmalarına, aynı varlıklara sahip olmalarına rağmen, birinin zekât mükellefi olup, diğerinin olmaması gibi durumların ortaya çıkabilme ihtimali oluşacaktı. Bir bölgede ikamet edip oraya kayıtlı olan kişinin farklı bölgede iş yerinin bulunması halinde de zekâtın hangi bölgenin kurallarına göre hesaplanacağı sorunu ortaya çıkacaktı. Bölgelerin topladıkları zekât miktarları arasında çok büyük farklar bulunmaktaydı. Bu farklılıklar biraz da olsa merkezîleştirilme prensibine göre azaltılmaktaydı. Fakat sistemin yerelleştirilmesi, bazı bölgelerde çok düşük miktarlarda zekât toplanılmasını sağlayacaktır (Muhammad, 2016: 26). 1980 yılında oluşturulan Merkezî Zekât Sistemi, 2010 yılına kadar çeşitli düzenlemeler sonucunda merkezî olmaktan çıkarak, bölgesel bir nitelik kazanmıştır. Günümüzde Pakistan’da Merkezî bir teşkilatlanma kalmamış, kısmen de olsa bölgesel faaliyetlerle zekât mükelleflerden toplanıp, hak sahiplerine dağıtılmaya çalışılmıştır. Ayrıca zekât sistemi bölgesel olarak faaliyet gösterse de bu ülkede yaşayan Müslümanların zekât konusunda, devletin çatısı altında faaliyet gösteren kurumlar aracılığıyla zekât ibadetlerini gerçekleştirme konusunda bir farkındalığa sahip olduğu düşünülemez. Kişilerin kendi başlarına bu ibadeti gerçekleştirme ihtimalini bir kenara bırakırsak, devletin zekât konusunda farkındalığı arttırıcı, bilgi verici çalışmalar yapması gerekmektedir. Ayrıca çeşitli varlıklar üzerinde zekâtı zorunlu tutarak da zekâtı bir devlet organizasyonu altında bir derece kontrol altına alabilir. Örnek olarak; özel üniversiteler, özel ulaşım şirketleri, oteller gibi büyük çapta işlem hacmine sahip alanlarda çalışmalar yapılabilir. Zekâtın tekrar merkezîleştirerek kararların merkezden alınması, faaliyetlerinse yerele yayılması sağlanarak çalışmalar yapılabilir (Muhammad, 2016: 27). Tablo 2: Pakistan'da Toplanan ve Dağıtılan Zekât Miktarı (Pakistan Rupisi) Zekât Faaliyeti Yürütülen Dönem Toplanan Zekât Dağıtılan Zekât 2013-2014 2,633,347,465 2,423,855,405 2014-2015 3,038,667,000 Kaynak: Government of The Punjab (2015) Pakistan’ın zekâtın kurumsal hale gelmesiyle mâlî sistemine büyük katkı yapacağı beklenmektedir. Mevcut durumda topladığı vergiler gayri safi yurtiçi hâsılanın sadece %9’unu oluşturmaktadır. Yapılan harcamaların, tahsis edilen kaynakları geçmesi nedeniyle bütçe açığı oluşmaktadır. Bu açığın kapatılması için seküler ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 361 M.SELÇUK ve Ş.GÖRMÜŞ vergilerin sağladığı fayda da kısıtlı olmaktadır. Bundan dolayı, zekâtın en verimli şekilde organize edilerek mâlî sisteme destek olması hedeflenmelidir. Ayrıca ülkedeki yoksulluğun ortadan kaldırılması için de gayri safi yurtiçi hâsılanın %7’si kadar büyüklüğünde paraya ihtiyaç vardır (Shaikh, 2014: 1). 1.9. Yemen Efendimiz (S.A.V)’in Medine’ye hicretinin ikinci yılında farz olan zekât, Hz. Muhammed’in Muaz b. Cebel’i Yemen’e zekât âmili olarak göndermesinden bu yana, bu ülkede bir kurum olarak uygulanmaktadır. Devletin zekât ile ilgili işleri yürüttüğü dairesi; tarım ürünlerinin, canlı hayvanların, ticârî malların ve paraların zekâtını toplayıp dağıtmakta ve Ramazan ayında da fıtr sadakasını da mükellefler adına toplamaktadır (Kahf, 2007: 9). Toplanan zekâtlar; genel bütçe çatısı altında, sosyal yardım, eğitim, sağlık bakanlıklarının katılımıyla dağıtılmaktadır. Ayrıca zekâtın mükelleflerden toplanılması ve dağıtılması sürecinde, ülke çapında veya yerel olarak faaliyet gösteren kuruluşlardan da faydalanılmaktadır (Kahf, 2007: 9). Zekât ile ilgili yasa 1980 yılında çıkarılan Yemen’de bu kanun Cumhuriyet Fermanı ile uygulanmıştır. Zekâtın idaresi Maliye Bakanlığı’nın sorumluluğunda, zekât komiteleri tarafından yürütülmektedir. Nisaba ulaşan varlıkları bulunan her Müslüman zekât mükellefinin hesapladığı zekâtını bölgesel veya yerel zekât komitesine teslim etmesi gerekmektedir. Bu kanunda zekâtın kimlere ve nasıl dağıtılacağı hakkında bilgi verilmemiştir (Cici, 2008: 250). 1999 yılında çıkarılan 2 numaralı zekât yasası ile birlikte ülkenin 25 vilâyetinde zekâtlar, âyette geçen sekiz sınıfa dağıtılması kararlaştırılmıştır. Mükelleflere zekâtlarının %25’ini seçtikleri sarf yerlerine kendilerinin vermesine de izin verilmiştir. Yerel konseyler de zekâtla sorumlu tutulmuş ve bu zekâtlar genel olarak altyapı yatırımlarının geliştirilmesi için kullanılmıştır (Azaki, 2015: 42). Yemen’de toplanan zekât miktarı yıllara göre artış gösterse de 2011 yılında bir önceki yıla göre toplanan zekât miktarı düşmüştür. Genel olarak baktığımız zaman, toplanan zekât miktarı ile potansiyele ulaşıldığını söylemek zordur. Çünkü gayri safi yurtiçi hâsılanın 32 milyar dolar civarı olan Yemen’de, toplanan yaklaşık 60 milyon dolar zekât miktarı potansiyele ulaşmak için yetersizdir. 362 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Zekâtın Kurumsallaşmasının Seçilmiş İslam Ülkeleri Tecrübeleri Çerçevesinde Analizi Tablo 3: Yıllara Göre Yemen'de Toplanan Zekât Miktarı 2009 2010 2011 2012 Toplanan Zekât Miktarı (Milyon Dolar) GSYH’nın Yüzdesi Milli Gelirin Yüzdesi Yıllara Artış Oranı Yerel Konseylerin Gelirinin Yüzdesi 50.8 56.1 53.8 61.4 %0.19 %0.18 %0.17 %0.19 %0.81 %0.35 %0.66 %0.53 %10.9 %10.4 -%3.9 %13.9 %3.31 %3.63 %3.11 %2.94 Kaynak: Azaki (2015) 1.10. Kuveyt Zekât Fonu Kanunu 1982 yılında kabul edilen Kuveyt’te, zekâtın devlet tarafından zorunlu bir şekilde toplanmasının aksine, gönüllü olarak mükellefler tarafından zekât fonuna ödemeler yapılır. Zekât fonunun organize edildiği Beytü’z-Zekât kurumunun Dinî İşler ve Evkaf Bakanlığına bağlı olarak hususi statüsü ve bütçesi vardır (Cici, 2008: 254). Kuveyt Zekât Evi (Zakah House), 1982 yılında kurulmuştur. Kurumun gelir kaynakları, zekâtla beraber kişiler veya kurumlar tarafından gönüllü olarak yapılan yardımlardan oluşmaktadır. Bu kurum Vakıflar Bakanlığı’nın çatısı altında faaliyet göstermekle beraber, genel yönetim giderleri de devletin genel bütçesinden karşılanmaktadır. Kurum daha geniş alanda faaliyet gösterebilmek ve daha fazla insana fayda sağlamak adına, zekât konusunda farkındalığı arttırıcı ve mükellefleri bilgilendirici reklamlar yapmaktadır. Kurumun gelirleri bu şekilde artış göstermiş ve devletten aldığı mâlî desteğin de azalmasını sağlamıştır. Suudi Arabistan ve Kuveyt, yeraltı kaynakları zengin, ülke içerisinde yaşayan nüfus olarak da fazla yoğun olmayan ülkelerdir. Bu ülkelerde zekâtın aslına uygun olarak sürdürülmesi halinde fakirliğin devam etmesi düşünülemez. Zengin ülkeler, topladıkları zekât fonlarını eğer varsa komşu ülkelerle, komşuları da zengin ise dünyanın neresinde fakir ve muhtaç Müslüman varsa onların faydasına harcamalıdır. Kuveyt’in sahip olduğu Beytü’z-Zekât fonu öncelikli olarak Bangladeş, Pakistan ve muhtaç Afrika ülkelerine zekât transferi yaparak birçok hak sahibinin ihtiyaçlarını gidermektedir (Cici, 2008: 260). 2008 yılında Kuveyt Zekât Evi tarafından toplanan zekât miktarı yaklaşık 11.061.000 Kuveyt dinarı iken bu rakam yıl boyunca toplanan tüm yardımların %27.3’ünü oluşturmaktadır. 2008 yılında toplam yardımlar 40.500.000 Kuveyt dinarı olurken bu fonun %25’lik kısmı çeşitli yardım programları çerçevesinde 38 ülkede dağıtılmıştır (W. M. Ahmad, 2012: 51). Bu örnek ülke içinde yoksullukla mücadeleyi başarmış, yılsonunda ellerinde dağıtılmayarak kalan zekâtların ümmetin ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 363 M.SELÇUK ve Ş.GÖRMÜŞ muhtaçlarının faydasına kullanılması için çok güzeldir. Fakat bu faaliyeti organize edecek uluslararası faaliyet gösteren üst zekât kurumuna ihtiyaç vardır. 1.11. Brunei Güneydoğu Asya’da bulunan ve küçük bir toprak parçasına sahip olan Brunei, iki ana kara parçası da Malezya’ya komşu olacak şekilde konumlanmıştır. Ülke nüfusu yaklaşık olarak 420 bin civarında olmakla beraber, İslamî esaslara göre yönetilmektedir (Jaelani, 2015: 16). Brunei’deki zekât yönetimi; şer’i esaslara göre düzenlenmiş ve Brunei Din İşleri Konseyi (The Islamic Religious Council of Brunei Darussalam) bu konuda yasal olarak yetkilendirilmiştir. Diyanet İşleri Başkanlığı (Ministry of Religious Affairs) çatısı altında tesis edilen bu kurum, 1984 yılında çıkarılan yasa, zekâtın devlet başkanı adına toplanması ve dağıtılması konusunda hukuki bir zemin hazırlamıştır. Tesis edilen bu kurumun altında zekâtın toplanması ve dağıtılmasını organize edecek birimler de bulunmaktadır (Abdullah, 2010: 6). Zekât yönetimini düzenleyen Din İşleri Konseyi bir dizi adım atarak zekât sürecini hızlandırıcı ve mükelleflere gerekli desteği sağlamaya yönelik olarak zekât sistemini geliştirmiştir. Zekât amillerinin iş yükleri hafifletilerek işlerine yoğunlaşmasını sağlanmıştır. Böylece gelen başvuruları hızlı bir şekilde sonuçlandırılarak hizmet hızını arttırmışlardır. Ayrıca zekât sistemini bilgi teknolojileriyle uyumlu hale getirerek, zekât âmilleri ki bu gruba bankalar da dâhildir; Din İşleri Konseyi’nin ofisleriyle daha hızlı iletişime geçerek hizmet kalitesinin arttırılması hedeflenmiştir. Bununla beraber Kur’ân-ı Kerim’de geçen sarf yerlerinden olan “yolcular” ve “Allah yolunda olanlar”, Brunei’de bulunmadığı fetvası üzerine, zekât sarf yerlerinden hariç tutulmuştur (R. Abdullah, 2010: 8). Aylık ve yıllık olarak yapılan zekât yardımlarının hâricinde; zekât hak sahiplerinin eğitim, belli bir mesleği sürdürebilmesi adına gerekli olan aletler, afet yardımları ve sağlık alanında zekâtlar hak sahiplerine ulaştırılmaktadır. Zekât âmilleri toplumun birçok kesim ve meslek gruplarından seçilmektedir. Bunlar imam, cami cemaatinden biri, halk tarafından bilinen askerî personel ve İslamî finans şirketlerinde çalışan güvenilir kişiler olabilir. Zekât mükellefi ayırdığı zekâtını doğrudan konseyin şubesine de ulaştırabilir. Ülke içerisindeki bazı finansal kurumlar da mûdîlerinin zekâtlarını ayırarak zekât müessesesine göndermesi de mümkündür (R. Abdullah, 2010: 10). Brunei Hükümeti 2035 yılında ülkesindeki yoksulluk problemini ortadan kaldırmayı hedeflemekte ve zekâtın kurumsallaşması da bu doğrultuda sürdürülen bir faaliyet olmaktadır. Zekât mükelleflerinin mükerrer olarak vergilendirilmesini 364 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Zekâtın Kurumsallaşmasının Seçilmiş İslam Ülkeleri Tecrübeleri Çerçevesinde Analizi önlemek adına Malezya’daki gibi zekât uygulanmaktadır (Abdullah, 2010: 25). miktarı kadar vergi muafiyeti 1.12. Nijerya Dünya üzerinde doğal kaynak yönünden zengin olmasına rağmen şiddetli yoksulluk ile mücadele eden ülkelerin başında Nijerya gelmektedir. Her ne kadar bu kaynaklara sahip olsa da 2010 yılı Dünya Bankası verilerine göre Nijerya’nın %64’ü yoksuldur ve eğitim endeksi de artış göstermemektedir. Bu açıdan bu zenginlikleri ortaya çıkaracak bir insan kaynağına ihtiyaç olduğu gibi, yoksulların durumlarını düzeltecek bir mekanizma olan zekât kurumunun da işletilmesi gerekmektedir (Adebayo, 2011: 1). Nijerya’daki zekât faaliyetlerinin geçmişi 19. yy’a kadar gitmekte, Sokoto Halîfeliği’ne kadar dayanmaktadır. Diğer birçok ülkede olduğu gibi Nijerya’da sömürgeden kurtulduktan sonra mevcut bulunan vergiler yerine zekâtı uyarlamakta bazı sorunlarla karşılaşmıştır. 1999 yılından başlamak üzere 12 eyalette şer’î esaslar kabul edilmeye başlanmış, 9 eyalette yasal zemin hazırlanmıştır. Zekâtın müesseseleşmesi de sağlanmaya çalışılmıştır. Nijerya’daki tüm eyaletlerde zekât ve İslamî kurumların uygulanması aynı düzeyde olmamakta, eyaletin mevcut şartlarına göre bu durumlar değişmektedir. Günümüzde Nijerya’da gönüllü veya devletin organize ettiği kurumlar mevcuttur. Nijerya’da bulunan eyaletlerden 9 tanesinde zekât zorunlu iken, 5 tanesinde ise gönüllü olarak toplanmaktadır. 2000’li yılların başında birçok eyalet zekât organizasyonu kurmuştur (Ashafa, 2014: 4). Bazı eyaletler doğrudan zekât ile ilgili hukûkî zemin hazırlamışlarsa da ülke genelinde tam olarak bu konu hakkında bir birlik sağlandığından söz edilemez (IRTI, 2015: 62). 2009 ile 2013 yılları arasındaki zekât faaliyetlerini incelediğimiz zaman; 2009 yılında toplanan zekât miktarı ülke genelinde 1.5 milyon dolar civarında iken bu rakam 2013 yılına gelindiğinde 3 milyon dolar civarına ulaşmıştır (IRTI, 2015: 52). Zekâtı ödemekten kaçınanlar veya hile yaparak yükümlülüklerine yerine getirmeyen mükellefler; ödemekle sorumlu oldukları zekâtın yarısını veya 3 ay hapis cezâsını veya 20 kere değnekle vurulmayı geçmemek şekilde cezâlandırılacağı konusunda yasal düzenlemeler yapılmıştır (IRTI, 2015: 68). 1.13. Malezya İslam’ın Malezya’ya 13. yy’den sonra ulaşmasıyla zekât ibadeti yerine getirilmeye başlanmıştır. Fakat koloni öncesi dönemde zekâtın müesseseleşmesinden ziyâde ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 365 M.SELÇUK ve Ş.GÖRMÜŞ daha çok zekât olarak ayrılan malların, bölgenin din adamına teslim edilmesinin akabinde din adamlarının bu zekâtları sarf yerlerine ulaştırmasıyla ifâ ediliyordu. Zekât kurumunun tarihsel gelişiminden bahsedersek; koloni öncesi, koloni dönemi, 1990’dan önce ve 1990’dan sonra diye tarihsel bölümlere ayırabiliriz. Zekât müessesesinin özel bir kurum olarak tasarlanmış ve bilgi teknolojilerini kullanarak daha verimli ve bürokratik engellere takılmadan işlemler gerçekleştirilmiştir. Ayrıca şirketleştirilmiş zekât kurumu; finans, fıkıh, bilişim teknolojileri alanlarında uzmanları istihdam ederek mükelleflerin ibadetlerini en sahih şekilde yerine getirmelerini sağlamaya çalışmaktadırlar. Kendi alanlarında uzmanlaşmış âmiller sayesinde faaliyetler daha verimli ve hızlı olmaktadır (Rahman ve diğerleri, 2012: 3). Malezya’da zekâtın organizasyonu eyaletlerin yetki alanına bırakılmıştır. Eyaletler kendi yetki alanları içerisinde zekât toplamak ve dağıtmak üzere karar alırlar (Yavuz, 2008: 646). Eyaletlerden kurulan zekât kurumlarının tarihçesine baktığımız zaman; federal bölgede 1991, Selangor’da 1992, Pulau Pinang’da 1994, Pahang ve Melaka’da 1996 yılında kurulurken, Negeri Sembilan’da ise 1998 yılında eyalet zekât kurumu kurulmuştur. Bunları müteakiben ise Sarawak’da 2001 ve son olarak da 2007 yılında Sabah’da zekât kurumları oluşturularak şirketleştirilmiştir (Wahab ve Rahman, 2012: 2). Eyaletler topladıkları zekâtları diğer eyaletlerin fakirlerine dağıtacak yetkileri bulunmadığından dolayı zekât kurumları ülke çapında verimli faaliyet gösterdiği söylenemez. Eyalet içerisinde toplanan zekâtlar yine eyalet içindeki sarf yerlerine verilmektedir. Fakat her eyalette mükelleflerin zekât kurumu aracılığıyla zekâtlarını verenlerin oranı az olması nedeniyle toplanan zekât miktarı ile fakirlerin ihtiyacı olan zekât miktarı eşit olmadığından zekât kurumu hedefine ulaşamamaktadır. 2010 ile 2012 yılları arasında eyaletlerin, fıtır sadakasının da dâhil olduğu zekât hacmine baktığımız zaman; en fazla zekât toplanan ve dağıtılan eyalet Selangor olmuştur. Onu federal eyalet takip ederken; en düşük zekât hacmi olan eyaletler Sabah, Melaka ve Perlis olmuştur. Malezya’da toplanan ve dağıtılan zekât miktarı düzenli bir şekilde artma ivmesi göstermekteyken; toplanan zekâtın sarf yerlerine ulaştırılma oranı düşmektedir. Aynı süreçte dağıtılmayan zekât miktarı neredeyse iki katına çıkmıştır. Bölgelerin demografik yapısı; bölgede yaşayan Müslümanların, toplam nüfusa oranı her bölgede çeşitli farklılıklar göstermektedir. Ayrıca; eyaletlerin kendi iç yönetimindeki özerk durumu, zekâtın toplanıp dağıtılması sürecinde farklılıklar ortaya çıkaracaktır. 366 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Zekâtın Kurumsallaşmasının Seçilmiş İslam Ülkeleri Tecrübeleri Çerçevesinde Analizi Tablo 4: Malezya'da Eyaletlere Göre Toplanan ve Dağıtılan Zekât Miktarı (Milyon Ringit) 2010 Eyaletler Toplanan Dağıtılan 2011 Atıl Fon Toplanan Dağıtılan 2012 Atıl Fon Toplanan Dağıtılan Atıl Fon Selangor 336.9 330.4 6.5 393.5 371.7 21.8 451.3 401.7 49.6 Federal Bölge 282.6 200.5 82.1 347.5 246.7 100.8 410.4 271.9 138.5 Johor 122.3 115.1 7.2 137.5 151.4 -13.9 171.9 143.3 28.6 Pahang 80.9 58.6 22.3 88.8 59.6 29.2 102.9 68.4 34.5 Kedah 76.9 66.0 10.9 106.1 79.8 26.3 106.5 92.4 14.1 Terengganu 76.4 61.7 14.7 88.3 65.0 23.3 107.1 84.5 22.6 Kelantan 70.4 64.8 5.6 94.1 79.9 14.2 113.2 100.8 12.4 Perak 69.6 66.8 2.8 86.1 67.6 18.5 99.6 82.7 16.9 Pulau Pinang 53.2 54.4 -1.2 59.6 54.2 5.4 76.5 68.7 7.8 Negeri Sembilan 50.2 51.7 -1.5 57.9 59.3 -1.4 65.4 61.5 3.9 Sarawak 39.1 23.9 15.2 44.1 27.3 16.8 46.3 36.5 9.8 Perlis 38.1 29.7 8.4 59.3 43.4 15.9 28.9 - - Melaka 34.0 30.2 3.8 37.9 34.3 3.6 43.9 49.0 -5.1 Sabah 32.8 26.0 6.8 33.8 32.4 1.4 48.9 36.7 12.2 Toplam 1.363,8 1.179,8 183,6 1.634,5 1.372,6 261,9 1.922,8 1.498,1 345,8 Kaynak: Zainal ve diğerleri (2016) Malezya’nın ticâret ve sanayi bölgelerinin bulunduğu bölgelerin; diğer tarımsal nüfusun yaşadığı bölgelere göre zekât miktarının büyüklüğüne de etki edeceği aşikârdır. Toplanan zekâtların derhâl sarf yerlerine ulaştırılmasın en başarılı Selangor eyaletinin zekât kurumu olduğu görülmekteyken; federal eyalet her sene ortalama %30 oranında zekâtı atıl bırakmakta ve sarf yerlerine ulaştıramadığı görülmektedir. Bu durum halk nazarında olumsuz bir algıya neden olmaktadır. Mükellefler güven duygusu içerisinde zekâtlarını bu kurumlara teslim etmekte fakat bu zekâtların sarf yerlerine ulaştırılmaması, kişilerde ibadetlerinin yerine getirilmediği şüphesine neden olmaktadır. 1.13.1. Pusat Pungutan Zakat (PPZ) Malezya’da faaliyet gösteren her eyaletin zekât kurumunun bulunmasının yanında bunlar arasında bulunan en büyük ve federal bölgede faaliyet gösteren zekât kurumu Pusat Pungutan Zakat’tır. Her eyaletin dinî kurulu tarafından oluşturulan zekât kurumları eyalet içerisinde çalışmalarını sürdürürken, federal bölgede zekât toplamak ve dağıtmak üzere, Federal Bölge dinî kurulu tarafından 1991 yılında PPZ organize edilmiştir (Şensoy, 2008: 90). Bir zekât kurumunun olması gereken yapıdan farklı olarak PPZ; bir devlet organizasyonu olarak kurulmamış, bir ticârî şirket olarak kurulmuştur. Bu şekilde ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 367 M.SELÇUK ve Ş.GÖRMÜŞ bir zekât kurumunun kurulmasında, ona meşrûiyet katan, zekât organizasyonlarında çalışan âmillerin de zekât hakkı olmasıdır (Şensoy, 2008: 90). PPZ’nin bu yapıda kurularak daha etkin ve kendi faaliyetlerinin masraflarını yine aynı faaliyetlerden topladığı zekâtlar ile karşılaması; kendi kendine yeterliliği sağlaması gibi olumlu etkinin yanında, kaynakların kötü kullanımına da neden olabilir. Tevbe Sûresî’nin 60. âyettinde geçen sınıflara mensup Müslümanlara dağıtılmak üzere toplanan zekâttan; 1/12 oranında zekât alan PPZ, elde ettiği bu gelir ile faaliyet masrafları ve diğer gider kalemlerini karşılamaktadır (Şensoy, 2008: 95). Öncelikli olarak federal bölgede uygulanmaya başlayan PPZ, diğer bölgelerdeki yerel kuruluşlara da örnek olmuştur. Gelişmiş altyapısının yanında, iktisadi bir kurum olmasının sağladığı hareket kabiliyetiyle daha kapsamlı olarak faaliyet sürdürdüğü söylenebilmektedir. Proaktif bir hizmet anlayışının yanında bilgi teknolojilerindeki gelişmeleri takip etmesi, ödeme araçlarındaki çeşitlilik de çalıştığı zekât mükellefi sayısını olumlu yönde etkilemektedir. Toplanan zekât miktarı yıllar içerisinde ödeme araçlarının çeşitlendirilmesi ile doğru orantılı olacak şekilde artmıştır (Wahid, Kader ve Ahmad, 2012: 2). Örneğin zekâtların online olarak ezekât sistemi üzerinden ödenme yöntemi ilk olarak Selangor eyaletinin zekât kurumu tarafından kullanılmıştır (Roni ve Tarmidi, 2015). Zekât fonlarının yönetimi sürecinde; zekât dağıtımında ortaya çıkabilecek verim kayıplarının önüne geçilmesi elzemdir. Zekâtın, Tevbe Sûresî’nde geçen sınıflara mensup, hak eden kişilere ulaştırılması gerekmektedir. Çoğu zaman halk tarafından zekât kurumlarının, zekâtları doğru yerlere ulaştırmaması hususunda eleştiriler yapılmaktadır. Bundan dolayı zekât kurumlarının sıhhati ve güvenilirliği konusunda şüpheler ortaya çıkmaktadır. Bu şüphelerin bertaraf edilmesi ve halkın bunun gibi kurumlara teveccühlerini arttırması açısından şeffaflık prensibi çok önemlidir. Halk zekât borcunu ödeyeceği zaman, hem dinî bir vecibe olarak ibadetinin sahih bir şekilde gerçekleştirilmesinde vesile kılındığını görmek ister hem de verilen zekâtın doğru yerlere dağıtılmasıyla gönül huzuruna kavuşur. Bu ilkelerin sağlanamaması durumunda ise; toplumun sadece bu hatayı yapan kuruma karşı bakışı değişmekle kalmaz zekât kurumları sisteminin çökmesine neden olabilecek kadar olumsuz bir algının ortaya çıkmasına da neden olur. Zekât kurumlarının dinamikliği de üstünde durulması gereken önemli bir husustur. Malezya’daki zekât kurumlarının yerel düzeyde teşkilatlanması ve federal bölgenin de zekât kurumuna sahip olması (Şensoy, 2008: 88) nispeten dinamikliği, bürokrasinin olumsuz yönlerinin görülmemesini sağlayacaktır. Zekât kurumundan faydalanmak için yapılan başvuru sürecinin karmaşıklığı, aşırı belgelendirme, eğitim 368 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Zekâtın Kurumsallaşmasının Seçilmiş İslam Ülkeleri Tecrübeleri Çerçevesinde Analizi düzeyi düşük olan insanlar için zorlayıcı olması gibi nedenlerden dolayı, toplumun her kesiminden muhtaçların kurumlardan yararlanmasında engel teşkil etmektedir (Rahman ve diğerleri, 2012: 6). Zekât kurumlarının sağlayacağı faydanın kısa süreli ve kısıtlı olmaması gerekmektedir. Yoksullara belirli bir düzeyde ve vadede yapılacak olan yardım, onların yaşam koşullarını iyileştirmek yerine, zekât yardımlarına bağlı yaşayan tembelliği teşvik eden bir yapıya dönüşebilir. Onların bu yardımları en iyi şekilde değerlendirmeleri için çaba sarfetmek gerekmekte, onlara iş kurabilecekleri ve muhtaçlık hallerini kendileri çalışarak yok edebilecekleri bir itici güç olmak gerekmektedir (Rahman ve diğerleri, 2012: 6). Bu durumun fıkhî ihtilafları da beraberinde getirmesi muhtemeldir. Mezhepler arası oluşan yorum farklarından dolayı; temlik şartı önemli olmakla beraber kişilerin aslî ihtiyaçlarına da cevap verecek yardımların yapılması gerekmektedir. Tablo 5: PPZ'nin 2006 ile 2013 Yılları Arasında Faaliyet Büyüklüğü Dağıtılan Toplanan Toplanan Toplanan Zekât Zekât Zekâtın Yıllar Zekâtın Miktarı (Ringit) Miktarı Dağıtılma Artış Oranı (Ringit) Oranı Zekâtı Alınan Mükellef Sayısı 2006 143.304.403 - 101.548.407 %70.8 52.424 2007 169.217.233 %18.0 121.224.318 %71.6 58.982 2008 206.261.147 %21.8 167.507.847 %81.2 67.872 2009 241.966.660 %17.3 174.989.013 %72.3 78.820 2010 275.635.424 %13.9 200.541.409 %72.7 89.110 2011 341.330.169 %23.8 246.706.683 %72.2 110.497 2012 402.813.639 %18.0 271.967.597 %67.5 114.442 2013 484.632.029 %20.3 - - 128.061 Kaynak: Pusat Pungutan Zakat (2016) PPZ’nin 2006 yılı ile 2013 yılı arasındaki faaliyet hacmine baktığımız zaman; toplanan zekât miktarının 3 kattan fazla arttığı ortadadır. 7 yıl kadar kısa süre içerisinde toplanan zekâtların bu oranda arttırılması bir başarı olarak yorumlanabilir. Fakat toplanan zekâtların dağıtılma oranı seneler içerisinde dalgalı bir seyir gösterse de son dönemlerde dağıtılma oranının giderek azaldığı dikkat çekmiştir. Zekât kurumlarına olan güveni önemli ölçüde etkilemesin yanında, kişilerin zekât borcunun bilinçli bir şekilde fonlarda tutularak, sarf yerlerine ulaştırılmaması büyük bir vebaldir. ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 369 M.SELÇUK ve Ş.GÖRMÜŞ Zekât kurumlarının ibadetlerine aracı olduğu mükellef sayıları da bir başarı göstergesi olarak önemlidir. PPZ’nin zekât topladığı mükelleflerin sayısı 2006 yılında 52.424 kişi iken, bu rakam 2013 yılında 128.061 kişiye çıkarak 2 kattan daha fazla oranda artmıştır. Ayrıca kurumların iletişim kurduğu her insanın mükellef olmaması ve bu kuruma zekât vermeyen diğer mükellefleri de hesaba katarsak; bu kurumların yapmış oldukları faaliyetler yüzbinlerce insan tarafından bilinmekte ve zekâtın farkındalığı konusunda dikkate değer bir çalışma yapılmış da olmaktadır. 1.13.2. Lembaga Zakat Selangor (LZS) Malezya’nın batı bölgesinde bulunan ve İslamî esaslara göre Sultan (hükümdar) tarafından yönetilen Selangor eyaletinde, bu esasları uygulamak üzere kurulan Eyalet Dinî Kurulu (Selangor Islamic Religious Council) bulunmaktadır. Diğer eyaletlerde olduğu gibi, bu kurullar eyalet içerisindeki kurumların İslam’a uygun faaliyet göstermelerini sağlarlar. LZS 1992 yılında kurulmuş ve geçen 20 yıllık süreç içerisinde zekâtın kurumsallaşması konusunda büyük bir tecrübe birikimi sağlamıştır. Mükelleflerden zekât toplayarak, belirtilen sınıflara zekât dağıtımı yapmaktadır. 1994 yılından önce eyaletin Beytülmâl biriminin altında, Zekât Toplama Merkezi (Zakat Collection Centre) adıyla faaliyet gösterirken; bu tarihten sonra ise münferit bir kurum olarak, LZS adıyla hizmet etmeye başlamıştır. Kurum, sadece zekât toplama ve dağıtma konusunda çalışmalar yapmayıp; çok çeşitli kültür seviyesine sahip olan değişik yaş gruplarındaki insanlara; zekâtın özünü, amacını ve farzîyeti hakkında Selangor genelinde birçok yerde bilgi vererek bu eyalette yaşayan halkı bilinçlendirmektedir. 2006 Yılında “Selangor Zekât Merkezi” olan ismi, “Selangor Zekât Kurumu” olarak değiştirmiştir (Lembaga Zakat Selangor, 2014: 32). LZS’de çalışan âmiller, diğer hususlarda olduğu gibi, İslam’ın özüne uygun olarak, alanında uzman kişilerden seçilerek mükelleflere ve muhtaçlara hizmet vermektedir. Bu kurumda 435 tane âmil bulunmaktadır. 25 şubesi bulunan bu kurum aynı zamanda günümüz teknolojilerine uyumlu olarak çeşitli ödeme araçları ile de zekâtları kabul etmekte ve dağıtımı yaparken de yine bu araçlardan faydalanmaktadır. Bu durum kullanılan kaynak miktarını azaltıp, zekât fonlarından faydalanan insanların sayısını arttırdığından dolayı bu amaca yönelik olarak faaliyet gösteren bütün kurumlar tarafından kullanılmaktadır. Bununla beraber yeni neslin zekât hakkında bilgi sahibi olabilmesi, sistemin sürdürülebilir bir şekilde fayda oluşturmasını sağlayacaktır (Lembaga Zakat Selangor, 2014). Selangor eyaletinde toplanan zekât miktarı 1991 yılından 2006 yılana kadar 20 kattan fazla artarak, 7.5 milyon ringitten 160 milyon ringite çıkmıştır (W. M. 370 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Zekâtın Kurumsallaşmasının Seçilmiş İslam Ülkeleri Tecrübeleri Çerçevesinde Analizi Ahmad, 2012: 119). LSZ’nin yıllık raporlarına baktığımız zaman 2010 ile 2015 yılları arasındaki faaliyet büyüklüğünün neredeyse iki katına çıktığını görüyoruz. 2010 yılında Selangor Eyaleti’nde toplanan zekât miktarı 336 milyon Malezya ringiti iken, bu rakam 2015 yılında 627 milyon ringite yükselmiştir. 2015 yılında toplanan zekât kalemlerinin en büyüğü 385 milyon ringit ile “gelirler” üzerinden elde edilmiştir. Dağıtılan zekât kalemlerine baktığımızda; 2015 yılında dağıtılan zekât miktarı 676 milyon ringit olarak gerçekleşmiştir. Bu rakam aynı yıl zekât olarak toplanan miktardan daha fazladır. Buradan anlıyoruz ki, dağıtılan yardımların hepsi toplanan zekât kalemlerinden değildir. LZS kurumunun kaynakları, zekâtlar dışında yardımlardan da oluştuğundan; dağıttıkları zekât miktarı, topladıkları zekât miktarından daha fazladır. 2010 ile 2015 yılları arasında da dağıtılan zekât miktarı neredeyse iki kat artmıştır. Tablo 6: LZS'un Yıllara Göre Topladıkları ve Dağıttıkları Zekât Miktarı (Ringit) Yıllar Toplanan Zekât Miktarı Dağıtılan Zekât Miktarı 2010 336.674.526 364.946.019 2011 394.103.903 373.465.626 2012 451.325.027 401.717.682 2013 517.305.275 463.472.826 2014 582.255.890 595.745.640 2015 627.225.100 676.251.478 Kaynak: Lembaga Zakat Selangor (2016) LZS’nin geçmiş dönemlerdeki faaliyet büyüklüğüne baktığımız zaman; çok büyük gelişim gösterdiğini görmekteyiz. 1975 yılında sadece 330 mükelleften 24.000 dolar civarı zekât toplamıştır (Hassan, 1987: 11). Her geçen yıl biraz daha fazla zekât toplamış ve daha çok paydaşlara hizmet etmiştir. Günümüzde ise on binlerce insanın temel ihtiyaçlarını karşılamaya vesile olacak bir kapasiteye ulaşmıştır. Zekâttan yararlanan fakir ve miskin sınıfına mensup kişilerin sayısı ise; 2010 yılında yaklaşık 23 bin kişi olarak gerçekleşirken, 2015 yılında ise 45 bin kişiye LZS tarafından zekât dağıtılmıştır (Lembaga Zakat Selangor, 2015). LZS gibi kurumsallaşarak faaliyet gösteren kurumlar, günümüzde insanların teveccüh ettiği iletişim araçları aracılığıyla da paydaşlarına hizmet etmeye çalışmaktadır. Kullanıcı sayıları yüz milyonları bulan sosyal medya siteleri ile zekât konusunda farkındalık oluşturmaya çalışmakta, mükelleflerin verdikleri zekâtların sarf edilmesi sürecine kadar olan aşamaları şeffaf bir şekilde paylaşmaktadırlar. ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 371 M.SELÇUK ve Ş.GÖRMÜŞ Bunun gibi iletişim araçları ile yapılan çalışmalar neticesinde, mükelleflerin zekâtlarını öderken bu kurumları tercih etmeleri hedeflenmektedir. SONUÇ Malezya ve Endonezya’da mükellefler zekâtlarını verme noktasında Bangladeş’e göre daha hassas oldukları söylenebilir. Malezya’daki zekât kurumlarının sistematik yapısı ve organizasyonel başarısı sayesinde Bangladeş ve diğer ülkelere göre yoksulluğu önleme noktasında daha fazla fayda sağladığı aşikârdır. Ayrıca bu organizasyonlarda taviz verilen şeffaflık ve denetlenebilirlik ilkesi, zekâtın kurumsallaşmasının önündeki en büyük engeldir. Zekât mükelleflerinin bu kurumlara olan güvenlerinin sarsılması durumunda, bu müesseselerin faaliyetlerinin sürdürülebilir olması düşünülemez. Zekâtın müessesevî bir hal alması Malezya’da gerçekleşmiştir. Endonezya’da da bu alanda ilerleme olduğu görülmektedir. Suudi Arabistan’ın dizayn ettiği şekilde; bakanlıklar altında düzenlenen organizasyonların bürokratik hantallıkla boğuşması daha muhtemelken, zekât kaynaklarının daha verimli kullanılması avantajı da vardır. Çünkü zekât kurumlarının en çok zekât sarf ettiği sınıfların başında öncelikli olarak fakirler gelse de zekât faaliyetinde çalışan âmiller de büyük pay sahibidir. Dünyadaki İslam ülkelerinin bu alanda yapacakları çalışmalar, diğer İslam ülkeleri için rol model olabilir. İnanç temelli organizasyonların ve kurumların oluşturulması, Allah’ın emrettiği ibadetleri özüne uygun olarak gerçekleştirmesine aracılık edecektir. Bunların en önemlisi de zekâtın kurumsal bir faaliyet olarak devletin otoritesi altında gerçekleştirilmesidir. Bu ülkelerin mücadele ettiği ve bu ibadetin de en önemli gayelerinden olan yoksullukla mücadelede; daha kolay ve daha az kaynakların kullanılması sonucunda, kaynak verimliliği arttırılarak etkin mücadele sağlanacaktır. Kalkınmanın da bu ibadetin gerçekleşmesi sonucunda olumlu yönde etkileneceği kurumsal başarıların bir sonucu olarak görülecektir. KAYNAKÇA Abdullah, R. (2010). Zakat Management in Brunei Darussalam: A Case Study. The Tawhidi Epistemology: Zakat and Waqf Economy içinde . Bangi. Adebayo, R. I. (2011). Zakat and Poverty Alleviation: A Lesson for the Fiscal Policy Makers in Nigeria. Journal of Islamic Economics, Banking and Finance, 7(4). Ahmad, W. M. (2012). Zakat Investment in Malaysia A Study of Contemporary Policy and Practice in Relation to Sharia. The University of Edinburgh. Ahmed, M. (1975). İslâm İktisadı. (Y. Z. Kavakcı, Çev.). İstanbul: Cağaloğlu 372 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Zekâtın Kurumsallaşmasının Seçilmiş İslam Ülkeleri Tecrübeleri Çerçevesinde Analizi Yayınevi. Akyüz, V. (2006). Zekât. İstanbul, Türkiye: İz Yayıncılık. Ali, I. ve HATTA, Z. A. (2014). Zakat as a Poverty Reduction Mechanism Among the Muslim Community: Case Study of Bangladesh, Malaysia, and Indonesia, 8, 59–70. doi:10.1111/aswp.12025 Ashafa, S. A. (2014). The Administration of Zakat in Lagos and Ogun States. Research on Humanities and Social Sciences, 4(21). Aslan, H. (2015). Türkiye’de Tekafül (İslami Sigorta) Uygulamaları: Problem ve Çözüm Önerileri. International Journal of Islamic Economics and Finance Studies, 1(1). Awaji, S. Al. (2014). Zakat Applications in the Kingdom of Saudi Arabia. 13 Temmuz 2016 tarihinde http://www.iticnet.org/file/document/watch/4275 adresinden erişildi. Azaki, A. (2015). Social Protection and Safety Nets in Yemen. İngiltere. http://www.ids.ac.uk/home/redirect/true adresinden erişildi. Bait zakat. (2014). 12 Şubat 2016 tarihinde http://baitzakat.org.eg/wpcontent/uploads/2015/04/presedent-decision.pdf adresinden erişildi. Beik, I. S., Nursechafia, MULJAWAN, D., YUMANITA, D., FIONA, A. ve NAZAR, J. K. (2014). Towards an Establishment of an Efficient and Sound Zakat System. Endonezya. 6 Haziran 2016 tarihinde http://www.zakatchamber.gov.sd/english/files/zakah_core_principles.pdf adresinden erişildi. Cici, R. (2008). Günümüzde İslâm Ülkelerinde Zekâtın Kurumsallaştırılması Çabaları. Bedreddin Çetiner (Ed.), Bir Sosyal Güvenlik Kurumu Olarak Kur’ân ve Sünnette Zekât içinde . İstanbul: Ensar Neşriyat. Es-Sağircî, E. M. S. (2010). Delilleri ile Hanefi Fıkhı. (S. Kocabaş, S. Duman ve H. Aldemir, Çev.). İstanbul, Türkiye: Polen Yayınları. Firdaus, M., BEIK, I. S., IRAWAN, T. ve JUANDA, B. (2012). Economic Estimation and Determinations of Zakat Potential in Indonesia. Suudi Arabistan. Government of The Punjab. (2015). Zakat Budget. 3 Ağustos 2016 tarihinde http://www.zakat.gop.pk/budget adresinden erişildi. Guermat, C., AL-UTAIBI, A. T. ve TUCKER, J. P. (2006). The Practice of Zakat: An Empirical Examination of Four Gulf Countries. Economics Department Discussion Papers Series. 10 Temmuz 2016 tarihinde http://people.exeter.ac.uk/cc371/RePEc/dpapers/DP0302.pdf adresinden erişildi. Huda, N., ANGGRAINI, D., ALI, K. M., RINI, N. ve MARDONI, Y. (2014). Solutions to Indonesian Zakah ProblemsAnalytic Hierarchy Process ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 373 M.SELÇUK ve Ş.GÖRMÜŞ Aproach. Journal of Islamic Economics, Banking and Finance, 10(3). Irti. (2015). Islamic Social Finance Report. Islamic Social Finance Report. Cidde. http://www.irti.org/English/News/Documents/ISLAMIC SOCIAL FINANCE REPORT 2015.pdf adresinden erişildi. Jaelani, A. (2015). Zakah Management for Poverty Alleviation in Indonesia and Brunei Darussalam. Zakat Strengthening For Socio Economic Development içinde . Cakarta. https://mpra.ub.uni-muenchen.de/69646/ adresinden erişildi. Kahf, M. (2000). Zakah Management in Some Muslim Societies. Jeddah. Kahf, M. (2007). Zakah. 12 Nisan 2016 tarihinde http://monzer.kahf.com/papers/english/Zakah.pdf adresinden erişildi. Lembaga Zakat Selangor. (2014). Az-Zakah: Spirit, Realisation And Obligation Achievement Of Lembaga Zakat Selangor (MAIS). Selangor, Malezya: Lembaga Zakat Selangor. Lembaga Zakat Selangor. (2015). Lembaga Zakat Selangor Yıllık Raporları. Malezya. http://www.zakatselangor.com.my/laporan-kutipan-dan-agihanzakat/ adresinden erişildi. Lembaga Zakat Selangor. (2016). Lembaga Zakat Selangor 2010-2015 Yılları Arası Yıllık Faaliyet Raporları. 1 Nisan 2016 tarihinde http://www.zakatselangor.com.my/laporan-kutipan-dan-agihan-zakat/ adresinden erişildi. Libya Zakat Fund. (2012). 12 Mayıs 2016 http://zakatfund.ly/page_content.aspx?ID=3 adresinden erişildi. tarihinde Mahmud, K. T., HASSAN, M. K., SOHAG, M. K. ve ALAM, F. (2015). Impact of zakat in alleviating rural poverty: A case study of Masjid Council for Community Advancement (MACCA) in Bangladesh. Access to Finance and Human Development—Essays on Zakah, Awqaf and Microfinance, 23. Muhammad, I. (2016). Zakat Practice in Pakistan. 10 Nisan 2016 tarihinde https://www.academia.edu/10078915/Zakat_Practice_in_Pakistan adresinden erişildi. Nik Hassan, N. M. B. N. (1987). Zakat in Malaysia Present and Future. Journal of Islamic Economics, 1(1). Powell, R. (2010). Zakat: Drawing Insights for Legal Theory and Economic Policy from Islamic Jurisprudence. Pittsburgh Tax Review, 43. http://digitalcommons.law.seattleu.edu/faculty/90 adresinden erişildi. Pusat Pungutan Zakat. (2016). Pusat Pungutan Zakat Faaliyet Raporları. 16 Haziran 2016 tarihinde https://www.zakat.com.my/info-ppz/laporan adresinden erişildi. 374 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Zekâtın Kurumsallaşmasının Seçilmiş İslam Ülkeleri Tecrübeleri Çerçevesinde Analizi Rahman, A. A., ALIAS, M. H. ve OMAR, S. M. N. (2012). Zakat institution in Malaysia: Problems and issues. Global Journal of Al-Thalaqah, 2, 35–42. Roni, R. A. ve TARMIDI, M. (2015). An Exploratory study of e-Zakat usage among Malaysian Academician. Proceedings of the Fourth Asia-Pacific Conference on Global Business, Economics, Finance and Social Sciences içinde . Malezya. Sadeq, A. A.-H. (1994). A Survey of The Institution of Zakah: Issues, Theories and Administration. Suudi Arabistan. Saidurrahman. (2013). The Politics of Zakat Management in Indonesia, The Tension Between BAZ and LAZ, 07(02), 366–382. Sari, M. D., BAHARI, Z. ve HAMAT, Z. (2013). Review on Indonesian Zakah Management and Obstacles. Social Sciences, 2(2). Shaikh, S. A. (2014). Welfare Potential of Zakat: An Attempt to Estimate Economy Wide Zakat Collection in Pakistan. The Pakistan Society of Development Economists (PSDE) içinde . Pakistan. Şensoy, N. (2008). Çağdaş Bir Sosyal Güvenlik Kurumu Olarak Zekât: Malezya Zekât Sandığı Örneği. B. Çetiner (Ed.), Bir Sosyal Güvenlik Kurumu Olarak Kur’ân ve Sünnette Zekât içinde . İstanbul: Ensar Neşriyat. Wahab, N. A. ve RAHMAN, A. R. A. (2012). Efficiency of Zakat Institutions in Malaysia: An Aplication of Data Envelopment Analysis. Journal of Economic Cooperation and Development, 33(1). Wahid, H., KADER, R. A. ve AHMAD, S. (2012). Localization of Zakat Distribution, Religiosity, Qualıty of Life and Attitude Change. (Perceptıons of Zakat Recıpıents in Malaysia). The 13th Malaysia Indonesia Conference on Economics, Management and Accounting (MIICEMA) içinde . Malezya. Yavuz, Y. V. (2008). İslâm’da Zekât Müessesesi (6. Baskı.). Bursa: Feyiz Yayınları. Zainal, H., Basarud-din, S. K., Yusuf, R. M. ve Omar, S. N. Z. (2016). Managing Zakat Fund in Malaysia. Journal of Global Business and Social Entrepreneurship, 1(2). ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 375 Asimetrik Panel Nedensellik Testi: Gelişmekte Olan Ülkelerin Borsaları Üzerine Bir… Asimetrik Panel Nedensellik Testi: Gelişmekte Olan Ülkelerin Borsaları Üzerine Bir Uygulama1 Şakir GÖRMÜŞ2 Veli YILANCI3 Mücahit AYDIN4 Özet Değişkenler veya olaylar arasındaki ilişki anlamına gelen nedensellik kavramı geçmişten bugüne kadar birçok bilim dalı tarafından inceleme konusu olmuştur. Özellikle oynaklığın fazla olduğu değişkenlerde simetrik yerine asimetrik ilişiklerin incelenmesi daha güvenilir sonuçlar elde edilmesine neden olmaktadır. Bu çalışmada panel veriler için yeni bir asimetrik nedensellik testi geliştirilmesi amaçlanmıştır. Kónya’nın panel nedensellik testinden yola çıkarak asimetrik panel nedensellik testi geliştirilmiştir. Geliştirilen asimetrik panel nedensellik testi, gelişmekte olan 11 ülkenin borsa endeksleri ile döviz kurları arasındaki asimetrik ilişkinin araştırılmasında kullanılmıştır ve sonuçlar simetrik panel nedensellik testi ile karşılaştırılmıştır. Çalışmanın sonuçlarına göre simetrik panel nedensellik testlerinin ortaya çıkaramadığı saklı ilişkiler yeni geliştirilen asimetrik panel nedensellik testi ile ortaya çıkarılmıştır. Anahtar Kelimeler: Asimetri, Panel Veri, Asimetrik Nedensellik, Borsa, Döviz Kurları. Asymmetric Panel Causality Test: An Application on Stock Exchanges of Developing Countries Abstract Causality which means the relationship between variables or events that have been studied by many disciplines so far. Especially in the more volatility of variables analyzing asymmetric relations leads to obtain more reliable results instead of symmetric ones. This study aimed to develop asymmetric causality test for panel data because of the lack of literature. This theory has been applied to investigate the asymmetrical relationship between stock market indices and the foreign exchange rates for developing 11 countries. In our thesis the relations between variables has been examined by symmetric causality test. Finally, the hidden relations which can not be revealed by the symmetric panel causality tests are revealed by newly developed asymmetric panel causality test. Keywords: Asymmetry, Panel Data, Asymmetric Causality, Stock Exchange, Exchange Rates. Bu çalışma, Doç. Dr. Şakir GÖRMÜŞ ve Doç. Dr. Veli YILANCI danışmanlığında Mücahit AYDIN’ın tamamladığı yüksek lisans tezinden üretilmiştir. 2 Doç.Dr., Sakarya Üniversitesi, Finansal Ekonometri Bölümü, sgormus@sakarya.edu.tr 3 Doç.Dr., Sakarya Üniversitesi, Finansal Ekonometri Bölümü, yilanci@sakarya.edu.tr 4 Arş.Gör., Sakarya Üniversitesi, Finansal Ekonometri Bölümü, aydinm@sakarya.edu.tr 1 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 377 Ş.GÖRMÜŞ, V.YILANCI ve M.AYDIN GİRİŞ Literatürde uzun yıllardır tartışma konusu olan kavramlardan biri nedensellik kavramıdır. Nedensellik felsefe biliminden istatistik bilimine kadar bütün bilim dalları tarafından incelenen çok kapsamlı bir konu olarak karşımıza çıkmaktadır. Nedensellik ilk olarak felsefeciler tarafından tartışılmaya başlanmasına karşın son zamanlarda istatistik ve ekonometri başta olmak üzere birçok farklı disiplinde ele alınmaya başlanmıştır. İktisadi değişkenler arasındaki ilişkilerin belirlenmesi yoluyla nedensellik iktisat teorisine olumlu bir katlı sağlamaktadır. Bu değişkenler arasındaki ilişkinin varlığının ve yönünün belirlenmesi birçok farklı ekonometrik test yardımıyla yapılmaktadır. Çalışmada öne çıkan diğer bir konu ise değişkenlerde asimetri konusudur. Asimetri kavramı birçok farklı bilimde farklı anlamlarda kullanılabilmektedir. Bu çalışmada üzerinde durulan asimetri ise değişkenlerin pozitif ve negatif şoklara verdikleri tepkilerin farklı olabilmesi üzerine kurgulanmıştır. Bu çalışmada Konya’nın panel nedensellik testi geliştirilerek yeni bir asimetrik panel nedensellik testinin literatüre kazandırılması amaçlanmıştır. Çalışmanın uygulama kısmında ise 11 gelişmekte olan ülke için borsa ile döviz kuru arasındaki ilişki yeni geliştirilen Konya’nın panel nedensellik testi incelenmiştir. Birinci bölümde, panel nedensellik hakkında gerekli tanımlamalar yapıldıktan sonra literatürde var olan panel nedensellik testleri incelenecektir. İkinci bölümde, Asimetri kavramının açıklanacağı bölümdür. Bu bölümde asimetri kavramı üzerinde durulacak ve değişkenlerde asimetri açıklanacaktır. Asimetrinin kullanıldığı ekonometrik yöntemlere örmekler verilecektir. Üçüncü bölüm, Konya panel nedensellik testinden yola çıkılarak yeni bir asimetrik panel nedensellik testi geliştirilecektir. Dördüncü bölüm, borsa ile döviz kuru arasındaki ilişki teorik olarak incelenecektir. Daha sonra konu ile ilgili kapsamlı bir literatür taraması yapılacak ve gelişmekte olan 11 ülke için yeni geliştirilen asimetrik panel nedensellik testi yardımıyla değişkenler arasındaki ilişki pozitif ve negatif şoklara duyarlı olacak şekilde incelenecektir. 1. Panel Nedensellik Testleri İktisadi değişkenler arasındaki ilişkilerin incelenmesi gerek iktisadi teorilerin açıklanması gerekse ekonomik ve mali politikaların belirlenmesi konusunda büyük önem arz etmektedir. Bundan dolayı değişkenler arasındaki ilişkinin varlığı ve yönünün saptanması son zamanlarda giderek önem kazanmaya başlamıştır. Bu ilişkiler gerek zaman serileri gerekse panel verilerde nedensellik testleri yardımıyla incelenmektedir. Literatürde zaman serileri analizine uygulanan nedensellik testlerinin daha yaygın olmasına rağmen son zamanlarda panel veri setlerinin 378 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Asimetrik Panel Nedensellik Testi: Gelişmekte Olan Ülkelerin Borsaları Üzerine Bir… birbirleriyle olan nedensellik ilişkilerinin incelenmesi için birçok yeni test geliştirilmiştir. Panel veri setlerinin zaman serilerine göre çok daha fazla veri içermesi nedensellik testlerinin uygulanması noktasında birçok avantajı da beraberinde getirmektedir. Bu avantajlardan ilki, panel veri setleri çok fazla sayıda veri içermesinden dolayı daha fazla gecikme katsayısı kullanılmasına izin vererek durağanlık varsayımının rahatlamasına neden olacaktır (Holtz-Eakın vd., 1988: 1373). Diğer bir avantaj ise veri sayısının fazla olması serbestlik derecesini arttırır ve değişkenler arasında çoklu doğrusallık olma olasılığını azaltır (Hsiao, 2003: 3). Genel olarak nedensellik analizinde panel veri modellerinin kullanılması, daha fazla sayıda veri içerdiğinden zaman serileri kullanılarak yapılan nedensellik analizlerinde yeterince uzun veri seti elde edilemediği durumlarda ortaya çıkabilecek muhtemel problemleri ortadan kaldırmaktadır (Al-Irıanı, 2006: 3346). Literatürde Holtz – Eakin vd. (1988), Nair-Reichert - Weinhold (2001), Venet ve Hurlin (2003), Choe (2003), Hurlin (2004), Kónya (2006), Emirmahmutoğlu Köse (2011) ve Dumitrescu - Hurlin (2012) panel nedensellik testleri bulunmaktadır. 2. Asimetri Kavramı Asimetri kavramı ekonometri literatürüne Granger ve Yoon (2002) tarafından ekonomik zaman serileri arasındaki saklı eşbütünleşme kavramı ile girmiştir. Granger ve Yoon (2002) yaptıkları çalışmada iktisadi zaman serilerinin yalnızca belirli tür (negatif veya pozitif) şoklara birlikte cevap vermeleri durumunda aralarındaki eşbütünleşme ilişkisinin ne olacağı sorusuna cevap aramışlardır. Bu durum bir örnekle şu şekilde açıklanabilir. X ve Y gibi iki zaman serisi değişkenimizin olduğunu düşünelim. Bu iki zaman serisi değişkeni ortaya çıkan pozitif şoklara birlikte tepki vermekte, fakat negatif şoklara verdikleri tepkiler farklı olmaktadır. Bu durumda X ve Y serileri arasında bir nedensellik ilişkisinden söz edilebilir mi? Granger ve Yoon (2002) temelde bu soruya yanıt aramak üzere ABD için 1954:8 ile 2001:3 dönemi aylık veriler kullanarak işsizlik histerisini test etmiştir. Standart eşbütünleşme testlerinin değişkenler arasında uzun dönemli bir ilişki bulamamasına rağmen saklı eşbütünleşme ile değişkenler arasında bir ilişki bulunmuştur. Bu da işsizlik ile çıktı arasında asimetrik bir ilişkinin varlığını göstermektedir. Görünüşte ilişki olmayan iki zaman serisi arasında aslında saklı bir ilişki olabilmektedir. Bu ilişki ise serilerin bileşenleri arasındaki asimetrinin dikkate alınması ile ortaya çıkarılabilir. Başka bir ifadeyle seriler arasındaki dinamik ilişkiler ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 379 Ş.GÖRMÜŞ, V.YILANCI ve M.AYDIN asimetri kavramı ile ortaya çıkarılabilmektedir. Kısaca, saklı eşbütünleşme, değişkenlerin pozitif ve negatif değişimlerini birikimli olarak içeren bileşenleri arasındaki uzun dönemli ilişkinin asimetri ile açıklanması anlamına gelmektedir (Hatemi-J ve Irandoust, 2012: 371). Literatürde yer alan asimetrik testlerden ilki ise Granger ve Yoon Saklı Eşbütünleşme testidir. 3. Asimetrik Panel Nedensellik Testi Panel nedensellik testleri, görünüşte ilişki olmayan iki zaman serisi arasında aslında saklı bir ilişkinin olabileceğini ve bu ilişkinin ise serilerin bileşenleri arasındaki asimetrinin dikkate alınarak ortaya çıkarılabileceği gerçeğini göz ardı etmektedir. Bu da literatürde var olan simetrik panel nedensellik testlerinin saklı bir ilişkinin olduğu durumlarda güvenilir sonuçlar veremeyeceği gerçeğini ortaya çıkarmaktadır. Granger ve Yoon (2002) tarafından da belirtildiği gibi sadece pozitif veya sadece negatif bileşenler arasında bir ilişki olabilmekte ve bu ilişki saklı ilişki olarak nitelendirilmektedir. Hatemi-j (2011) yaptığı çalışmada panel veriler için asimetrik nedensellik analizini incelemiştir. Çalışmda değişkenler pozitif ve negatif bileşenlere ayrılarak VAR-SUR modeli yardımıyla Granger nedensellik analizi uygulanmıştır. Yapılan çalışma asimetrik panel nedensellik analizi için bir temel oluşturmaktadır. Bu çalışmada geliştirilen asimetrik panel nedensellik testinin Hatemi-j tarafından geliştirilen asimetrik panel nedensellik testinden üstün yanı ise kritik değerlerin bootstrap yöntemiyle elde ediliyor olmasıdır. Bu amaçla Kónya tarafından literatüre kazandırılan nedensellik testi asimetrik forma dönüştürülerek panel verilere uygulanmıştır. Bu doğrultuda aralarındaki nedensellik ilişkisi incelenen panel veri değişkenlerinin pozitif ve negatif bileşenleri kullanılarak literatüre asimetrik panel nedensellik testi kazandırılacaktır. Kónya ‘nın çalışmasına dayanan bu yeni panel nedensellik testi için öncelikle paneli oluşturan birimlerin ilgili değişkenleri aşağıdaki gibi pozitif ve negatif şoklarına ayrılır. X it  X it 1  1it  X i ,0   1ij (1) Yit  Yit 1   2it  Yi ,0    2ij (2) t j 1 t j 1 Burada X i,0 ve Yi,0 başlangıç değerlerini göstermektedir. 1t  2t 380 N (0,  2 ) , 1t N (0,  2 ) ile dağılan beyaz gürültü süreçleridir. Değişkenlerin bileşenleri 2t ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Asimetrik Panel Nedensellik Testi: Gelişmekte Olan Ülkelerin Borsaları Üzerine Bir… arasındaki asimetrik ilişkinin incelenebilmesi için pozitif ve negatif şoklar aşağıdaki şekilde tanımlanmaktadır. 1it  max(1it , 0), 1it  min(1it , 0)  2it  max( 2it , 0),  2it  min( 2it , 0) Pozitif ve negatif oluşturulmaktadır. şoklar için birikimli formlar ise aşağıdaki şekilde X it  X i,0   1it  X i ,0    1ij Yit  Yi ,0   1it  Yi ,0    1ij X it  X i,0   1it  X i ,0    1ij Yit  Yi ,0   1it  Yi ,0    1ij t t j 1 j 1 t t j 1 j 1 Pozitif bileşenler arasındaki panel asimetri ilişkisinin testi için aşağıdaki Görünürde İlişkisiz Regresyon modeli (GİR) model kullanılır.  Y1,t  1,1   1,1, jY1,t  j   1,1, j X 1,t  j   1,1, t  ly1 j 1  lx1 j 1  Y2,t  1,2   1,2, jY2,t  j   1,2, j X 2,t  j   1,2, t  ly1 j 1  lx1 j 1 (3) YN ,t  1, N   1, N , jYN ,t  j   1, N , j X N,t  j   1,N ,t  ve ly1 j 1  lx1 j 1  X 1,t   2,1    2,1, jY1,t  j    2,1, j X 1,t  j   2,1, t ly2 lx2 j 1 j 1  X 2,t   2,2    2,2, jY2,t  j    2,2, j X 2,t  j   2,2, t ly2 lx2 j 1 j 1 (4) X N,t   2, N    2, N , jYN,t  j    2, N , j X N,t  j   2,N ,t ly2 lx2 j 1 j 1 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 381 Ş.GÖRMÜŞ, V.YILANCI ve M.AYDIN Denklemlerde l Akaike ve Schwarz bilgi kriterleri yardımıyla belirlenen uygun gecikme uzunluğunu göstermektedir (Kónya, 2006: 982-983). N yatay kesit birim sayısını (i  1,.., N ) , t ise zaman boyutunu (t  1,.., T ) ifade etmektedir. Burada pozitif şoklar için nedensellik ilişkisi şu şekilde test edilebilir. X’den Y’ye doğru tek yönlü nedensellik, değil iken 2,i, j 1,i , j değişkeni tüm birimler için sıfıra eşit olduğu durumda ortaya çıkmaktadır. Y’den X’e doğru tek yönlü nedensellik ise sıfıra eşit iken 2,i, j Bunun yanında değişkeni tüm birimler için sıfıra eşit 1,i , j değişkeninin tüm birimler için değişkeninin sıfıra eşit olmadığı durumlarda söz konusudur. 1,i , j ve 2,i, j değişkenlerinin her ikisi de sıfıra eşit değil ise X ile Y arasında çift yönlü bir nedensellik söz konusu iken 1,i , j ve 2,i, j değişkenlerinin her ikisi de sıfıra eşit ise pozitif bileşenler için X ile Y arasında bir nedensellik söz konusu değildir. Asimetrik panel nedensellik testi negatif ve pozitif şoklar için Kónya tarafından belirlenen adımlar izlenerek yapılabilir (Kónya, 2006: 985-986). Pozitif şoklar için uygulanması gereken adımlar şu şekildedir. i) İlk olarak (3) numaralı denklem X’den Y’ye doğru nedenselliğin olmadığı (1, j ,i  0) temel hipotezi altında tahmin edilerek kalıntılar e H0 ,i,t elde edilir. Bu kalıntılar NxT boyutunda bir matrisi ifade etmektedir. ii) Elde edilen kalıntılar ile tekrar örnekleme işlemi yapılır. Bu örnekleme işlemi yapılırken kalıntılardaki yatay kesit bağımlılığının bozulmaması için her bir yatay kesit biriminden teker teker kalıntı seçmek yerine ilk aşamada elde edilen kalıntı matrisinin sütunu olduğu gibi alınır. Bu yöntemle elde edilen kalıntılar iii) 382 e*H0 ,i ,t , t  1, ..., T * şeklinde tanımlanmaktadır. Burada T * , T ’den büyük değer alabilmektedir. X’in Y’nin Granger nedeni olmadığı hipotezi varsayımıyla birlikte Y’nin bootstrap örneklerini elde etmek için aşağıdaki model tahmin edilir. ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Asimetrik Panel Nedensellik Testi: Gelişmekte Olan Ülkelerin Borsaları Üzerine Bir… Yi ,t *  ˆ1,i   ˆ1,i ,lYi ,t *1  e*H 0 ,i ,t , ly1 j 1 t  1,..., T * (5) Yi ,t * değeri yukarıdaki denklem sistemlerinde Y  ‘nin iv) Elde edilen v) yerine konularak parametre kısıtı olmaksızın tahmin edilir. Daha sora her bir yatay kesit için Wald istatistiği hesaplanır. İkinci ve dördüncü adımlar uygun sayıda tekrarlanarak Wald istatistiğinin dağılımı elde edilir. Bootstrap kritik değerler ise örnek dağılımının uygun persantilleri seçilerek elde edilir. i ,t 4. Asimetrik Panel Nedensellik Testinin Borsa ile Döviz Kurlarına Uygulanması 4.1.Borsa ile Döviz Kurları Arasındaki Teorik İlişki Küreselleşme, gelişmekte olan ülkelerin finans piyasalarının uluslararası piyasalarla etkileşimini sağlamaktadır. Gelişen teknoloji ile birlikte yatırımcıların yabancı ülke borsalarına erişim olanağının artması finansal piyasaların etkinliğini arttırmaktadır. Bununla birlikte küreselleşme finansal piyasaları olumsuz yönde de etkileyebilmektedir. Özellikle gelişmekte olan ülkelerin küresel çapta bir finansal krizden gelişmiş ülkelere oranla daha fazla etkilenmesi buna en güzel örnektir. 1997 Asya finans krizinde döviz kuru oynaklığını artması ve yatırımların riskli olmalarından dolayı döviz kurları ve hisse senedi piyasaları arasındaki ilişki önemli hale gelmiştir (Mishra, 2004: 210 ; Phylaktis ve Ravazzolo, 2005: 1032). Bu açıdan bakıldığında oynaklığın yüksek olduğu hisse senetleri ve döviz kuru arasındaki ilişkinin incelenmesinde asimetrinin dikkate alınması sağlıklı sonuçlara ulaşabilmek için önem arz edebilir. İki değişken arasındaki ilişki basitçe şu şekilde açıklanabilir. Finansal bir kriz ülkelerin para ve sermaye piyasalarını olumsuz bir şekilde etkileyerek finansal piyasalardan yatırımcıların büyük oranda çekilmesine neden olacaktır. Döviz kuru ile hisse senedi arasındaki ilişkinin yönü konusunda literatürde farklı görüşler vardır (Nieh ve Lee, 2001: 477-478). Döviz kuru ile hisse senedi arasındaki ilişki pozitif yönde olabileceği gibi negatif yönlü de olabilmektedir. Bu noktada değişkenler arasındaki ilişkiyi inceleyen birçok teori bulunmaktadır. Bunlar; Geleneksel yaklaşım, Portföy dengesi yaklaşımı, Hisse senedi yaklaşımı ve Varlık piyasası yaklaşımı teorisi olarak sınıflandırılabilir (Yıldız, 2014: 78). 4.2. Veri Seti ve Yöntem Çalışmada Çin, Hindistan, Brezilya, Meksika, Rusya, Endonezya, Türkiye, Yunanistan, Malezya, Filipinler ve Arjantin için döviz kuru ve borsa arasındaki ilişki geliştirilen asimetrik panel nedensellik testi yardımıyla incelenecektir. Bu ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 383 Ş.GÖRMÜŞ, V.YILANCI ve M.AYDIN amaçla kullanılan veri aralığı Eylül 2007- Kasım 2015 arası olarak belirlenmiştir. Borsa değişkenini temsil etmek üzere seçilen ülkelerin borsa endeksleri kullanılmıştır. Bu endeksler bir tablo yardımıyla şu şekilde gösterilebilir. Tablo 1: Ülkelerin Borsa Endeksleri Ülkeler Endeks İsimleri Arjantin Merval Index Brezilya Bolsa deValores do Estado de São Paulo Index Çin Shanghai Stock Exchange Composite Index Endonezya IDX Composite Index Filipinler Philippine Stock Index Hindistan Stock Market Index Malezya Kuala Lumpur Composite Index Meksika Índice de Precios y Cotizaciones Rusya Russia Trading System Index Türkiye Borsa İstanbul 100 Index Yunanistan Athens-Composite Index Kısaltması MERV BOVESPA SSE JKSE PSI NIFTY 50 KLCI IPC RTS BİST100 AT Nominal döviz kurunu deflate etmek için, Tüketici Fiyat Endeksi (TÜFE) ve Üretici Fiyat Endeksi (ÜFE) olmak üzere iki farklı fiyat endeksi kullanılmaktadır. Bu çalışmada farklı ülkeler arasında karşılaştırılabilme kolaylığı sağladığı, ticarete konu olmayan malların da nispi fiyat değişmelerini yansıtabildiği için, TÜFE ile deflate edilen Reel Efektif Döviz Kuru (REDK) kullanılmıştır. 4.3. Uygulama Sonuçları Döviz kuru ile borsa arasındaki nedensellik ilişkisi ilk olarak simetrik panel nedensellik testi ile incelenmiştir. Bu amaçla literatürde yer alan panel nedensellik testlerinden Kónya panel nedensellik testi kullanılmıştır. Kónya panel nedensellik testinin seçilmesinin nedeni ise panelde bulunan her bir ülke için ayrı bootstrap kritik değer hesaplamasıdır. Bu sayede her bir ülke bireysel olarak değerlendirilebilmektedir. Yapılan analizlerde döviz kurundan borsa değişkenine doğru bir nedenselliğin varlığı incelenmiştir. Tablo 2 döviz kuru ile borsa arasındaki simetrik ve asimetrik ilişkinin ülke bazında incelendiği nedensellik testi sonuçlarını göstermektedir. Bu sonuçlara göre Arjantin için borsadan döviz kuruna doğru simetrik bir nedensellik ilişkisi bulunamamasına rağmen pozitif bileşenler arasında borsadan döviz kuruna doğru bir nedensellik ilişkisine rastlanmıştır. Arjantin ekonomisine duyulan güvenle birlikte Buenos Aires borsası 2013 yılında dünyada en çok değer kazanan borsa olmuştur. Borsada 384 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Asimetrik Panel Nedensellik Testi: Gelişmekte Olan Ülkelerin Borsaları Üzerine Bir… meydana gelen bu olumlu değişme döviz kurunun değer kazanmasına neden olmuştur. Bu durum borsaya gelen pozitif bir şok döviz kuru üzerinde pozitif bir şoka neden olmasıyla açıklanabilir. Elde edilen sonuçlarda Çin için borsadan döviz kuruna doğru simetrik bir nedensellik ilişkisi elde edilememesine rağmen pozitif ve negatif şoklar ayrı ayrı incelendiğinde borsadan döviz kuruna doğru bir nedensellik ilişkisi olduğu ortaya çıkmaktadır. Bu da değişkenler arasında asimetrik bir ilişkinin var olduğunu ortaya koymaktadır. Endonezya için elde edilen sonuçlara göre ise borsadan döviz kuruna doğru simetrik bir ilişki elde edilmiştir. Yapılan asimetrik nedensellik testi sonuçlarına göre ise elde edilen bu ilişkinin kaynağının pozitif şoklar değil de negatif şoklar olduğu görülmektedir. Yine aynı ülke için döviz kurunda borsaya doğru simetrik bir ilişki elde edilememesine rağmen negatif şoklar incelendiğinde değişkenler arasında bir ilişkinin olduğu anlaşılmaktadır. Filipinler için borsadan döviz kuruna doğru simetrik bir nedensellik ilişkisine rastlanamazken pozitif şoklar incelendiğinde borsadan döviz kuruna doğru bir asimetrik ilişkinin varlığı tespit edilmiştir. Aynı ülke için döviz kurundan borsaya doğru tespit edilen simetrik ilişkinin negatif şoklardan değil de pozitif şoklardan kaynaklandığı görülmektedir. Tablo 15 incelendiğinde Filipinler için geçerli olan durumun aynısının Hindistan için de geçerli olduğu görülmektedir. Malezya için ise borsadan döviz kuruna doğru simetrik bir nedensellik ilişkisi bulunamamasına rağmen pozitif bileşenler arasında borsadan döviz kuruna doğru asimetrik bir ilişkiye rastlanmıştır. Meksika için borsadan döviz kuruna doğru simetrik bir nedensellik ilişkisine rastlanamazken negatif bileşenler incelendiğinde aynı ilişkinin aslında asimetrik olarak var olduğu görülmektedir. Döviz kurundan borsaya doğru simetrik ilişki olmasına rağmen asimetrik bir ilişkiye rastlanamamıştır. Rusya için döviz kurundan borsaya, borsadan da döviz kuruna doğru simetrik ilişki bulunmasına rağmen değişkenler arasında asimetrik olarak bir ilişkinin varlığına rastlanamamıştır. Türkiye için sonuçlar incelendiğinde ise değişkenler arasında ne borsadan döviz kuruna ne de döviz kurundan borsaya doğru bir nedensellik ilişkisi bulunamamıştır. Fakat değişkeler arasındaki asimetrik ilişkiler incelendiğinde pozitif ve negatif bileşenler için borsadan döviz kuruna doğru asimetrik bir ilişkinin varlığı görülmektedir. Bu sonuç Türkiye için borsadan döviz kuruna doğru bir nedensellik ilişkisinin pozitif ve negatif şoklar ayrıştırıldığında ortay çıkarılabileceğini göstermektedir. Son olarak Yunanistan için yapılan simetrik ve asimetrik testler neticesinde değişkenler arasında simetrik veya asimetrik bir ilişkinin varlığına rastlanamamıştır. ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 385 Ş.GÖRMÜŞ, V.YILANCI ve M.AYDIN Asimetrik Nedensellik Pozitif Şoklar Negatif Şoklar Ülkeler Borsadan Döviz Kuruna Doğru Nedensellik Döviz Kurundan Borsaya Doğru Nedensellik Borsadan Döviz Kuruna Doğru Nedensellik Döviz Kurundan Borsaya Doğru Nedensellik Borsadan Döviz Kuruna Doğru Nedensellik Arjantin Yok Yok Var Yok Yok Brezilya Yok Var Yok Var Yok Çin Var Yok Var Var Yok Endonezya Var Yok Yok Var Var Filipinler Yok Var Var Var Yok Hindistan Yok Var Var Var Yok Malezya Yok Yok Var Yok Yok Meksika Yok Var Yok Yok Var Rusya Var Var Yok Yok Yok Türkiye Yok Yok Var Yok Var Yunanistan Yok Yok Yok Yok Yok ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Simetrik Nedensellik 386 Tablo 2 Nedensellik Testi Sonuçlarının Özeti Asimetrik Panel Nedensellik Testi: Gelişmekte Olan Ülkelerin Borsaları Üzerine Bir… Döviz Kurundan Borsaya Doğru Nedensellik Yok Yok Var Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok SONUÇ Bu çalışmada gelişmekte olan ülkelerin borsa ve döviz kuru değişkenleri arasındaki ilişki ilk olarak simetrik bir test olan Kónya panel nedensellik testi ile araştırılmıştır. Elde edilen bulgulara göre farklı anlamlılık düzeylerinde Brezilya, Hindistan, Meksika, Rusya ve Filipinler için döviz kurundan borsaya doğru bir ilişkinin var olduğu sonucuna ulaşılmıştır. Bir başka sonuç ise Çin, Rusya ve Endonezya için farklı anlamlılık düzeylerinde borsadan döviz kuruna doğru bir nedensellik ilişkisinin olduğunu ortaya koymaktadır. Çalışmanın asıl amacı ise değişkenler arasındaki asimetrik ilişkilerin araştırılması olmuştur. Bu amaçla değişkenlere yeni geliştirilen asimetrik panel nedensellik testi uygulanmıştır. Öncelikle pozitif ve negatif bileşenlerin kendi aralarındaki nedensellik ilişkisi incelenmiştir. Pozitif bileşenler için sonuçlar şu şekildedir. Çin, Brezilya, Filipinler, Hindistan ve Endonezya için farklı anlamlılık düzeylerinde nedensellik ilişkisi döviz kurundan borsaya doğru iken Çin, Hindistan, Türkiye, Filipinler, Malezya ve Arjantin için ise nedensellik ilişkisinin farklı anlam düzeylerinde borsadan döviz kuruna doğru olduğu görülmektedir. Negatif bileşenler için ise sonuçlar şu şekildedir. Seçilen ülkelerden yalnızca Çin için döviz kurundan borsaya doğru bir nedenselliğin varlığına rastlanmıştır. Meksika, Endonezya ve Türkiye için ise nedenselliğin yönünün borsadan döviz kuruna doğru olduğu görülmektedir. Çalışmada incelenen diğer bir durum ise bileşenler arasındaki çapraz ilişkilerin test edilmesidir. Bileşenler arasındaki bu ilişkiler incelendiğinde farklı anlamlılık düzeylerinde var olan saklı ilişkilerin ortaya çıkarıldığı görülmektedir. ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 387 Ş.GÖRMÜŞ, V.YILANCI ve M.AYDIN KAYNAKÇA Al-Irıanı, M. (2006). Energy-GDP Relationship Revisited: An Example from GCC Countries Using Panel Causality. Energy Policy(34), 3342 –3350. Choe, J. I. (2003). Do Foreign Direct Investment and Gross Domestic Investment Promote Economic Growth? Review of Development Economics, 7(1), 44–57. Dumıtrescu, E.-I., & Hurlın, C. (2012). Testing for Granger Noncausality in Heterogeneous Panels. Economic Modelling(29), 1450 – 1460. Emirmahmutoglu, F., & Kose, N. (2011). Testing for Granger causality in heterogeneous mixed panels. Economic Modelling(28), 870–876. Granger, C., & Yoon, G. (2002). Hidden Cointegration. San Diego: University of California, Department of Economics Working Paper. Hatemı-J, A. (2011). A New Method to Choose Optimal Lag Order in Stable and Unstable VAR Models. Munich Personal RePEc Archive, 1-11. Hatemı-J, A., & Irandoust, M. (2012). Asymmetric interaction between government spending and terms of trade volatility. Journal of Economic Studies, 39(3), 368-378. Hsıao, C. (2003). Analysis of Panel Data Second Edition. Cambridge: Cambridge University Press. Holtz-Eakın, D., Newey, W., & Rosen , H. (1988). Vector Autoregressions with Panel Data. Econometrica, 56(6), 1371 – 1395. Hurlın, C. (2004). Testing Granger causality in heterogeneous panel data models with fixed coefficients. Document de recherche LEO, 123. Hurlın, C., & Venet, B. (2003). Granger causality tests in panel data models with fixed coefficients. Unpublished manuscript. University of Paris IX, 1-30. Kónya, L. (2006). Exports and Growth: Granger Causality Analysis on OECD Countries with a Panel Data Approach. Economic Modelling(23), 978-992. 388 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Asimetrik Panel Nedensellik Testi: Gelişmekte Olan Ülkelerin Borsaları Üzerine Bir… Mıshra, A. (2004). “Stock Market and Foreign Exchange Market in India: Are They Related? South Asia Economic Journal, 5(2), 209-232. Nıeh, C., & Lee, C. (2001). Dynamic Relationship between Stock Prices and Exchange Rates for G-7 Countries. The Quarterly Review of Economics and Finance, 41, 477-490. Phylaktıs, K., & Ravazzolo, F. (2005). Stock Prices and Exchange Rate Dynamics. Journal of International Money and Finance, 24, 1031-1053. Weınhold, D., & Nair-Reichert, U. (2001). Causality Test for CrossCountry Panels: A New Look at FDI and Economic Growth in Developing Countries. Oxford Bulletın Of Economıcs &Amp Statıstıcs, 63(2), 153-171. Yıldız, A. (2014). Döviz Kuru ile Sektörel Hisse Senedi Endeksleri Arasındaki İlişki. Finans Politik & Ekonomik Yorumlar, 51(593), 77-91. ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 389 Ş.GÖRMÜŞ, V.YILANCI ve M.AYDIN EKLER Tablo 5: Borsa ile Döviz Kuru Arasındaki Kónya Panel Nedensellik Testi Sonuçları H0: Döviz Kuru, Borsa'nın nedeni değildir. Ülkeler Wald İst. Arjantin Bootstrap Kritik Değerler %1 %5 %10 0.20198633 7.93098 4.64467 3.25349 Brezilya 4.0631855*** 8.24846 4.7311 3.28926 Çin 1.585894 8.07446 4.6751 3.28322 Endonezya 2.6146087 8.45043 4.68565 3.20299 Filipinler 16.370936* 8.5904 4.60131 3.23834 Hindistan 6.2578212** 7.98761 4.6598 3.28626 Malezya 0.1178957 7.94089 4.68166 3.35522 Meksika 5.5588996** 8.33656 4.66604 3.24453 Rusya 7.074125** 8.40141 4.77851 3.41697 Türkiye 0.44075293 7.66981 4.52377 3.19646 Yunanistan 3.0178564 8.18549 4.72248 3.32036 Not: *, **, ve *** sırasıyla %1, %5 ve %10 anlamlılık düzeyinde sıfır hipotezinin reddedildiğini göstermektedir. Tablo 7: Borsa ile Döviz Kuru Pozitif Şokları Arasındaki Asimetrik Panel Nedensellik Testi Sonuçları H0: Döviz Kuru, Borsa'nın nedeni değildir. Bootstrap Kritik Değerler Ülkeler Wald İst. %1 %5 %10 Arjantin 0.0855 8.15848 4.72891 3.31117 Brezilya 9.4185361** 12.72408 7.66992 5.56677 Çin 11.43138** 16.63731 10.40109 7.87957 Endonezya 3.6972069*** 8.83471 4.908 3.45098 Filipinler 7.7191499** 9.22983 5.0472 3.61386 Hindistan 5.33864*** 12.06024 6.88488 5.02578 Malezya 0.079100744 8.73875 5.00324 3.46125 Meksika 1.4250512 10.57058 6.23193 4.35762 Rusya 0.31717681 8.59973 4.83919 3.34505 1.862538 11.98785 7.21161 5.16862 Türkiye Yunanistan 0.84101694 8.53532 4.78678 3.31362 Not: *, **, ve *** sırasıyla %1, %5 ve %10 anlamlılık düzeyinde sıfır hipotezinin reddedildiğini göstermektedir. 390 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Asimetrik Panel Nedensellik Testi: Gelişmekte Olan Ülkelerin Borsaları Üzerine Bir… Tablo 8: Borsa ile Döviz Kuru Negatif Şokları Arasındaki Asimetrik Panel Nedensellik Testi Sonuçları Ülkeler Wald İst. H0: Döviz Kuru, Borsa'nın nedeni değildir. Bootstrap Kritik Değerler %1 %5 %10 Arjantin 0.4470 7.91767 4.6509 Brezilya 1.2112496 10.62738 6.34932 Çin 9.8656022** 11.4617 6.52038 Endonezya 0.16142239 8.05205 4.70425 Filipinler 0.33738219 8.37718 4.92465 Hindistan 0.00511 9.05167 5.3702 Malezya 1.3000 8.80081 4.94863 Meksika 0.0251 9.27125 5.314 Rusya 2.7004429 8.49252 4.86752 Türkiye 0.0916 9.81225 5.72514 Yunanistan 0.60322798 8.0519 4.71295 Not: *, **, ve *** sırasıyla %1, %5 ve %10 anlamlılık düzeyinde sıfır reddedildiğini göstermektedir. ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 3.29539 4.3271 4.61353 3.26392 3.39096 3.78146 3.37098 3.76523 3.33128 4.05085 3.32554 hipotezinin 391 Mükelleflerin Hakları Konusundaki Farkındalığı: Sakarya İli Örneği Mükelleflerin Hakları Konusundaki Farkındalığı: Sakarya İli Örneği Derya TABİLOĞLU1 Fatih YARDIMCIOĞLU2 Özet Kamu hizmetlerinin temel finansman kaynağı olan vergiye mükelleflerin gönüllü uyumunun sağlanmasında mükelleflerimizin vergi mevzuatı çerçevesinde mükellefiyetin başlangıcından sona ermesine kadar geçen tüm süreçte var olan hakları ile yerine getirmek zorunda oldukları yükümlülükleri bilmeleri önemlilik arzetmektedir. Bu çalışmanın amacı, mükellefiyetin tesis edilmesinden, sona erdirilmesine kadar geçen süreçte mükelleflerin sahip oldukları hakları ne ölçüde bildiklerinin araştırılmasıdır. Yapılan çalışmada sosyal bilimlerde sıklıkla kullanılan anket yönteminden yararlanılmıştır. Anahtar Kelimeler: Mükellef Hakları, Vergi Uyumu, Vergi Bilinci. GİRİŞ Devletin egemenlik gücüne dayanarak elde ettiği gelirler içerinde vergi temel gelir kaynağı konumundadır. Kamusal ihtiyaçların karşılanması için sunulacak birçok hizmetin temel finansman kaynağı olan verginin bu mali amacının yanında sosyal, iktisadi ve diğer birçok amacı da sözkonusudur. Devletler günümüzde toplumu oluşturan fert ve kurumlardan vergi alırlarken bazı temel ilkelere uymak zorundadırlar. Devletler ihtiyacı olan geliri ne kadar sağlıklı toplarlarsa kamusal ihtiyaçları sağlayacak hizmetleri o kadar rahat yerine getirebileceklerdir. Devletin ihtiyacı olan bu gelirin toplanmasında da muhakkak mükelleflerin vergiye gönüllü uyumun sağlanması önemlilik arzeder. Kamu hizmetlerinin temel finansman kaynağı olan vergiye mükelleflerin gönüllü uyumunun sağlanmasında mükelleflerimizin vergi mevzuatı çerçevesinde mükellefiyetin başlangıcından sona ermesine kadar geçen tüm süreçte var olan hakları ile yerine getirmek zorunda oldukları yükümlülükleri bilmeleri önemlilik arzetmektedir. Bu çalışmanın amacı, mükellefiyetin tesis edilmesinden, sona erdirilmesine kadar geçen süreçte mükelleflerin sahip oldukları hakları ne ölçüde bildiklerinin Doktora Öğrencisi, Sakarya Üniversitesi SBE Maliye ABD, derya.tabiloglu@gmail.com. Doç. Dr. Sakarya Üniversitesi, Siyasal Bilgiler Fakültesi, Maliye fatihyardimcioglu@gmail.com. 1 2 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Bölümü, 393 D. TABİLOĞLU ve F. YARDIMCIOĞLU araştırılmasıdır. Yapılan çalışmada sosyal bilimlerde sıklıkla kullanılan anket yönteminden yararlanılmıştır. Hazırlanılan ankette, araştırılmak istenen konunun amacını en iyi yansıtacak sorulara yer verilmiştir. Anket formunda genellikle beşli Likert ölçeğe göre hazırlanmış sorular yer almaktadır. Bu kapsamda üç bölümden oluşan çalışmanın birinci bölümünde hak ve mükellef kavramlarına değinilecek olup, mükellef haklarının geldiği aşamadan bahsedilecektir. Çalışmanın ikinci bölümünde vergi hukukunda yer alan mükellef haklarından kısaca bahsedilecektir. Çalışmanın üçüncü ve son bölümünde SPSS yöntemiyle yapılan anket sonuçlarına yer verilecektir. Sonuç kısmında ise bulgular özetlenecek ve öneriler sunulacaktır. 1. KAVRAMSAL ÇERÇEVE 1.Hak ve Mükellef Kavramı Hak kavramı bir kişiye yasayla ya da toplum tarafından tanınan özgürlük ve yetkiyi ifade eden bir kavram olarak tanımlanmaktadır. Hukuki anlamda hak ise ‘’hukuken korunan ve yararlanılması hak sahibinin iradesine bırakılan menfaattir’’ (Öztan, 2002:57). Mükellef kavramı ise Vergi Usul Kanunu'nun 8. maddesinde "vergi kanunlarına göre kendisine vergi borcu terettüb eden gerçek veya tüzel kişi", "vergi sorumlusu" ise "verginin ödenmesi bakımından, alacaklı vergi dairesine karşı muhatap olan kişi" olarak tanımlanmıştır. Bir kişinin vergi mükellefi olarak tanımlanabilmesi için ilki vergiyi doğuran olayın ilgilinin şahsında gerçekleşmiş olması diğeri ise kişinin kendi mal varlığından vergi borcunu ödemek zorunda olması olarak iki şartın gerçekleşmesi gerekmektedir. Mükellef ve vergi sorumlusunun ayrımında bu iki şart önem arz etmektedir (Buyrukoğlu ve Erasa, 2012:116-117). 2. Mükellef Hakkı Kavramı Mükellef hakları ‘’anayasa, sözleşme, yasa gibi asli ve diğer tali kaynaklar aracılıyla hukukun vergi yükümlüsüne [mükellefe] tanıdığı, yükümlünün [mükellefin] devletten vergilendirme yetkisi çerçevesinde vergi hukuku kurallarını yaratırken [oluştururken] veya uygularken, bir şeyi yapmasını veya yapmamasını talep edebileceği yetkilerdir’’ (Yaltı, 2006: 3). Bu bağlamda mükellef haklarının çerçevesini vergilendirme yetkisi çizmektedir. Devletin sahip olduğu vergilendirme yetkisinin kısıtlanması ve mükellefe bir takım haklar tanınması 1215 tarihli Magna Charta (Büyük Özgürlük Fermanı)’ya kadar uzanmaktadır (Gerçek, 2006:122). Magna Charta siyasi iktidarın vergilendirme 394 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Mükelleflerin Hakları Konusundaki Farkındalığı: Sakarya İli Örneği yetkisini sınırlandıran içeriğiyle sadece İngiltere’de değil tüm dünyada vergileme anlayışını değiştiren, vergilemenin hukuki alt yapısının oluşturulmasına öncülük eden ve ‘’kanunsuz vergi olmaz’’ ilkesinin hukuki düzleme oturtulması amacına hizmet eden bir belge olmuştur (Canbay, 2009:41). Uluslararası düzeyde koruma sağlayan ve 1948 yılında Birleşmiş Milletler Genel Kurulunca ilan edilen Türkiye Cumhuriyeti tarafından da 9119 Sayılı Bakanlar Kurulu Kararı ile 1949 yılında kabul edilen ‘’İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi’’nin 17. maddesinin 2. fıkrası3 ve 1789 ‘’Fransız İnsan ve Yurttaş Hakları Bildirisi’’nin 17. maddesi4 kişi hak ve özgürlüklerini güvenceye altına alan ve aynı zamanda otoritenin keyfi uygulaması nedeniyle kimsenin mülkiyetinden yoksun bırakılamayacağı kuralını benimseyen bildirilerdir. Bu bildiriler ile siyasi otoritenin keyfi davranışlarının sınırlandırılmasının amaçlandığı görülmektedir (Çetin ve Gökbunar, 2010:24). Yine Roma’da 4 Kasım 1950 tarihinde imzalanan ve İnsan Hakları ve Temel Özgürlüklerin Korunmasına ilişkin Sözleşmeye eklenen Ek protokolün 1. maddesi5 insan haklarına vurgu yaparken vergi mükelleflerinin hak ve yükümlülüklerinin de sınırını çizmiştir. Bu açıdan bakıldığında mükellef hakkı kavramı ile insan hakları kavramının yakından ilişkili olduğunu söyleyebiliriz. Çünkü insan hakları ve korunması kavramının mükellef hakları üzerinde önemli bir etkisi vardır. İnsan hakları kavramı mükellef haklarından çok daha geniş bir kavramdır ancak insan hakları mükelleflerin haklarının analizi için bir ‘’başlangıç noktası’’ olarak dikkate alınmalıdır (Brzeziński, 1990:17). İnsan haklarıyla birlikte temeli atılan vergileme hak ve yükümlülükleri ile ilgili daha sonraki dönemlerde ortaya çıkan vergileme ilkeleri ve vergileme sürecinde bu ilkelere uyulması gerektiği vurgulanmış olsa da bugünkü anlamda mükellef haklarının ortaya çıkışı ‘’mükellef bildirgeleri veya imtiyazları’’nın açıklanması ve bu Hiç kimse keyfi olarak mülkiyetinden yoksun bırakılamaz (İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi m.17/2). 4 Mülkiyet dokunulmaz ve kutsal bir hak olması nedeniyle, yasa ile belirlenen kamu ihtiyacı açıkça gerekmedikçe ve adil ve peşin bir tazminat ödenmedikçe, kimse bu haktan yoksun bırakılamaz (Fransız İnsan ve Yurttaş Hakları Bildirisi m.17). 5 Her gerçek ve tüzel kişinin mal ve mülk dokunulmazlığına saygı gösterilmesini isteme hakkı vardır. Bir kimse, ancak kamu yararı sebebiyle ve yasada öngörülen koşullara ve uluslararası hukukun genel ilkelerine uygun olarak mal ve mülkünden yoksun bırakılabilir . Bu hükümler devletlerin, mülkiyetin kamu yararına uygun olarak kullanılmasını düzenlemek veya vergilerin ya da başka katkıların veya para cezalarının ödenmesini sağlamak için gerekli gördükleri yasaları uygulama konusunda sahip oldukları hakka halel getirmez (İnsan Hakları ve Temel Özgürlüklerin Korunmasına ilişkin Sözleşmeye eklenen Ek protokol m. 1). 3 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 395 D. TABİLOĞLU ve F. YARDIMCIOĞLU haklara ilişkin birimlerin kurulması ile gerçekleşmiştir (Gerçek, 2006:122). Mükellef hakları bildirgeleri mükelleflerin vergileme ilişkisinden doğan hak ve yükümlülüklerini sade bir dil ile özetleyerek bu tür bilgileri daha ulaşılabilir ve anlaşılabilir kılmayı amaçlamaktadır (OECD, 2003:6) Bu bildirgeler ile mükellef ile idare arasında güven ilişkisinin kurulması ve vergiye ilişkin sorunların mükellef yönünden değerlendirilerek açık bir şekilde ortaya konması ve güvence altına alınması beklenmektedir (Çetin ve Gökbunar, 2010:26). Mükellef hakları tarihsel süreç içerisinde bir dizi dalga oluşturmuştur (Bentley, 2002:2).  İlk dalgada modern vergi sistemlerinin kurulması ve tanımlanması yer almış olup, vergi kararlarının gözden geçirilmesi ve vergi toplama ve yaptırım gibi temel haklar vurgulanmıştır.  İkinci dalgada vergi otoriteleri ve mükellefler arasında yoğun etkileşimi yönetmek için arama, el koyma, gizlilik ve yönetim sürecini kolaylaştıran bir dizi haklara vurgu yapılarak yasal ve idari çerçevenin geliştirilmesi esas alınmıştır.  Üçüncü dalga vergi mükelleflerinin haklarının açıklanması ve bu sayede vergiye gönüllü uyumun artırılması ve gelişmiş doğrudan yabancı yatırım ve ticareti için vergi çerçevesi kurmayı hedef almıştır. Mükellef ve vergi otoriteleri arasında ve yabancı yatırımcılar için kesinlik kavramının önemli olduğuna vurgu yaparak şeffaflığı geliştirme odaklı bir düzenleme yapmayı esas almıştır Bu haklar genellikle yapısal vergi reformu kapsamında geliştirilmiştir  Dördüncü dalgada ise ticaret blokları ve anlaşmalarını nedeniyle uluslararası artan korumaya vurgu yapılmıştır. Bu dalganın etkisinin dolaylı olduğu ancak süreç içinde yerli korumanın gelişimi etkileyeceği belirtilmiştir. Somut olarak mükellef haklarına ilişkin düzenlemeler 1990 yılında yapılmaya başlandığı söylenebilir. OECD tarafından hazırlanmış olan bir raporda OECD üyesi tüm ülkelerin vergi sistemlerinde mükellef haklarına ilişkin hak ve yükümlülüklerin yer aldığı ancak çok azının ‘’mükellef hakları bildirgesi’’ açıkladığı görülmüştür. Süreç içerisinde mükellef haklarına yapılan vurgulamalar ve oluşturulmaya çalışılan farkındalık ile birçok ülke vergi idarelerini yeniden yapılandırma yoluna gitmiş ve ‘’mükellef hakları bildirgesini’’ açıklamaya özen göstermiştir (Gerçek, 2006:122). 396 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Mükelleflerin Hakları Konusundaki Farkındalığı: Sakarya İli Örneği Son yıllarda Türkiye’de de mükellef odaklı çalışmalara önem verildiği görülmektedir. Özellikle 2005 yılında Gelirler Genel Müdürlüğü yerine kurulan Gelir idaresi Başkanlığı’nın kuruluş amaçlarının6 arasında ‘’mükellef odaklılık’’ ilkesinin olması ayrıca Gelir İdaresi Başkanlığı’nın yürüttüğü kalite çalışmaları ve 2006 yılında ilan edilen Mükellef Hakları Bildirgesi ve yeni yapılanma içerisinde 2005 yılında kurulan Mükellef Hizmetleri Daire Başkanlığı da ülkemiz açısından mükellef odaklı gelişimlerin olduğunun göstergelerindendir. Günümüzde vergi idareleri vergileme alanında başarı sağlanabilmesi için mükellefle işbirliği içinde olmak ve mükellefin vergiye gönüllü uyumunu artırmaya yönelik düzenlemelerin yapılması gerektiğinin farkındadır. Bu amaçla ‘’mükellefe rağmen’’ değil ‘’mükellefle birlikte’’ vergileme sürecinin yönetilmesi gerektiği ve mükellefin beklentilerini de dikkate alan bir yol izlemeyi hedef almışlardır. Dolayısıyla mükellef haklarının çerçevesinin çizilmesiyle ulaşılmak istenen amaç vergileme işlemine mükellef odaklı bir yaklaşım ve idare ve mükellef arasındaki güven ilişkisinin kurulmasına ilişkin düzenlemelerin yapılmasıdır (Gerçek, 2006:123). Vergi hukukunda mükelleflerin çeşitli hakları olmasına karşın vergi borcunu ödemek anlamına gelen maddi yükümlülükleri ve defter tutma, beyanname verme gibi vergilendirmeye ilişkin şekli ödevleri de yer almaktadır. Bu ödevlerin usulüne uygun bir şekilde yerine getirilmemesi devletin vergi kaybına uğramasına neden olacaktır. (Karaca ve Demirgil, 2014:369). Bu sebeple mükellef haklarının yasalarda açık bir şekilde yer alması ve vergi idaresinin mükellefi bu konuda aydınlatması ileride olası vergi kayıp ve kaçaklarının önlenmesinde önemli bir rol oynayacaktır. 2. VERGİ HUKUKUNDA YER ALAN MÜKELLEF HAKLARI Mükellef hakları genellikle genel haklar ve özel haklar olmak üzere iki şekilde sınıflandırılmaktadır. Bunlardan; adil, eşit ve saygılı hizmet alma hakları, bilgi alma hakkı, idari ve yargısal başvuru hakkı, mükellefe ilişkin bilgilerin gizliliği hakkı, temsilci kullanma hakkı ve belirlilik hakları gibi haklar ‘’Genel Haklar’’ sınıflandırmasına girerken; vergi hukukunda yer alan tarh ve tahsil sırasındaki haklar, idari yollar sırasındaki haklar ve denetim sırasındaki haklar ise ‘’Özel Bu Kanunun amacı; gelir politikasını adalet ve tarafsızlık içinde uygulamak; vergi ve diğer gelirleri en az maliyetle toplamak; mükelleflerin vergiye gönüllü uyumunu sağlamak; mükellef haklarını gözeterek yüksek kalitede hizmet sunmak suretiyle yükümlülüklerini kolayca yerine getirmeleri için gerekli tedbirleri almak; saydamlık, hesap verebilirlik, katılımcılık, verimlilik, etkililik ve mükellef odaklılık temel ilkelerine göre görev yapmak üzere Maliye Bakanlığına bağlı Gelir İdaresi Başkanlığının kurulmasına, teşkilat, görev, yetki ve sorumluluklarına ilişkin esasları düzenlemektir. 6 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 397 D. TABİLOĞLU ve F. YARDIMCIOĞLU Haklar’’ olarak sınıflandırılmaktadır. Ancak konumuzu vergi hukukunda yer alan mükellef haklarının oluşturması sebebiyle genel haklara ilişkin sınıflandırma kapsamında bilgi verilmeyecek olup, yalnızca vergi hukukunda yer alan mükellef haklarına değinilecektir. 2.1. Tarh ve Tahsil Sırasındaki Mükellef Hakları Mükelleflerin kendilerine özel durum ve işlemlerine yönelik kullanabilecekleri tarh ve tahsil sırasındaki haklarını aşağıdaki gibi sıralayabiliriz. 2.1.1. Mahsup Mahsup önceden ödenen vergi borcunun sonradan hesaplanmış olan vergi borcundan düşülmesidir. Verginin mahsubu ile amaçlanan çifte vergilemenin önlenmesi olduğu için vergi kanunlarında sık sık mahsup hükümlerine rastlanmaktadır (Pehlivan, 2006: 90). Örneğin GVK’nun 121. maddesinde kesinti yapılan ‘’kazanç ve iratların’’ yıllık beyanname ile hesaplanan vergi borcundan mahsup edileceği hükme bağlanmıştır. Bu açıdan bakıldığında mahsup işleminin vergi borcunu sona erdiren bir işlem olduğu görülmektedir 2.1.2. İhtirazi Kayıtla Beyan Beyan, mükellefin vergi alınacak olan gelirini idareye kendisinin bildirmesi esasına dayanmaktadır. Bu beyanın kanunda belirtilen esaslara uygun bir şekilde ve yazılı olarak yerine getirilmesi gerekmektedir (Tosuner ve Arıkan, 2013:183). İhtirazi kayıtla beyan, mükelleflerin vergi kanunlarında bolca yer alan istisna ve muafiyet gibi uygulamalar nedeniyle şüpheye düştükleri konularda başvurdukları bir yöntemdir. Mükelleflerin kendi beyanlarına karşı dava açma hakları olmadıkları halde ihtirazi kayıtla verdikleri beyannameye karşı daha sonra dava açma hakkına sahiptir. Bu sayede mükellef haksız ödediği vergi için iade isteyebilecektir (GİB, 2009:14) 2.1.3. Pişmanlık ve Islah Pişmanlık ve ıslah müessesesi VUK’nun 371. maddesinde düzenlenmiştir. Beyana dayalı vergilerde mükellefin kanuna aykırı hareket ederek sebep olduğu vergi ziyaı ve bu suçun işlenişine ortak olan kişilerin haklarında herhangi bir ihbar yapılmadan önce kendiliğinden dilekçe ile haber vermesi durumunda, bu şahıslar için vergi ziyaı cezası kesilmemektedir (VUK md.371) 2.1.4. Vergi AlacağınınTecili Tecil, vadesi gelmiş amme borcunun ertelenmesidir (Arslan, 2011:174). Bu müessese vergi borcunu tamamen ortadan kaldırmamakta olup sadece mükellefi 398 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Mükelleflerin Hakları Konusundaki Farkındalığı: Sakarya İli Örneği borç ödeme konusunda rahatlatan bir uygulamadır (Bilici, 2003:128). AATUH Kanun’un 48. maddesinde ‘’Amme borcunun vadesinde ödenmesi veya haczin tatbiki veyahut haczolunmuş malların paraya çevrilmesi amme borçlusunu çok zor duruma düşürecekse, borçlu tarafından yazı ile istenmiş ve teminat gösterilmiş olmak şartıyla, alacaklı amme idaresince veya yetkili kılacağı makamlarca; amme alacağı 36 ayı geçmemek üzere ve faiz alınarak tecil olunabilir’’ hükmü yer almaktadır. Bu maddeden anlaşılacağı üzere burada borcun ertelenmesinin koşulu mükellefin ‘’çok zor durumda’’ kalmasıdır (Bilici, 2003:128). Zor durumda kalan mükellefin teminat göstermek suretiyle ve 36 aydan fazla olmamak koşuluyla borçlarını erteletebilme hakkı vardır. 2.1.5. Vergi AlacağınınTerkini VUK’nun 115. maddesinde düzenlenen terkin müesesesi ile yangın, yer sarsıntısı su basması veya bunlara benzeyen afetler yüzünden varlıklarının en az üçte birini kaybeden mükelleflerin bu afetlerin zarar verdiği gelir kaynaklarının ilişkili olduğu vergi borç ve cezaları, zararla orantılı olarak kısmen veya tamamen terkin olunmaktadır. Bu kanun hükmüne göre mükellefin devlete ödemek zorunda olduğu vergi alacağı bir takım nedenlerin oluşmasıyla kısmen ya da tamamen ortadan kalkmaktadır.Terkin müessesesi kanunda yer alan şartların gerçekleşmesine bağlı olarak Maliye Bakanlı’ğı tarafından ‘’vergi ve cezaların’’ kısmen ya da tamamen ortadan kaldırmasına imkan tanımaktadır (Şenyüz, 2008:155). Başka bir deyişle ‘’tahakkuk etmiş veya tahsil edilmiş bir verginin, tahakkuk kaydının iptali’’ veya ‘’tahsil edilen verginin mükelleflere ret ve iadesi’’ suretiyle vergi alacağının ortadan kaldırılmasını ifade eden bir işlemdir (Tosuner ve Arıkan, 2014:137). Terkin müessesesinin işlemesi ile birlikte mükellefin kamu borcu sonlanmakta iken idare ise belli koşullar çerçevesinde alacaktan vazgeçmektedir. 2.1.6. Cezalarda İndirim VUK’nun 376. maddesi vergi cezalarında indirim konusuna yer vermiştir. Kanun’un 376. maddesindeki koşullar yerine getirildiği takdirde verilen cezanın kanunda belirtilen oranlarda indirileceği hükme bağlanmıştır. Ancak burada dikkat edilmesi gereken husus, bu indirimden yararlanabilmek için mükellefin kendisine bildirilen cezayı ‘’dava konusu’’ yapmaması gerektiğidir. Bir diğer husus ise vergi dairesine yapılacak olan başvuru için ‘’yükümlü veya sorumlunun’’ ihbarnamenin tebliği tarihi itibariyle 30 günü geçirmemiş olması gerektiğidir. Mükellef bu şartlar altında 30 günlük süre zarfında ‘’vergi veya vergi farkı’’ için vadesinde ödeme yapacağını yahut teminat göstermek suretiyle üç ay içinde ödeyeceğini ilgili vergi dairesine bildirmek zorundadır (Bilici, 2003:101). Bu şartlara uyan mükellefler için ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 399 D. TABİLOĞLU ve F. YARDIMCIOĞLU Vergi ziyaı cezasında birinci defada yarısı, müteakiben kesilenlerde üçte biri; Usulsüzlük veya özel usulsüzlük cezasının üçte biri İndirilir (VUK 376). 2.2. İdari Yollar Sırasındaki Mükellef Hakları Vergi uyuşmazlıkları idari ve yargı aşamasında çözüme kavuşmaktadır. Vergi hatalarının düzeltilmesi ve uzlaşma müessesesi vergi uyuşmazlıklarının yargıya intikal etmeden çözümlenmesini sağlayan idari yollardır (Bakar, 2011:106). 2.2.1.Vergi hatalarının düzeltilmesi VUK’nun116. maddesi vergi hatalarıyla ilgili düzenlemeye yer vermiştir. Anılan madde hükmüne göre Vergi hatası, ‘’vergiye mütaallik hesaplarda veya vergilendirmede yapılan hatalar yüzünden haksız yere fazla veya eksik vergi istenmesi veya alınmasıdır’’. Verginin tarh ve tahsili sırasında yapılan vergiye ilişkin hataların tespit edilmesi durumunda mükellefin vergi yargısına gitmeden önce ‘’vergi daresinden’’ düzeltme talep etme hakkı vardır. ‘’Hesap hataları’’ ve ‘’vergilendirmede yapılan hatalar’’ olmak üzere ikiye ayrılan vergi hataları yapılan düzetme ölçüsünde vergi borcunu ortadan kaldırmaktadır. (Ercan ve Gül, 2009:109). 2.2.2. Uzlaşma Uzlaşma müessesesi, uyuşmazlık konusunun idari aşamada çözülmeye çalışılarak yargıya intikal ettirilmemesidir (Tosuner ve Arıkan, 2011:70). VUK’nun 376. maddesinin akabinde gelen Ek maddeler (1-11) ile düzenlenen uzlaşma müessesesi ‘’ikmalen, re’sen ve idarece tarh edilen vergilerle bunlara ilişkin cezaların tahakkuk edecekleri miktarı konusunda’’ mükellef ile idarenin uzlaşabileceğini hüküm altına alınmıştır. Burada amaçlanan hem mükellef hem de idare açısından çıkacak uyuşmazlıklar nedeniyle açılacak davaların ‘’asgariye’’ inmesini sağlamaktır (Arslan, 2011:173). Uzlaşma müessesesi ‘’tarhiyat öncesi uzlaşma’’ ve ‘’tarhiyat sonrası uzlaşma’’ olmak üzere iki farklı şekilde uygulama alanı bulmaktadır. Tarhiyat öncesi uzlaşmanın konusunu vergi incelemesi sonucu tarh edilecek vergiler ve kesilecek cezalar oluşturmaktadır. Burada önem arz eden husus vergiye ilişkin tarh işlemi yapılmadan ve ceza kesilmeden önce vergi idaresi ve mükellef arasında uzlaşma sağlanmasına imkan verilmesidir. Tarhiyat öncesi uzlaşma kapsamına VUK’nda yer alan ‘’vergi, resim, harç, vergi ziyaı cezası [ağır nitelikli fiiller hariç]’’ ile genel ve özel nitelikli kabahatler girmektedir (Şenyüz, 2008:184-186). Tarhiyat öncesi uzlaşma müessesesi ile birlikte tarh edilecek ve kesilecek cezaya ilişkin tarhiyattan önce ‘’pazarlık’’ suretiyle anlaşma sağlanabilecek ve uyuşmazlık yargıya 400 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Mükelleflerin Hakları Konusundaki Farkındalığı: Sakarya İli Örneği intikal etmeden ‘’barışçı’’ bir yolla çözüme kavuşmuş olacaktır (Tosuner ve Arıkan, 2011:92). Tarhiyat sonrası uzlaşma ise tarh edilmiş ve kesilmiş cezalar için gidilebilen bir yoldur. Tarhiyat sonrası uzlaşma kapsamına ‘’ikmalen, re’sen ve idarece tarh edilen vergiler’’ ile bunlara ilişkin kesilen vergi ziyaı cezası (359. maddede belirtilen kaçakçılık suçları ve cezaları sebebiyle neden olunan vergi ziyaı cezası hariç) girmektedir (Şenyüz, 2008:191-192). Uzlaşma süresi için cezalarda indirimde olduğu gibi ihbarnamenin tebliği tarihinden itibaren mükellefin 30 günlük süresi vardır. Ancak cezalarda indirim imkanından yararlanan mükellefin uzlaşma talebinde bulunabilmesine imkan yoktur. Yani cezalarla indirim ve uzlaşma müessesesinden aynı anda yararlanılamamaktadır(Bilici, 2003:122-123). Mükellefler tarhiyatta vergi hatalarının bulunması, mükellefin yanılmaya düşmüş olması, vergi ziyaına sebebiyet verilmesinin kanun hükmünün yeterince anlaşılamamasından kaynaklanması ve uyuşmazlık konusu olayda yargı ile idare arasındaki görüş farklılıklarının olması sebebiyle tarhiyat sonrası uzlaşmaya başvurabilirler (Şenyüz, 2008:195-196). 2.3.Yargılama Sırasındaki Mükellef Hakları Vergi hukukunda vergi uyuşmazlıklarının idari aşamada çözümlenmesinde mükellefe bazı haklar tanındığı gibi uyuşmazlıkların yargı aşamasında çözümlenmesi sırasında da mükellefe bazı haklar tanınmıştır (Egeli ve Dağ, 2012:140). Mükellefin ‘’soruşturma’’ ve ‘’sorgulama’’ sırasında ‘’avukat veya temsilci’’ bulundurma ve ondan yardım talep etme hakkı vardır (Gerçek, 2006:134). Yargılama yapılması esnasında ise ‘’adil yargılanma hakkı’’ kapsamında mükellefin talep edebileceği haklar; ‘’Mahkemeye başvurma hakkı’’,yargı yerinin ‘’tarafsız ve bağımsız’’ olması, ‘’adil ve aleni’’ yargılanma hakkı, ‘’makul sürede’’ yargılanmayı talep etme hakkı,‘’silahların eşitliği ve çelişmeli yargılama’’ talep etme ve ‘’susma hakkı’’ şeklinde sıralanabilir (Yaltı, 2006:81-82). 2.4. Denetim Sırasındaki Mükellef hakları İktidarı elinde bulunduran devlet kamu harcamalarını finanse etme üzere vergi veren vatandaşlarının vergisel ödevlerinin usul ve esaslara uygun bir şekilde yerine getirilip getirilmediği tespit etmek ve beyan edilen hesap ve kayıtların doğruluğundan emin olmak için (Erol, 2010:32) denetim elemanlarınca vergi denetimi yapılmasını hükme bağlamıştır. VUK’nun 129. ve 136. maddelerinde ‘’yoklama ve vergi incelemesi’’ yapma yetkisi bulunan denetim elemanlarının ‘’işe başlamadan önce kendilerini tanıtmaları’’ ve mükellefe kimlik ibrazında bulunması gerektiği hüküm altına alınmıştır. Bu kanun hükmünden kimlik ibrazında ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 401 D. TABİLOĞLU ve F. YARDIMCIOĞLU bulunmayan denetim elemanlarına mükellef tarafından ‘’bilgi ve belge’’ verme zorunluluğunun olmadığı anlaşılmaktadır. Ayrıca kanun maddesi ile amaçlanan idare ve mükellef arasında ‘’güven’’ ilişkisinin kurulması ve mükellef tarafından ibraz edilen defter ve belgelerin yalnızca denetim elemanlarına verilmesini sağlamaktır (Arslan, 2011:175). VUK’nun 140 maddesinde denetim elemanlarının uymaları gereken kurallar belirtilmiştir. Buna göre denetin elemanlarınca yapılan incelemenin mükellefin haberdar edilmesi gerekmektedir. Mükellefin vergi incelemesini ‘’uygun’’ bir yerde ve mesai saatleri içerisinde yapılmasını isteme hakkı vardır (Gerçek, 2006:134). Mükellefin incelemenin iş yerinde yapılmasını eğer iş yeri uygun değilse dairede inceleme yapılmasını isteme hakkı vardır. Ancak incelemenin dairede yapılması halinde mükellefin defter ve belgeleri ibrazı için 15 günden az olmamak üzere süre talep etme hakkı vardır (Arslan, 2011:175). 3. YÖNTEM 3.1. Literatür Mükellef hakları ile ilgili literatürde teorik ve ampirik çeşitli çalışmalar mevcuttur. Bu kısımda söz konusu çalışmaların ön plana çıkan bulgularına kısaca değinilecektir. Gerçek (2006) tarafından mükellef haklarının gelişimi, türlerini ve gelir idaresince mükellef odaklı yaklaşımın boyutunu teorik olarak ele alan çalışma sonucunda mükellef hakları konusundaki mevzuatın dağınık halde olduğu belirtilmektedir. Bu nedenle mükellefe ilişkin hak ve yükümlülüklerin sistematize edilerek açıklanması ve geliştirici mekanizmaların oluşturulması ve vergi idaresi personelinin bu konu hakkında eğitilmesi gerektiği önerilmektedir. Cansiz (2006) tarafından yapılan çalışmada mükelleflerin vergileri nasıl algıladığı, vergi sistemine bakışı, vergi ödeme isteklerine etki eden faktörler, vergi kaçakçılığına bakışları ve vergi ödeme bilinçlerini arttıran faktörlerin neler olduğu araştırmak amacıyla Afyonkarahisar ili ve ilçelerinde 816 kişiye anket yapılmıştır. Anket sonuçlarına göre mükelleflerin büyük bir bölümü vergi sistemini adaletli bulmadıklarını, vergi kanunlarını tam olarak anlamadıklarını ve vergi yönetiminin iyi olmadığını ifade etmişlerdir. Anket bulgularından en önemlisi, mükelleflerin vergiyi vatandaşlık görevi olarak algılaması ve vergi ödeme konusunda hükümet politikalarından etkilenmediklerini beyan etmeleridir. Ayrıca mükellefler vergi bilincinin düşük olduğu, mükelleflerin vergi yükümlülüğünü zamanında ifa etmediği yönünde görüş bildirmişlerdir. Mükellefler aynı zamanda vergi ile ilgili af beklentileri, yüksek vergi oranları, yaptırımların yetersizliği, denetim azlığı ve gelir 402 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Mükelleflerin Hakları Konusundaki Farkındalığı: Sakarya İli Örneği dağılımının adil olmadığı gibi düşüncelerin vergi ödeme isteklerini azalttığı ve vergi kayıp ve kaçaklarını arttırdığını beyan etmişlerdir. Mükellefler tarafından vergiye gönüllü uyumu arttırabilmek için öncelikle devleti yöneten kişilere güven duyulması gerektiği ve vergi oranlarındaki bir miktar düşüşün mükellefleri vergi ödeme konusunda teşvik edeceği görüşü benimsenmiştir. Anketten çıkan genel sonuç ise mükelleflerin vergi konusunda yeterince bilinçli olmadığı ve vergi ödeme görevinin başka bireyler tarafından yerine getirilmesi beklentisi içinde olduklarıdır. Ömürbek, Çiçek ve Çicek (2007) tarafından Süleyman Demirel Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi dördüncü sınıf öğrencilerine yönelik 316 öğrenciye anket uygulanmıştır. Ankette öğrencilere fiş ve fatura alımındaki bilinç düzeyini ölçmeye yönelik soruların yanında vergi bilincini arttırıcı faktörlere ve demografik değişkenlerin vergi uyumu üzerindeki etkisini tespit etmeye yönelik çeşitli sorular yöneltilmiştir. Yöneltilen sorular bağlamında üniversite öğrencilerinin bilinç düzeyinin ortalamanın üzerinde olduğu gözlemlenmiştir. Özellikle fatura ve fiş alımı konusunda öğrencilerin bilinç düzeyinin oldukça yüksek olduğu görülmektedir. Anket sonucunda vergi bilinci ile kişilerin vergiye karşı gösterdikleri tepkiyi etkileyen yaş, eğitim düzeyi, cinsiyet ve ahlaki durumu vb. pek çok faktörün etkili olduğu gözlemlenmiştir. Öğrencilere göre vergiyi ödeme/ödememe hususunda en önemli faktör vergilerin nereye harcandığını hususunda devletin açık ve şeffaf olması ve adil bir vergi sisteminin mevcudiyetidir. Özdemir ve Ayvalı (2007) tarafından yapılan çalışmada vergi bilincine sahip 113 maliye öğretim elemanının fiş ve fatura alımında hangi etkenlerden etkilendiği anket yöntemiyle elde edilen verilerin istatistiksel olarak test edilmesiyle ortaya konmaya çalışılmıştır. Anket sonucunda fiş ve fatura alım sıklığının; evli, yüksek gelire sahip, kamu hizmetlerinden faydalanabilen, vergi bilinci yüksek, ahlaklı ve sorumluluk sahibi bireylerde daha fazla olduğu; vergi yükünü üzerinde aşırı derecede hisseden ve vergi sisteminin adaletsiz olduğunu düşünen bireylerde ise daha az olduğu sonucuna ulaşılmıştır. Bu durum fiş veya fatura alma alışkanlığı konusunda tek etkenin vergi bilinci olmadığını, vergi bilincine sahip bir bireyin de fatura ve fiş alma duyarlılığında olamayabileceği, dolayısıyla sadece vergi bilinci değil diğer etmenler üzerinde de yoğunlaşılması gerekliliğini ortaya koymaktadır. Tosuner ve Demir (2008) tarafından Ege bölgesindeki 6 ilde faal beyannameli gelir vergisi mükellefleri içerisinden tesadüfi olarak seçilen 640 kişi ile uygulanan anket ile Ege Bölgesi’ndeki vergi ahlak skoru ortaya konmaya çalışılmıştır. Anket sonucunda Ege Bölgesin’deki mükelleflerin 5’li Likert ölçeğine göre tespit edilen vergi ahlak düzeyleri 3.4647’dır. Bu skorun ortalamanın biraz üzerinde olmasına rağmen oldukça düşük bir skor olduğunu söylemek mümkündür. ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 403 D. TABİLOĞLU ve F. YARDIMCIOĞLU Hazman (2009) tarafından Afyonkarahisar ilinde vergiye gönüllü uyumu sağlamada dışsal faktörlerin rolünün araştırmak amacıyla ticaret borsasına kayıtlı 231 firma ile anket yapılmıştır. Anket sonuçlarına göre vergiye gönüllü uyumu olumsuz yönde etkileyen etmenlerin; vergi kanunlarının suçları önleme konusunda yeterince caydırıcı nitelikte olmaması, vergi kaçıran mükellefin ekonomik avantajlar elde etmesi, vergi indirimlerinin yetersizliği, vergi kanunlarındaki boşluklar ve mevzuatın karmaşık halde olmasından kaynaklandığı sonucuna ulaşılmıştır. Ayrıca bu etkenlerin eğitim seviyesine göre farklılık gösterdiği ve eğitim seviyesi yükselen bireylerin bu etkenlerden etkilenme olasılığının azaldığı ve vergiye gönüllü uyum sağlamaya yöneldikleri sonucuna ulaşılmıştır. Ay, Şahin ve Soylu, (2010) tarafından yönetişim kavramının, vergi gelirleri üzerindeki etkisi ortaya koymayı amaçlayan ve Karaman ilinde 170 denekle yapılan araştırmada mükelleflerin % 70’i vergiyi gönüllü olarak ödediklerini ancak vergi ile ilgili hususlarda devletin halkı yeterince aydınlatmadığını beyan etmişlerdir. Ankete katılanların % 70’i özel sektördeki müşteri temsilcisine benzer bir kurumun varlığının yararlı olacağını beyan etmiştir. Ankete katılanların büyük bir çoğunluğu devletin vergi gelirlerini nereye harcandığı konusunda şeffaf olmadığını ifade etmişlerdir. Ayrıca vergi dairesinden istenen belgelere ulaşılabilme noktasında % 42 oranında olumlu yanıt alınmasına rağmen, kararsız ve bilgi edinemediğini beyan eden % 58’lik kesimin çokluğu dikkat çekicidir. Çalışmada yönetişimin devlet halk ve ilgili kuruluşların vergi politikalarının belirlenmesi konusunda karşılıklı etkileşim sağlayarak uzmanlaşma ve vergiye gönüllü uyumun sağlanmasına katkı sağlayacağı ifade edilmektedir. Bu nedenle özellikle halka en yakın kesim olan vergi dairelerinin yönetişim konusunda yenilikler yapması gerektiği vurgulanmaktadır. Mükellef haklarına yönelik çalışmalardan biri Çetin ve Gökbunar (2010) tarafından vergi yöneticilerinin mükellefin bilgi düzeyi hakkındaki görüşlerini ortaya çıkarmak amaçlı yapılan çalışmadır. Manisa Vergi Dairesi Başkanlığında çalışan 98 personelle yapılan anket çalışmasında, vergi idaresi çalışanların çoğunluğu mükelleflerin bilgi düzeylerinin düşük olduğunu beyan etmiştir. Biniş (2012) tarafından vergi mükelleflerini temsil eden muhasebecilerin ve vergi idaresi personelinin vergi hataları ve vergi uygulamaları hakkındaki görüşlerini ortaya koymak için İzmir ilinde anket çalışması yapılmıştır. Çalışmada mevzuatın karışık olması ve sık sık revize edilmesinin vergi hatalarına neden olan başlıca hatalar olduğu sonucuna varılmıştır. Egeli ve Dağ (2012) tarafından Türk vergi hukukunda yer alan mükellef haklarına ilişkin kanuni düzenlemeler ve mevzuattan kaynaklanan sorunların ortaya konulması ve vergi idarelerinin geldiği noktayı ortaya koyan bir çalışma yapılmıştır. 404 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Mükelleflerin Hakları Konusundaki Farkındalığı: Sakarya İli Örneği Bu çalışma sonucunda önemli bir bölümü vergi hukukunda yer alan mükellef haklarının kanununla düzenlenmiş haklar olmasına rağmen sistematik ve açık bir şekilde belirtilmediği sonucuna ulaşılmıştır. Buyrukoğlu ve Erasa (2012) mükellef haklarının vergi bilincinin oluşumu üzerindeki etkilerini araştıran çalışmasında güvence altına alınan mükellef hakları sayesinde mükellefin bilinç düzeyinin artığı ve bu sayede vergi kaçırma ya da vergiden kaçınma oranlarının azalma göstereceğine vurgu yapmışlardır. Çiçek, Bozdoğan ve Bozdoğan (2012) tarafından vergi cezalarının vergi kaçakçılığı üzerindeki caydırıcı etkisini tespit etmek üzere Tokat ili özelinde 400 vergi mükellefini kapsayan anket çalışması yapmışlardır. Anketten elde edilen bulgulara göre mükelleflerin % 55’i vergi kaçıranların yakalanmaları halinde ceza alma olasılığının düşük olduğunu düşünmektedir. Mükelleflerin % 88’i kaçırdığı vergi dolayısıyla bir defa cezalandırılan mükellefin tekrar denetlenmesi halinde caydırıcı etkisi olacağını düşünmektedir. Ayrıca eğitim seviyesi arttıkça vergi kaçıran bireylerin hapis cezası ile cezalandırılmasının vergi kaçakçılığı üzerinde daha caydırıcı etkisi olacağını düşünen mükellef sayısı da artış göstermektedir. Sonuç olarak Tokat’taki vergi mükelleflerinin % 84’ü vergi kaçıranlara yönelik uygulanan cezayı yeterince caydırıcı bulmamaktadır. Bu durum mükelleflerin cezalara olan güvensizliğini ve cezaların yeterli olmadığını göstermektedir. Bu nedenle cezaların daha katı bir şekilde ve yaptırım gücünü yüksek olması mükellef üzerinde daha caydırıcı etki yapacaktır. Mutlu ve Taşcı (2013) Malatya’da bulunan 422 mükelleften Ticari Kazanç, Zirai Kazanç, Serbest Meslek Kazancı, Ücretli, Esnaf (Basit Usul) ve Kurum Kazancı elde edenler üzerinde yapmış olduğu anket çalışmasında, devletin mükellefe müşteri odaklı bakmasının, mükellefin vergilemeye gönüllü uyumuna olumlu etkisini artırdığını kanıtlar nitelikte bulgular elde etmiştir. Yapılan alan çalışmasına göre; kurum kazancına sahip bireylerde vergiye gönüllü uyumun daha fazla olduğu görülmektedir. Ayrıca vergiye gönüllü uyumun, vergi uygulamalarında yapılan değişiklikler, farklı gelir grubunda yer alma, yas, eğitim düzeyi ve cinsiyete göre de anlamlı bir şekilde etkilendiği görülmüştür. Bahsi geçen kazanç türleri içerisinde zirai kazanç elde eden mükelleflerin vergi denetimi ile ilgili düşünceleri vergiye gönüllü uyumu daha çok etkilemekte iken esnafların denetim ile ilgili düşüncelerinin diğer kazanç türlerine göre daha az etkilendiği görülmüştür. Karaca ve Demirgil (2014) tarafından yapılan çalışmada 6009 Sayılı Kanun öncesi vergi inceleme elemanlarının sorumlulukları çerçevesinde yapmış oldukları bazı incelemelerde vergi mükelleflerinin bir takım haklarının ihlal edildiğine değinmiştir. Karaca ve Demirgil çalışmasında, 6009 sayılı yasa sonrası mükellefin ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 405 D. TABİLOĞLU ve F. YARDIMCIOĞLU yasadığı hak kaybının, vergi denetiminde keyfiliğe yol açan bazı uygulamaların mükellef hakları kapsamında kanuni güvenceye alındığına dair uygulamalara yer vermiştir. Şahpaz, Akgül ve Yardımcıoğlu (2014) tarafından Sakarya İli’nde 240 fırıncı esnafına anket yapılmıştır. Çalışmada katılımcıların Türk vergi sistemini karmaşık bulduğu, vergi yükü ve oranlarını yüksek algıladığı tespit edilmiştir. Ankete katılan kişilerin %46’sı ödemiş olduğu vergi hakkında yeterli bilgi sahibi olmadığını beyan etmiş ve %78’i ödediği vergi için devletten hesap sorma hakkına sahip olacağını ifade etmiştir. Ödenen vergilerin kendisine hizmet olarak geri döndüğü inancında olan %80’lik kesim ise vergi kaçırmaya olumlu bakmadıklarını beyan etmiştir. Dumlupınar ve Yardımcıoğlu (2015) tarafından Trabzon İli’nde 355 vergi mükellefi ile vergi denetimin bu mükelleflerin kayıt dışı tutum ve davranışları üzerindeki etkisini araştıran bir anket çalışması yapılmıştır. Çalışma sonucunda denetim oranlarının düşük olduğu ve denetime yeterli zaman ayrılmadığı bu durumun kayıt dışı ekonominin varlığı üzerinde önemli bir etken olduğu sonucuna ulaşılmıştır. Gerger, Bakar ve Gerçek (2016) tarafından Türkiye genelinde mükellef hakları algısı ve gelir idaresine bakışı tespit etmek amacıyla mükellef ve idare arasında köprü görevi gören serbest muhasebeci ve mali müşavirlerle anket çalışması gerçekleştirilmiştir. Gerçekleştirilen anket çalışmasında gelir idaresine güven duyma ya da direnç göstermeye yönelik faktörler eşitlik modellemesi yaklaşımı ile analiz edilmiştir. Bu amaçla Gelir İdaresine Direnç Modeli (GİDİM) geliştirilmiştir. Bu model sonucuna göre gelir idaresine güven duymaya ya da direnç göstermeye yönelik en önemli faktörün ‘’mükellef haklarına yaklaşım’’ olduğu tespit edilmiştir. Bu nedenle gelir idaresi tarafından mükellef haklarının açık ve net bir şekilde ifade edilmesi ve kanuni güvence altına alınması idareye güven duyma ve direnç azaltma noktasında önem arz etmektedir. 3.2. Araştırmanın Amacı ve Hipotezleri Bu çalışmanın amacı, mükellefiyetin tesis edilmesinden, sona erdirilmesine kadar geçen süreçte mükelleflerin sahip oldukları hakları ne ölçüde bildiklerinin Sakarya ili özelinde araştırılmasıdır. Çalışmanın hipotezleri aşağıdaki gibidir;     406 H1: Mükellefler tarh ve tahsil sırasındaki haklarını bilmemektedirler. H2: Mükellefler idari yollar sırasındaki haklarını bilmemektedirler. H3: Mükellefler yargılama sırasındaki haklarını bilmemektedirler. H4: Mükellefler denetim sırasındaki haklarını bilmemektedirler. ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Mükelleflerin Hakları Konusundaki Farkındalığı: Sakarya İli Örneği 3.3. Araştırmanın Önemi Çalışma çeşitli açılardan önem arz etmektedir; İlk olarak, yapılan literatür çalışması sonucunda mükellef haklarıyla ilgili çok sayıda çalışma yapıldığı görülmüştür. Ancak çalışmaların çoğunda mükellef hakları geniş anlamda ele alınmış olup mükellefin, haklarını bilip bilmediğinden ziyade vergiye bakışı, vergiyi algılayış biçimi, mükellef haklarına vergi idaresinin bakışı gibi konular ele alınmıştır. Bu çalışma Vergi Hukuku kapsamında vergileme ile ilgili mükellefi doğrudan ilgilendiren haklarıyla ilgili ayrıntılı sorulara yer verildiği için diğer çalışmalardan ayrılmaktadır. Ayrıca Sakarya İli özelinde mükellef hakları ile ilgili herhangi bir çalışmanın yapılmamış olduğu görülmektedir. Yeni bir il örneğinin varlığının ileride diğer il örnekleriyle karşılaştırma yapılmasına imkan sağlaması yönüyle literatüre katkı sağlayacağı düşünüldüğünde çalışmanın önemi artmaktadır. 3.4. Araştırmanın Kapsamı, Sınırlılıkları ve Yöntemi Özel Hukuk ve Kamu Hukuku kapsamında mükellef haklarına ilişkin birçok kanun maddesi yer almaktadır. Bu açıdan bakıldığında mükellef hakları kavramı kanunlarda çok geniş bir yer kaplamaktadır. Bu çalışmada sadece Kamu Hukuku dallarından biri olan Vergi Usul Kanunu’nda yer alan mükellef hakları ele alınmıştır. Mkelleflerin hakları konusundaki farkındalığı ile ilgili bilgi edinmek için sosyal bilimlerde sıklıkla kullanılan anket yönteminden yararlanılmıştır. Hazırlanılan ankette, araştırılmak istenen konunun amacını en iyi yansıtacak sorulara yer verilmiştir. Anket formunda mükellef hakları ile ilgili 17 adet soru, mükelleflerin vergi ve vergi idaresine ilişkin değerlendirmelerini tespite yönelik 11 adet soru olmak üzere 5’li likert ölçeğe göre hazırlanmış toplam 28 adet soru yer almaktadır. Söz konusu sorularla mükelleflerin haklarına yönelik algıları ölçülmeye çalışılmıştır. Ayrıca ankette katılımcıların demografik özelliklerini ölçmeye yönelik sorular da yer almaktadır. 3.5. Araştırmanın Evren ve Örneklemi Mükelleflerin hakları konusundaki farkındalıklarını tespit etmek amacıyla gerçekleştirdiğimiz anket çalışmamızın ana kütlesi Sakarya genelindeki vergi mükellefleridir. Kaynakların kısıtlı olması nedeniyle ana kütlenin tamamına ulaşmak mümkün olmadığı için ana kütleyi temsil edecek mükellefler arasından olasılık hesabına dayanmayan örnekleme tekniklerinden "kolayda örnekleme" yöntemi ile örnek kitle oluşturulmuştur. Ana kütlenin tamamına ulaşmanın kısıtlı ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 407 D. TABİLOĞLU ve F. YARDIMCIOĞLU zaman ve yüksek maliyet nedeniyle mümkün olmadığı durumlarda deneklerin araştırmacı tarafından seçildiği bir yöntem olan kolayda örnekleme sosyal bilimlerde sıkça kullanılmaktadır. Muhtemel hataları düzeltebilme ve anketten beklenen amacın gerçekleştirilmesi amacıyla pilot bir uygulama yapılmış daha sonra anket Sakarya ilindeki faal gelir vergisi ödeyen mükelleflerine yüz yüze görüşme yöntemi ile uygulanmıştır. Anketlerde elde edilen veriler, SPSS for Windows 22.0 programı kullanılarak analiz edilmiştir. Gelir İdaresi Başkanlığının verilerine göre Sakarya İlinde ‘’Faal Gelir Vergisi Mükellef Sayısı’’ Ağustos 2016 itibariyle 20.093 ‘tür. Sakarya ili merkez ve ilçelerden rastgele 282 denekten toplanan veriler SPSS 21 programına aktarılmış ve bu program yardımıyla yüzde dağılımları ile ilgili değerlendirmeler yapılmıştır. 282 kişinin katıldığı anket çalışmasında, ankete katılanların % 66.3’ü erkek ve % 33.7’si kadın mükelleflerden oluşmaktadır. Değerlendirme altına alınan mükelleflerden % 74.1’i evli % 25.9’u ise bekârdır. Ankete katılanların % 28’i 20-29 yaş aralığında, % 28’i 30-39 yaş aralığında, % 22.3’ü 40-49 yaş aralığında, % 15.2’si 50-59 yaş aralığında ve % 6.4’ü 60 yaş üzerinde yer almaktadır. Bu tablodan anlaşılacağı üzere ankete katılan mükelleflerin % 78.3’ü 50 yaş altında yer almaktadır. Eğitim düzeyleri açısından bakıldığında çalışmaya dâhil olan mükelleflerin % 13.1’i ilkokul, % 14.9’u ortaokul, % 30.1’i lise, % 18.8’i önlisans, % 24.1’i lisans ve % 3.9’u lisansüstü eğitime sahiptir. Bu tablodan anlaşılacağı üzere ankete katılan kişilerin % 46.8’ini üniversite mezunları oluşturmaktadır. Tablo 1: Sakarya İlindeki Mükelleflerin Demografik Özellikleri Cinsiyet Medeni Hâl Yaş Meslek 408 Kadın Erkek Evli Bekâr 20-29 Arası 30-39 Arası 40-49 Arası 50-59 Arası 60 Ve Üstü Tüccar Esnaf Serbest Meslek Sanayici Sayı 95 187 209 73 79 79 63 43 18 10 137 127 8 Yüzde 33.7 66.3 74.1 25.9 28.0 28.0 22.3 15.2 6.4 3.5 48.6 45.0 2.8 Eğitim Aylık Gelir İlkokul Ortaokul Lise Önlisans Lisans Lisansüstü 0-1000 Tl Arası 1001-2000 Tl Arası 2001-3000 Tl Arası 3001-4000 Tl Arası 4001 Tl ve Üzeri 0-1000 Tl Arası Sayı 37 42 85 39 68 11 4 97 100 44 37 4 Yüzde 13.1 14.9 30.1 18.8 24.1 3.9 1.4 34.4 35.5 15.6 13.1 1.4 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Mükelleflerin Hakları Konusundaki Farkındalığı: Sakarya İli Örneği Ankete katılanların % 3.5’i Tüccar, % 48.6’sı Esnaf, % 45’i Serbest Meslek ve % 8’i Sanayicilerden oluşmaktadır. Yapılan çalışma vergi yükünü üzerinde hisseden mükellefleri hedef aldığı için tevkifat usülüyle vergilendirilen mükellefler kapsam dışında bırakılmış olup yalnızca beyanname verme yoluyla vergilendirilen mükelleflere anket uygulanmıştır. Bu nedenle mükellefler özellikle bu dört meslek grubu içersinden seçilmiştir. Gelir düzeyleri açısından bakıldığında ise ankete katılanların % 1.4’ü 0-1000 tl arasında, % 34.4’ü 1001-2000 tl arasında, % 35.5’i 2001-3000 tl arasında, % 15.6’sı 3001-4000 tl arasında ve % 13.1’i 4001 tl ve üzerinde yer almaktadır. 3.6. Ölçme Aracı Sakarya ili özelinde yapılan anket çalışmasında, mükelleflere demografik özelliklerini belirlemeye yönelik yaş, cinsiyet, medeni durum, eğitim, meslek ve aylık gelirlerine yönelik soruların dışında mükellef haklarına yönelik bilgi düzeyini ölçen 28 soruluk bir anket formu yöneltilmiştir. Bu sorularda sınıflama ölçeği kullanılmış olup veriler SPSS programına girilirken 1’den başlanarak numerik olarak kodlanmıştır. Ankette demografik özellikler dışında mükelleflere yöneltilen sorular bilgi düzeyini ölçmeye yönelik sorular oldukları için 5’li Likert ölçeğine göre sorulmuş olup mükellef haklarına yönelik ilk 17 soru için cevapların, Kesinlikle Bilmiyorum, Bilmiyorum, Fikrim Yok, Biliyorum, Kesinlikle Biliyorum şeklinde işaretlenmesi istenmiştir. Geriye kalan 11 soru vergi ve vergi idaresi ile ilgili görüşlere katılım derecesini belirtmek amacıyla sorulduğu için cevapların, Kesinlikle Katılmıyorum, Katılmıyorum, Kararsızım, Katılıyorum, Kesinlikle Katılıyorum şeklinde işaretlenmesi istenmiştir. 3.7. Araştırma Bulguları Bu kısımda mükelleflerin Vergi Usul Kanunu’nda yer alan mükellef haklarına ilişkin bilgi düzeyini ortaya çıkarmaya yönelik sorulara verdikleri cevapların analizi üzerinde durulacaktır. Ayrıca mükelleflerin vergi ve vergi idaresi ile ilgili değerlendirmelere katılım derecesine ilişkin görüşlerine de yer verilecektir. Çalışmada mükellef haklarına ilişkin sorular dört gruba ayrılmıştır. Bunlar sırasıyla; tarh ve tahsil sırasındaki mükellef hakları, idari yollar sırasındaki mükellef hakları, yargılama sırasındaki mükellef hakları ve denetim sırasındaki mükellef haklarından oluşmaktadır. ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 409 D. TABİLOĞLU ve F. YARDIMCIOĞLU Yüzdeler 1.Mükellefin önceden ödediği bir vergi borcunu sonradan hesaplanan vergi borcundan düşebilme hakkı vardır. 2.Mükellefin Vergi Usul Kanununa göre kendi beyanına göre yapılan işlemlere karşı dava açamayacak olduğu halde ihtirazi (çekinceli) kayıtla verdiği beyannameler için dava açma hakkı vardır. 3.Mükellef kaçakçılık sucu nedeniyle sebep olduğu vergi ziyaı için pişmanlık talebiyle beyanname verdiği takdirde vergi ziyaı cezası kesilmez. 4.Mükellefin vergi borcunu çok zor durumda kaldığı takdirde 36 ayı geçmemek üzere düşük bir faiz ödemek suretiyle erteleme hakkı vardır 5.Mükellefin doğal afetlerden zarar görmesi durumunda vergi borçlarının bir kısmının ya da tamamının silinmesini talep etme hakkı vardır. 6.Mükellefin kesilen vergi ve cezaların kendisine bildirildiği tarihten itibaren 30 gün içinde Vergi Mahkemesine dava açma hakkı vardır. % % % % Kesinlikle Bilmiyorum Biliyorum Fikrim Yok Katılma Dereceği Bilmiyorum Kesinlikle Bilmiyorum Tablo 2: Tarh ve Tahsil Sırasındaki Mükellef Haklarına İlişkin Değerlendirmeler7 % 23.8 20.9 16.7 29.1 9.6 25.9 23.8 22.7 19.1 5.5 24.1 27.7 24.1 14.5 9.6 11.0 21.6 18.8 37.2 11.3 7.4 16.3 17.4 42.9 16.0 9.9 17.7 15.2 37.6 19.5 Mükellefin tarh ve tahsil sırasındaki haklarına ilişkin sorulara verdikleri cevaplar ışığında tablo 2’deki verileri değerlendirdiğimizde; İçsel tutarlılığın ölçümünde en yaygın kullanılan yöntem Cronbach Alpha olarak bilinen alfa katsayısıdır. Alfa değer olası olası tüm ikiye ayırma kombinasyonları sonucu ortaya çıkacak olan ikiye ayırma katsayılarının bir ortalamasını göstermektedir ve 0 ila 1 arası değerler almaktadır. Her ne kadar literatürde kabul edilebilir değer 0.7 olması belirtilse de bu değerin 0.5’e kadar makul kabul edilebileceği öngörülmektedir (Altunışık ve diğ, 2010). Bu çalışmada iç tutarlılığın ölçümü bu katsayı kullanılarak yapılmıştır. Öğrencilerin eğitim için Türkiye’yi tercih nedeni ile ilgili sorulara ilişkin iç tutarlılığın araştırılması amacıyla yapılan Cronbach’s Alpha test değeri 0.764’dür. Bu anlamda soruların iç tutarlılığa sahip olduğu belirtilebilir. 7 410 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Mükelleflerin Hakları Konusundaki Farkındalığı: Sakarya İli Örneği Ankete katılan 282 kişiden % 61’i önceden kesinti suretiyle ödediği verginin sonradan hesaplanan vergiden düşebilme hakkı olduğunu bilmediğini, % 72.4’si ihtirazi (çekinceli) kayıtla verdiği beyannameler için dava açma haklarının olduğunu bilmediğini, % 75.9’u kaçakçılık sucu nedeniyle sebep olduğu vergi ziyaı için pişmanlık talebiyle beyanname verdiği takdirde vergi ziyaı cezası kesilmediğini bilmediğini, % 51.4’ü zor durumda kaldığı takdirde borçlarının ertelenmesini isteyebilme hakkı olduğunu bilmediğini, % 41.1’i doğal afetlerden zarar gördüğü takdirde vergi borçlarının bir kısmının ya da tamamının silinmesini talep etme hakkı olduğu bilmediklerini, % 42.8’i kendisine kesilen vergi ve cezalar için 30 gün içinde vergi mahkemesine dava açma hakkı olduğunu bilmediğini beyan etmiştir. Tüm bu oranları değerlendirdiğimizde mükelleflerin tarh ve tahsil sırasındaki mükellef haklarına ilişkin bilgi düzeylerinin düşük olduğu sonucu belirtilebilir. 9.Vergi Dairesince düzeltme talebi reddedilen mükellefin şikâyet yolu ile Maliye Bakanlığına başvuru hakkı vardır. 10.Mükellefin kesilen vergi cezasını dava konusu yapmamış olmak şartıyla ihbarnamenin kendisine bildirildiği tarihten itibaren 30 gün içinde cezalarda indirim talep etme hakkı vardır. Biliyorum % % % Kesinlikle Bilmiyorum Fikrim Yok 7.Mükellefin vergi idaresi ile arasında çıkan uyuşmazlıkların çözümü için yargı yoluna gitmeden önce uzlaşma talep etme hakkı vardır 8.Mükellefin vergi hatasının bulunması durumunda düzeltme talep etme hakkı vardır % Bilmiyorum Kesinlikle Bilmiyorum Tablo 3: İdari Yollar Sırasındaki Mükellef Halklarına İlişkin Değerlendirmeler8 % 8.5 19.9 12.4 40.8 18.4 9.2 21.3 12.4 38.3 18.8 17.0 22.7 25.2 23.4 11.7 12.1 23.8 23.8 27.0 13.5 Mükelleflerin idari yollar sırasındaki haklarına ilişkin sorulara verdikleri cevaplar ışığında tablo 3’teki verileri değerlendirdiğimizde; Ankete katılan 282 kişinin % 40.8’i vergi idaresi ile arasında çıkan uyuşmazlıkların çözümü için yargı yoluna gitmeden önce uzlaşma talep etme hakkı olduğunu İç tutarlılığın araştırılması amacıyla yapılan Cronbach’s Alpha test değeri 0.775’dir. Bu anlamda soruların iç tutarlılığa sahip olduğu belirtilebilir. 8 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 411 D. TABİLOĞLU ve F. YARDIMCIOĞLU bilmediğini, % 51.9’u vergi hatasının bulunması durumunda düzeltme talep etme hakkı olduğunu bilmediğini, % 64.9 ‘u Vergi Dairesince düzeltme talebi reddedildiği takdirde şikâyet yolu ile Maliye Bakanlığına başvuru hakkı olduğunu bilmediğini, % 59.7’si kesilen vergi cezasını dava konusu yapmamış olmak şartıyla ihbarnamenin kendisine bildirildiği tarihten itibaren 30 gün içinde cezalarda indirim talep etme hakkı olduğunu bilmediğini beyan etmiştir. Bu oranlara bakarak mükelleflerin yarısından coğunun idari haklar sırasındaki mükellef haklarına ilişkin bilgi düzeylerinin düşük olduğu belirtilebilir. % % % % Kesinlikle Bilmiyorum Biliyorum Yüzdeler Fikrim Yok Katılma Dereceği Bilmiyorum Kesinlikle Bilmiyorum Tablo 4: Yargılama Sırasındaki Mükellef Haklarına İlişkin Değerlendirmeler9 % 11.Mükellefin makul sürede ve adil bir şekilde yargılanmayı talep etme hakkı vardır 8.9 18.4 17.7 35.8 19.1 12.Mükellefin soruşturma ve sorgulama sırasında avukat veya temsilci bulundurma ve ondan yardım talep etme hakkı vardır. 6.4 17.4 17.0 36.5 22.7 Mükellefin yargılama sırasındaki haklarına ilişkin sorulara verdikleri cevaplar ışığında tablo 4’deki verileri değerlendirdiğimizde; Ankete katılan 282 kişinin % 45’i makul sürede ve adil bir şekilde yargılanmayı talep etme hakkı olduğunu, % 40.8’i ise soruşturma ve sorgulama sırasında avukat ve temsilci bulundurma ve ondan yardım talep etme hakkı olduğunu bilmediğini beyan etmiştir. Bu oranlara bakarak yine mükelleflerin büyük bir coğunun yargılama sırasındaki haklarına ilişkin bilgi düzeylerinin düşük olduğunu söylenebilir. Mükelleflerin denetim sırasındaki haklarına ilişkin sorulara verdikleri cevaplar ışığında tablo 5’i değerlendirdiğimizde; Ankete katılan 282 kişinin % 24.5’i kimlik ibrazında bulunmayan denetim elemanlarına bilgi ve belge verme zorunluluğunun olmadığını, % 30.8’i vergi denetiminin uygun bir yerde ve mesai saatleri içerisinde yapılmasını isteme hakkı olduğunu, % 72.4’ü vergi denetiminden önce mektup ya da telefon vasıtasıyla İç tutarlılığın araştırılması amacıyla yapılan Cronbach’s Alpha test değeri 0.727’dir. Bu anlamda soruların iç tutarlılığa sahip olduğu belirtilebilir. 9 412 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Mükelleflerin Hakları Konusundaki Farkındalığı: Sakarya İli Örneği denetimi yapılacak vergi konusuna ilişkin gerekli belgeler konusunda bilgilendirilme isteme hakkı olduğunu, % 60.6’sı zor durumda kaldığı takdirde belgeleri hazırlayabilmek için ek süre isteme hakkı olduğunu, % 27.3’ü denetim sürecinde ve sonrasında şahsi bilgilerinin gizli kalmasını isteme hakkı olduğunu bilmediğini beyan etmiştir. Bu oranlara bakarak mükellefin kimlik ibrazında bulunmayan denetim elemanına bilgi vermek zorunda olmaması, vergi denetiminin uygun bir ve mesai saatleri içerisinde yapılmasını isteme ve vergi mahremiyeti konusundaki bilgi düzeyinin yüksek olduğu söylenebilir. Ancak denetimi yapılacak konu hakkında bilgi istenmesi ve ek süre talebine ilişkin bilgi düzeyleri oldukça düşük olduğu belirtilebilir. Biliyorum 13.Mükellefin kimlik ibrazında bulunmayan denetim elemanlarına bilgi ve belge verme zorunluluğu yoktur. % % % 5.0 9.6 9.9 14.Mükellefin vergi denetimini uygun bir yerde ve mesai saatleri içerisinde yapılmasını isteme hakkı vardır. 6.7 10.3 13.8 46.1 23.0 Kesinlikle Bilmiyorum Fikrim Yok % Kesinlikle Bilmiyorum Bilmiyorum Tablo 5: Denetim Sırasındaki Mükellef Haklarına İlişkin Değerlendirmeler10 % 43.6 31.9 15.Vergi denetiminden önce mükellefin mektup ya da telefon vasıtasıyla denetimi yapılacak vergi konusuna ilişkin gerekli belgeler konusunda bilgilendirilmesini isteme hakkı vardır. 14.9 25.9 31.6 17.0 10.6 16.Mükellef zor durumda ise belgeleri hazırlayabilmesi için ek süre isteme hakkı vardır. 10.6 23.0 27.0 27.3 12.1 17.Denetim sürecinde ve sonrasında mükellefin, şahsi bilgilerinin gizli kalmasını isteme hakkı vardır. 5.7 9.2 12.4 42.2 30.5 İç tutarlılığın araştırılması amacıyla yapılan Cronbach’s Alpha test değeri 0.748’dir. Bu anlamda soruların iç tutarlılığa sahip olduğu belirtilebilir. 10 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 413 D. TABİLOĞLU ve F. YARDIMCIOĞLU Fikrim Yok Biliyorum Kesinlikle Bilmiyorum Bilmiyorum Kesinlikle Bilmiyorum Tablo 6: Vergi Ve Vergi İdaresi İle İlgili Değerlendirmeler11 % 7.8 % 4.3 % 8.2 % 28.7 % 51.1 5.7 5.7 4.6 29.8 54.3 13.5 15.2 30.9 26.6 13.8 24.8 17.0 29.1 17.7 11.3 5.3 12.1 16.7 28.7 37.2 3.9 3.9 11.7 33.3 47.2 24.Vergi mevzuatını çok karmaşık bulduğum için anlamakta zorluk çekiyorum. 7.8 6.4 11.7 36.5 37.6 25.Maliye Bakanlığı’nın internet uygulamalarından yeteri kadar faydalanabiliyorum. 16.3 20.6 25.5 24.5 13.1 26.Mükellefin hakları konusunda yeteri kadar bilgi sahibi olması vergi idaresine olan güvenini artırmaktadır. 5.0 8.2 16.0 38.7 32.3 30.1 27.7 18.4 13.5 10.3 3.5 6.7 17.4 39.4 33.0 Katılma Dereceği Yüzdeler 18.Genel olarak vergi oranlarını çok yüksektir. 19.Vergi kayıp ve kaçakları vergi sisteminin adaletsizliğinden kaynaklanmaktadır. 20.Toplanan vergiler kamu hizmeti olarak geri dönmektedir. 21.Vergilerin nereye harcandığı konusunda devlet açık ve şeffaftır. 22.Eğitim düzeyinin artması mükellef hakları konusunda farkındalık oluşturmaktadır. 23.Basit ve anlaşılır bir şekilde düzenlenmiş vergi mevzuatında mükellef haklarını daha iyi anlayabilir. 27.Vergi idaresi mükellef hakları konusunda halkı yeterince bilinçlendirmektedir. 28.Medyada, yazılı ve görsel basında mükellef haklarının anlatılması mükellefin vergi ödeme konusundaki gayretini artıracaktır. Mükelleflerin vergi ve vergi idaresine ilişkin görüşlere katılım derecesine bakıldığında; Ankete katılan 282 mükelleflerin %79.8’i vergi oranlarını yüksek ve % 84.1’i vergi sistemini adaletsiz bulmaktadır. Ankete katılan mükelleflerin% 40.4’ü toplanan vergilerin kamu hizmeti olarak döneceğini düşünürken,% 30.9’u kararsız kaldığını ve % 28.7’i ise bu görüşe katılmadıklarını beyan etmiştir. İç tutarlılığın araştırılması amacıyla yapılan Cronbach’s Alpha test değeri 0.656’dır. Bu anlamda soruların iç tutarlılığa sahip olduğu belirtilebilir. 11 414 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Mükelleflerin Hakları Konusundaki Farkındalığı: Sakarya İli Örneği Ankete katılan mükelleflerin % 29’u vergilerin nereye harcandığı konusunda devletin açık ve şeffaf olduğunu düşünmekte, % 65.9 ‘u eğitim düzeyinin artması mükellef hakları konusunda farkındalık oluşturacağı inancındadır. Ankete katılanların büyük bir çoğunluğu (%80.5’i) basit ve anlaşılır bir şekilde düzenlenmiş vergi mevzuatında haklarını daha iyi öğrenebileceklerini beyan etmekte ve yine büyük bir çoğunluk (%74.1) vergi mevzuatını karmaşık bulduğunu beyan etmektedir. Vergi idaresi ile ilgili görüşlere katılım derecesine baktığımızda; ankete katılan mükelleflerin yalnızca % 37.6’sının Maliye Bakanlığı’nın internet uygulamalarından yeteri kadar faydalanabildi görülmektedir. Özellikle teknoloji çağında internetin etkin kullanımı epey bir önem arz etmesine rağmen söz konusu oranın oldukça düşük olduğu söylenebilir. Ankete katılan mükelleflerin % 71’i hakları konusunda yeterince bilgi sahibi olursa vergi idaresine olan güvenininin artacağını beyan etmiştir. Ayrıca mükelleflerin % 57.8’i vergi idaresinin mükellef hakları konusunda halkı yeterince bilinçlendirmediğini beyan ederken, % 18.4’ü bu konuda kararsız olduklarını beyan etmiştir. % 72.4’ü ise medyada, yazılı ve görsel basında mükellef haklarının anlatılması mükellefin vergi ödeme konusundaki gayretini artıracağını ifade etmiştir. SONUÇ VE ÖNERILER Gerek ulusal gerekse uluslararası düzlemde iktidar sahiplerinin keyfi uygulamalarını sınırlayan ve yasalarca kanuni güvence altına alınmış olan hakların mükellef tarafından bilinmesi devlete olan güveni arttıracak, vergi kayıp ve kaçaklarını azaltacak olan önemli konulardan bir tanesidir. Mükellefler, haklarının yasalar tarafından korunduğunu ve mükellef lehine uygulamalar içerdiğini bildikleri ölçüde vergiye gönüllü uyum sağlama yoluna gideceklerdir. Ancak yapılan çalışmada mükelleflerin büyük çoğunluğunun mükellef hakları konusunda yeterince bilgi sahibi olmadığı görülmektedir. Yapılan çalışmanın bulgularını kısaca aşağıdaki gibi özetlenebilir; Mükelleflerin tarh ve tahsil sırasındaki haklara ilişkin bilgi düzeyleri;  Önceden ödenen bir vergi borcunun sonradan hesaplanan vergi borcundan düşmesine imkan sağlayan mahsup müessesesine ilişkin mükelleflerin % 61’i bilgi sahibi değildir.  Kendi beyanlarına karşı dava açamayacak oldukları ancak ihtirazi olarak verdikleri beyannamelere karşı kava açabileceklerini bilmeyen mükellef oranı % 72.4’tür. ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 415 D. TABİLOĞLU ve F. YARDIMCIOĞLU  Kaçakçılık sucu nedeniyle sebep olduğu vergi ziyaı için pişmanlık talebiyle beyanname verdiği takdirde vergi ziyaı cezası kesilmediğini bilmeyen mükellef oranı % 75.9’dur.  Vergi borçlarının ertelenmesine imkan sağlayan tecil müessesesine ilişkin mükelleflerin % 51.4’ü bilgi sahibi değildir.  Vergi borcunun kısmen ya da tamamen silinmesine imkan tanıyan terkin müessesinden haberdar olmayan mükellef oranı % 41.1’dir.  Vergi mahkemesine kendisine kesinlen vergi ve cezalar için otuz güç içinde dava açma hakları olduğunu bilmeyen mükellef oranı % 42.8’dir. Mükelleflerin idari yollar sırasındaki haklara ilişkin bilgi düzeyleri;  İdare ve mükellef arasındaki uyuşmazlığa ilişkin yargıya intikal etmeden çözüm yolu sunan uzlaşma müessesesinden haberdar olmayan mükellef sayısı % 40.8’dir.  Vergi hatasının bulunması durumda düzeltme talep edebilme hakkı olduğunu bilmeyen mükellef oranı % 51.9’dir.  Vergi dairesince düzeltme talebi reddedilen mükellefin şikâyet yolu ile maliye bakanlığına başvuru hakkının olduğunu bilmeyen mükellef oranı % 64.9’dur.  Dava edilmemiş olmak şartıyla kesilen cezaya karşı indirim hakkı sağlayan cezalarda indirim müessesinden haberdar olmayan mükellef oranı % 59.7’dir. Mükelleflerin yargılama sırasındaki haklara ilişkin bilgi düzeyi;  Adil ve makul sürede yargılanmayı isteme hakkı olduğunu bilmeyen mükellef oranı % 45’dir.  Avukat ve temsilci bulundurma hakkı olduğunu bilmeyen mükellef oranı % 40.8’dir. Mükelleflerin denetim sırasındaki haklara ilişkin bilgi düzeyi;  Kimlik ibraz etmeyen vergi denetim elemanına bilgi verme zorunluluğunun olmadığını bilmeyen mükellef oranı % 24.5’dir.  Uygun yer ve zamanda denetim yapılması isteme hakkı olduğunu bilmeyen mükellef oranı % 30’dur. 416 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Mükelleflerin Hakları Konusundaki Farkındalığı: Sakarya İli Örneği  Vergi denetiminden önce mektup ya da telefon vasıtasıyla denetimi yapılacak vergi konusuna ilişkin gerekli belgeler konusunda bilgilendirilme isteme hakkı olduğunu bilmeyen mükellef oranı % 72.4’dür.  Zor durumda ise belgeleri hazırlayabilmesi için ek süre isteme hakkı olduğunu bilmeyen mükellef oranı % 60.6’dır.  Denetim sürecinde ve sonrasında şahsi bilgilerinin gizli kalmasını isteme hakkı olduğunu bilmeyen mükellef oranu % 27.3’dir. Ayrıca mükelleflerin çoğunluğunun vergi oranlarını yüksek, vergi sistemini adaletsiz bulduğu görülmektedir. Mükellefler vergi mevzuatının karmaşıklığı nedeniyle anlaşılmasının güç olduğu ve basit bir şekilde hazırlanan vergi kanunlarında haklarını daha iyi bileceklerini ifade etmektedirler. Maliye bakanlığının halkı yeterince bilinçlendirmediğini ifade eden mükellefler, medyada, yazılı ve görsel basında haklarının anlatılmasının idareye olan güveni arttıracağını ve vergi ödeme gayretlerini arttıracağını inancındadırlar. Sonuç olarak yapılan bu çalışmada mükelleflerin büyük bir bölümünün vergi hukukunda yer alan hakları konusunda yeterince bilgi sahibi olmadığı görülmektedir. Bu sonuç çalışmamızın başında belirtilen ‘’mükellefler haklarını bilmemektedir’’ hipotezimizi doğrulamaktadır. Mükellef haklarının bilinmesi idare ve mükellef arasındaki güven ilişkisinin kurulması açısından önem teşkil etmektedir. Bu nedenle vergi mevzuatında yer alan mükellef haklarına ilişkin bilgilerin daha sistematize ve daha anlaşılır bir şekilde belirtilmesi ve mükelleflere hakları konusunda bilgilendirmelerin gerek görsel geekse yazılı araçlarla daha sık bir şekilde yapılması önerilebilir. Bu sayede vergiye ilişkin bilgi düzeyi artan mükellefin bilinç düzeyi de artacak ve vergi kaçırma eğilimi azalış gösterebilecektir. KAYNAKÇA Altunışık, R., Coşkun, R., Bayraktaroğlu, S., & Yıldırım, E. (2010). Sosyal bilimlerde araştırma yöntemleri: SPSS uygulamalı. Sakarya yayıncılık. Arslan, M. (2011). Vergi Hukuku (Yedinci Ba). Bursa: MKM Yayınclık. Ay, H., Şahin, Ü., & Soylu, H. (2010). Mükellef ile Vergi Dairesi İlişkilerinde Yönetişimin Rolü ve Karaman İli Örneği. C.Ü İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, Cilt:11(Sayı:1), 272–288. Bakar, F. (2011). Mükellef Haklari ve Türki̇ye’de Mükellef Haklarinin ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 417 D. TABİLOĞLU ve F. YARDIMCIOĞLU KorunmasinaYöneli̇k Öneri̇ler. Uludağ Üniverstesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Bentley, D. (2002). The Significance of Declarations of Taxpayers ’ Rights and Global Standards for the Delivery of Tax Services by Revenue Authorities. Bond University Law Faculty Publications, (Mayıs). Retrieved from http://epublications.bond.edu.au/law_pubs/35 Bilici, N. (2003). Vergi Hukuku (Yedinci Ba). Ankara: Yaklaşım Yayınları. Biniş, M. (2012). Vergi Hatalarının Mükellef ve İdare Açısından Sonuçları ve Bu Sonuçları Saptamaya Yönelik Yapılan Bir Araştırma. Süleyman Demirel Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi , Cilt:17(Sayı:2), 485– 508. Brzeziński, B. (1990). Taxpayers’ Rights: Some Theoretical Issues, 17–19. Retrieved from http://www.profinfo.pl/img/401/pdf40146684_5.pdf Buyrukoğlu, S., & Erasa, İ. (2012). Vergi Bilincinin Oluşmasında Mükellef Haklarının Yeri ve Önemi. Vergi Dünyası Dergisi, (Sayı:375), 116–127. Canbay, T. (2009). Dünyada Vergileme Anlayışındaki Değişim (Antikçağdan Günümüze). (D. Yayınları, Ed.). Bursa. Cansiz, H. (2006). Vergi Mükelleflerinin Vergiyi Algılama Hakkındaki Görüşleri: Afyonkarahisar İli Örneği. Afyon Kocatepe Üniversitesi İ.İ.B.F Dergisi, Cilt:8(Sayı:2), 115–138. Çetin Gerger, G., Bakar, F., & Gerçek, A. (2016). Türkiye’de Mali Müşavirlerin Mükellef Haklarına ve Gelir İdaresine Bakışını Etkileyen Faktörlerin Belirlenmesi. Sosyo Ekonomi Dergisiekonomi, Cilt:24(Sayı: 29), 45–71. http://doi.org/10.17233/se.2016.06.002 Çetin, G., & Gökbunar, R. (2010). Mükellef Haklarına Vergi İdaresi Çalışanlarının Bakışı. Yönetim ve Ekonomi Dergisi, Cilt:17(Sayı:1), 23–46. Çiçek, H., Bozdoğan, K., & Bozdoğan, D. (2012). Vergiye Mükellef Tepkileri ve Vergi Kaçakçılığında Vergi Cezalarının Caydırıcılık Etkisi : Tokat İli Örneği. Finans Politik & Ekonomik Yorumlar Dergisi, Cilt:49(Sayı: 564), 61–75. Dumlupınar, S., & Yardımcıoğlu, F. (2015). Vergi Denetimlerinin Kayıtdışı Ekonomi Üzerine Etkisi : Trabzon İli Örneği. Maliye Araştırmaları Dergisi, Cilt:1(Sayı:1), 1–16. Egeli, H., & Dağ, M. (2012). Türk Vergi Hukuku Açısından Mükellef Haklarının Değerlendirilmesi. Maliye Dergisi, (Sayı: 163), 130–146. Retrieved from 418 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Mükelleflerin Hakları Konusundaki Farkındalığı: Sakarya İli Örneği http://dergiler.sgb.gov.tr/calismalar/maliye_dergisi/yayinlar/md/163/16308.pdf Ercan, İ., & Gül, A. (2009). Vergi Mükellefinin Ödev ve Hakları. İstanbul: İSMMMO Yayınları. Erol, A. (2010). Vergi İncelemesi & Mükellef Hakları (No:133 ed.). İstanbul: İSMMMO Yayınları. Gerçek, A. (2006). Vergilemede Mükellef Hakları ve Türkiye’deki Durumun İncelenmesi. Vergi Sorunları Dergisi, (Sayı:209), 121–149. GİB. (2009). Vergi Uyuşmazlıklarının Yargı Aşamasında Çözümlenmesi. Mükellef Hizmetleri Daire Başkanlığı, Yayın No:9, 1–20. Hazman, G. G. (2009). Vergi Bilincini Etkileyen Muhtemel Dışsal Etkenlerin Lojistik Regresyon Analizi ile Tespiti. Akademik İncelemeler Dergisi, Cilt:4(Sayı:1), 53–71. Karaca, C., & Demirgil, B. (2014). Vergilemede Mükellef Haklari Ve Vergi̇İnceleme ElemanlarininMali̇ Sorumluluklari. C.Ü. İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, Cilt:15(Sayı:1), 365–382. Mutlu, A., & Taşcı, K. (2013). Vergi Dairelerinin Mükellefe Davranış Biçimlerinin Vergilemede Gönüllü Uyuma Etkisi:Malatya Örneği. Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt:12(Sayı:45), 214–233. Ömürbek, N., Çiçek, H. G., & Çicek, S. (2007). Vergi Bilinci Üzerine Bir İnceleme : Üniversite Öğrencileri Üzerinde Yapılan Anketin Bulguları. Maliye Dergisi, (Sayı:153), 102–122. Retrieved from http://212.174.133.188/calismalar/maliye_dergisi/yayinlar/md/153/omurbek_ cicek_cicek.pdf Özdemir, A. R., & Ayvalı, H. (2007). Vergi Bilincine Sahip Bireylerin Fiş veya Fatura Alma Duyarlılığını Etkileyen Faktörler. Maliye Dergisi, (Sayı:153), 51–73. Öztan, B. (2002). Medeni Hukukun Temel Kavramları. Ankara: Turhan Kitapevi. Pehlivan, O. (2006). Vergi Hukuku. Trabzon: Derya Kitapevi. Şahpaz, K., Akgül, Ö., & Yardımcıoğlu, F. (2014). Fırıncı Esnafının Vergi Bilinci ve Vergi Algısı: Sakarya İli Örneği. Siyaset, Ekonomi ve Yönetim Cilt:2(Sayı:3), 59–82. Retrieved from Araştırmaları Dergisi, http://www.siyasetekonomiyonetim.org ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 419 D. TABİLOĞLU ve F. YARDIMCIOĞLU Şenyüz, D. (2008). Vergi Ceza Hukuku (Dördüncü B). Bursa: Ekin Kitapevi. Tosuner, M., & Arıkan, Z. (2011). Vergi Uyuşmazlıklarının İdari Aşamada Çözümü ve Türk Vergi Yargısı. İzmir: Kanyılmaz Matbaası. Tosuner, M., & Arıkan, Z. (2013). Türk Vergi Sistemi. İzmir: Kanyılmaz Matbacılık. Tosuner, M., & Arıkan, Z. (2014). Vergi Usul Hukuku. İzmir: Kanyılmaz Matbacılık. Tosuner, M., & Demir, İ. C. (2008). Ege Bölgesi’nin Vergi Ahlâk Düzeyi. Afyon Kocatepe Üniversitesi İ.İ.B.F Dergisi, Cilt:10(Sayı:2), 355–373. Yaltı, B. (2006). Vergi Yükümlüsünün Hakları (Birinci Ba). İstanbul: Beta Yayınevi. 420 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Kamu Teşviklerinin Yenilenebilir Enerji Yatırımları Üzerine Etkisi: Türkiye… Kamu Teşviklerinin Yenilenebilir Enerji Yatırımları Üzerine Etkisi: Türkiye Örneği Yüksel BAYRAKTAR1 Halil İbrahim KAYA2 Abstract In recent years, energy production from renewable energy sources has been a subject of interest all over the world in terms of issues sustainable development, climate change and energy security. Turkey has implemented a various regulations about this area in the last 10 years. Public incentives for energy production from renewable energy sources has led to a significant increase on investments in renewable energy sources in Turkey. The aim of this study ise the role of public incentives and regulations on renewable energy investments In this study,Installed capacity data of renewable energy sources were utilized while examining the case. As a result, it was determined that public incentives and regulations about investments in renewable energy causes to an increase renewable energy investments. Keywords: Renewable Energy Invesment, Public Incentives. JEL Classification Code: Q4, Q42. 1. GİRİŞ Dünya nüfusunun, sanayi üretiminin, şehirleşmenin her geçen gün artması enerji ihtiyacının öneminin gittikçe artmasına neden olmaktadır. Enerji ihtiyacının karşılanmasında fosil kaynaklar başat rolü oynamaktadır. Fosil kaynakların enerji talebinin karşılanmasında diğer kaynaklara göre daha fazla kullanılması, fosil kaynakları yeterince bulunmayan ülkeleri fosil kaynak zengini ülkelere bağımlı hale getirerek hem ekonomik açıdan hem de enerji arz güvenliği açısından problemler yaşamalarına yol açmaktadır. Ayrıca fosil kaynakların kullanımı ciddi çevre problemlerini de beraberinde getirmektedir. Fosil kaynakların kullanımından doğan problemler, birçok ülkeyi enerji kullanımında hidrolik enerjisi, rüzgâr enerjisi, güneş enerjisi, jeotermal enerjisi, biyokütle enerjisi ve hidrojen enerji gibi yenilebilir enerji kaynaklarına yöneltmektedir. Bu kaynakların kullanılarak enerji elde edilmesi son dönemde ülkelerin üzerinde önemle durdukları bir konu haline gelmiştir. Fosil kaynakların kullanımından ve bağımlılığından kaynaklanan sorunları çözebilmek için dünya 1 2 Doç, Dr, İstanbul Üniversitesi, İktisat Fakültesi, ybayraktar@istanbul.edu.tr. Arş, Gör, Cumhuriyet Üniversitesi, İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi, halilkaya@cumhuriyet.edu.tr. ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 421 Kamu Teşviklerinin Yenilenebilir Enerji Yatırımları Üzerine Etkisi: Türkiye… Kamu Teşviklerinin Yenilenebilir Enerji Yatırımları Üzerine Etkisi: Türkiye Örneği Yüksel BAYRAKTAR1 Halil İbrahim KAYA2 Abstract In recent years, energy production from renewable energy sources has been a subject of interest all over the world in terms of issues sustainable development, climate change and energy security. Turkey has implemented a various regulations about this area in the last 10 years. Public incentives for energy production from renewable energy sources has led to a significant increase on investments in renewable energy sources in Turkey. The aim of this study ise the role of public incentives and regulations on renewable energy investments In this study,Installed capacity data of renewable energy sources were utilized while examining the case. As a result, it was determined that public incentives and regulations about investments in renewable energy causes to an increase renewable energy investments. Keywords: Renewable Energy Invesment, Public Incentives. JEL Classification Code: Q4, Q42. 1. GİRİŞ Dünya nüfusunun, sanayi üretiminin, şehirleşmenin her geçen gün artması enerji ihtiyacının öneminin gittikçe artmasına neden olmaktadır. Enerji ihtiyacının karşılanmasında fosil kaynaklar başat rolü oynamaktadır. Fosil kaynakların enerji talebinin karşılanmasında diğer kaynaklara göre daha fazla kullanılması, fosil kaynakları yeterince bulunmayan ülkeleri fosil kaynak zengini ülkelere bağımlı hale getirerek hem ekonomik açıdan hem de enerji arz güvenliği açısından problemler yaşamalarına yol açmaktadır. Ayrıca fosil kaynakların kullanımı ciddi çevre problemlerini de beraberinde getirmektedir. Fosil kaynakların kullanımından doğan problemler, birçok ülkeyi enerji kullanımında hidrolik enerjisi, rüzgâr enerjisi, güneş enerjisi, jeotermal enerjisi, biyokütle enerjisi ve hidrojen enerji gibi yenilebilir enerji kaynaklarına yöneltmektedir. Bu kaynakların kullanılarak enerji elde edilmesi son dönemde ülkelerin üzerinde önemle durdukları bir konu haline gelmiştir. Fosil kaynakların kullanımından ve bağımlılığından kaynaklanan sorunları çözebilmek için dünya 1 2 Doç, Dr, İstanbul Üniversitesi, İktisat Fakültesi, ybayraktar@istanbul.edu.tr. Arş, Gör, Cumhuriyet Üniversitesi, İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi, halilkaya@cumhuriyet.edu.tr. ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 421 Y. BAYRAKTAR ve H.İ. KAYA genelinde birçok ülke, yenilenebilir enerji kaynakları kullanımını arttırmaktadır. Ülkeler yenilenebilir enerji kaynaklarının kullanımının ve bu alana yapılan yatırımların arttırılması için çeşitli kamu teşvik mekanizmalarını hayata geçirmektedirler. Dahası son dönemlerde fosil yakıt bağımlısı ülkelerin dışında, fosil yakıt zengini ülkelerin de yenilenebilir enerji yatırımlarını teşvik ettiği görülmektedir. Dünyada her yıl yenilenebilir enerjinin kullanımı artmaktadır. Yenilenebilir enerji konusu, Türkiye’nin de 2023 hedefleri içerisinde yer almaktadır. Türkiye’nin 2023 enerji stratejisi kapsamında yenilenebilir enerjinin elektrik üretimindeki payının %30’a çıkarılması ve bu doğrultuda yenilenebilir enerji yatırımlarını kamu teşvik mekanizmaları aracılığıyla arttırması bulunmaktadır. Bu nedenle Türkiye son dönemlerde yenilenebilir enerjinin yaygınlaşması için çeşitli kanun ve yönetmelikler çıkararak bu alana özel önem atfetmektedir. Türkiye’nin fosil yakıtlar açısından fakir bir ülke olması ve enerji arz güvenliğinde zaman zaman yaşanan problemler bu konuyu daha da önemli hale getirmektedir. 2. Yenilenebilir Enerji Kaynaklarının Türkiye’deki Durumu Türkiye, son 15 yıl içerisinde hem ekonomik ve sosyal gelişme göstermekte hem de nüfusu artmaktadır. Türkiye bu gelişmelere paralel olarak kesintisiz, kaliteli, güvenilir ve ekonomik koşullarda çevresel etkiyi de göz önünde bulundurarak enerji üretimi gerçekleştirmek durumundadır. Bunun için ülke içerisinde yer alan kaynakların kullanılması ve bu alanlara yatırım yapılması özel önem taşımaktadır (Pasin ve Altınbilek, 1997:1). Ülkedeki kaynaklar içerisinde yenilenebilir enerji kaynakları, gerek enerji üretimine katkısı gerekse sosyal ve çevresel etkisi bakımından ayrışmaktadır. Yenilenebilir enerji; enerji kaynaklarının stoklarında herhangi bir azalma olmadan üretimine ve tüketimine devam edilebilen enerji türüdür (Aydın, 2014: 26). Yenilenebilir enerji; güneşten dünyaya yansıyan enerjinin doğrudan ve/veya dolaylı bir biçimde kullanılması sonucunda ortaya çıkmaktadır. Tabiatın kendi dengesi içerisinde yeniden ve aynı şekilde mevcut olabilen enerji kaynakları; güneş, su, biyogaz, biyokütle, rüzgâr hidrojen, jeotermal enerji ve deniz akıntıları gibi kaynakları kapsamaktadır (Albayrak, 2011: 20). Tablo 1’de yenilenebilir enerji kaynaklarına yer verilmiştir. Tablo 1: Yenilenebilir Enerji Kaynakları Yenilenebilir Enerji Kaynakları DalgaGüneş Rüzgâr Gel Git Enerjisi enerjisi Enerjisi Okyanus, Kaynak Güneş Rüzgâr Deniz Kaynak: Tiftikçigil ve Yesevi (2015). 422 Biyokütle Jeotermal Hidrolik Hidrojen Enerjisi Enerjisi Enerjisi Enerjisi Biyolojik Yeraltı Atıklar Suları Akarsu, Nehir Su Ve Hidroksitler ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Kamu Teşviklerinin Yenilenebilir Enerji Yatırımları Üzerine Etkisi: Türkiye… Türkiye’nin diğer gelişmekte olan ülkelerle kıyaslandığında yenilenebilir enerji kaynakları kullanımı düşüktür. Türkiye fosil kaynaklara olan bağımlılığını ve ithalatını azaltabilmek için yenilenebilir enerji kaynaklarını harekete geçirmek durumundadır. Türkiye’de hidrolik enerjisi ve suyla ilişkili kaynakların elektrik üretiminde kullanımı, 1950’li yıllardan bu yana devam etmektedir. Ancak güneş, rüzgâr, biyogaz, biyokütle ve jeotermal kaynakları henüz tam anlamıyla kullanabildiği söylenemez (Erdil ve Erbıyık, 2015: 673). Tablo 2’de Türkiye’nin yenilenebilir enerji kaynaklarının potansiyeli ile ilgili bilgilere yer verilmiştir. Tablo 2: Türkiye’de Yenilenebilir Enerji Kaynakları Potansiyeli Yenilenebilir enerji kaynakları Güneş enerjisi (TW saat/yıl) Güneş enerjisi (su) (mtep) Hidroelektrik (TW saat/yıl) Rüzgar enerjisi (TW saat/yıl) Jeotermal(elektrik)(TWsaat/yıl) Jeotermal ısınma (mtep) Klasik Biyokütle (mtep) Modern Biyokütle(mtep) Kaynak: Öztürk ve Yüksel, 2016: 1265. Teknik potansiyel 6105 500 240 120 2 7500 10 40 Ekonomik potansiyel 305 25 130 60 1 2850 8 25 Birçok araştırmacıya göre Türkiye, yenilenebilir enerji kaynakları açısından zengin bir ülkedir. Türkiye hidroelektrik, rüzgâr ve jeotermal enerji açısından Avrupa ülkeleri içerisinde en büyük potansiyele sahip olan ülkelerden biridir. Biyokütle ve güneş enerjisi kaynakları da Türkiye’nin enerji bağımlılığını azaltmak için potansiyeli olan kaynaklar olarak öne çıkmaktadır (Erdil ve Erbıyık, 2015: 675). Tablo 3’te Türkiye’de yenilenebilir enerji üretimi hakkında 2000-2020 yıllarına ait bilgilere yer verilmiştir. Türkiye’nin 2000-2020 yılları arasında yenilenebilir enerji üretimi hakkında bilgi veren Tablo 3’e bakıldığında, en çok üretimin hidroelektrik enerjisinden kaynaklandığı görülmektedir. 2015 yılında 15 mtep olan yenilenebilir enerji arzının 2020 yılına gelindiğinde yaklaşık 20 mtep’e yaklaşacağı tahmin edilmektedir. Tablo 3 incelendiğinde göze çarpan diğer bir durum ise, yenilenebilir enerji kullanımının hacim acısından artmasına rağmen, toplam birincil enerji arzı içerisindeki payının düştüğü görülmektedir. Buradan çıkan sonuca göre, fosil enerji arzının yenilenebilir enerji arzından daha fazla bir biçimde arttığı anlaşılmaktadır (Canka Kılıc, 2011: 41). ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 423 Y. BAYRAKTAR ve H.İ. KAYA Tablo 3: Türkiye’de Yenilenebilir Enerji Kaynaklarından Üretim (2000-2020) 2000 2005 Birincil enerji üretimi Hidroelektrik (ktoe) 2,656 4,067 Jeotermal, güneş ve rüzgar (ktoe) 978 1,683 Biyomass ve atık 6,457 5,325 Yenilenebilir enerji üretimi (ktoe) 10,091 11,074 Toplam üretime oranı (%) 38 48 Toplam Birincil enerji üretime 12 12 oranı (%) Üretim Hidroelektrik (GWh) 30,979 47,287 Jeotermal, güneş ve rüzgar (GWh) 109 490 Yenilenebilir enerji üretimi (GWh) 30,988 47,777 Toplam Üretime Oranı (%) 25 29 Toplam Tüketim Jeotermal, güneş ve rüzgar (ktoe) 910 1385 Biyomass ve Atık (ktoe) 6457 5325 Toplam yenilenebilir tüketim (ktoe) 7367 6710 Toplam tüketime oranı (%) 12 10 Kaynak: Öztürk ve Yüksel (2016), s.1265. 2010 2015 2020 4,093 2,896 4,416 12,215 33 10 7,060 4,242 4,001 15,303 29 9 9,416 6,397 3,925 19,741 30 9 57,009 5,274 62,283 26 82095 7020 89,145 25 109,524 8766 118,290 25 2145 4416 6561 7 3341 4001 7342 6 5346 3925 9271 6 Yenilenebilir enerjiden elektrik üretiminin 2000 yılında 30 TWh, 2005 yılında 47 TWh, 2010 yılında 62 TWh ve 2015 yılında 89 TWh olduğu ve 2020 yılı projeksiyonuna göre ise 118 TWh’a ulaşacağı tahmin edilmektedir. Bu durum ülkenin yenilenebilir enerji kaynaklarından elektrik üretiminin sürekli artış eğiliminde olduğunu göstermektedir. 2.1. Türkiye’de Güneş Enerjisi Güneş enerjisi diğer enerji üretim sistemlerine kıyasla, çevreye daha az zarar veren, bol ve kolay ulaşılabilen, ayrıca sürdürülebilir enerji üretimi için en güvenli yollardan birisidir. Türkiye, 781.000 km2 yüzey alanıyla 36-42 kuzey enlemleri arasında güneşli bir kuşakta yer almakta ve güneş enerjisi potansiyeli bakımından birçok ülkeden iyi durumdadır. Türkiye’nin güneş enerjisi açısından yüksek bir potansiyele sahip olmasına rağmen bu potansiyeli etkin bir biçimde kullandığı söylenemez. Şekil 1’de Türkiye’nin Güneş Enerji Potansiyeli Atlasına yer verilmiştir. 424 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Kamu Teşviklerinin Yenilenebilir Enerji Yatırımları Üzerine Etkisi: Türkiye… Şekil 1:Türkiye’nin Güneş Enerji Potansiyeli Atlası Kaynak: YEGM Türkiye, güneş enerjisini etkin ve verimli kullanabilmek için GEPA (Güneş Enerjisi Potansiyeli Atlası)’nı hazırlamıştır. Yenilenebilir Enerji Genel Müdürlüğü tarafından kullanıma sunulan bu atlasa göre Türkiye’nin yıllık toplam güneşlenme süresi 2727 saat (günlük toplamı 7,5 saat), yıllık toplam gelen güneş enerjisi ise 1527 kWh/m2 yıl olarak belirtilmiştir. Türkiye, yıllık 110 gün gibi yüksek bir güneş enerjisi potansiyeline sahiptir ve gerekli yatırımların yapılması durumunda yılda birim metre karesinden ortalama olarak 1100 kWh’lik güneş enerjisi üretebilecek durumdadır (Çanka Kılıc, 2015: 31). Bu da oldukça önemli bir potansiyeldir. Türkiye’de son yıllarda yenilenebilir enerjiye yönelik getirilen kanun ve mevzuatlar kapsamında güneş enerjisinden elektrik elde edilmesine yönelik yatırımların arttığını söylemek mümkündür. Türkiye’de güneş enerjisinden elektrik üretiminin yaygınlaştırılmasını amaçlayan 5346 sayılı Yenilenebilir Enerji Kanunu 2010 yılında revize edilmiş ve 2013 yılında mevzuat çalışmaları tamamlanmıştır. Güneş enerjisinden elektrik üretimine yönelik getirilen teşvikler ve kolaylıklar neticesinde ülkenin kurulu gücünde artışlar yaşanmıştır. Ayrıca güneş enerji sistemlerinde yakalanan teknolojik gelişmeler maliyetlerin düşmesine ve verimliliğin artmasına neden olmaktadır. Bu durum güneş enerji sistemleri kullanımını giderek daha yaygın hale getirmektedir. Enerji Bakanlığı verilerine göre lisanssız elektrik üretim santralleri ile birlikte 2015 yılı sonu itibariyle güneş enerjili santral sayısı 362’ye ve bu santrallerin toplam kurulu gücü toplam 248,8 MW’ye ulaşmıştır (ETKB,2016). 2.2. Türkiye’de Rüzgâr Enerjisi Güneş radyosyonunun yer yüzeylerini farklı ısıtmasından kaynaklanan rüzgar enerjisi en önemli yenilenebilir enerji kaynaklarından biridir. Yer yüzeylerinin farklı ısınması, basıncın, sıcaklığın ve nemin farklı olmasına, bu farklılıklar ise havanın ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 425 Y. BAYRAKTAR ve H.İ. KAYA hareketine neden olmaktadır. Yüksek basınçtan alçak basınca doğru olan hava hareketi ise rüzgârı ortaya çıkarmaktadır (Şenel ve Can, 2015: 47). Rüzgâr enerjisi, yenilenebilir ve tükenmez bir kaynak olmasının yanı sıra, çok az olumsuz çevresel etkiye sahiptir. Rüzgâr enerjisi son dönemlerde dünya genelinde artan enerji ihtiyacını karşılayabilmek için elektrik üretiminde kullanılmaktadır. Rüzgâr enerji sistemleri yatay eksenli ve dikey eksenli olmak üzere iki gruba ayrılmaktadır. Yatay eksenli sistemler, dikey eksenli sistemlere kıyasla daha ucuzdur ve kurulumları ile üretimleri daha kolay performansları ise daha yüksektir. Ancak bu sistemlerin bakımı zordur. Dikey sistemlerin avantajı ise daha az gürültülü olmaları, mekanizmalarının daha güvenilir olması ve görsel anlamda daha zarif olmasıdır (Öztürk ve Yüksel, 2016: 1266). Rüzgâr türbinlerinin ilk kurulum maliyetleri çok yüksektir. Buna karşın türbinlerin hammaddeye ihtiyaç duymamaları işletme maliyetlerinin düşük olmasına neden olmaktadır. Rüzgâr türbin teknolojisinin ilerlemesi neticesinde rüzgâr enerjisinden elektrik üretimi maliyeti giderek düşmektedir. Bu durum yenilenebilir enerji türleri içerisinde rüzgâr enerjisinin kullanımını arttırmaktadır. Bir rüzgâr türbini 8000 farklı bileşenden oluşmaktadır. Türkiye, türbin bileşenlerinin büyük bir kısmını yurtdışından ithal etmektedir. Rüzgâr türbini ana bileşenlerinden olan kuleler ise genellikle yerli piyasada üretilmektedir (Can ve Şenel: 2015: 48). Türkiye rüzgâr potansiyeli bakımından zengin bir ülkedir. Kıyı alanları, dağlık alanlar ve açık araziler rüzgâr potansiyelinin yüksek olduğu alanlardır. 1990’lı yıllardan bu yana Türkiye’nin rüzgâr enerjisi ile ilgili üretim potansiyelinin belirlenebilmesi için çeşitli ölçümler yapılmaktadır. Türkiye’nin batı kıyıları rüzgar potansiyeli yüksek olan yerledir. En yüksek rüzgâr hızı Marmara denizinin kenarlarında ve Antakya’da küçük bir alanda belirlenmiştir. Deniz seviyesinden 50 m yükseklik hesaba katılarak yapılan ölçümlerde Ege, Marmara ve Doğu Anadolu Bölgelerinin yüksek enerji potansiyellerine sahip olduğu görülmüştür. Türkiye’nin yıllık ortalama rüzgâr hızı 2.58 (m/s) ve yıllık ortalama 25.82 (W/m2) rüzgar yoğunluğu bulunmaktadır (Öztürk ve Yüksel, 2016: 1267). 2016 Ocak ayında Türkiye Rüzgâr Enerji Birliği tarafından yayınlanan rapora göre Türkiye’de kurulumu tamamlanmış ve faaliyette bulunan 113 rüzgâr enerji santrali bulunmaktadır. Bu rüzgâr enerji santrallerinin toplam kurulu gücü 4.718,30 MW’ye ulaşmıştır. İşletmede bulunan rüzgâr enerji santrallerinin bölgelere göre dağılımına bakıldığında %37.72’lik oranla Ege Bölgesi başı çekmektedir. Ege Bölgesi’ni sırasıyla Marmara, Akdeniz, İç Anadolu, Karadeniz ve Güneydoğu Anadolu Bölgesi takip etmektedir. Ege ve Marmara Bölgesinde sırasıyla 1.779,5 MW ve 1.743,25 MW’lik rüzgâr santralleri kurulu gücü bulunmaktadır. En fazla 426 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Kamu Teşviklerinin Yenilenebilir Enerji Yatırımları Üzerine Etkisi: Türkiye… rüzgar enerji santralinin bulunduğu il ise Balıkesir’dir. Ayrıca inşa halinde bulunan 1.868,85 MW güce sahip 61 rüzgâr enerji santrali bulunmaktadır. Mevcut toplamın yaklaşık %30’una tekabül eden bu güç teşvik mekanizmalarının yatırımları teşvik ettiğinin örneği olarak gösterilebilir (TUREB, 2016). Tablo 4’de Türkiye’de Rüzgar Enerji Santrallerinin son 10 yıl içerisindeki gelişimine yer verilmiştir. Tablo 4: Türkiye’de Rüzgâr Enerji Santralleri Yıllık Kurulum ve Kümülatif Kurulum Verilerine (2006-2015, MW) Yıllar Yıllık Kurulum Kümülatif Kurulum 2006 31 51 2007 95 146 2008 217 363 2009 428 791 2010 537 1.329 2011 476 1.805 2012 506 2.312 2013 646 2.958 2014 803 3.762 2015 956 4.718 Kaynak: TUREB (2016) Türkiye bir yandan enerji bağımlılığını ve ithalatını azaltmak için rüzgâr enerjisi kullanımını artırmaya yönelik teşvikler getirirken, diğer yandan türbinlerin yapımına yönelik yerli malı kullanımını arttırmak için teşvikleri hayata geçirmektedir. Tablo 4’te görüldüğü üzere Türkiye’nin rüzgâr enerji santralleri kurulumunda her yıl artış görülmektedir. 2005 yılında yürürlüğe giren 5346 sayılı Yenilenebilir Enerji Kaynaklarının Elektrik Enerjisi Üretimi Amaçlı Kullanımına İlişkin Kanun ile birlikte rüzgar enerji santralleri kurulumunda bir ivme yakalandığı görülmektedir. Ancak esas artış 2011 yılında yürürlüğe giren 6094 sayılı Yenilenebilir Enerjisi Kanununda Değişiklik Yapılmasına Dair Kanun kapsamında getirilen teşvikler neticesinde ortaya çıkmıştır. 2010 yılında 1.329 MW olan kümülatif kurulumun 2015 yılına gelindiğinde yaklaşık 4 kat artış gösterdiği görülmektedir. 2.3. Türkiye’de Biyokütle Enerjisi Biyokütle, 100 yıllık periyottan daha kısa sürede yenilenebilen, karada ve suda yetişen bitkiler, hayvan artıkları, besin endüstrisi ve orman ürünleri ile kentsel atıkları içeren tüm organik maddeler olarak tanımlanabilir. Ana bileşenleri karbonhidrat bileşikleri olan bitkisel ve hayvansal kökenli tüm doğal maddeler biyokütle enerji kaynağı, bu kaynaklardan elde edilen enerji ise biyokütle enerjisi olarak tanımlanır (Acaroğlu, 2007: 87). Biyokütle enerjisi üç temel alanda kullanılmaktadır. Bunlar; elektrik, ısı ve ağırlıklı olarak ulaşım amaçlı kullanılan biyoyakıt üretimidir (Deloitte, 2014: 5). Biyokütle enerjisi klasik ve modern olmak üzere ikiye ayrılmaktadır. Günümüzde biyokütle enerjisi önemli bir yenilenebilir enerji kaynağı durumundadır. AB ülkelerinin toplam enerji tüketiminin yaklaşık yıllık % 7’si biyokütleden sağlanmaktadır. Biyokütlenin enerji olarak kullanımında katı, sıvı ve gaz yakıtlar elde etmek için çeşitli teknolojiler kullanılmaktadır. ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 427 Y. BAYRAKTAR ve H.İ. KAYA Biyoetanol, biyogaz, biyodizel gibi yakıtlarla birlikte, gübre, hidrojen, metan ve odun briketi gibi daha birçok yakıt türü sıralanabilir (Kapluhan, 2014: 102-104). Yenilenebilir enerji kaynakları içerisinde ulaşım ihtiyacını karşılayabilmek için sadece biyokütle, sıvı yakıt veya biyodizele çevrilebilmektedir (Öztürk ve Yüksel, 2016:1267). Biyodizel, kanola, ayçiçek, soya, aspir gibi yağlı tohum bitkilerinden elde edilen bitkisel yağların veya hayvansal yağların bir katalizör eşliğinde kısa zincirli bir alkol ile reaksiyonu sonucunda açığa çıkan ve yakıt olarak kullanılan bir üründür. Biyodizel, herhangi bir dizel motorunda kullanılabilir. Biyoetanol ise şeker pancarı, mısır, buğday ve odunsular gibi şeker, nişasta ve selüloz özlü tarımsal ürünlerin fermantasyonu ile elde edilen ve benzinle belirli oranlarda harmanlanarak kullanılan alternatif bir yakıttır. Biyogaz, organik bazlı atık/atıkların (Hayvansal, bitkisel ve endüstriyel atıklar) oksijensiz ortamda fermantasyonu sonucu ortaya çıkan renksiz-kokusuz, havadan hafif, parlak mavi bir alevle yanan bileşiminde, metan, karbondioksit, hidrojen sülfür, azot ve hidrojen bulunan bir gaz karışımıdır (ETKB, 2016). Türkiye biyokütle potansiyeli açısından zengin bir ülke konumundadır. Yenilenebilir Enerji Genel Müdürlüğü tarafından yayınlanan Biyokütle Enerji Potansiyeli Atlası’na göre Türkiye’de biyokütle potansiyeline Tablo 5’te yer verilmiştir. Tablo 5: Türkiye’de Biyokütle Enerji Potansiyeli Kaynak Hayvansal Atıkların Enerji Değ. Bitkisel Atıkların Enerji Değ. Kentsel Orgn.AtklarınEnrj. Değ. Orman Atıklarının Enerji Değ. Toplam Potansiyel (TEP/Yıl) 1.323.714 15.941.321 2.186.228 855.805 20.307.069 Kaynak: Deloitte, (2014). Tablo 5’te yer verilen BEPA Atlasına göre biyokütle potansiyeli içerisinde en fazla potansiyele bitkisel atıklar (% 78) sahiptir. Bitkisel atıkları sırasıyla kentsel organik atıklar (% 11), hayvansal atıklar (% 7) ve orman atıkları (% 4) takip etmektedir. 2012 verilerine göre Türkiye’de birincil enerji arzı 120 milyon TEP olarak gerçekleşmiştir. Biyokütle atlasına göre Türkiye’nin biyokütle potansiyeli 20 milyon TEP’tir. Biyokütle potansiyelinin harekete geçmesi için gerekli düzenlemeler yapıldığı ve teknolojik-lojistik kısıtlamalar ortadan kaldırıldığı varsayıldığında Türkiye’nin enerji açığında ciddi bir iyileşme sağlanabileceği görülmektedir(Deloitte, 2014). Türkiye’de biyokütle kaynaklarına dayalı enerji üretimine yönelik araştırmalar 2000’li yıllarda başlayıp, Yenilenebilir Enerji Kanunu’nun yürürlüğe girmesini 428 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Kamu Teşviklerinin Yenilenebilir Enerji Yatırımları Üzerine Etkisi: Türkiye… takiben özel sektörün de katkıları ile hızla gelişmeye başlamıştır. Tablo 6’de Türkiye’de Biyokütle Kurulu Güç Gelişimine yer verilmiştir. Tablo 6:Türkiye’de Biyokütle Kurulu Güç Gelişimi (2007-2013) Yıllar 2007 2008 2009 2010 2011 Yıllık Kurulum (MW) 17 27 21 19 Kümülatif Kurulum 43 60 87 108 127 (MW) 2012 33 160 2013 78 238 Kaynak: Deloitte (2014). 2005 yılına yürürlüğe giren 5346 sayılı Yenilenebilir Enerji Kaynaklarının Elektrik Enerjisi Üretim Amaçlı Kullanımına İlişkin Kanun ile yenilenebilir enerji alanındaki yasal düzenlemelerin yapılması Türkiye’de birincil enerji arzında yenilenebilir enerji payının geliştirilmesinin önünü açmıştır. Yenilenebilir Enerji Kanunu dışında 5627 sayılı Enerji Verimliliği Kanunu ve 6446 sayılı Elektrik Piyasası Kanunu da yenilenebilir enerjiye ilişkin düzenlemeler içermektedir. 5346 sayılı Yenilenebilir Enerji Kanunu ile tanımlanmış teşvikler biyokütle yatırımlarını da kapsamaktadır. Biyokütle yatırımları, en yüksek sabit fiyatlı alım garantisi olan 13,3 ABD Doları Cent/kWh ile desteklenmekte, yurtiçi ekipman kullanımı durumunda “yerli katkı ilavesi” adı altındaki ilave teşvikler bu fiyat 18,1 ABD Doları cent/kWh’a ulaşabilmektedir (Deloitte, 2014: 11-13). Yürürlüğe giren düzenlemelerin ve teşvik mekanizmalarının biyokütle yatırımlarını arttığı görünen bir gerçektir. Türkiye devlet destekleri ile biyokütle yatırımlarını her geçen yıl arttıran bir ülke konumundadır. 2.4. Türkiye’de Hidroelektrik Enerjisi Hidroelektrik güç sistemleri fosil yakıtlara en uygun alternatif olan yenilenebilir enerji kaynaklarından biridir. Bu sistemlerin birçok avantajı bulunmaktadır. Bunların içerisinde en önemli olan hava kirliliğine neden olmaması ve düşük maliyetli olmalarıdır. Hidroelektrik kaynağı Türkiye’nin en önemli yenilenebilir enerji kaynağıdır. Türkiye’nin hidroelektrik güç potansiyeli 433,000 GWh olarak dünya potansiyelinin % 1’ini ve Avrupa potansiyelinin % 16’sını oluşturmaktadır. Ancak ülke bu kaynağının % 62’sini kullanılabilir enerjiye çevirememektedir (Öztürk ve Yüksel, 2016: 1267-1268). Tablo 7’de Türkiye’nin 2005-2015 yılları arasında hidrolik enerjisi kurulu gücüne yer verilmiştir. Tablo 7: Türkiye’nin 2005-2015 Yılları Arasında Hidrolik Enerjisi Kurulu Gücü (MW) Yıllar 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 Kurulu 12.90 13.06 13.39 13.82 14.55 15.83 17.13 19.60 22.28 23.64 25.17 Güç Kaynak: EMO İzmir Subesi (2015). ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 429 Y. BAYRAKTAR ve H.İ. KAYA Tablo 7’de Türkiye’nin 2005-2015 yılları arasında Hidrolik enerjisi kurulu gücüne yer verilmiştir. 2005 yılında 12.906 MW’lik kurulu güce sahip olan Türkiye’nin kurulu güç miktarını her yıl arttırdığı görülmektedir. 2005 ve 2010 yılları daha önce belirtildiği üzere yenilenebilir enerji kaynaklarının kullanımına yönelik destek ve teşviklerin kanun-yönetmelik kapsamında arttırılmaya çalışıldığı yıllardır. Görüldüğü üzere 2005 yılından 2011 yılına Türkiye’de hidrolik kurulu gücünde yaklaşık 5000 MW’lik artış yaşanmıştır. 2005 yılından 2015 yılına gelindiğinde kurulu güç miktarında yaklaşık 2 katlık bir artış gözlenmektedir. Türkiye hidroelektrik kapasitesini kullanabilmek için bu alanda yatırımlarını arttıran bir ülke profili çizmektedir. 2.5. Türkiye’de Jeotermal Enerji Jeotermal enerji jeolojik yapıya bağlı olarak oluşan, doğrudan ya da başka enerji türlerine dönüştürülerek yararlanılabilen, yeryüzüne su, buhar ve gaz ile de taşınabilen yer kabuğunun ulaşılabilir derinliklerindeki doğal kaynağın ısı enerjisidir. Jeotermal kaynakların kullanım alanları, gelişen teknolojiye bağlı olarak çeşitlenmiş ve yaygın bir hal almıştır. Jeotermal enerji, doğrudan veya elektrik üretiminde kullanılmaktadır. Jeotermal enerjisi ısıtma uygulaması, endüstride, kimyasal madde üretiminde ve elektrik enerjisi üretiminden kullanılmaktadır (Akkuş ve Alan, 2016: 3-5). Jeotermal enerji, enerji üretimi açısından en verimli yenilenebilir enerji kaynaklarından biridir. MW kapasitesi açısından rüzgar ve güneşe kıyasla daha fazla elektrik üretimi sağlanabilmektedir. Dünyada jeotermal enerji kapasitesi açısından lider ülke ABD’dir. ABD 3,4 GW kapasite ile dünya kapasitesinin % 29,4’üne sahiptir (Tiftikçigil ve Gül Yesevi, 2015: 84-85). Jeotermal kaynakların doğrudan kullanımı 78 ülke tarafından yapılmaktadır. Dünya’da toplam kurulu kapasite 15.359 MW’ye ulaşmıştır ve yıllık jeotermal enerji kullanımı jeotermal ısı pompaları hariç 62.139 GWh’dir (Aydın, 2014: 205). Türkiye’de jeotermal kaynakları arama çalışmaları 1960’lı yıllarda MTA Genel Müdürlüğü tarafından başlatılmıştır. Elektrik enerjisi üretimi ile ilgili ilk jeotermal kaynak arama projesi, MTA-UNDP işbirliği ile 1967 yılında Denizli-Kızıldere jeotermal sahasında başlatılmıştır. Proje çalışması sonucunda, Kızıldere rezervuarının enerji üretimi için uygun olduğu belirlenmiştir (Gürmat, 2015). Türkiye, önemli miktarlarda jeotermal kaynak potansiyeline sahiptir ve bu alanda dünya ülkeleri içerisinde ilk sıralarda yer almaktadır. Jeotermal sahalarda MTA tarafından açılan 596; özel sektör, belediyeler ve il özel idareleri tarafından açılan 963 kuyu ile birlikte toplamda 1559 adet kuyu bulunmaktadır. Türkiye’de jeotermal sistemlerdeki teorik potansiyel Türkiye Jeotermal Derneği’ne göre 62.000MWt şeklinde belirlenmiştir (Akkuş ve Alan, 2016: 31). Tablo 8’de Türkiye’nin 2005430 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Kamu Teşviklerinin Yenilenebilir Enerji Yatırımları Üzerine Etkisi: Türkiye… 2015 yılları arasında Jeotermal Enerji Kurulu Gücü hakkında verilere yer verilmiştir. Tablo 8: Türkiye’de 2005-2015 Yılları Arası Jeotermal Enerjisi Kurulu Gücü (MW) Yıllar Yıllık Kurulum Kümülatif Kurulum 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 15 15 15 8 23 7 30 47 77 17 94 20 114 50 164 140 304 100 404 231 635 Kaynak: Gürmat (2015). Tablo 8’de Türkiye’nin jeotermal enerji kurulu gücüne yer verilmiştir. Son 10 yıllık verilerin yer aldığı tabloda jeotermal enerji yatırımlarının sürekli artış eğiliminde olduğu görülmektedir. 2005 yılında yürürlüğe giren 5346 sayılı Yenilenebilir Enerji Kanunu ve 2007 yılında yürürlüğe giren 5686 sayılı Jeotermal Kaynaklar ve Doğal Mineralli Sular Kanunu jeotermal kaynaklara olan yatırımları arttırmıştır. Ayrıca 2011 yılında yürürlüğe giren 6094 sayılı Yenilenebilir Enerjisi Kanununda Değişiklik Yapılmasına Dair Kanun ve Yenilenebilir enerjiyi destekleme mekanizması bu alanda bulunan yatırımların her geçen yıl büyümesine neden olmuştur. Tablo 8’de yer alan istatistikler stratejik sektörlerin devlet tarafından desteklenmesinin önemini göstermektedir. 2005 yılından 2015 yılına gelindiğinde jeotermal enerjisi kurulu gücünün 620 MW arttığı görülmektedir. Son 5 yıl içerisinde ise yaklaşık 7 katlık bir artış görülmektedir. Dünyada jeotermal zenginliği ile yedinci sırada yer alan Türkiye, jeotermal potansiyeli ile toplam elektrik enerjisi ihtiyacının % 5’i kadarını, ısıtmada ise ısı enerjisi ihtiyacının % 30’unu karşılayabilecek potansiyele sahiptir. Jeotermal enerji potansiyelinin tam kullanılması durumunda yıllık 80 milyar USD yurtiçi katma değer sağlanacağı belirtilmektedir. Dünyada 15’ten fazla ülke jeotermal enerjiye tarife garantisi teşvik sistemini uygulamaktadır. Türkiye’de jeotermal enerjiye tarife garantisi uygulayan ülkelerden biridir. Türkiye’de 13,2 $ cent/kWh miktarında teşvik verilmektedir. Bu miktar Fransa’da 23 € cent/kWh, İsviçre’de 32€ cent kWh’dır. Bu oranlama Türkiye’nin teşviklerinin çeşitli Avrupa ülkelerine kıyasla düşük olduğunu göstermektedir. 3. Türkiye’nin Yenilenebilir Enerji Politikası Türkiye fosil yakıtlara olan bağımlılığını ortadan kaldırabilmek, enerji arz güvenliğini sağlayabilmek ve ithalat giderlerini azaltabilmek amacıyla son yıllarda yenilenebilir enerjiye yatırım yapan ülkelerden biridir. Türkiye ekonomisinin son yıllarda göstermiş olduğu büyüme trendi enerjiye olan talebin her geçen gün artmasına neden olmaktadır. Bu durum Türkiye’yi enerji talebini karşılayabilmek için enerji kaynaklarında çeşitlilik oluşturmaya yöneltmiştir. ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 431 Y. BAYRAKTAR ve H.İ. KAYA Büyüyen ekonomisi ve artan nüfusu ile birlikte Türkiye’de artan enerji talebi enerji konusunu hükümetlerin en önemli konuları haline getirmektedir. Türkiye ekonomisi ithal enerji kaynaklarına bağımlı bir ülkedir. Türkiye’nin birincil enerji tüketiminin % 90’ı, ağırlıklı kısmı ithal edilmekte olan fosil yakıtlara bağlıdır. Mevcut tahminlere göre, 2011-2023 döneminde birincil enerji talebinde %90’lık bir artış beklenmektedir. Bu durum yerli ve yenilenebilir enerji kaynaklarından elde edilen enerjiye yönelik yatırımların arttırılmasını ve enerji verimliliği hususunda politikaların düzenlenmesini gerektirmektedir. Türkiye geleceğe dönük olarak yenilenebilir enerjinin önemli bir rol oynadığı yenilikçi bir enerji politikası yürütmektedir (ETKB, 2014: 8). Türkiye yenilenebilir enerji konusunda özellikle 2010 yılında getirmiş olduğu kanun ve yönetmelikler aracılığıyla bu alana özel önem vermektedir. Türkiye’nin yenilenebilir enerji politikasında geleceğe yönelik belirlemiş olduğu hedefler şu şekildedir (AB Bakanlığı, 2014: 38, Yılmaz ve Hotunoğlu, 2015: 77-78): i) Elektrik enerjisi üretmek için yenilenebilir kaynakların kullanımını arttırmak, ii) Güvenli, ekonomik ve maliyeti etkin bir şekilde yenilenebilir enerji üretimini teşvik etmek, iii) Sera gazı emisyonlarının azaltılmasını sağlamak, iv) Enerji kaynaklarının çeşitliliğini arttırmak, v) Atık ürünleri kullanmak ve çevreyi korumak, vi) Hidroelektrik potansiyelinin tamamını elektrik enerjisi üretiminde kullanmak, vii) 600 MW’lik jeotermal potansiyeli işletmeye sokmak, viii) Rüzgar enerjisine dayalı gücün 20.000 MW’a ulaştırmak, ix) Güneş ve diğer yenilenebilir kaynakların kullanımı için gereken düzenlemeleri yapmak, x) Yerli ve yenilenebilir enerji kaynaklarının kullanımı için alınacak tedbirler sonucunda, elektrik üretiminde doğal gazın payının %30’un altına düşürmek. Türkiye, yenilenebilir enerji kaynaklarının kullanımını hem sosyal hem de ekonomik açıdan desteklemektedir. Yukarıda maddeler içerisinde yer alan sera gazı salınımının azaltılması konusu tüm dünyanın son dönemler de önem verdiği bir konudur. Küresel ısınma, çevre felaketleri vb. gibi nedenlerden dolayı fosil yakıtların kullanımının azaltılarak temiz enerji kaynaklarının kullanımının arttırılması son dönemlerde birçok kalkınmış ülkenin öncelikleri arasındadır. Diğer taraftan fosil yakıtlar bakımından dışa bağımlı olan ülkelerin ekonomik ve siyasi 432 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Kamu Teşviklerinin Yenilenebilir Enerji Yatırımları Üzerine Etkisi: Türkiye… açıdan baskı yaşadıkları bilinmektedir. Türkiye bu konuda problem yaşayan ülkelerden biridir. Enerji konusunda dışa bağımlı olan Türkiye’nin yerli ve yenilenebilir enerji kaynaklarının kullanım kapasitesini arttırması ülkenin ekonomik ve siyasi açıdan daha bağımsız hareket edebilmesini sağlayacaktır. Türkiye, enerji talebinin ancak % 28’ini yerli kaynaklardan karşılayabilmektedir. Bu durum Türkiye’nin enerji kaynaklarında dışa bağımlılık oranının % 72 olduğunu göstermektedir. Özellikle petrol ve doğalgaz da bu oran sırasıyla % 92 ve % 98 şeklinde gerçekleşmektedir. Bu veriler dikkate alındığında Türkiye’nin üretim yapabilmek için ihtiyaç duyduğu enerjinin büyük bir kısmının ithalata dayalı olduğu görülmektedir. (Tiftikçigil ve Yesevi, 2015: 23). Türkiye bir yandan fosil yakıtların tüketimini azaltmayı hedeflerken, diğer yandan yenilenebilir enerji kapasitesi kullanım oranını arttırmak zorundadır. Zira nüfus ve ekonomik yapı sürekli olarak büyüyen bir trend izlemektedir. 3.1. Türkiye’de Yenilenebilir Enerjiyi Teşvik Etmek Amacıyla Çıkarılan Kanunlar ve Yönetmelikler Enerji açısından dışa bağımlı olan Türkiye, bu bağımlılığı ortadan kaldırabilmek ve 2023 hedeflerine ulaşabilmek için “Ulusal Yenilenebilir Enerji Stratejisi” ortaya koymuştur. Türkiye 2023 yılına kadar yenilenebilir enerjinin toplam elektrik enerjisi talebinin en az % 30’unu karşılamasını, yenilenebilir enerjinin ulaştırma sektörünün enerji ihtiyacının % 10’unu karşılamasını ve enerji yoğunluğunu en az % 20 düşürmeyi hedeflemektedir. Türkiye’nin yerli ve yenilenebilir enerji potansiyelinin farkına varması ve bundan yararlanabilmesi için bir dizi kanunlar çıkardığı görülmektedir. Son 15 yıl içerisinde yenilenebilir enerji potansiyelini harekete geçirmek için çıkarılan bu kanunlar, bu alanda bir hareketlenmeye ve yatırımcıların alana yönelmesine neden olmuştur. Tablo 9’da Yenilenebilir enerji düzenlemelerinin ve politikalarının gelişimine ve enerji verimliliği düzenlemelerine yer verilmiştir. Tablo 9: Türkiye’de Yenilenebilir Enerjiye Yönelik Getirilen Kanun ve Yönetmelikler Yıl Düzenleme ve Politika Uygulaması 2005 Yenilenebilir Enerji Kaynaklarının Elektrik Enerjisi Üretimi Amaçlı Kullanımına İlişkin Kanun, No:5346. 2007 Jeotermal Kaynaklar ve Doğal Mineralli Sular Kanunu, No:5686.Enerji Verimliliği Kanunu, No:5627. 2008 Ulaşımda Enerji Verimliliğinin Artırılmasına İlişkin Usul ve Esaslar Hakkında Yönetmelik. 2009 Elektrik Enerjisi Piyasası ve Arz Güvenliği Strateji Belgesi. ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 433 Y. BAYRAKTAR ve H.İ. KAYA 2010 Yenilenebilir Enerjisi Kanununda Değişiklik Yapılmasına Dair Kanun, No:6094. Türkiye İklim Değişikliği Stratejisi (2010-2020) 2011 Yenilenebilir Enerji Destekleme Mekanizması, Lisanssız Elektrik Üretim Yönetmeliği. 2012 Enerji Verimliliği Strateji Belgesi Elektrik Piyasası Rüzgâr ve Güneş Ölçümlerine İlişkin Tebliğ 2013 Elektrik Piyasası Kanunu, No: 6446. Lisanssız Elektrik Üretimine İlişkin Yönetmelik Yenilenebilir Enerji Kaynaklarından Elektrik Enerjisi Üreten Tesislerde Kullanılan Aksamın Yurtiçinde İmalatı Hakkında Değişiklik Yapılmasına Dair Yönetmelik Kaynak: ETKB (2014) 5346 Sayılı Yenilenebilir Enerji Kaynaklarının Elektrik Enerjisi Üretimi Amaçlı Kullanımına Dair Kanun Bu kanun yenilenebilir enerji kaynaklarının kullanımına yönelik çıkartılan ilk kanun olma özelliği taşımaktadır. Kanun ile yenilenebilir enerji kaynaklarının elektrik enerjisi üretimi amaçlı kullanımının yaygınlaştırılması, bu kaynakların güvenilir, ekonomik ve kaliteli bir biçimde ekonomiye kazandırılması, kaynak çeşitliliğinin artırılması, sera gazı emisyonlarının azaltılması, atıkların değerlendirilmesi, çevrenin korunması ve bu amaçların gerçekleştirilmesinde ihtiyaç duyulan imalat sektörünün geliştirilmesi amaçlanmaktadır. Kanun, yenilenebilir enerji kaynak alanlarının korunması, bu kaynaklardan elde edilen elektrik enerjisinin belgelendirilmesi ve bu kaynakların kullanımına ilişkin usul ve esasları kapsamaktadır. Kanun, Yenilenebilir enerji kaynaklarını; rüzgar, güneş, jeotermal, biyokütle, biyogaz, dalga, akıntı enerjisi ve gel-git ile kanal veya nehir tipi veya rezervuar alanı 15 km2 altında olan hidroelektrik üretim tesisi kurulmasına uygun elektrik enerjisi üretim kaynakları olarak ifade etmektedir. 5346 sayılı kanun kapsamında yatırım dönemine ilişkin hususlar düzenlemeye tabii tutulmuştur. Kanuna göre, yenilenebilir enerji kaynaklarını kullanarak sadece kendi ihtiyaçlarını karşılamak amacıyla azami 1000 kWh kurulu güce sahip izole elektrik tesisi ve şebeke destekli elektrik üretim tesisi kuran gerçek ve tüzel kişilerden kesin projesi, planlaması, master planı, ön incelemesi veya ilk etüdü DSİ ve EİE tarafından hazırlanan projeler için hizmet bedelleri alınmayacağı belirtilmiştir. Görüldüğü üzere yatırımların teşviki amacıyla yatırımcılar için maliyet oluşturan bu hizmetlerin bedelsiz bir biçimde yapılması hükmü getirilmiştir. Ayrıca kanun kapsamında; enerji üretim tesis yatırımları, kullanılacak elektro-mekanik sistemlerin yurtiçinde imalat olarak temini, güneş pilleri ve odaklayıcılı üniteler 434 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Kamu Teşviklerinin Yenilenebilir Enerji Yatırımları Üzerine Etkisi: Türkiye… kullanan elektrik üretim sistemleri kapsamındaki yapılacak Ar-Ge ve imalat yatırımları, biyokütle kaynaklarını kullanarak elektrik enerjisi veya yakıt üretimine yönelik Ar-Ge tesis yatırımları Bakanlar Kurulu kararı ile teşviklerden yararlandırılabilir hükmü getirilmiştir. 5686 Sayılı Jeotermal Kaynaklar ve Doğal Mineralli Sular Kanunu Bu kanun 2007 yılının Haziran ayında jeotermal ve doğal mineral su kaynaklarının üretimi ve korunmasının düzenlenmesi amacıyla yasalaştırılmıştır. Kanunun amacı, jeotermal ve doğal mineralli su kaynaklarının etkin bir şekilde aranması, araştırılması, geliştirilmesi, üretilmesi, korunması, bu kaynaklar üzerinde hak sahibi olunması ve hakların devredilmesi, çevre ile uyumlu olarak ekonomik şekilde değerlendirilmesi ve terk edilmesi ile ilgili usul ve esasları düzenlemek şeklinde ilgili kanunda belirtilmiştir. Kanuna göre, jeotermal ve doğal mineral sular üzerinde hüküm ve tasarruf sahibi devlettir. Kaynaklar ile ilgili arama faaliyetlerinin yapılması için 3 yıl süreyle geçerli olacak özel lisans alma zorunluluğu bulunmaktadır. Jeotermal kaynakların kullanımı ve işletimi için kullanım lisansı alınması gerekmektedir. İşletme ruhsatı 30 yıllığına verilmektedir. Süre sonunda ruhsat sahibinin talep etmesi durumunda onar yıllık dönemler halinde uzatım gerçekleştirilebilir. Araştırma ve kullanma lisansları devredilebilir. 5627 Sayılı Enerji Verimliliği Kanunu Kanun, enerji kaynakları kullanımında verimliliğin arttırılması ve bu şekilde enerji maliyetlerinin düşürülmesi ile çevrenin korunmasını amaçlamaktadır. Bu kanun, enerjinin üretim, iletim, dağıtım ve tüketim aşamalarında, endüstriyel işletmelerde, binalarda, elektrik enerjisi üretim tesislerinde, iletim ve dağıtım şebekeleri ile ulaşımda enerji verimliliğinin artırılmasına ve desteklenmesine, toplum genelinde enerji bilincinin geliştirilmesine, yenilenebilir enerji kaynaklarından yararlanılmasına yönelik uygulanacak usul ve esasları kapsamaktadır. Kanunun 17. ve 18. Maddeleri Yenilenebilir enerji kaynaklarının elektrik enerjisi üretimi amaçlı kullanımına ilişkin 5346 sayılı kanun ile ilgili olup, ilgili kanunda tanzim edilmiştir. Enerji verimliliği kanununa göre, yenilenebilir kaynaklardan elde edilen elektrik 5 ve 5.5 Euro/cent kWh sabit fiyattan 10 yıllık süreyle satın alınır. Fiyat 2011 yılına kadar kurulan işletmeler için geçerlidir. Ayrıca kanun 2001 yılında çıkarılan Elektrik Piyasası Kanunu’nda ve belli güç santrallerinin lisanstan muaf tutulması durumunda düzenlemeye gitmiştir. Muaf tutulan uygulamalar arasında, yenilenebilir enerji ile kurulum kapasitesi maksimum 500 kWh olan enerji işletmeleri bulunmaktadır. ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 435 Y. BAYRAKTAR ve H.İ. KAYA 6094 Sayılı Yenilenebilir Enerji Kanununda Değişiklik Yapılmasına Dair Kanun Yenilenebilir enerji kaynaklarının enerji üretiminde kullanılmasına dair hükümlerin yer aldığı 6094 sayılı kanun 29 Aralık 2010 tarihinde TBMM’inde kabul edilmiştir. Kanun 8 Ocak 2011 yılında Resmi Gazete’nin 27809 sayısında yayınlanarak yürürlüğe girmiştir. Yenilenebilir enerji kanunu, çeşitli teşvikler yoluyla yenilenebilir enerji kaynaklarında enerji üretimini teşvik etmeyi amaçlamaktadır. Bu teşvikler; rüzgar, güneş, biomass, hidrolik, ve jeotermal gibi kaynaklardan elektrik üretimini kapsamaktadır. Yasal çerçeve, üretim çeşitlerine göre devlete elektrik satış fiyatlarını ayarlamaktadır. Kanuna göre, yenilenebilir enerji işletmeleri 7.3 ABD Doları/ cent ve 13.3 ABD Doları/cent arasında fiyattan satış yapabilecektir. Hidroelektrik üretim tesisleri ve rüzgar enerjisi üretim tesisleri 7.3 ABD Doları/cent fiyatından elektrik satabilecektir. Jeotermal enerji arz edenler ise üretmiş oldukları elektriği en fazla 10.5 ABD Doları/cent fiyatından satabileceklerdir. Biyomass ve güneş enerjisinden elektrik elde edenler ise 13.3 ABD Doları/cent fiyatından üretmiş oldukları elektriği satabileceklerdir. Kanun aynı zamanda yerli üretim olarak üretilen ekipman ve bileşenleri de ayrıca desteklemektedir (Canka Kılıc, 2011: 45). Lisans sahibi gerçek ve tüzel kişilerin, 31.12.2020 tarihinden önce işletmeye giren üretim tesislerinde yararlanılan mekanik ve elektro-mekanik aksamın yurt içinde üretilmesi halinde, bu tesislerden elde edilip iletim ve dağıtım sistemine gönderilen elektrik enerjisi için, I sayılı cetvelde sunulan fiyatlara, II sayılı cetvelde yer alan yerli katkı ilavesi eklenmektedir. Destek mekanizması 31.12.2015’ten önce işletmeye alınan tesisler için işlem görürken (daha fazla uzatılması Bakanlar Kuruluna bırakılmıştır) Aralık 2013’te çıkan Bakanlar Kurulu kararı ile 31.12.2020 yılına kadar uzatılmıştır. Ayrıca kanunun yayımı tarihi itibariyle işletmede olanlar dâhil, 31/12/2015 tarihine kadar işletmeye girecek bu Kanun kapsamındaki yenilenebilir enerji kaynaklarına dayalı üretim tesislerinden, ulaşım yollarından ve lisanslarında belirtilen sisteme bağlantı noktasına kadarki TEİAŞ ve dağıtım şirketlerine devredilecek olanlar da dâhil enerji nakil hatlarından yatırım ve işletme dönemlerinin ilk on yılında izin, kira, irtifak hakkı ve kullanma izni bedellerine % 85 indirim uygulanır. 6446 Sayılı Yeni Elektrik Piyasası Kanunu 6446 sayılı kanun, elektrik piyasasına birçok yenilik ve teşvik getirmiştir. Özellikle yenilenebilir kaynakların kullanımını arttırmaya yönelik getirmiş olduğu yenilik ve teşvikler şu şekilde sıralanmaktadır: 436 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Kamu Teşviklerinin Yenilenebilir Enerji Yatırımları Üzerine Etkisi: Türkiye… (i). Kanunun lisans esasları alt başlığında, birden çok yapı veya müştemilatının yüzeylerinde tesis edilen aynı tür yenilenebilir enerji kaynağına dayalı üretim tesisleri sisteme aynı noktadan bağlanmak kaydıyla tek üretim lisansı kapsamında değerlendirilebilir. Bu durum iki ayrı lisans almanın önüne geçerek, hem maliyetlerin azalmasını hem de bürokratik işlemlerin kısalmasını hedeflemektedir. (ii). Kanunda lisanssız yürütülebilecek faaliyetler alt başlığı altında, 1 MW’ye kadar yenilenebilir enerji kaynaklarına dayalı kurulu gücü bulunan üretim tesislerinin lisans alma ve şirket kurma yükümlülüğünden muaf tutulduğu belirtilmektedir. Ayrıca ürettiği enerjinin tamamını iletim veya dağıtım sistemine vermeden kullanan, üretimi ve tüketimi aynı ölçüm noktasında olan, yenilenebilir enerji kaynaklarına dayalı üretim tesisleri de lisans alma şirket kurma yükümlülüklerinden muaf tutulmuştur. (iii). Kanunda lisanssız yürütülebilecek işlemler kapsamında, arz güvenliğinin, rekabetin sağlanabilmesi için Bakanlar Kurulu’nun, lisanssız faaliyet yapabilecek yenilenebilir enerji kaynaklarına dayalı üretim tesislerinin kurulu güç üst sınırını kaynak bazında beş katına kadar arttırmaya yetkili olduğu belirtilmiştir. 3.2. Türkiye’de Yenilenebilir Enerjiye Yönelik Teşvik Mekanizmaları Türkiye enerji ithalatçısı bir ülke durumundadır. Türkiye’nin kendi sürdürülebilir kaynaklarını enerji üretiminde kullanması, diğer ülkelere olan bağımlılığını ortadan kaldırması açısından hayati önem taşımaktadır. Bu bakış açısından yola çıkıldığında, yenilenebilir enerjinin ekonomik, sürdürülebilir ve çevre dostu bir kaynak olması diğer kaynaklara göre daha kullanışlı olmasına neden olmaktadır. Türkiye’nin coğrafi konumu, biomass, hidroelektrik, jeotermal, güneş ve rüzgâr enerjisinin kullanımı açısından bir çok avantaja sahiptir (Yüksel, 2010: 1469). Türkiye’nin enerji politikası içerisinde yenilenebilir enerji teknolojilerinin geliştirilmesi, enerji tasarrufu ve enerjinin etkin bir biçimde kullanımı öncelikli konular arasındadır. Bu bağlamda, Türkiye’nin enerji maliyetinin düşürülmesi için hükümet, özel sektör ve tüketiciler arasında etkin bir işbirliğinin sağlanması gerekmektedir (Şimşek ve Şimşek, 2013: 525). Türkiye’de yenilenebilir enerjiyi teşvik etmek amacıyla son 10 yıl içerisinde birçok yasa yürürlüğe girmiştir. 10 Mayıs 2005 tarihli ve 5346 sayılı yenilebilir enerji kaynakları hakkındaki kanun bu konuyla ilgili yapılan yasal düzenlemelerin başında gelmektedir (Tükenmez ve Demireli, 2012: 7). Türkiye yasal düzenlemelerle birlikte yenilenebilir enerji yatırımlarını teşvik etmek amacıyla dünya da yaygın bir ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 437 Y. BAYRAKTAR ve H.İ. KAYA biçimde kullanım alanı bulan çeşitli kamu teşvik mekanizmalarını hayata geçirmiştir. Bu teşvik mekanizmalarının başında; sabit fiyat garantisi, lisanssız üretim ve mali teşvikler (KDV istisnası, gümrük muafiyeti vd. ) gelmektedir (Yılmaz ve Hotunoğlu, 2015: 83). Bunlara ek olarak, hükümet alım garantisi ve arazi kullanım destekleri gibi teşvikler vererek yenilenebilir enerjiye yönelik özel sektör yatırımlarını arttırmayı hedeflemektedir. Bunlar son dönem enerji politikası değişikliğinin somut göstergeleri olarak görülebilir. Sabit Fiyat Garantisi Yenilenebilir enerji teknolojilerindeki yatırımları hızlandırmak için kullanılan destekleme mekanizmalarından biri olan tarife garantisi, yenilenebilir enerjiden elde edilen elektriğin satımı için uzun dönemli satın alım sözleşmesi sunmaktadır. Tarife garantisi politikalarında üç esas madde bulunmaktadır. Bunlar; şebekeye giriş garantisi, sabit ve uzun dönemli satın alım anlaşması ve üretilen birim başına hesaplanan fiyat garantisi şeklindedir. Küresel yenilenebilir enerji raporuna (GSR 2015) göre 100’ün üzerinde ülkede tarife garantisinin çeşitli uygulamaları kullanılmaktadır. Özellikle Almanya, İtalya, İngiltere, Fransa ve Çin tarife garantisi sistemini verimli bir biçimde uygulayan ülkelerdir (Abolhosseini ve Hesmati, 2014: 877). Sabit fiyat garantisi sisteminin de kendi içerisinde farklı şekilleri bulunmaktadır. Bunlar; sabit fiyatlı tarife garantisi ve prim fiyatlı tarife garantisi şeklindedir. Sabit fiyat garantisi sisteminde yenilenebilir enerji sisteminin devreye girdiği günden itibaren komisyonlar tarafından genellikle 10-20 yıl arasında birim başına sabit bir fiyatla alım garantisi verilmektedir. Prim fiyatlı tarife garantisinde yine satın alma garantisi bulunmaktadır. Burada en yüksek piyasa fiyatının üzerine bir prim eklenerek fiyatlar belirlenmektedir. Yani önceden belirlenen ve uyulan bir sabit fiyat yoktur (Şimşek ve Şimşek, 2013: 523). Son dönemler de yenilenebilir enerji kaynaklarının kullanımına önem gösteren Türkiye, çeşitli kamu teşvik mekanizmalarını hayata geçirerek bu alana yapılan yatırımları arttırmaya çalışmaktadır. Sabit fiyat garantisi ve/veya daha genişletilmiş şekliyle tarife garantisi de bu teşviklerden birini oluşturmaktadır. Türkiye’de gerçek ve tüzel kişiler, yenilenebilir enerji kaynaklarından üretmiş oldukları elektrik enerjisini dağıtım sistemine göndermeleri halinde 10 yıl süre ile her kaynağa farklı uygulanan sabit bir fiyattan desteklenmektedirler. Tablo 10’da Türkiye’de yenilenebilir enerji için uygulanan sabit fiyat garantisine yer verilmiştir. Tablo 10: Yenilenebilir Enerji İçin Tarife Garantisi (ABD $ cent/kWh) 438 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Kamu Teşviklerinin Yenilenebilir Enerji Yatırımları Üzerine Etkisi: Türkiye… Yenilenebilir Enerji Kaynağına Dayalı Üretim Tesisi Hidrolik Rüzgar Jeotermal Biyokütle Foto voltaik güneş (PV güneş) Yoğunlaştırılmış güneş enerjisi (CSP) Uygulanacak Fiyatlar Maksimum Teşvik 7,3 7,3 10,5 13,3 13,3 Teknoloji Bazında yerli katkı ilavesi 2.3 3.7 2,7 5,6 6,7 13.3 9,2 22,5 9,6 11 13,2 18,9 20 Kaynak: Resmi Gazete, Kanun No:6094 Tablo 10’da 2010 yılında yürürlüğe giren “6094 nolu Yenilenebilir enerji kaynaklarının elektrik enerjisi üretimi amaçlı kullanımına ilişkin kanunda değişiklik yapılmasına dair kanun” ile birlikte yenilenebilir enerji türlerine yönelik olarak getirilen tarife garantilerine yer verilmiştir. Teşvikler içerisinde en yüksek oran güneş enerjisine yönelik verilmektedir. Türkiye’nin birçok Avrupa ülkesiyle kıyaslandığında güneşlenme saatinin fazla olduğu bilinmektedir. Buna karşın Türkiye’nin sabit fiyat garantisinde vermiş olduğu fiyat; Almanya, Finlandiya vb. gibi birçok Avrupa ülkesinden düşük bir fiyattır. Ayrıca Türkiye tarife garantisini 10 yıllık süre ile vermektedir. Buna karşın yenilenebilir enerjiye çok önem veren birçok Avrupa ülkesi bu süreyi 15 yıl olarak belirlemişlerdir. Bu durum teşviklerin Türkiye açısından ümit verici olmasına karşın, Avrupa ülkeleri ile kıyaslandığında düşük olduğunu göstermektedir (Gözen, 2014: 281). Tarife garantisi sistemi etkin bir sistem olarak değerlendirilebilir. Bu sistemin etkinliği, elektriğin piyasa fiyatı ile tarife garantisinin değeri arasındaki farka bağlıdır. Bir işletmenin en önemli problemlerinden bir tanesi üretmiş olduğu mal ve hizmeti satabilmesidir. Tarife garantisi yöntemiyle yatırımcıların yatırım yapmadan önce geleceğe yönelik beklentilerini olumlu hale getirmek ve risklerini azaltmak amaçlanmaktadır. Teşvik politikaları olmasa, yenilenebilir enerji üreticileri ürettikleri elektriği ancak piyasa fiyatına bağlı bir biçimde satabilirler. Tarife garantisi mekanizması üreticilere sabit bir fiyattan ürettikleri elektriği satma garantisi vermektedir. Tarife garantileri geleceğe yönelik belirsizliği ortadan kaldırması açısından, yatırımcılara pozitif sinyal göndermektedir (Acar vd., 2015: 14). Lisanssız Üretim Hakkı Türkiye’de elektrik sektörü içerisinde faaliyette bulunabilmek için Enerji Piyasası Düzenleme Kurumu (EPDK), lisans vermektedir. Bu lisans türleri, üretim lisansı, ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 439 Y. BAYRAKTAR ve H.İ. KAYA otomatik üretim lisansı, otomatik üretim grup lisansı, iletim lisansı, dağıtım lisansı, toptan satış lisansı, perakende satış lisansı şeklindedir. Lisans düzenleme otoriteleri, yenilenebilir enerji yatırımlarını teşvik etmek için, toplam lisans ücretinin yalnızca % 1’ini ödeyecekler ve projenin tamamlanma tarihinden sonra 8 yıl boyunca yıllık lisans ücretini ödemeyeceklerdir. Kurulu kapasite 1 MW’ye kadar olan yapılar lisanssız üretim hakkına sahip olacaklardır. Ayrıca TEİAŞ ve dağıtım şirketleri tarafından yenilenebilir enerjiden elde edilen elektriğin sisteme alınmasında öncelik verilecektir (Şimsek ve Şimsek, 2013: 528). Yenilenebilir enerjiyi teşvik etmek amacıyla çıkarılan kanun ve yönetmelikler, bu sektörün son dönemlerde hareketlenmesine neden olmuştur. Hükümet yenilenebilir enerjiyi teşvik etmek amacıyla lisanssız elektrik üretimine izin vermektedir. Yönetmeliğe göre lisanssız elektrik üretimi “Tüketicilerin elektrik ihtiyaçlarının tüketim noktasına en yakın üretim tesislerinden karşılanması, arz güvenliğinin sağlanmasında küçük ölçekli üretim tesislerinin ülke ekonomisine kazandırılması ve etkin kullanımının sağlanması, elektrik şebekesinde meydana gelen kayıp miktarlarının düşürülmesi amacıyla lisans alma ve şirket kurma yükümlülüğü olmaksızın, elektrik üretebilmeleridir…” şeklinde ifade edilmektedir. Türkiye’de geçici kabulü gerçekleştirilen lisanssız elektrik üretim santrallerinin güçlerinin dağılımı şu şekildedir (Tutaşı, 2015): 2014 Aralık Ayı itibariyle Türkiye’de geçici kabulü yapılan lisanssız elektrik enerji santrallerinin sayısı 113’tür. (ii). 113 santralin toplam kurulu gücü yaklaşık 49 MW’dir. (iii). 21 dağıtım bölgesinden 17’sinde geçici kabulü yapılmış lisanssız elektrik üretim santrali mevcuttur. (iv).Geçici kabulü yapılmamış 4 bölge Aras, Çoruh, Trakya ve Yeşilırmak EDAŞ’tır. (v). Lisanssız elektrik üretiminin üst sınırı olan 1 MW kapasitede kurulan santrallerin sayısı 7’dir ve bunların tamamı güneş enerjisine ayrılmıştır. (vi).Türkiye’de lisanssız elektrik üretimi için toplam 5643 başvuru gerçekleşmiş, bu başvuruların 2463’ü olumlu, 2236’sı değerlendirmede ve 944’ü olumsuz şekilde sonuçlanmıştır. (vii). 2463 olumlu başvurunun 1995 adeti güneş enerjisi için gerçekleştirilmiştir. (i). Türkiye enerji arz güvenliğini sağlayabilmek ve ithal bağımlılığını önleyebilmek için yenilenebilir enerji kaynaklarına özel önem atfetmektedir. Bu kaynakları etkin kullanabilmek ve ekonomiye kazandırabilmek adına getirdiği teşvik sisteminin bir 440 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Kamu Teşviklerinin Yenilenebilir Enerji Yatırımları Üzerine Etkisi: Türkiye… parçası olan lisanssız üretime yönelik önemli miktarlarda talep oluştuğu görülmektedir. Lisanssız üretimin yaygınlaşması için üreticilerin bu konuda bilinçli hale getirilmesi ve bu sektöre yönelik cesaretlendirilmesi gerekmektedir. Buna ek olarak, bürokratik kolaylıkların sağlanması ve işlemlerin hızlandırılması konuya olan ilginin artmasına vesile olabileceği düşünülmektedir. Yenilenebilir Enerjiye Yönelik Diğer Teşvikler Sabit fiyat garantisi ve lisanssız Üretim gibi teşvik mekanizmalarının yanı sıra Türkiye genel teşvikler yoluyla da yenilenebilir enerji yatırımlarını arttırmayı hedeflemektedir Bu çerçevede; hidrolik, rüzgar, jeotermal, güneş, biokütle ve termik yatırımları genel teşvik sistemi kapsamında desteklenmektedir. 1 Ocak 2012 tarihinden itibaren geçerli olan bu genel teşvik uygulaması sisteminde öngörülen destekler, KDV İstisnası, Gümrük Vergisi Muafiyeti ve Gelir Vergisi Stopaji Desteği şeklindedir. Ayrıca yenilenebilir enerji yatırımları bölgesel teşvik uygulamaları, büyük ölçekli yatırımların teşviki ve stratejik yatırımların teşviki kapsamında da desteklenerek, yatırım kapasitelerinin arttırılması hedeflenmektedir (Yılmaz ve Hotunoğlu, 2015: 90). SONUÇ Yenilenebilir enerji kaynakları fosil kaynaklara alternatif bir enerji kaynağıdır. Enerji talebinin her geçen yıl artması, alternatif enerji kaynaklarının stratejik önemini de artırmaktadır. Dünya genelinde enerji talebinin her geçen gün artması sürdürülebilir, temiz, güvenilir, kesintisiz ve yerli kaynaklara olan ilgiyi artırmaktadır. Fosil kaynaklara bağımlı olan ülkeler, aynı zamanda enerji arz güvenliği açısından da problemler yaşayabilmektedir. Bu durum ülkeleri gerek siyasi gerekse ekonomik açıdan kırılgan bir hale sokmaktadır. Birçok ülke bu kırılganlığı minimize edebilmek ve enerji arz güvenliğini sağlayabilmek için yenilenebilir enerjiye olan yatırımlarını artırmaktadır. Yatırımların arttırılması için ise çeşitli kamu teşvik mekanizmalarını devreye sokmaktadırlar. Kamu teşvik mekanizmaları içerisinde tarife garantileri, vergi teşvikleri, yeşil sertifikalar gibi birçok teşvik aracı bulunmaktadır. Türkiye, doğalgaz ve petrolün bol olduğu bir coğrafya da bulunmasına rağmen kendi sınırları içerisinde bu kaynaklara yeterince sahip olamayan bir ülkedir. Bu durum her geçen yıl artan enerji talebini karşılayabilmek için daha fazla doğalgaz ve petrol ithal edilmesine neden olmaktadır. Dolayısıyla ülkenin siyasi ve ekonomik kırılganlığı da artmaktadır. Fosil kaynaklara yeterince sahip olmayan Türkiye, yenilenebilir enerji kaynakları açısından zengin bir potansiyele sahiptir. Ancak Türkiye bu zengin potansiyeli yeterince kullanamamaktadır. Özellikle rüzgar ve ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 441 Y. BAYRAKTAR ve H.İ. KAYA güneş gibi kaynaklar için potansiyelin çok altında bir kurulu güç ve üretim bulunmaktadır. Türkiye, jeotermal kaynaklar açısından da dünyanın en fazla potansiyeline sahip ülkelerden biridir. Ancak bu kaynakların da etkin ve verimli bir biçimde kullanıldığı söylenemez. Türkiye son 10 yıl içerisinde mevcut potansiyeli harekete geçirebilmek adına bir dizi kanun, yönetmelik ve düzenlemeyi hayata geçirmiştir. Ayrıca yenilenebilir enerji kaynaklarına yönelik destekleme mekanizmasını yürürlüğe koymuştur. Bu durum ülke de yenilenebilir enerji kaynaklarından enerji üretimine yönelik yatırımların artmasına neden olmuştur. 2005 yılında yürürlüğe giren 5346 sayılı Yenilenebilir Enerji Kaynaklarının Elektrik Enerjisi Üretimi Amaçlı Kullanımına İlişkin Kanun bu alanda ilk olma özelliğini taşımaktadır. Bu kanunun yürürlüğe girmesinden 5 yıl sonra 6094 sayılı Yenilenebilir Enerji Kanununda Değişiklik Yapılmasına Dair Kanun ve destekleme mekanizmaları yenilenebilir enerji alanına yapılan yatırımları arttırmıştır. Yenilenebilir enerjiyi destekleme mekanizmaları arasında en çok kullanılan araç tarife garantisi sistemidir. Bu sistem ile Türkiye’de üretilen yenilenebilir enerji kaynaklarına alım garantisi ve öncelik hakkı getirilmiştir. Ayrıca Türkiye’de 1MW gücüne kadar üretim yapan yenilenebilir enerji kaynaklarına dayalı elektrik üretim tesislerinde lisans zorunluluğu bulunmamaktadır. Çıkarılan kanunlar ve düzenlemeler neticesinde son 10 yıl içerisinde yenilenebilir enerji kaynaklarından elektrik üretiminin arttığını ve kurulu güç miktarlarında gözle görülür bir artış yaşandığını söylemek mümkündür. Yenilenebilir enerjiye yönelik teşvik mekanizmaları tüm dünyada uygulanan bir sistemdir. Türkiye’de teşvik mekanizması ilk olarak 2005 yılında fiyat tarifesi garantisi sistemi ile başlamıştır. Teşvik mekanizması 2011 yılında geliştirilmiştir ve halen uygulanmaya devam edilmektedir. Yenilenebilir enerji potansiyelinin kullanımını kolaylaştırmak için çıkarılan kanunlar, yönetmelikler ve düzenlemeler tam anlamıyla yeterli olmamasına rağmen ülkenin bu alana yönelik yatırımlarının artmasına vesile olmuştur. 2005 yılında 51 MW kurulu güce sahip olan rüzgar enerji santralleri, 2015 yılına gelindiğinde 4.718 MW Kurulu güce ulaşmıştır. Jeotermal enerji açısından çok zengin bir ülke olan Türkiye, potansiyelinin çok altında bir kurulu güce sahip olmasına rağmen, bir ivme yakalandığı söylenebilir. Jeotermal kurulu gücü 2005 yılında 15 MW iken 2015 yılında bu miktar 635 MW’ye çıkmıştır. Aynı şekilde biyokütle kurulu gücü 238 MW’ye ve güneş enerjisi kurulu gücü de 248 MW’ye ulaşmıştır. Türkiye’de elektrik üretiminin % 25’i yenilenebilir enerji kaynaklarından sağlanmaktadır. Hidrolik enerjisi bu oranın yakalanmasın da en çok yararlanılan kaynak durumundadır. 2005 yılında 12.906 442 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Kamu Teşviklerinin Yenilenebilir Enerji Yatırımları Üzerine Etkisi: Türkiye… MW olan hidroelektrik kurulu gücü 2015 yılına gelindiğinde yaklaşık 2 kat artarak 25.171 MW’ye yükselmiştir. KAYNAKÇA AB Bakanlığı (2014), Avrupa Birliği Sürecinde Enerji Faslı, www.ab.gov.tr (e.t: 27.04.2016). Abolhosseini, Shahrouz, Heshmati (2014), “The Main Support Mechanisms to Finance Renewable Energy Development”, Renewable and Sustainable Energy Reviews, (40), s.876-885. Acar, Sevil, Kitson, Lucy, Bridle, Richard (2015), “Türkiye’de Kömür Teşvikleri ve Yenilenebilir Enerji Teşvikleri”, GSI Report, www.iisd.org (e.t.:20.04.2016). Acaroğlu, Mustafa (2007), Alternatif Enerji Kaynakları, Nobel Yayınları, Genişletilmiş 2. Baskı, Ankara. Akkuş, İbrahim, Alan, Hüseyin (2016), “Türkiye’nin Jeotermal Kaynakları, Projeksiyonlar, Sorunlar ve Öneriler Raporu”, TMMOB Jeoloji Mühendisleri Odası, Yayın No:123, Ankara. Albayrak, Berat (2011), Elektrik Enerjisi Üretiminde Yenilenebilir Enerji Kaynakları ve finansmanı: bir uygulama, Kadir Has Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul. Aydın, Levent (2014), Enerji Ekonomisi ve Politikaları, Seçkin Yayıncılık, 1. Baskı, Ankara. Canka Kılıc, Fatma (2011), “Recent Renewable Energy Developments, Studies, İncentives in Turkey”, Energy Education Science and Technology (A): Energy Science and Research, 28(1), s.37-54. Canka Kılıç, Fatma (2015), “Güneş Enerjisi, Türkiye’deki Son Durumu ve Üretim Teknolojileri”, Mühendis ve Makine, Cilt:56, Sayı: 671, s. 28-40. DELOİTTE (2014), 26.04.2016). Biyokütlenin Altınçağı, www.deloitte.com.tr (e.t: EMO İzmir Şubesi (2015), Enerji Raporu, EMO Yayın No: GY/2015/614, www.izmir.emo.org.tr (e.t:10.05.2016). Erdil, Ayşenur, Erbıyık, Hikmet (2015), “Renewable Energy Sources of Turkey and Assessment of Sustainability”, Procedia- Social and Behavioral Sciences, (207), s. 669-679. ETKB (2014), Türkiye Ulusal Yenilenebilir Enerji Eylem Planı, www.enerji.gov.tr (e.t: 27.04.2016). ETKB (2016), http://www.enerji.gov.tr/tr-TR/Sayfalar/Gunes (e.t: 16.05.2016). ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 443 Y. BAYRAKTAR ve H.İ. KAYA Gözen, Mustafa (2014), “Renewable Energy Support Mechanism in Turkey: Financial Analysis and Recommendations to Policymakers, International Journal of Energy Economics and Policy, Vol:4, No2, s.274-287. http://jeotermal2016.org/sunum/9B_AliKaraduman.pdf Gürmat, (2015), adresinden erişilmiştir. Kapluhan, Erol (2014), Enerji Coğrafyası Açısından Bir İnceleme: Biyokütle Enerjisinin Dünyadaki ve Türkiye’deki Kullanım Durumu”, Marmara Coğrafya Dergisi, Sayı: 30 (Temmuz), s.97-125. Öztürk, Murat, Yüksel, Yunus Emre (2016), “Energy Structure of Turkey for Sustainable Development”, Renewable and Sustainable Energy Reviews, (53), s.1259-1272. Pasin, Suat, Altınbilek, Doğan (1997), “Türkiye’de Hidroelektrik Enerjisi Potansiyeli ve Gelişme Durumu”, DEKTMK Türkiye 7. Enerjş Kongresi, Yeni ve Yenilenebilir Enerji Kaynakları Cilt:3, ODTÜ, Ankara. Şenel, Mahmut Can, Koç, Erdem (2015), “Dünyada ve Türkiye’de Rüzgar Enerjisi Durumu-Genel Değerlendirme”, Mühendis ve Makine, Cilt:56, Sayı: 663, s.46-56. Şimşek, Hayal Ayça, Şimşek, Nevzat (2013), “Recent İncentives for Renewable Energy in Turkey”, Energy Policy, (63), s.521-530. Tiftikçigil, Burcu, Gül Yesevi, Çağla (2015), Türkiye’nin Enerji Görünümü Stratejileri ve İlişkileri, Derin Yayınları, 1. Baskı, İstanbul. TUREB (2016), Türkiye Rüzgar Enerjisi İstatistik Raporu, www.tureb.com.tr (e.t: 25.04.2016). Tutaşı, Can (2015), Lisanssız Elektrik Üretim Raporu, https://tutasi.com/2015/01/11/35-lisanssiz-elektrik-uretim-raporu (e.t: 12.05.2016). Tükenmez, Mine, Demireli Erhan (2012), “Renewable Energy Policy in Turkey with New Legal Regulations”, Renewable Energy, (39), s.1-9. YEGM (2016), Güneş Enerjisi Potansiyeli Atlası (GEPA), http://www.eie.gov.tr/ (e.t: 15.05.2016). Yılmaz, Olcay, Hotunoğlu, Hakan (2015), “Yenilenebilir Enerjiye Yönelik Teşvikler ve Türkiye”, Adnan Menderes Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Yıl:2, Sayı:2, s.74-97. Yüksel, İbrahim (2010), Energy Production and Sustainable Energy Policies in Turkey, Renewable Energy, (35), s.1469-1476. 444 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Kamu Teşviklerinin Yenilenebilir Enerji Yatırımları Üzerine Etkisi: Türkiye… 5346 sayılı Yenilenebilir Enerji Kaynaklarının Elektrik Enerjisi Üretimi Amaçlı Kullanımına İlişkin Kanun, R.G., 18.05.2005 Sayı:25819, http://www.mevzuat.gov.tr/ (e.t: 10.05.2016). 5686 sayılı Jeotermal Kaynaklar ve Doğal Mineralli Sular Kanunu, R.G: 13.06.2007 Sayı:26551, http://www.resmigazete.gov.tr/ (e.t: 12.05. 2016). 5627 sayılı Enerji Verimliliği Kanunu, R.G: 02.05.2007 Sayı: 26510, http://www.resmigazete.gov.tr/ (e.t: 12.05.2016). 6094 sayılı Yenilenebilir Enerji Kaynaklarının Elektrik Enerjisi Üretimi Amaçlı Kullanımına İlişkin Kanunda Değişiklik Yapılmasına Dair Kanun, R.G: 08.01.2011 Sayı:27809, http://www.resmigazete.gov.tr/ (e.t: 12.05.2016). 6446 sayılı Elektrik Piyasası Kanunu, R.G: http://www.resmigazete.gov.tr/ (e.t:12.05.2016). ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 30.03.2013 Sayı: 28603, 445 Alternatif Bir Sistem Olarak Ortaklık Ekonomisi’nin Değerlendirilmesi Alternatif Bir Sistem Olarak Ortaklık Ekonomisi'nin Değerlendirilmesi Harun KILIÇASLAN1 Özet Çalışmanın amacı, Necmettin Erbakan tarafından Adil Ekonomik Düzen olarak ele alınan Ortaklık Ekonomisi'ni bir ekonomik sistem olarak Kapitalizm'in ve Sosyalizm'in temel özellikleriyle karşılaştırmaktır. Konunun değerlendirmesinde İslam Ekonomisi ile ilişkisi de ele alınmaktadır. Piyasa ekonomisi temelli bir sistem olan Ortaklık Ekonomisi'nin merkezî planlamaya da yer vererek benzerlikler içermekle beraber Kapitalizm ve Sosyalizm'den belirgin olarak ayrıştığı görülmektedir. Diğer yandan Ortaklık Ekonomisi'nin üretim ve bölüşüm ilişkilerine yönelik yaklaşımlarıyla üretim faktörlerinin ve bu bağlamda devletin ekonomideki işlevleri yeniden tanımlanabilir. Temel aksiyomlarıyla bütünlüklü bir sistem oluştursa da dünyada uygulama örneği bulunmayan Ortaklık Ekonomisi'nin pratikte yer bulabilmesi için daha fazla araştırma yapılarak konunun somutlaştırılması gerektiği sonucuna varılmıştır. Yapılan değerlendirmede ayrıca Ortaklık Ekonomisi'nin literatüre önemli katkıları içeren potansiyeli barındırdığı sonucuna ulaşılmıştır. Anahtar Kelimeler: Ortaklık Ekonomisi, Adil Ekonomik Düzen, İslam Ekonomisi Evaluation of The Partnership Economy as an Alternative System Abstract The purpose of this study is to compare the Partnership Economy which is held as Just Economic Order by Necmettin Erbakan, as an economic system with the basic features of capitalism and socialism. During the assessment of the subject its relation with the Islamic economy is also addressed. Although the Partnership Economy which is a system based on market economy, contains similarities by giving space to the central planning, it appears to distinct itself from Capitalism and Socialism significantly. On the other hand, the Partnership Economy’s approach towards production and distribution relations, production factors, and in this context, functions of the state in the economy may be redefined. Although it forms an integral system with its basic axioms, it is concluded that in order to include the Partnership Economy in practice which doesn’t has any application sample in the world, the embodiment of the subject by conducting further researches is required. In the evaluation, it is also found that Partnership Economy contains a potential including significant possible contributions to the literature. Key Words: Partnership Economy, The Just Economic Order, Islamic Economics JEL Classification Codes: P40, P50, P51 Yrd. Doç. Dr. harun@sakarya.edu.tr. 1 Sakarya Üniversitesi, ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Siyasal Bilgiler Fakültesi, Maliye Bölümü, 447 H. KILIÇASLAN GİRİŞ Günümüzde dünyanın hemen her yerindeki üniversitelerde ekonomi ile ilgili dersler verilmekte, bilimsel araştırmalar yayınlanmaktadır. Her yıl binlerce öğrenci ekonomi ile ilgili bölümlerden mezun olmakta, yüzlerce bilimsel toplantı tertip edilmekte ve binlerce akademisyen ekonomi ile ilgili konulara odaklanmaktadır. Ekonomi alanındaki yayın sayısı bir insanın takip edemeyeceği miktara ulaşmıştır. Bu alandaki aktiviteler ve üretim çok fazla olsa da temelde iki ekonomik sistem üzerine yoğunlaşılmıştır. Bunlar hemen herkesin hakkında bir miktar bilgi sahibi olduğu Kapitalizm ve Sosyalizmdir. Yukarıda bahsi geçen aktivitelerin büyük çoğunluğu bu iki sisteme hizmet etmektedir. Bu iki sistemin oluşturduğu yelpazede okumak isteyen meraklılar için kütüphanelerde sayısız kaynak bulunabilmektedir. Bu iki sistemin dışında İslam ekonomisi adı altında çalışmalar da yapılmış ancak bunlar sayıca çok az miktarda kalmıştır. Bu alandaki çalışmalara ilginin arttığını da belirtmekte fayda var. Türkiye'de de bu ilginin gecikmiş de olsa arttığını gözlemlemek mümkündür. İslam ekonomisi alanında yapılan çalışmalar finans alanında temerküz etmiş görünüyor. Bu konudaki çalışmaların İslamî Finans adı altında uygulama sahasında da görünürlüğü artmaya başlamıştır. Katılım bankacılığının konvansiyonel bankacılık yanında yer bulmaya başlaması buna örnek gösterilebilir. Ne var ki bu uygulamalara eleştiriler de yöneltilmektedir. En temel eleştiri ise İslami Finans araçlarının kapitalist sistemin içerisinde uygulanıyor olması ve sistemin bütününe ilişkin bir çözüm sunmamasıdır. Buna göre sadece finans boyutunun İslamî olması sistemi adil bir zemine oturtmaya yetmemektedir (Kılıçaslan, 2016: 45-47). Bu çalışmanın amacı, Necmettin Erbakan tarafından Adil Ekonomik Düzen olarak ele alınan Ortaklık Ekonomisi'ni bir ekonomik sistem olarak Kapitalizm'in ve Sosyalizm'in temel özellikleriyle karşılaştırmaktır. Konunun değerlendirmesinde İslam Ekonomisi ile ilişkisi de ele alınmaktadır. 1. Ortaklık Ekonomisi Ortaklık Ekonomisi ile ilgili ilk çalışmalar Türkiye’de Arif Ersoy (1986) ve Adil Düzen adı altında Süleyman Karagülle tarafından yapılmış ve iktisat literatürüne kazandırılmıştır. Ortaklık Ekonomisi, Ersoy (1995)’un ‘silm sosyal yapılanma modeli’ içerisinde ekonomik boyutu teşkil etmektedir. Türkiye’de Ortaklık Ekonomisi, siyasetçi kimliğiyle bilinen Necmettin Erbakan tarafından bir söylem olarak Adil Ekonomik Düzen şeklinde Türk siyasî literatürüne kazandırılmıştır. Çalışmada göz ardı edilen bazı nüanslarla beraber Adil Ekonomik Düzen ile Ortaklık Ekonomisi aynı anlamda kullanılmıştır. Ortaklık ekonomisi; toplumu 448 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Alternatif Bir Sistem Olarak Ortaklık Ekonomisi’nin Değerlendirilmesi oluşturan birey veya sosyal grupların ihtiyaçlarını karşılamak amacıyla gönüllü işbirliğine gitmeleri ve aralarında oluşturdukları dayanışmayı da ortak iradelerinin ürünü olan serbestçe yaptıkları anlaşmalarla düzenlemelerini içeren bir ekonomik sistem olarak tanımlanabilir (Öztürk, 2013:166). Ortaklık Ekonomisi çalışmaları Türkiye’de bir ekonomik sistem tartışması üzerinden yürürken Batı’da da bütüncül bir sistem olarak ele alınmasa da Weitzman (1984)’ın çalışmasında olduğu gibi kapitalizmin sorunlarına çare olarak Ortaklık Ekonomisi’ni andıran bazı uygulamalar önerilmiştir. Weitzman, söz konusu çalışmada stagflasyonla mücadelede mikro ekonomik bir çözüm olarak emeğin kâra ortak edilmesinden söz etmektedir. Sistem bir bütün olarak ortaklığa dayanmasa da mevcut makroekonomik sorunlara çözüm olarak kısmî uygulamaların gösterilmesi dikkate değerdir. Bu noktadan sonra Türkiye'de Necmettin Erbakan tarafından siyasî söylemle Adil Ekonomik Düzen olarak gündeme getirilen Ortaklık Ekonomisi’nden söz etmek gerekiyor. Ortaklık Ekonomisi, Erbakan tarafından teorik çerçevede ortaya konulmuş ve uygulamaya geçirilmesi yolları da örneklendirilerek açıklanmış bir ekonomik sistemdir. Ortaklık Ekonomisi sistemi ekonomiyi sadece bir yönüyle değil, üretim, tüketim ve bölüşüm ilişkileriyle bir bütün olarak ele almakta ve sisteme ilişkin ilkeler ortaya koymaktadır. Sistem içerisinde aktörlerin ekonomideki rolleri de tanımlanmıştır. Ortaklık Ekonomisi içerisinde genel ilkeler yanında para, kredi, vergi ve sosyal güvenlikle ilgili ilkeler ifade edilmiştir. Erbakan, ayrıca Ortaklık Ekonomisi’nin Kapitalizm ve Sosyalizm ile karşılaştırmasına da değinmiştir. Bu şekilde sistemin teorik temellerini açıklamanın yanında ekonomik sistemlere ilişkin temel bir yaklaşım modeli de getirmiştir. Bu yaklaşım modeliyle bir yandan Ortaklık Ekonomisi’ne adalet temelinde ahlakî bir meşruiyet kazandırılırken diğer yandan Kapitalizm ve Sosyalizme aynı perspektiften eleştirel yaklaşılmıştır (Kılıçaslan, 2016: 47). 1.1. Ortaklık Ekonomisinin Ayırt Edici Temel Özellikleri Ortaklık Ekonomisi yaklaşımı içerisinde hem kapitalizme hem de sosyalizme yönelik eleştiri getirilmiştir. Şekil 1’de Erbakan’ın deyimiyle Adil Ekonomik Düzen’in ayırt edici özellikleri belirtilirken aynı zamanda diğer ekonomik sistemlerin eleştirilen boyutları da görülmektedir. Hakkı üstün tutan ve kuvveti üstün tutan sistemler ayrımı Ortaklık Ekonomisi’nin dayandığı temel felsefenin bir ürünüdür. Buna ilişkin açıklamalar çalışmanın ikinci başlığında ele alınmaktadır. Kapitalizme yönelik eleştiride faiz, tekel oluşumu ve tröstler öne çıkmaktadır. Buna göre Kapitalizm, adil düzenin savunduğu gibi serbest piyasaya dayalıdır ancak faizi de içeren bir sistem olduğu için birçok zararı yanında tekeller ile tröstleri önlemede ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 449 H. KILIÇASLAN başarısız olmaktadır. Buna karşılık komünizm eleştirisinde özel mülkiyetin bulunmayışı ve kâra yer vermemesi gibi nedenler insan tabiatına aykırı görülmüştür. Komünizmde her ne kadar faiz söz konusu olmasa da sayılan özellikler nedeniyle eleştirilmiştir çünkü serbest piyasa ortadan kalkınca ekonominin merkezî planlarla ve merkezî fiyatlarla yönetilmesi sonucunda ekonomi tahribata uğramaktadır. Ortaklık Ekonomisi kâra, mülkiyet hakkına ve serbest piyasa sistemine yer verirken, faize, tekelleşmeye, tröstlere karşı çıkmaktadır (Ersin ve Yıldırım, 2015:146). EKONOMİK DÜ)ENLERİN DAYANDIKLARI TEMEL GÖRÜŞLER VE Ö)ELLİKLERİ KUVVETİ Ü“TÜN TUTAN “İ“TEM HAKKI Ü“TÜN TUTAN “İ“TEM ADİL EKONOMİK DÜ)EN SERMAYE KUVVETİ (KAPİTALİ)M “İYA“İ KUVVET (“O“YALİ)M Ö)EL-KAMU MÜLKİYETİ DENGE“İ FAİ) YOK, KAR VAR TEKELDEN KORUNMUŞ ÜRETİME VE EMEĞE KREDİ MAKRO PLANLAMA FAYDALIYA, ÜRETİME, AHLAKLIYA, TAM TEŞVİK, TAM DESTEK 7. HERKESE REFAHI TEŞVİK 8. ORTAKLIKLAR, ŞAHI“LAR, KAMU Hİ)METLERİ GENEL Hİ)METLER, TAN)İM Hİ)METLERİ 9. VERGİ YOK, DEVLET Hİ)MET VE KATKI“ININ KARŞILIĞINDA BİR ORTAK OLARAK HAKKINI ALIYOR. 1. 2. 3. 4. 5. 6. KAMU MÜLKİYETİ E“A“I FAİ) YOK, KAR YOK DEVLET TEKELİ DEVLET KURUMLARINA KREDİ MAKRO VE MİKRO PLANLAMA ÜRETİMDE DE TÜKETİMDE DE “İYA“İ BASKI 7. TEŞVİK YOK, BASKI VAR 8. MERKE)İ PLANLAMA 9. FİYAT MEKANİ)MA“I YOLUYLA KEYFİ, HAKSIZ VERGİNİN FAKİRLERE ÖDETTİRİLME“İ 1. 2. 3. 4. 5. 6. Ö)EL MÜLKİYET ESASI FAİ) VAR, KAR VAR SERMAYE TEKELİ SERMAYEYE KREDİ MAKRO VE MİKRO PLAN YOK TÜKETİMİ TEŞVİK FAKİRDEN ALIP )ENGİNE VEREN TEŞVİK 8. SERMAYE TEŞEBBÜ“Ü 9. KARDAN VE MAL Ü)ERİNDEN KEYFİ, HAK“I) VERGİNİN FAKİRLERE ÖDETTİRİLME“İ 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. Kaynak: (Ersin, 2015: 226) Şekil 1: Ekonomik Düzenlerin Ayırımı Adil Ekonomik Düzen hakkı üstün tutan bir temele dayandığı için kuvveti üstün tutan Kapitalizm ve Sosyalizmden daha temelden ayrılmaktadır. Çünkü adil olmayan Sosyalizm siyasî kuvveti üstün tutarken Kapitalizm ise sermaye kuvvetini üstün tutmaktadır. Bu nedenle her iki sistem de gücün üstünlüğüne dayalı çalışmaktadır. Ancak Ortaklık Ekonomisi’nde hak üstün tutulmuştur (Erbakan, 2014: 262). 1.2. Ortaklık Ekonomisi ve İslam Ekonomisi İlişkisi Yakın tarihimizin Müslüman düşünürlerinin kapitalizm ve sosyalizm eleştirileri bilinmektedir. Ali Şeriati Seyyid Kutub’un bu konuda yazılmış eserleri mevcuttur. Seyyid Kutub (2007)’un İslam-Kapitalizm Çatışması ismiyle Türkçeye çevrilmiş 450 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Alternatif Bir Sistem Olarak Ortaklık Ekonomisi’nin Değerlendirilmesi eseri örnek gösterilebilir. Bir yandan eleştiriler yazılırken aynı yazarlar İslam’ın ekonomik meselelere bakışıyla ilgili fikirler ve öneriler de sunmuşlardır. İslam Ekonomisi başlığı altında çok sayıda eser üretilmeye başlanmış ve Türkiye’de de İslam Ekonomisi terimi Muhammed Hamidullah tarafından ilk defa literatüre kazandırılmıştır (Eskicioğlu, 1999: 9). Ortaklık Ekonomisi veya Adil Ekonomik Düzen adı altında yapılan çalışmaların temel dayanağını İslam hukuku oluşturmaktadır. Bu nedenle İslam Ekonomisi ve Ortaklık Ekonomisi kaynaklar yönüyle aynı temele yaslanmaktadır ve genelde örtüşmektedir(Ersin ve Yıldırım, 2015: 168-170. Kapitalizm ve Sosyalizm’de olduğu gibi İslam Ekonomisi teorisi içerisinde de bazı ekollerin gelişmesi beklenmelidir. Bunlar bir bilim olarak İslam Ekonomisi’nin gelişimini ve olgunlaşmasını sağlayabilir. Ortaklık Ekonomisi de bu bağlamda değerlendirilebilir. 2. Ortaklık Ekonomisi’nin Hak Kavramı Çerçevesinde Temel Felsefesi Ortaklık Ekonomisi öncelikle ekonominin temel öznesi olan insana ilişkin yaklaşımıyla dikkat çekmektedir. Buna göre insanlar fıtrî olarak iyinin, doğrunun, güzelin, faydalı ve adil olanın yanında durmaya eğilimlidir. Diğer sistemlerde öngörüldüğü gibi; ‘Homo homini lupus’ (İnsan insanın kurdudur), ‘Anything that can go wrong, will go wrong’ (Yanlış gidebilen her şey yanlış gider, yanlış gidecektir) veya ‘Bellum omnium contra omnes’ (Herkesin herkesle savaşı) ve benzeri korku üzerine kurulu anlayışları reddetmektedir. İnsan, adil ve uygun şartlar altında faydalı işlerde gönüllü olarak yer alacak, zararlı ve kötü işlerden ise uzak duracaktır. Böylece insanlar işbirliği ve dayanışma içinde iktisadî sorunları kolaylıkla aşacaktır. Ayrıca Ortalık ekonomisi yaklaşımı günümüz sorunlarına sistematik sorunların kaynaklık ettiğini savınmaktadır. Bu nedenle sistematik bir çözüm üretilebildiğinde insanların çok kolay bir şekilde uyum içinde çalışabileceğini iddia etmektedir (Öztürk ve İnan, 2014: 42-43). Erbakan (2014: 261-262), ekonomik sistemler arasındaki farkın temelde hak ve paylaşım anlayışındaki farklardan kaynaklandığını ifade etmektedir. Ortaklık Ekonomisi’nin temel felsefesini belirleyen en önemli öge hak kavramıdır. Buna göre gerçek hak ancak temel insan haklarından, emekten, karşılıklı rıza ile yapılan sözleşmeden ve adalet gereği doğan haklardan doğabilmektedir. Batıl hak anlayışına göre ise kuvvet, çoğunluk, imtiyaz ve çıkar hak sebebi sayılabilmektedir. Dolayısıyla Şekil 1’de ifade edilen ayırımdaki hakkı üstün tutma ve kuvveti üstün tutma özellikleri bu anlayıştan doğmaktadır. Böylece sistem daha temelden hak kavramı üzerine kurulu bir adalet anlayışına dayanmaktadır. Ortaklık Ekonomisi’nin Adil Ekonomik Düzen olarak siyasî literatüre girmesinin arka planında bu felsefe yatmaktadır. ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 451 H. KILIÇASLAN 3. Ortaklık Ekonomisinde Devlet Devletin Ortaklık Ekonomisi’ndeki yeri Tablo 1’deki Genel başlığı altında belirtilen üç temel ilkeyle belirlenir. Ekonomik faaliyetler temelde şahıslar tarafından yürütülmektedir. Yani serbest piyasa koşulları bu sistemde temel işlevi görmektedir. Şahıslar serbest piyasa koşullarından ekonomik faaliyetlerini bireysel olarak, işletmeler aracılığıyla veya vakıf olarak yürütebilmektedirler. Devlet ise ülke ve bölgelerin makro planını yaptırır. Bunlarla ilgili yatırım projelerini yaptırır ve böylece herkes ülkenin her yerinde tarım, sanayi ve hizmetler sektöründe gerek mevcut yatırımların verimliliğini artırmak yönünden ve gerekse yeni yatırımlar yönünden hangi projelerin teşvik edileceğini bilir. Şahıslar ya tek başına veya şirketler veya vakıflar halinde bu projelerden istediklerini seçerler ve bunları yürütürler. Devlet bu projeleri her bakımdan destekler ve çesitli teşviklerle bunlar içinde en faydalı ve verimlilerinin öncelikle gerçeklesmesini yönlendirir (Ersin, 2015: 228). Devletin ekonomideki faaliyetleri düzenleme ve genel hizmetler olmak üzere ikiye ayrılmaktadır. Genel hizmetler olarak güvenlik, yönetim, yargı, enerji temini, su, yol, altyapı hizmetleri, sağlık, eğitim ve öğretim hizmetleri, ulaşım, iletişim hizmetleri vs. sıralanmaktadır. Devlet ayrıca tıpkı Noterler gibi ve yeminli muhasipler ve yeminli mimari bürolar gibi muhasebe ve ambar vs. gibi hizmetlerin yürütülmesini de sağlar. Devlet ayrıca temel ekonomik malların düzenleme hizmetlerini yürütür. Mesela Adil Ekonomik Düzen’de bugünkü ‘Toprak Mahsulleri Ofisi’nin yerini bir Buğday Vakfı alacaktır. Bu kuruluşun vakıf olarak adlandırılması, hiçbir kâr gayesi gütmeyip sırf vatandaşa hizmet için kurulmuş olmasıdır. Bu vakıf bütün ülke sathında belde seviyesine kadar teskilatlanmıstır. Buğdayı olup satmak isteyen bugdayını bu vakfa verecek o günkü fiyat üzerinden parasını alacaktır. Veya buğday satın almak isteyen kimse o esnadaki fiyat üzerinden parasını verip diledigi kadar bugdayı alacaktır. Vakfın vazifesi bu muameleleri yapmak ve depolarındaki bugdayı iyi bir sekilde muhafaza etmektir. Bu hizmetleri sırf bir hizmet olarak yapacaktır. Ayrıca bu hizmetlerden dolayı kâr gayesi gütmeyecektir (Ersin, 2015: 228). Son örnek olayla açıklanan devletin bu fonksiyonu eleştiri konusu olmuştur (Özel, 1997: 327). Örnek olayın basitleştirilmiş bir model olduğu kabul edilmelidir. Ayrıca sistemin bu boyutu iletişim teknolojilerinin de gelişimiyle ve borsa benzeri yapılarla zenginleştirilmeye açıktır. Açıklamadaki araçlar yerine sistemin bu noktadaki amacı öne çıkarılarak değerlendirme yapılmalıdır. 452 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Alternatif Bir Sistem Olarak Ortaklık Ekonomisi’nin Değerlendirilmesi 4. Ortaklık Ekonomisinin Temel İlkeleri Devletin ekonomideki konumlandırılması ve ekonomideki para, kredi, vergi ve sosyal güvenlikle ilgili ilkeler Tablo 1’de toplu olarak gösterişmiştir. Genel başlıklı sütunda gösterilenler bir önceki kısımda ele alınan devletin ekonomideki yerine ilişkin ilkeleri içermektedir. ADİL EKONOMİK DÜ)EN Tablo 1: Ortaklık Temel İlkeleri ADİLEkonomisinin EKONOMİK DÜ)ENİN TEMEL E“A“LARI GENEL 1- DEVLET KREDİ PARA 1- MAL=PARA 1- ORTAKLIKLAR VERGİ 1- DEVLETİN Hİ)METİ “O“YAL GÜVENLİK 1- HERKE“ “İGORTALI KARŞILIĞI ALDIĞI HAK MAKRO PLAN 2- FAİ) YOK PROJE 3- KARŞILIK“I) PARA YOK DESTEK (Tam Destek) 2- DEVLET 2- HAKKI MÜKTE“EP 4- PARA KARŞILIĞI - ARSA - TE“İ“ - STANDART MAL TAN)İM Hİ)METLERİ 3- ŞAHI“LAR EKONOMİK FAALİYETLER 2- “İGORTA VE EMEKLİLİK İÇİN PARA ÖDENME) 3- ÜRETİM CİN“İNDEN 3- İŞ“İ)LİK VE EMEKLİLİKTE 4- GELİRDEN VERGİ YOK 3- EMEK KARŞILIĞI 4- REHİN KARŞILIĞI - ALTIN ve DÖVİ) 5- İ“TENİLEN ANDA DEĞİŞTİRME 5- ÖDENMİŞ VERGİ KARŞILIĞI MAL – PARA 6- HERKE“E EŞİT MUAMELE 5- VERGİ - KREDİ - Hİ)MET - “İGORTA 6- BEYANA GÖRE 6- YATIRIM PROJE“İ GENEL Hİ)METLER 2- TEK VERGİ KARŞILIĞI YÖNLENDİRME TEŞVİK Ta Teşvik KAR ORTAKLIĞI ANLAŞMALARI KARŞILIĞI 7- “ELEM “ENEDİ KARŞILIĞI 7- FİYATLAR ARZ – TALEBE DAYALI KRİTERLERE GÖRE TE“PİT EDİLİR - GAYRİMENKUL DEĞERİ - Hİ““E “ENEDİ BEDELİ - İ“TİMLAK BEDELİ 7- ÜRETİMDEN ALINACAK PAY ANAYA“A İLE BELİRLENİR HERKE“İN YAŞ, TAH“İL, Hİ)MET, EHLİYET E“A“INA GÖRE NE ALACAĞI KAT“AYI İLE BELİRLENİR 4- İŞ“İ)LİK VE EMEKLİLİK KARŞILIĞI BÜTÇEDEN ÖDENİR. MİLLİ GELİRLE ORANTILI PAY 5- İŞ“İ)LİK VE EMEKLİLİK TALEBE VE BEYANA GÖRE İ“TEDİĞİ )AMAN 6- EMEKLİ OLAN KREDİ HAKKINI KAYBEDER 7- EMEKLİLİK MAAŞI EMEKLİYE AYRILDIĞI )AMANKİ ME“LEKİ DERECE, YAŞ, TAH“İLE GÖREDİR. Kaynak: (Erbakan, 2014: 264) Ortaklık Ekonomisi’nde paranın yeniden tanımlanması söz konusudur. Paraya ilişkin yaklaşımı yine paraya ilişkin getirilen ilkelerle açıklamak mümkümndür. Bu ilkeler para= mal ilkesi, faiz yok ilkesi, karşılıksız para yok ilkesi, paranın bir mal (arsa, tesis, standart mal, altın ve döviz) karşılığında olması ilkesi, istenilen anda değiştirme ilkesi, herkese eşit muamele ilkesi, fiyatlar arz-talebe göre tespit edilir ilkesi’ dir. Diğer bir prensip ise kredi konusunun dayandığı temeli oluşturmaktadır. ‘Herkes ne kadar ürettiyse o kadar tüketme hakkına sahiptir’ prensibi söz konusudur. Ancak sistem kimi durumlarda bir kişi ürettiğinden fazla tüketmesine izin vermektedir. Bu da kredi sistemiyle yürütülmektedir. Buna göre kredi, bir kimsenin sonradan geri vermek şartıyla ve belirli şartlar altında geçici bir süre için ürettiğinden daha fazla tüketme hakkı kullanma imkânı olarak tanımlanmaktadır. Nitekim kredi ile ilgili ilkeler üretime verilen önemi göstermektedir. Çünkü bu sistemde krediler üretimin artırılmasını teşvik etmektedir. Üstelik krediler ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 453 H. KILIÇASLAN faizsizdir. Tablo 1’de Kredi başlığı altında enflasyona yol açmadığı savunulan yedi tür faizsiz kredi sayılmıştır. Bunlar Ortaklıklar, Hakkı Müktesep Karşılığı Kredi, Emek Karşılığı Kredi, Rehin Karşılığı Kredi, Ödenmiş Vergi Karşılığı Kredi, Yatırım Projesi Karşılığı Kredi ve Selem Senedi Karşılığı Kredi olarak sıralanmaktadır. Çalışmanın sınırları içerisinde tek tek açıklamalarına değinilmeyecektir (Ersin ve Yıldırım, 2015: 148-151). Erbakan (2014: 274-279)’a göre, bu sistemde devletin de hakka uyma mecburiyeti vardır dolayısıyla ancak ve sadece kendi hakkını alacaktır. Bundan dolayı vergi, devletin üretime yaptığı katkı ve kendi hizmetlerinden dolayı hakkını alması demektir. Ortaklık Ekonomisi’nde devletin payı anayasa ile belirlenmektedir. Diğer faktörlerin hasıladaki payı serbest bir ortamda tarafların irade ve rızası ile belirlenmektedir. Devlet güçlü olduğu için payını (vergiyi) artırma yetkisi bürokratların keyfi kararına bırakılmamaktadır. Devlet ayrıca toprağın, madenlerin, ormanların meraların sahibidir. Çünkü bunların hakiki sahipleri şehitlerdir. Şehitleri de devlet temsil etmektedir. Dolayısıyla bunlardan çeşitli şekilde yararlananlar da yine devletin payını hak ölçülerine uygun olarak vereceklerdir. Ayrıca devlet şu veya bu sebeple bazı tesislerin ve işletmelerin de sahibi olabilir. Bu takdirde bu tesislerin ve işletmelerin üretimlerinde devletin sadece yaptığı genel hizmetler karşılığında değil aynı zamanda tesis sahibi olarak da hakkını alması doğaldır. Vergi ile ilgili Tablo 1’de sayılan ilkelerin her birinin açıklamasına çalışmada yer verilmeyecektir. Yukarıdaki açıklamalardan anlaşılacağı üzere devletin vergi dışında da bazı gelirleri söz konusudur ancak bunlar içerisinde vergi en önemli yeri tutmaktadır. Vergilerin birçok ilkesinin içerisinde verginin anayasa ile belirlenmesi ilkesi günümzdeki Anayasal İktisat görüşlerini ve buradan hareketle malî kural uygulamalarını hatırlatmaktadır (Günaydın ve Eser, 2009). Dolayısıyla Anayasal İktisatçıların önerdiği anayasa ile malî kural konulması konusu Ortaklık Ekonomisi içerisinde de mevcuttur. Bu lişkiye dikkat çekilmesinde yarar vardır. Sosyal güvenlikle ilgili getirilen ilkelerin başında herkesin sigartalı kabul edilmesidir. Ayrıca prim ödenmesine gerek yoktur çünkü sosyal güvenlik sistemi bütçeden finanse edilmektedir. İşsizlik ve emeklilikle ilgili ödemeler kişilerin yaş, eğitim, hizmet ve ehliyet gibi özelliklerine göre belirlenmektedir. Kişilerin emeklilik yaşını serbestçe seçebileceği bu sistemde kişiler emekli olmakla kredi hakkını da kaybetmektedir. Sistemin genelinde üretim ver kredinin oynadığı önemli rol sosyal güvenlik sistemiyle de ilişkilendirilerek kişilerin emekliliği yerine yatırım ve üretimi teşvik edilmesi amaçlanmıştır (Erbakan, 2014: 283). 454 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Alternatif Bir Sistem Olarak Ortaklık Ekonomisi’nin Değerlendirilmesi Buraya kadar sistemin temel ilkelerinin özetlenmesine çalışılmıştır. Ortaklık Ekonomisi ile ilgili genel olarak ifade etmek gerekirse Ortaklık Ekonomisi özellikle üretim ve bölüşüm boyutuyla özellikli bir durum arz etmektedir. Fiyat oluşumu genel olarak piyasaya bırakılmıştır. Ancak devletin düzenleyici ve müdahaleci rolüne de makro anlamda yer verilmiştir. Özel (1997: 327)’e göre ekonomik sistemler arasındaki fark temelde fiyat oluşumunun nasıl öngörüldüğü noktasında ortaya çıkmaktadır. Mülkiyet ve bölüşüm buna göre ikincil önemdedir. Bu nedenle ilgili çalışmasında Özel, Ortaklık Ekonomisi’nde piyasa ekonomisine vurgu yapılırken sistem içerisinde çeşitli mallara ilişkin vakıflar aracılığıyla ülke çapında fiyatların arz ve talebe göre eşitlenmesinde kurulması öngörülen mekanizmayı eleştirmektedir. Devletin planlama, düzenleme ve müdahale gibi fonksiyonlara sahip olarak bir anlamda piyasa ekonomisinin işleyişinin sağlanmasından sorumlu olduğu Ortaklık Ekonomisi’nde devletin müdahaleci rolü ve müdahale araçları sistemin zayıf noktalarından birini oluşturmaktadır ve eleştiri konusu yapılabilir. Ancak sistemin piyasa temelli olmadığını iddia etmek güçtür. Ortaklık ekonomisi’ne göre mevcut sistemlerin sorunu, Ricardo’nun da belirttiği gibi, servetin nedenleri üzerinde yoğunlaşmak ve esas meseleyi yani bölüşüm ilişkilerini göz ardı etmektir. Ortaklık ekonomisi hakkı üstün tutan anlayışıyla üretime katılan faktörler arasında bölüşümün adalet ve hakkaniyet merkezinde uyum ve koordinasyon ile sağlanmasını, böylece gelişmenin daha kolay ve hızlı gerçekleşeceğini ifade ederek, çatışma yerine dayanışmayı esas alan yapısı nedeniyle iktisadi sorunlara kalıcı cevap verebileceği iddia etmektedir (Öztürk ve İnan, 2014: 44). SONUÇ Ortaklık Ekonomisi bugüne kadar iktisatçılar tarafından ilgi görmemiştir. İslam Ekonomisi alanında çalışanlarca da yeteri kadar incelenmemiş hatta birçok araştırmacı Ortaklık Ekonomisini sadece bir siyasal söylem olarak işitmekle kalmış ve Adil Ekonomik Düzen başlığı ötesinde bir bilgi sahibi olamamıştır. Bu nedenle Ortaklık Ekonomisinin teorik açıklamalar içeren bilimsel bir yaklaşım olduğu gözlerden kaçmıştır. Ortaklık Ekonomisi yaklaşımının (teorisinin) hak ettiği ilgiyi göremediğini internette yapılacak aramalardan gözlemlemek mümkündür. Ortaklık Ekonomisi teorisinin bilimsel olarak ele alınması, ekonomi biliminde açılım yapılmasına imkân verecek bir potansiyeli barındırabilir. Bu alanda yapılacak tartışmaların daha güçlü bir bilimsel zemin bulması gerekliliği açıktır. Konunun, uzmanları tarafından ele alınmadıkça, eskimiş bir siyasal söylem görünümünden kurtarılarak uygulanmaya ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 455 H. KILIÇASLAN hazır bir ekonomik görünmemektedir. model olarak savunulur hale getirilmesi mümkün Çalışmada da değinildiği gibi kısmen bazı özelliklerinin değişik çalışmalarda benzer bir şekilde yer aldığı ve kimi iktisadi ekoller ile benzer yönlerinin olduğu söylenebilir. Ancak Adil Ekonomik Düzen olarak da ifade bulan Ortaklık Ekonomisi, İslam Ekonomisi çerçevesinde bir ekol olarak değerlendirilip Kapitalizm ve Sosyalizm’den temelden ayrıldığı ortaya çıkmaktadır. Eksik görülen ve eleştirilen boyutları dışında sistemi anlamaya, açıklamaya ve geliştirmeye yönelik çalışmaların artmasıyla iktisat literatüründe İslam Ekonomisi çerçevesinde önemli katkıların ortaya çıkacağı düşünülmektedir. KAYNAKÇA Ersin, İ. (2015), Necmettin Erbakan’ın Ekonomik Söylem Ve Uygulamaları, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, T.C. Abant İzzet Baysal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Bolu. Ersin, İ., Yıldırım, C. (2015), "İslam Ekonomisi Çerçevesinde Necmettin Erbakan’ın Adil Düzen Söylemi”, AİBÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Cilt: 15, Sayı: 1, s.146-173. Ersoy, A. (1995), Silm Sosyal Yapılanma Modeli, Yörünge Yayını, İzmir. Ersoy, A. (1986), İktisadi Müesseseleşme Tarihi – İktisadi Kalkınmanın Tarihi Seyri, Akevler Akdeniz Bilimsel Araştırma Merkezi Tarihsel Araştırmalar Serisi NO: 1, İzmir. Erbakan, N. (2014), "Yeni Bir Dünya ve Adil Düzen”, Prof. Dr. Necmettin Erbakan Külliyatı, Editör: Tacettin Çetinkaya, MGV Yayınları, Ankara. Eskicioğlu, O. (1999), İslam ve Ekonomi, Çağlayan Matbaası, İzmir, http://www.enfal.de/islamekonomi.pdf, 19.10.2016. Günaydın, İ., Eser, L.Y. (2009), “Maliye Politikasındaki Yeni Trend: Mali Kurallar”, Maliye Dergisi, Sayı: 156, s.51-65. Kılıçaslan, H. (2016), “Ortaklık Ekonomisi”, Anadolu Gençlik Dergisi, Sayı: 197, s.44-48. Kutub, S. (2007), İslam-Kapitalizm Çatışması, Hikmet Neşriyat, İstanbul. Weitzman, M. (1984), The Share Economy, Harvard University Press. Özel, M. (1997), “İktisat, fiyat ve adalet üzerine”, İktisat Risaleleri, Derleyen: Mustafa Özel, İz Yayıncılık, İstanbul. 456 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Alternatif Bir Sistem Olarak Ortaklık Ekonomisi’nin Değerlendirilmesi Öztürk, M. (2013), İktisadi Sistemlerde Bölüşüm Ve Ortaklık Ekonomisi, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, T.C. İnönü Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Malatya. Öztürk, M., İnan, Ş. (2014), “İktisadi Sistemlerde Bölüşüm Sorunu: Alternatif Bir Yaklaşım Olarak Ortaklık Ekonomisi”, Akademik Yaklaşımlar Dergisi, Cilt: 5, Sayı: 2, s.24-55. ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 457 Hasan H. TAYLAN 458 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Sakarya Üniversitesi Öğrencileri Penceresinden Türkiye’de Aile İçi Sorunlar Sakarya Üniversitesi Öğrencileri Penceresinden Türkiye’de Aile İçi Sorunlar Hasan H. TAYLAN1 Özet TÜİK 2015 verilerine göre Türkiye’de bir önceki yıl, evlenmelerin oranı azalmış; boşanmalar ise artmıştır. Türkiye’de aile içi şiddet, gündemdeki yerini korumakta; özellikle de kadına yönelik şiddet, önlenmesi çok güç önemli bir sosyal sorun halinde yürürlüktedir. Birçok sosyal politika ve sosyal hizmet müdahalesine rağmen varlığını kararlılıkla sürdürmektedir. Son zamanlarda internet ve sosyal medyanın da etkisiyle boşanma, eşe sadakatsizlik ve aldatma, aile kurumu için önemli bir sorun haline gelmiştir. Çocuk ihmali ve istismarı, yaşlılara yönelik şiddet, ailede geçimsizlik diğer önemli aile içi sorunlardandır. Ailedeki sorunların neler olduğu özellikle de evlilik kurma aşamasındaki gençlerin algılamalarında aile değerlerinin ve sorunlarının ortaya konulması önem arz etmektedir. Bu araştırmayla Türkiye’nin çeşitli illerinden gelen üniversite öğrencilerinin aile değerleri ve aile içi sorunlara ilişkin algısı ölçülmüştür. Onların penceresinden aile içi sorunların ve aile değerlerinin neler olduğunun ortaya konulması amaçlanmaktadır. Bu amaç doğrultusunda 2015 yılı Mayıs ayında, Sakarya Üniversitesinde öğrenim gören, sosyal, sağlık ve sayısal bilim alanlarının son sınıflarından rassal biçimde seçilmiş toplam 367 öğrenciye; “aile değerleri ölçeği”, aile içi sorunları ölçmeye yönelik sorular ve sosyodemografik sorulardan oluşan anket uygulanmıştır. Elde edilen veriler, SPSS eşliğinde analiz edilip, yorumlanmıştır. Araştırmanın bulgularına göre, gençlerin penceresinden en temel aile içi sorunlar sırasıyla, aile içi iletişimsizlik (%42,3); aldatma-sadakatsizlik (%30,5); boşanma (%10,4) ve şiddet (%9,1) olarak belirmektedir. Anahtar Kelimeler: Aile Yapısı, Aile Değerleri, Aile İçi Sorunlar, Boşanma, Aile İçi Şiddet. 1. GİRİŞ Sanayileşme, kentleşme, teknolojik devrim ve küreselleşme süreci, modern tüketim kültürü, dijital medyaların modern yaşamı kuşatması gibi sosyo-ekonomik ve yapısal etkenler; özne merkezli dünya tasarımlarının, bireyselciliğin ve “ben nesli”nin hızlı yükselişi gibi etkenler; sağlık ve ruhsal kaynaklı bireysel etkenler, 21. yüzyılın ailesini derinden etkilemektedir. 1 Yrd. Doç. Dr., Sakarya Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi, htaylan@sakarya.edu.tr. ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 459 Hasan H. TAYLAN A. Giddens (2000: 143), 20. ve 21. yüzyıldaki ailenin dönüşümünü şu şekilde özetlemektedir: i) geniş aileler ve akrabalıklar etkilerini kaybetmektedirler; ii) özgürce eşini seçmeye yönelik bir eğilim bulunmaktadır; iii) evlilikte ve aile içinde de geçerli olan kadın hakları geniş bir biçimde benimsenmeye başlanmaktadır; iv) akraba evliliği azalmaktadır; v) cinsel özgürlük kısıtlayıcı nitelikteki toplumlarda gelişmektedir; vi) çocuk hakları genişletilmeye başlamıştır. Yukarıda saydığımız makro ve mikro belirleyenler kadar Giddens’ın işaret ettiği hususlardan olan kadının çalışma yaşamına girmesi, eşitlikçi ve özgürlükçü bir aile modeki yanı sıra geniş aileden çekirdek aileye geçiş, aile ve akrabalık bağlarının zayıflaması, modern toplumda ailenin yapısında, işlevlerinde ve iç ilişkilerinde bir takım sonuçlar doğurmuştur. Bu sonuçların bazıları olumlu denilebilecek nitelikte sonuçlar olsa da birçoğu olumsuz nitelikte sonuçlardır. Aile içi sorunlar olarak kavramsallaştırdığımız bu olumsuz nitelikteki sonuçlardan bazıları, boşanma, aile içi şiddet, aldat(ıl)ma/ sadakatsizlik, aile içi iletişim-sizlik, çocuk ihmali ve istismarıdır. Aile içi sorunlar denildiğinde aile üyelerinin birbirleriyle olan ilişkilerinde ve bağlarındaki sorunlar olarak anlaşılmalıdır. Boşanmaların günümüzde hızla artıyor olması hem bir sonuç, hem bir diğer aile sorunları için bir neden hem de başlı başına bir aile içi sorunun kendisidir. TÜİK’in açıkladığı raporlara göre (TÜİK, 2012; 2013; 2014; 2015) her geçen yıl evlilik oranlarının aksine (evlenmeler azalmakta; evlilik yaşı artmaktadır) boşanmalar artmaktadır. Aile içi şiddet, Türkiye’nin gündeminde uzunca yıldır kalmakta; yapılan birçok araştırmada şiddete uğrayan kadınların oranının üçte biri geçtiği; aile içinde hem çocuğa hem de özellikle son yıllarda artmakta olan yaşlılara yönelik şiddetin varlığı tespit edilmektedir (KSGM, 2009). Şiddet ve içeriklerinden uzak kalmak, eğitim, kültür, yaşam kalitesi, imkânlar ve sosyal yapı ile yakından ilişkilidir. Aile, şiddet konusunda sadece bir bileşen ve şiddet ve türlerinin ilk öğrenildiği yerdir. Yapılan bir araştırmada aile içinde kızların çoğunluğunun annesinden, erkelerin çoğunluğu ise babasından daha çok şiddet gördüğü tespit edilmiştir. Ebeveynler kendi cinsiyetlerine daha kolay şiddet uygulayabilmektedir (Genç, 2016a, 150). Çocuğun ihmali ve istismarı da çok gündemde yer tutmasa da özellikle sosyal hizmet ve psikoloji literatüründe yer tutmaktadır. Eşler arası uyum sorunları, eşler arası iletişim çatışmaları, geçimsizlik, kuşaklar arası çatışma, ebeveyn-çocuk iletişim sorunları (Şener ve Terzioğlu, 2002; Nazlı, 2007; Velidedeoğlu-Kavuncu, 2011; Yıldırım ve Yıldırım, 2011; Genç, 2016b) gibi aile içi iletişim sorunları da önemli aile içi sorunlardandır. Son olarak son zamanlarda özellikle gündeme gelen ve iletişim teknolojilerindeki gelişmelere eşlik eden bir aile içi sorunu, eşler arasındaki 460 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Sakarya Üniversitesi Öğrencileri Penceresinden Türkiye’de Aile İçi Sorunlar sadakatsizlik ve eşlerin altadılması olgusudur (Tüzer, 2011). Özellikle cep telefonların, internet ve sosyal medyanın yaygınlaşması ve yoğun kullanılmasıyla eşlerin aldatılma ve sadakatsizliğe maruz kalması akademik gündeme konu olmaya başlanmıştır. Bu araştırmada yukarıda sayılan aile içi sorunların ve başka aile sorunlarının, gelecekte evlilik kuraracak, mustakbel ve muhtemel eşlerin/eş adaylarının gözünden değerlendirilmesi amaçlanmaktadır. Ayrıca üniversiteli gençlerin kendi ailelerinden, yakınlarındaki ailelerden, her türlü medyadaki ailelerden ve deneyimlerinden yola çıkarak edindiği izlenimlerin, algılamaların, aile değerleri ve evlilik beklentilerinin belirlenmesi amaçlanmaktadır. 2. Metodoloji 2.1. Model Ailedeki sorunların neler olduğu özellikle de evlilik kurma aşamasındaki gençlerin algılamalarında aile değerlerinin ve sorunlarının ortaya konulması önem arz etmektedir. Bu araştırmayla Türkiye’nin çeşitli illerinden gelen üniversite öğrencilerinin aile değerleri ve aile içi sorunlara ilişkin algısı ölçülmüştür. Onların penceresinden aile içi sorunların ve aile değerlerinin neler olduğunun ortaya konulması amaçlanmaktadır. Bu amaç doğrultusunda 2015 yılı Mayıs ayında, Sakarya Üniversitesinde öğrenim gören, sosyal, sağlık ve sayısal bilim alanlarının son sınıflarından rassal biçimde seçilmiş toplam 367 öğrenciye; “aile değerleri ölçeği”, aile içi sorunları ölçmeye yönelik sorular ve sosyo-demografik sorulardan oluşan anket uygulanmıştır. Elde edilen veriler, SPSS eşliğinde analiz edilip, yorumlanmıştır. 2.2. Araştırma Soruları Evlilik çağındaki daha çok son sınıf öğrencilerinden seçilen gençlerin aile ve evlilik algılamaları, aile değerleri ve aile içi sorun algılamalarınını ortaya koymak için şu sorulara cevap arandı: (i)-üniversite öğrencilerinin (gençlerin) önem verdikleri aile değerleri nelerdir? (ii)-üniversite öğrencileri ne tür toplumsal cinsiyetçi rol tutumlarına sahiptir. (iii)-üniversite öğrencilerine göre Türkiye’de ailelerde hangi aile içi sorunlar vardır? 2.3. Örneklem Bu sorular doğrultusunda 2015 yılı Mayıs ayında, Sakarya Üniversitesi son sınıflarında öğrenim gören, sosyal, sağlık ve sayısal bilim alanlarından rassal biçimde seçilmiş toplam 367 öğrenciyle yüzyüze görüşülmüştür. ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 461 Hasan H. TAYLAN 2.4. Veri Toplama Araçları ve Analiz Veri toplama aracı yüzyüze görüşmeye dayalı anket formudur. Araştırmanın amacına uygun olarak oluşturulan anket formu, üç ana bölümden oluşmaktadır. İlk bölümde, öğrencilerin aile yapıları ve ilişkileri yer almıştır. İkinci bölümde, aile değerlerini ölçmeye dönük sorulardan oluşmaktadır. Üçüncü bölümde, aile içi sorun algılamalarına yönelik sorulara yer verilmiştir. Dördüncü bölüm ise öğrencilerin sosyo-demografik özelliklerine ilişkindir. Elde edilen veriler, SPSS eşliğinde analiz edilip, yorumlanmıştır. 3. Araştırmanın Bulguları 3.1. Demografik özellikler Tablo 1: Katılımcıların Özellikleri Öğrenim gördüğü alanlar Sosyal Bölümler Sayısal Bölümler Sağlık ve Tıbbi Bölümler Cinsiyet Kız Erkek Gelir Düzeyi (ortalama gelir= 2572,87 TL) Ortalama gelirin altı Ortalama gelirin üstü Uzun süre yaşanılan yer Köy/Kasaba/Belde Küçük İlçe/İl Merkezi (5.000-100.000 nüfuslu) Büyük İlçe/ İl Merkezi (100.000-750.000) Büyükşehir Merkezli (750.000 ve üzeri nüfuslu) Anne eğitim Okur- yazar ama diploma yok İlkokul mezunu Ortaokul/ilköğretim mezunu Lise mezunu Üniversite mezunu Yüksek lisans + Baba eğitim Okur- yazar ama diploma yok İlkokul mezunu Ortaokul/ilköğretim mezunu Lise mezunu Üniversite mezunu Yüksek lisans + 40,4 32,4 27,2 52,9 47,1 62,4 37,6 32,0 59,6 6,0 2,4 15,5 38,7 21,0 17,2 7,1 ,5 3,5 30,8 20,2 31,9 12,0 1,6 Katılımcıların üçte birinin ailesinin toplam aylık geliri asgari ücret civarındadır. Türkiye'de dört kişilik standart bir ailenin yoksulluk sınırı, Ocak-Ekim 2014 462 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Sakarya Üniversitesi Öğrencileri Penceresinden Türkiye’de Aile İçi Sorunlar itibariyle 3800 TL civarında olduğu düşünüldüğünde (Türk-İş’e ve Türkiye İstatistik Kurumu’na göre) yoksulluk sınırının altında bir gelire sahip ailelerin oranı yüzde 90-95 bandındadır. Bu okulların dezavantajlı öğrencileri ihtiva eden okullar olduğu düşünüldüğünde yoksullukla risk altındaki gençler ilişkisi daha berraklaşır. Anne ve baba eğitimine ilişkin her iki istatistiki veri, Türkiye ortalamasının üzerindedir. TÜİK 2014 verilerine göre, Türkiye’de 2013 yılında okuma yazma bilmeyen erkek nüfus oranı yüzde 1,4 iken, kadınlarda bu oran yüzde 7’dir. 3.2. Aile Yapısı ve İlişkileri Grafik 1: Aile Biçimleri 82 13.9 4.1 Çekirdek aile (anne, baba, kardeş) Geniş aile (büyükanne, büyükbaba, amca vb. dâhil) Parçalanmış aile (boşanma veya vefat olan) Öğrenci aileleri çok büyük oranda çekirdek aile (%62,4) özelliği göstermektedir. Öğrenci ailelerinin %14,5’i geniş aile iken, %3,1’i parçalanmış (boşanmış ya da ayrı yaşayan) ailedir. ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 463 Hasan H. TAYLAN Grafik 2: Hanehalkı Büyüklüğü 15.6 7+ 67.8 4-6 kişi 1-3 kişi 16.6 Ankete katılan öğrencilerin yarıdan fazlasında (%63,9) ailedeki birey sayısı 4-5 kişiden oluşurken, 6 ve daha üzeri bireye sahip olduklarını belirtenlerin oranı %24,5, 1-3 arası bireye sahip olduklarını belirtenlerin oranı ise %11,6’dır. Ortalama hane halkı büyüklüğü (genişliği) 4,77’dir. Grafik 3: Ebeveyn Durumu 89.9 Birlikte Yaşıyor 6.3 3.8 Boşanmış Ya da Ayrı Yaşıyor En az Biri Vefat Etmiş Öğrencilerin çok büyük bir kısmının (%92) ailesi öğrencilerle birlikte aynı evde otururlarken, anne veya babasından birisinin vefat ettiğini belirtenlerin oranı %3,1, ailesinin boşanmış olduğunu belirtenlerin oranı ise %5’tir. 464 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Sakarya Üniversitesi Öğrencileri Penceresinden Türkiye’de Aile İçi Sorunlar Grafik 4: Aile içi Otorite 42.1 21.3 18.3 15.8 2.5 Baba Anne Aile Büyükleri Anne-Baba birlikte Tüm Aile Hep Birlikte Geleneksel ve ataerkil ailelerin en temel özelliklerinden olan aile içinde son kararı verme yetkisinin (aile içi otorite ölçütü) erkekte ya da aile büyüklerinde olması durumu, üniversiteli gençlerin ailelerinde özellikle de “baba”nın otorite rolü bakımından halen devam etmektedir. Ancak modern ve eşitlikçi aile içi ilişkilerin belirleyici olduğu ailelerin özelliklerinden olan aile içinde otoritenin tüm aile üyeleri veya eşler arasındaki paylaşımı, üniversiteli gençlerin ailelerinde önemli oranda gözlenmektedir (ailelerin %37,1’i). Buradaki verilerden hareketle, babanın aile içi otorite statüsü devam etse de, ailelerin toplamındaki oranı azalmakta; aile içi otorite eşler arasında paylaşılmaya doğru evrilmektedir. Son yıllardaki geleneksel aile değerlerinden modern aile değerlerine dönüşüm, kadının aile içindeki statü ve konumunun artmasında ve aile içindeki rol paylaşımının daha eşitlikçi biçime bürünmesinde kendini göstermektedir. Üniversite son sınıf öğrencileri de bu dönüşüme hızlı uyum sağlayan, -belki de- bu dönüşümün önemli aracılarından olarak aile rol tutumları daha modern, eşitlikçi ve paylaşımcıdır. Özellikle “eşler ev işlerinde birbirlerine yardımcı olmalıdır” ve “kadın kendini yorgun hissettiğinde yemek yapmayabilir” yargılarına katılım diğer geleneksel yargılara nispeten daha yüksektir. ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 465 Hasan H. TAYLAN Fikrime çok aykırı uygun Fikrime değil Kararsızım Fikrime uygun Tutumlar Fikrime çok uygun Tablo 2: Cinsiyetçi Rol Tutumları Eşler ev işlerinde birbirlerine yardımcı olmalıdır. Kadın kendini yorgun hissettiğinde yemek yapmayabilir. Bazı işler erkeklere aittir, bazı işler de kadınlara aittir; kadın ve erkek diğerinin işine karışmamalı. Kadınlar gerektiğinde erkek işi yapabilir. 51,9 39,1 3,8 1,6 3,6 35,8 38,0 15,3 9,8 1,1 26,0 25,7 27,0 18,6 2,7 25,7 42,1 21,6 8,2 2,5 Ailenin reisi erkek olmalıdır. 23,5 25,7 11,2 25,1 14,5 Kadın, her zaman kocasına itaat etmelidir. 14,5 22,7 12,6 26,8 23,5 Erkek çocuğu, babasına haksız da olsa itaat etmelidir. 10,7 16,4 21,3 32,2 19,4 3.3. Aile Değerleri Grafik 5: Ailenin Önemi Aile sizi içi Pek Ö e li Değil 1.1 Fikrim Yok 1.1 Biraz Ö e li Çok Ö e li e kadar ö e lidir ? 4.4 93.4 Aile, Türk toplumu için oldukça yüksek önemsenen bir kurumdur. Gençlerde de görüldüğü üzere aile yüksek düzeyde önemsenmektedir. 466 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Sakarya Üniversitesi Öğrencileri Penceresinden Türkiye’de Aile İçi Sorunlar Tablo 3: Aile Değerleri (Önem Derecesi) Aile değerleri (önem derecesi) Çok önemli 97,8 Biraz önemli 2,2 Önemsiz Fikrim yok - - Eşler arasında çıkabilecek sorunları rahatça konuşabilmek Ayni dini inançları paylaşmak 90,7 7,7 ,5 1,1 67,2 22,4 9,8 ,5 Çocuk sahibi olmak 53,3 32,5 10,4 3,8 Ev işlerini paylaşmak 38,5 49,7 9,6 2,2 Eşlerin aynı sosyal çevreden olması 38,3 47,0 13,9 ,8 İyi bir gelir 36,6 59,0 3,8 ,5 Siyasi konularda anlaşmak 31,2 40,5 26,8 1,4 Eşe sadakat En önem verilen aile değeri, eşe sadakattir. Sonra sırasıyla, sorunları rahatça konuşabilmek (iletişimin önemi), aynı dini inançlara sahip olmaktır. Siyasi konularda anlaşmak, iyi bir gelir, eşlerin aynı sosyal çevreden olması, gençler tarafından pek önemsenmemektedir. Gençlerin çoğunluğuna göre, evlilik modası geçmemiş ve önemli bir kurumdur (%79,8). Kadın ve erkeğin evlenmeden birlikte yaşaması sorunlu bir durumdur (%68,3). Her iki soruda ölçülmek istenen aile ve evlilik kurumuna verilen önemdir. Gençler için “aile” ve “evlilik” iki önemli değerdir. Ayrıca gençler için anne-baba önemlidir. Gençler, anne-babalarının yaşlılıklarında “bakılma”larının önemli bir sorumluluk olduğunu yüksek oranda (%83,6) belirtmişlerdir. “Anne-baba”, gençler için önemli bir değerdir. Gençlerin büyük çoğunluğuna (%83,6) göre, eşlerin ev ve çocuk konusunda eşit sorumlulukları vardır. Çalışan annelerin çocuklarıyla çok fazla ilgilenemeyeceğinden çalışmalarının sakıncalı olduğu geleneksel fikri, gençlerde değişmekte olduğu gözlenmektedir. Belki de kadının çalışma yaşamına girmesinin uzun tarihi serüveni, bu fikrin değişmesinde etkili olduğu söylenebilir ya da cevaplayıcı gençlerin kişisel deneyimlerinden yola çıkarak bu soruya cevapladığı düşünülebilir. Gençlerin üçte ikisine yakını (%63,8) annenin çalışmasının çocuk bakımı ve yetiştirmesinde bir olumsuzluk doğurmayacağı fikrindedir. ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 467 Hasan H. TAYLAN Katılmıyorum Kesinlikle katılmıyorum 30,3 10,1 3,0 3,3 Ev ve çocukların bakımında erkekler de kadınlar kadar sorumluluk almalıdır. 48,6 35,0 9,8 3,3 3,3 Çalışan bir anne de, çocuklarıyla çalışmayan bir anne kadar sıcak ve güvenli ilişkiler kurabilir. 34,2 29,6 24,7 7,9 3,6 Kadın için, bağımsızlığın en iyi yolu bir işte çalışmaktır. 22,1 27,6 23,8 16,7 9,8 Henüz okula gitmeyen bir çocuk, annesi çalışmaya başlarsa bundan zarar görür. 15,8 37,7 31,1 8,5 6,8 Çocuk sahibi olmak topluma karşı bir görevdir. 9,8 19,1 28,4 26,8 15,8 İki insanın evlenmeden birlikte yaşamasında bir sorun yoktur. 8,7 11,2 11,7 16,1 52,2 Evlilik modası geçmiş bir kurumdur. 8,7 4,6 6,8 19,1 60,7 468 Katılıyorum 53,3 Aile Değerleri Kesinlikle katılıyorum Anne ya da baba ciddi bir hastalığa yakalanmışsa ya da gücü kuvveti kalmamışsa, ona bakmak yetişkin çocuğun görevidir. Ne katılıyorum ne de katılmıyorum Tablo 4: Aile Değerleri ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Sakarya Üniversitesi Öğrencileri Penceresinden Türkiye’de Aile İçi Sorunlar Grafik 6: Eşte Aranan Özellikler Namuslu olmalı 33.9 Eşi ve çocuklarına bağlı olmalı 16.7 Dindar olmalı 13.4 Anlayışlı olmalı 11.5 Huyu güzel olmalı 10.1 Cesur olmalı 5.5 Yakışıklı/ güzel 3.3 Akıllı olmalı 2.7 Zengin olmalı 1.1 Becerikli olmalı 0.8 İyi bir mesleğe sahip olmalı 0.8 Yakın sosyal çevreden olmalı 0.3 Gençlerin evleneceği eşte en çok aradığı ilk beş özellik, namusluluk, eşi ve çocuğuna bağlılık, dindarlık, anlayışlılık ve huy güzelliğidir. Son zamanlarda internet ve sosyal medya, evliliklerde önemli birer araç haline gelmiştir. Gençler, evliliklerini sanal ortamdan tanıştıklarıyla yapmaları konusunda hala kararsızdır. Gençlerin yarıya yakını sanal ortamdan tanıştığı biriyle evlenmeyeceğini söylemekte; %14,2’si evlenebileceğini ifade etmektedir. Erkekler, kızlara göre sanal ortam evliliğine daha sıcak bakmaktadır. Flört etmiş biriyle evlilik etmeme fikri, değişmekte; gençlerin üçte ikisinden fazlası daha önce flört etmiş biriyle evlenebileceğini belirtmiştir. Ancak daha önce flört etmiş biriyle evlenmemde sakınca yok diyenlerin çoğunluğunu kızlar oluşturmakta; erkeklerin ancak yarısına yakını flört etmiş biriyle evlenebileceğini ifade etmektedir. ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 469 Hasan H. TAYLAN Tablo 5: Ailede Yeni Durumlar % Kız Erkek Evet evlenirim Hayır evlenmem Kesin kararım yok 14,2 44,5 41,3 13,6 45,1 41,3 16,7 41,0 42,3 Evet, evlenirim Hayır, evlenmem Kesin kararım yok 63,9 11,7 24,3 68,5 21,4 10,1 47,4 20,5 32,1 Evet Hayır Fikrim yok 20,5 51,9 27,6 21,0 51,7 27,3 19,2 52,6 28,2 Tek çocuk 2 çocuk 3 çocuk 4+ 11,2 44,5 28,0 16,3 10,7 48,4 26,0 14,9 13,5 31,1 33,8 21,6 Sanal ortamda tanıştığınız biriyle evlenir misiniz? Flört etmiş birliyle evlenir misiniz? Evlendikten sonra eşinizin ailesiyle aynı evde yaşar mısınız? Kaç çocuk sahibi olmak isterdiniz? Evlendikten sonra gençlerin yarısı, eşlerinin aileleriyle yaşamaya yanaşmamaktadır. Ancak beşte biri, eşlerinin aileleriyle birlikte yaşamaya sıcak bakmaktadır. Eşlerin ailelerinin yanında yaşama fikrine hem kızlar hem de erkekler benzer oranda cevap vermişlerdir. Erkeğin, eşinin ailesinin yanında yaşamaya (matrilocal) istekli oluşu, henüz yeni bir sosyolojik gelişmedir. Ataerkil ve geleneksel ailenin temel karakteristiklerinden olan eşlerin erkeğin baba yanına yerleşmesi (patrilocal) kuralının değişmeye başladığını görmekteyiz. Matrilocal yerleşme kısmen sanayileşme ve kentleşme sürecinde 1970’lerin başlarından itibaren gözlenmekteyse de oranları hayli düşüktü; son zamanlarda ise matrilocal yerleşimin artmaya başladığını gözlemekteyiz. Buradaki bulgu da bu gözlemi teyit eder niteliktedir. Gençlerin yarıya yakını (%44,3) 3 çocuğun üzerinde çocuk sahibi olmak istemektedir. 1980’lerdeki nüfus planlaması ve az çocuk yapmaya yönelik resmi politikaların, 2000’ler sonrasında çok çocuk (en az 3 çocuk) yapmaya yönelik resmi politikalara (ricaların) dönüştüğünü gösteren bu bulgular, resmi ricaların yerini bulmaya başladığını göstermektedir. 3.4. Aile İçi Sorunlar 470 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Sakarya Üniversitesi Öğrencileri Penceresinden Türkiye’de Aile İçi Sorunlar Grafik 7: En Önem Verilen Aile İçi Konu Evliliğinizde kendi ailenizden farklı olmasını istediğiniz en önemli konu ne olur? 46.5 22.4 15.6 10.5 5.1 Eşler Arası Sağlıklı İletişim Aile İçinde Eşit Görev Ve Rol Paylaşımı Çocuklarla Sağlıklı İlişkiler Çocuk EğitimiTerbiyesi Diğer Gençlerin, evliliklerinde, ailelerinden farklı olmasını istediği en önemli üç konu, eşler arası sağlıklı iletişim, aile içinde eşit görev ve rol paylaşımı ve çocuklarla sağlıklı ilişkidir. Her üç konu da esasında gençlerin ailelerinde eksik olan ve ailelerini eleştirdiği konulardır. Aynı zamanda özellikle aile içi iletişimsizlik en önemli aile içi sorun olarak belirmektedir. Tablo 6: Aile Sorunlarına Tutumlar % Kız Erkek Evet, uygundur Hayır, uygun değildir Fikrim yok 82,2 4,8 13,0 84,3 3,9 11,8 75,0 8,3 16,7 Evet, uygundur Hayır, uygun değildir Fikrim yok 93,7 2,5 3,8 95,8 1,7 2,4 88,5 5,1 6,4 Evet, uygundur Hayır, uygun değildir Fikrim yok 92,1 2,5 5,5 93,4 1,7 4,9 89,7 3,8 6,4 Anlaşamayan eşlerin boşanması uygun mudur? Şiddet gören eşin boşanma kararı uygun mudur? Aldatılan eşin boşanma kararı uygun mudur? Anlaşamayan eşlerin boşanması gençlerin çoğuna (%82,2) uygundur. Özellikle kızlara göre daha uygundur (%84,3). Şiddet gören eşlerin boşanma kararı ise gençlerin büyük çoğunluğuna göre (%93,7) uygundur. Yine kızlar, erkeklere göre bu fikre daha çok katılmaktadır. ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 471 Hasan H. TAYLAN Aldatılan eşin boşanması gençlerin büyük çoğunluğuna (%92,1) göre uygundur. Erkeklere nispeten kızlar bu fikre daha uygun bulmaktadır. Burada bir sıralama yaparsak boşanma için en uygun bulunan neden şiddet görmektir. Sonra aldatılmak ve son olarak da anlaşamama-geçimsizliktir. Grafik 8: Aile İçi Sorunlar Aile İçi İletişimsizlik 42.4 Aldatma-Sadakatsizlik 30.3 Boşanma 10.5 Aile İçi Şiddet 9.1 Kuşaklar Arası Çatışma 6.3 Çocuk İhmal ve İstismarı 0.8 Diğer 0.6 Gençler için toplumda görülen en önemli aile içi sorunlar sırasıyla, aile içi iletişimsizlik, aldatma-sadakatsizlik, boşanma ve aile içi şiddettir. SONUÇ Sakarya Üniversitesinde öğrenim gören üniversite öğrencilerine göre; Türk ailesinde ataerkil ve geleneksel aile ilişkilerinin yerine modern ve paylaşımcı aile ilişkileri gelişmektedir. Aile içinde ayrılmış cinsiyetçi roller değil; paylaşılmış aile içi roller ön plana çıkmıştır. Aile, oldukça yüksek önemsenen bir kurumdur. En önem verilen aile değerleri, eşe sadakat, sorunları rahatça konuşabilmek, aynı dini inançlara sahip olmaktır. Siyasi konularda anlaşmak, iyi bir gelir, eşlerin aynı sosyal çevreden olması, gençler tarafından pek önemsenmemektedir. Gençlerin çoğunluğuna göre, evlilik modası geçmemiş ve önemli bir kurumdur. Kadın ve erkeğin evlenmeden birlikte yaşaması sorunlu bir durumdur. Gençler için “aile” ve “evlilik” iki önemli değerdir. “anne-baba” da gençler için önemli bir değerdir. Gençlerin evleneceği eşte en çok aradığı ilk beş özellik, namusluluk, eşi ve çocuğuna bağlılık, dindarlık, anlayışlılık ve huy güzelliğidir. 472 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Sakarya Üniversitesi Öğrencileri Penceresinden Türkiye’de Aile İçi Sorunlar Son zamanlarda internet ve sosyal medya, evliliklerde önemli birer araç haline gelmiştir. Gençler, evliliklerini sanal ortamdan tanıştıklarıyla yapmaları konusunda hala kararsızdır. Erkekler, kızlara göre sanal ortam evliliğine daha sıcak bakmaktadır. Flört etmiş biriyle evlilik etmeme fikri, değişmekte; gençlerin üçte ikisinden fazlası daha önce flört etmiş biriyle evlenebileceğini belirtmiştir. Ancak daha önce flört etmiş biriyle evlenmemde sakınca yok diyenlerin çoğunluğunu kızlar oluşturmakta; erkeklerin ancak yarısına yakını flört etmiş biriyle evlenebileceğini ifade etmektedir. Gençlerin, evliliklerinde, ailelerinden farklı olmasını istediği en önemli üç konu, eşler arası sağlıklı iletişim, aile içinde eşit görev ve rol paylaşımı ve çocuklarla sağlıklı ilişkidir. Her üç konu da gençlerin ailelerinde eksik olan ve ailelerini eleştirdiği konulardır. Gençler için boşanma için en uygun bulunan neden şiddet görmektir. Sonra aldatılmak ve son olarak da anlaşamama-geçimsizliktir. Gençler için toplumda görülen en önemli aile içi sorunlar sırasıyla, aile içi iletişimsizlik, aldatma-sadakatsizlik, boşanma ve aile içi şiddettir. Araştırmadan çıkan en önemli sonuç ise, toplum yapısındaki değişimlere benzer biçimde aile yapısında, ilişkilerinde ve değerlerinde de değişimler yaşanmaktadır. Bu değişimler, geleceğin eş adayları üniversite gençlerinde görülmektedir. Ataerkil ve geleneksel aile içi ilişkiler yerine, modern ve paylaşımcı aile içi ilişkiler gelişmektedir. Ayrıca gençlerin penceresinden aile içinde en önemli sorunlar, aile içi iletişimsizlik, aldatma-sadataksizlik, boşanma ve aile içi şiddet olarak belirmektedir. KAYNAKLAR Yıldırım, Emel ve Ergün Yıldırım (2011), “Aile İçi İlişkiler ve İletişim”, Aile Sosyolojisi, Ed.: Kadir Canatan ve Ergün Yıldırım, Açılım Kitap, İstanbul. Nazlı, Serap (2007), Aile Danışmanlığı, Anı Yayıncılık, Ankara. Tüzer, Verda (2011), “İnternet, Siberseks ve Sadakatsizlik”, Psikiyatride Güncel Yaklaşımlar, 3 (1). Velidedeoğlu-Kavuncu, Nur (2011), Kadın Erkek İlişkilerinde Sorunlar ve Çözümler, Efil Yayınevi Yayınları, Ankara. Yusuf Genç (2016a) “Gençlerin Sözel Şiddeti Öğrenme Yoları ve Şiddet Eğilimleri”, ASOS JOURNAL (The Journal of Academic Social Science), Number:30, pp.144-155, ISSN:2148-2489, Doi Number :http://dx.doi.org/10.16992/ASOS.1335 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 473 Hasan H. TAYLAN Genç, Yusuf, (2016b) “Eşler Arası Sorunların Oluşumunda İletişimin Rolü” 1.Uluslararası İletişim, Edebiyat, Müzik Ve Sanat Çalışmalarında Güncel Yaklaşımlar Kongresi, 24-25 Mart 2016, Kocaeli Wellborn Hotel’ http://www.iletisimedebiyatmuzikkongresi.org/source/1-iletisimkongresi.pdf Giddens, Anthony (2000), Sosyoloji, Ayraç Yayınları, Ankara. Şener, Arzu ve Günsel Terzioğlu (2002), Eşler Arası Uyuma Etki Eden Faktörlerin Araştırılması, Aile Araştırma Kurumu, Ankara. TÜİK (2013), Evlenme ve Boşanma İstatistikleri, 2012, Türkiye İstatistik Kurumu, Ankara. TÜİK (2014), Evlenme ve Boşanma İstatistikleri, 2013, Türkiye İstatistik Kurumu, Ankara. TÜİK (2015), Evlenme ve Boşanma İstatistikleri, 2014, Türkiye İstatistik Kurumu, Ankara. TÜİK (2016), Evlenme ve Boşanma İstatistikleri, 2015, Türkiye İstatistik Kurumu, Ankara. 474 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Tüketici Güven Endeksi ile Makro Değişkenler Arasındaki İlişki Tüketici Güven Endeksi ile Makro Değişkenler Arasındaki İlişki Furkan BEŞEL1 Fatih YARDIMCIOĞLU2 Özet Bu çalışmada Türkiye’de Tüketici Güven Endeksi ile Döviz Kuru, Petrol Fiyatları ve İşsizlik arasındaki ilişki 2005:01 - 2014:10 dönemi itibarıyla aylık veriler ile analiz edilmiştir. Zivot- Andrews birim kök testi sonuçlarına göre tüm değişkenler birinci farkında durağan olmaktadır. Gregory-Hansen testi sonuçlarına göre değişkenler arasında eşbütünleşme ilişkisi olduğu tespit edilmiştir. Toda-Yamamoto nedensellik testi sonuçlarına göre döviz kurundan tüketici güven endeksine tek yönlü, döviz kurundan işsizlik oranına doğru tek yönlü ve petrol fiyatlarından işsizlik oranlarına doğru tek yönlü nedensellik ilişkisi olduğu sonucuna ulaşılmıştır. Anahtar Kelimeler: Tüketici Güven Endeksi, Döviz Kuru, Petrol Fiyatları, İşsizlik, Gregory Hansen Eşbütünleşme Testi, Toda Yamamoto Nedensellik Analizi. The Relationship Between Consumer Confidence Index and Macroeconomics Variables Abstract This study investigates the relationship between consumer confidence index, exchange rates, oil prices and unemployment rates in Turkey over the period from 2005:01-2014:10 by using monthly data sets. According to the Zivot-Andrews Unit Root Test all of the variablesare stationary at their first difference level. According to the Gregory-Hansen Cointegration Test there is cointegration relationship between variables. The results of Toda-Yamamoto Causality Test are there is uni-directional causality relationship from exchange rates to consumer confidence index, there is uni-directional causality relationship from exchange rates to unemployment rates and there is uni-directional causality relationship from oil prices to unemployment rates. Key Words: Consumer Confidence Index, Exchange Rates, Oil Prices, Unemployment, Gregory Hansen Cointegration Test, Toda Yamamoto Causality Analysis. Arş. Gör., Sakarya Üniversitesi SBF Maliye Bölümü, fbesel@sakarya.edu.tr Doç. Dr., Sakarya Üniversitesi SBF Maliye Bölümü, fyoglu@sakarya.edu.tr 1 2 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 475 F. BEŞEL ve F. YARDIMCIOĞLU 1. GİRİŞ Bireylerin ekonomik eylem ve işlemlerinde beklentilerin her zaman önemli bir yeri olmuştur. İktisat biliminin temel varsayımı olan Homoeconomicus, geçmiş bilgilerinden elde ettiği tecrübe ile geleceğe dönük beklentilerini kullanarak kararlar almaktadır. Esasında bireyin mikro ve makro düzeyde karşılaştığı ekonomik olaylar geleceğe dönük tüketim, yatırım, tasarruf gibi makro kararlarını da etkilemektedir. Bu bağlamda beklentileri ana eksene yerleştirdiğimizde karar mekanizmasının temeli bireyin duyduğu güvene dayanacaktır. Tüketicilerin algıladıkları güven beklentilerinin temelini oluşturmakla birlikte tüketicinin kendi dünyasına yönelik tecrübelerinden (mikro) ve içinde bulunduğu ülke ve toplumun ekonomik gösterge ve performansından (makro) etkilenmektedir. İktisat teorisi açısından tüketici güveni kavram olarak mikro iktisat bağlamında değerlendirilebilecek gibi gözükse de dolaylı olarak da olsa tüketicinin güven algısının belirlenmesinde makroekonomik gelişmeler de etkili olacaktır. Mikro ve makro göstergelerin bireyin güven algısını etkileyerek beklenti ve iktisadi kararlarını belirleyici yönü olduğu kabul edilmektedir. Ancak bu çalışmanın hazırlanma motivasyonunu da sağlayan husus, madalyonun diğer yüzü diyebileceğimiz, tüketici güven endeksinin makro değişkenler üzerinde bir etkisi olup olmadığıdır. Ekonomik krizlerin öncül göstergelerinden biri olan tüketici güveni ve ekonomi içerisindeki aktörlerin güven düzeyinin analizi de önem arz etmektedir. Özsağır (2007)’a ait şu ifade konunun önemini özetlemektedir: “Bir ekonomide yeri doldurulamaz tek sermaye, ekonomik ajanlar arasındaki güvendir.” TÜİK tarafından hesaplanan ve yayınlanan Tüketici Güven Endeksi, Aylık Tüketici Eğilim Anketi ile hazırlanmaktadır. Bu araştırma ile tüketicilerin kişisel mali durumları ve genel ekonomiye ilişkin mevcut durum değerlendirmeleri ve gelecek dönem beklentileri ile yakın gelecekteki harcama ve tasarruf eğilimlerinin ölçülmesi amaçlanmaktadır. Mevcut durum değerlendirmeleri, beklentiler ve eğilimler aşağıdaki konu başlıkları kapsamında ölçülmektedir3: Kişisel Mali Durum: Tüketicinin, geçen 12 aylık dönemde hanesine ait maddi durumu, gelecek 12 aylık dönemde hanesine ait maddi durumu ile ilgili beklentisi, 3 http://www.tuik.gov.tr Erişim Tarihi: 10.08.2016 476 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Tüketici Güven Endeksi ile Makro Değişkenler Arasındaki İlişki hanesi için mali durum değerlendirmesi, gelecek 3 aylık dönemde borç kullanma ihtimali. Genel Ekonomi: Tüketicinin geçen 12 aylık dönemde Türkiye’nin genel ekonomik durumuna ilişkin değerlendirmesi, gelecek 12 aylık dönemde Türkiye’nin genel ekonomik durumuna ilişkin beklentisi, Türkiye’de gelecek 12 aylık dönemde işsiz sayısı değerlendirmesi, mevcut dönemin dayanıklı tüketim malları satın almak için uygunluğuna ilişkin düşüncesi, mevcut dönemin tasarruf etmek için uygunluğuna ilişkin düşüncesi, geçen 12 aylık dönemde tüketici fiyatlarının değişimine ilişkin düşüncesi, gelecek 12 aylık dönemde tüketici fiyatlarının değişimine ilişkin beklentisi, gelecek 12 aylık dönemde ücretlerin değişimine ilişkin beklentisi. Harcama ve Tasarruf Eğilimleri: Tüketicinin, gelecek 3 aylık dönemde yarı- dayanıklı tüketim mallarına yönelik harcama yapma düşüncesi, gelecek 12 aylık dönemde dayanıklı tüketim mallarına yönelik harcama yapma düşüncesi, gelecek 12 aylık dönemde otomobil satın alma ihtimali, gelecek 12 aylık dönemde konut satın alma veya inşa ettirme ihtimali ve gelecek 12 aylık dönemde konut tamiratı için para harcama ihtimali, gelecek 12 aylık dönem içerisinde tasarruf etme ihtimali. Tüketici Güven Endeksi aşağıdaki alt kalemlerden hesaplanmaktadır:     Gelecek 12 aylık dönemde hanenin maddi durum beklentisi Gelecek 12 aylık dönemde genel ekonomik durum beklentisi Gelecek 12 aylık dönemde işsiz sayısı beklentisi Gelecek 12 aylık dönemde tasarruf etme ihtimali Endeksler Avrupa Birliği’nin kullandığı denge yöntemine göre hesaplanmakta olup denge, toplam cevap verenlerin içerisinde pozitif ve negatif cevap verenlerin yüzdelerinin farkı alınarak hesaplanmaktadır. Bu farka 100 eklenerek her bir soru için ayrı yayılma endeksi oluşturulmakta ve daha sonra seçilen soruların yayılma endekslerinin aritmetik ortalaması alınarak genel endeks hesaplanmaktadır. Grafik 1’de çalışmanın analiz kısmında kullanılan veri setine ilişkin Tüketici Güven Endeksi’nin seyri sunulmuştur. 2004 yılı Ocak ayından itibaren yayınlanmaya başlanmış Tüketici Güven Endeksinin ele alınan dönem itibarıyla dalgalı bir seyir izlediği özellikle 2008 global krizinden etkilenerek krizin hemen öncesi ve sonrasında en düşük düzeylerine indiği sonraki dönemlerde artış trendine girdiği görülmektedir. ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 477 F. BEŞEL ve F. YARDIMCIOĞLU TGE 100 90 80 70 60 50 04 05 06 07 08 09 10 11 12 13 14 Grafik 1: Tüketici Güven Endeksinin Seyri (2005:01 - 2014:10) 2. Ampirik Literatür Özeti Türkiye için Tüketici Güven Endeksi 2004 yılı Ocak ayından itibaren TÜİK tarafından aylık olarak yayınlanmaktadır. Ekonometrik analizde zaman serisi çalışmalarında genel kanaat en az 30 ve üzeri gözlem ile çalışmanın ancak doğru sonuçlar verebileceği yönündedir. Tüketici Güven Endeksi veri setinin aylık yayınlanmış olması konuyla ilgili ekonometrik analiz yapılmasına imkân sağlamaktadır. Ancak kanaatimizce tüketici güven endeksinin aylık değişiminden ziyade yıllık değişimleri daha anlamlı ve gerçekçi olacaktır. Veri setinin 2004 yılı itibarıyla yayınlanmaya başlamış olması nedeniyle gözlem sayısı çok düşük olacağından şimdilik yıllık veri ile çalışma imkânı bulunmamaktadır. Belki de bu sebeple Tüketici Güven Endeksi gibi iktisadi açıdan kıymetli bir veri seti ile yapılmış ampirik uygulama sayısı çok azdır. Literatürde Türkiye özelinde yapılmış ampirik çalışmalardan ulaşılabilenler aşağıda özetlenerek sunulmuştur. Kandır (2006) tüketici güven endeksinin İMKB mali sektör şirketlerinin hisse senedi getirilerini tahmin etme kabiliyetini incelemek amacıyla Şubat 2002 – Haziran 2005 dönemi için 28 mali sektör şirketinin hisse senedi getirilerini bağımlı değişken olarak kullanarak regresyon analizi yönteminden yararlanmıştır. Çalışma sonucunda tüketici güven endeksinin mali sektör hisse senetlerinin çoğunluğu için önemli bir faktör olduğunu bulgusu elde edilmiştir. Topuz (2011) hisse senedi fiyatlarının seyri ile tüketicilerin güveni arasında iki yönlü nedensellik ilişkisi olabileceği varsayımı altında tüketici güveni ve hisse senedi fiyatları arasındaki nedensellik ilişkisini ele aldığı çalışmada 2004:01478 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Tüketici Güven Endeksi ile Makro Değişkenler Arasındaki İlişki 2009:01 dönemlerini kapsayacak şekilde Granger nedensellik analizi yapmıştır. Farklı gecikme uzunlukları dikkate alınarak yapılan testler sonucunda hisse senetlerinden tüketici güvenine doğru tek yönlü bir nedensellik ilişkisi olduğu sonucuna ulaşmıştır. Gürgür ve Kılınç (2015), Türkiye’deki tüketici güven endeksi ile başlıca finansal ve makroekonomik değişkenler arasındaki kısa ve uzun vadeli ilişkiyi araştırmışlardır. Analiz sonucunda tüketici güveninin gerek kısa vadede gerekse uzun vadede döviz kuru, tüketici kredileri faizi, işsizlik oranı ve tüketici fiyatlarından etkilendiği ve kısa vadede özellikle döviz kuru ve tüketici fiyatlarının etkisinin daha kuvvetli olduğu sonucuna ulaşmışlardır. Tunalı ve Özkan (2016), tüketici fiyat endeksi ile tüketici güven endeksi arasındaki kısa ve uzun dönemli ilişkilerin incelenmesini amaçladıkları çalışmalarında 2004:01 - 2015:12 dönemini içeren aylık frekansta 144 adet gözlemden oluşan veri seti kullanılmışlar ve Türkiye’de incelenen dönem arasında tüketici güven endeksi ile tüketici fiyat endeksi arasında uzun dönemli ilişkinin; kısa dönemde ise Tüketici fiyat endeksinden tüketici güven endeksine bir nedensellik ilişkisinin olduğu sonucuna ulaşmışlardır. 3. Veri Seti, Ekonometrik Yöntem ve Analiz 3.1. Veri ve Metodoloji Bu çalışmada Türkiye’de Tüketici Güven Endeksi (TGE), Döviz Kuru (EX), Petrol Fiyatları (OIL) ve İşsizlik (UNEMP) arasındaki ilişkiyi belirlemek amacıyla 2005:01 - 2014:10 dönemine ait aylık verilerden oluşan seriler kullanılmıştır. TGE veri seti Türkiye İstatistik Kurumu’ndan, EX ve UNEMP veri setleri Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankası elektronik veri dağıtım servisinden, OIL veri seti ise Petrol İhraç Eden Ülkeler (OPEC) veri tabanından temin edilmiştir. Döviz kuru olarak, TÜFE bazlı reel efektif döviz kuru (2003=100); petrol fiyatları ise ham petrol varil fiyatı olup dolar cinsinden kullanılmıştır. 3.2. Ekonometrik Yöntem Çalışmanın bu kısmında ekonometrik analizde kullanılacak, yapısal kırılmanın dikkate alındığı Zivot-Andrews birim kök testi, Gregory-Hansen eş bütünleşme testi ve Toda-Yamamoto nedensellik testi hakkında kısaca bilgi verilecektir. Ampirik bulgular EViews 8.1 ekonometri paket programı kullanılarak elde edilmiştir. ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 479 F. BEŞEL ve F. YARDIMCIOĞLU 3.2.1. Zivot-Andrews Birim Kök Testi Perron (1989) tarafından geliştirilmiş olan yapısal kırılmalı birim kök testi kırılma tarihinin önceden bilindiği varsayımına (dışsal olduğuna) dayanmaktadır. Zivot ve Andrews (1992), Perron’un test istatistiğini yapısal kırılmaların önceden bilinmediği ve içsel olarak ele alındığı şekilde geliştirmişler ve test istatistiğini belirlemede aşağıdaki modellerin kullanılmasını önermişlerdir. ZA birim kök testi için ele alınan modeller (Zivot ve Andrews,1992:254): yt     t   yt 1  1DU ( )    i yt i  et k i 1 yt     t   yt 1   2 DT ( )    i yt i  et (Model A) k i 1 yt     t   yt 1   2 DT ( )  1DU ( )    i yt i  et (Model B) k i 1 (Model C) Yukarıda belirtilen modellerde, Model A ortalamada, Model B eğimde, Model C ise hem eğimde hem de ortalamada meydana gelen yapısal değişimleri t içermektedir. = 1,2,…,T zamanı, TB kırılma zamanı,   TB / T (  (0.15,0.85)) nispi kırılma yansımasını ifade etmektedir. Yapısal kırılmanın varlığı sadece  bölgesinde aranmaktadır (Yılancı ve Özcan, 2010:25). Modellerde yer alan DU ortalamadaki, DT ise trenddeki kırılmayı ifade eden kukla değişkenler olup şu şekilde tanımlanmaktadırlar: DU t  1 0 DTt  t-TB 0 480 t TB iken diğer durumlarda. t TB iken diğer durumlarda. ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Tüketici Güven Endeksi ile Makro Değişkenler Arasındaki İlişki Kırılma noktasının tahmini için t = 2,…,(T-1) için En Küçük Kareler (EKK) yöntemiyle (T-2) sayıda regresyon kurulur ve t 1 değişkeninin katsayısı olan  için en küçük t istatistiğini veren modelde yer alan, dolayısıyla seride birim kök vardır temel hipotezini kabul etmeye yönelik en az kanıtı veren tarih kırılma noktasını vermektedir. y Bu testte   1 hipotezinin doğruluğu sınanmaktadır. Kırılma tarihi tespit edildikten sonra  ’ya ait t istatistiğinin mutlak değer olarak ZA kritik değerlerinden büyük olması halinde yapısal kırılma olmadan birim kökün var olduğunu gösteren sıfır hipotezi reddedilmektedir. Alternatif hipotez ise trend fonksiyonunda meydana gelen yapısal kırılmanın varlığı ile beraber serinin trend durağan olduğunu belirtmektedir (Yılancı ve Özcan, 2010:26). 3.2.2. Gregory-Hansen Eşbütünleşme Testi Birim kök testi sonuçlarının elde edilmesinden sonra Gregory ve Hansen (1996) tarafından geliştirilmiş olan ve tek yapısal kırılmaya izin veren eşbütünleşme testi uygulanacaktır. Gregory ve Hansen Johansen eşbütünleşme testini yapısal kırılmayı içsel olarak ele alacak şekilde geliştirmişlerdir (Arısoy, 2013:152). Yapısal kırılmaya izin veren Gregory ve Hansen eşbütünleşme testinde, değişkenler arasındaki uzun dönem ilişkinin varlığı üç farklı model kullanılarak test edilir. Bu modeller: Model C (Sabitte Kırılma): y1t  1  2t   T y2t  et  t = 1,…,n şeklinde ifade edilmekte olup modelde 1 kırılmadan önceki sabit terimi, kırılmanın sabit terimde meydana getirdiği değişikliği göstermektedir.  2 ise Model C/T (Trendli Sabitte Kırılma): y1t  1  2t   t   T y2t  et t = 1,…,n şeklinde belirtilir. Bu modelde hem sabit terimdeki hem de trenddeki kırılmalar dikkate alınmaktadır. Model C/S (Rejim Değişikliği): y1t  1  2t  1T y2t   2T y2tt  et ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 t = 1,…,n 481 F. BEŞEL ve F. YARDIMCIOĞLU 1 ve  2 sabitte kırılmayı gösteren modelde ifade edildiği   üzeredir. Burada 1 kırılmadan önceki eğim katsayısını, 2 ise kırılmadan sonra şeklinde belirtilirken eğimde meydana gelen değişikliği ifade etmektedir (Gregory ve Hansen, 1996:103). Üç model için yapısal kırılma aşağıda belirtilen kukla değişkenler sayesinde tanımlanabilir: 1t  0, eğer 1, eğer t   n  t  n   n  ile de yapısal Burada  ile (0,1) değerlerini alan yapısal kırılma noktası, kırılma noktasının tamsayı kısmı ifade edilmektedir (Gregory ve Hansen, 1996:102). İncelenen bu üç model için hesaplanan Philips test istatistikleri ( Z * t ) Z* ve * ve Augmented Dickey Fuller test istatistiği ( ADF )’nin minimum olduğu tarih eşbütünleşme testi için uygun kırılma tarihini belirlemektedir. Test istatistikleri; Z*  inf Z ( ) Zt*  inf Zt ( ) ADF *  inf ADF ( )  T şeklinde ifade edilmektedir (Gregory ve Hansen, 1996:106). Uygun model için belirlenen test istatistikleri tablo kritik değerleri ile karşılaştırılır ve değişkenler arasında eşbütünleşme yoktur temel hipotezine karşı bir yapısal kırılmayla birlikte değişkenler arasında eşbütünleşme ilişkisinin olduğunu gösteren alternatif hipotez test edilir. Değişken sayısına göre belirlenen tablo kritik değerleri, Gregory ve Hansen (1996)’in yaptıkları çalışmada yer almaktadır (Tıraşoğlu ve Yıldırım, 2012:115). 482 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Tüketici Güven Endeksi ile Makro Değişkenler Arasındaki İlişki 3.2.3. Toda-Yamamoto Nedensellik Testi Toda ve Yamamoto (1995), seriler arasındaki nedensellik ilişkisinin, durağanlık ve eşbütünleşme önsel bilgisine ihtiyaç olmaksızın gözlemlenebileceği bir test geliştirmişlerdir. Toda ve Yamamoto testi için öncelikle VAR modelinde uygun gecikme seviyesi (p) belirlenir. Daha sonra p gecikmeye maksimum bütünleşme derecesi (dmax) eklenir. Bir sonraki aşamada p+dmax gecikme için serilerin orijinal değerleri ile EKK modeli tahmin edilir (Büyükakın vd., 2009:111). Toda ve Yamamoto testinde kullanılan VAR (p+dmax) modeli: Yt   0   p  dmax X t  0  i 1  1(i  d )Yt (i d )  p  d max i 1  p  dmax i 1 1(i  d )Yt (i d )   p  d max i 1 2( i  d ) X t (i d )  1t  2(i d ) X t (i d )   2t şeklinde tanımlanmaktadır (Toda ve Yamamoto, 1995:230). Son olarak değişkenler için sırasıyla kısıt konur ve p gecikme için standart Wald testi kullanılarak bu kısıtların anlamlılığı sınanır (Büyükakın vd., 2009:111).  0 Örneğin ilk eşitlik için 2(i  d ) temel hipotezi kabul edilirse, X’ten Y’ye doğru nedensellik ilişkisinin olmadığı sonucuna ulaşılır. Diğer nedensellik ilişkileri de benzer şekilde sınanır. 3.3. Çalışmanın Analizi 3.3.1. Zivot-Andrews Birim Kök Testi Testi Sonuçları ve Değerlendirilmesi Analizde ikitisadi çalışmalarda genel kabul gören, hem düzeyde hem de eğimde kırılmayı dikkate alan Model C (Model C/S) sonuçları değerlendirilecektir. Kırılmaların yer aldığı tarihler test istatistiklerinin sağında (TB) belirtilmiştir. Tablo 1: Zivot-Andrews Birim Kök Testi Sonuçları Değişkenlerin Seviye Değerleri Değişkenlerin Birinci Farkı t-ist. TB t-ist. TB LNTGE -4.12 (1) 2010:02 -8.19*** (1) 2008:12 LNEX -3.74 (4) 2007:04 -6.31*** (3) 2011:11 LNOIL -4.46 (1) 2008:08 -7.27*** (0) 2009:01 LNUNEMP -4.64 (12) 2008:09 -5.67*** (3) 2009:03 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 483 F. BEŞEL ve F. YARDIMCIOĞLU Not: Tablo kritik değerleri, Model C için %1; -5.57, %5; -5.08’dir. Optimal gecikme uzunlukları Schwarz bilgi kriterine göre belirlenmiştir. Parantez içindeki değerler uygun gecikme uzunluğunu ifade etmektedir. *** ve ** sırasıyla serinin %1 ve %5 anlamlılık seviyesinde durağan olduğunu göstermektedir. Uygulamada maksimum gecikme sayısı Schwert (1988)’in geliştirdiği formülü kullanılarak belirlenmiştir. k  12 x(T /100)0.25 ZA testi sonuçlarına göre; LNTGE, LNEX, LNOIL ve LNUNEMP serisileri seviye değerinde, %1, ve %5 anlamlılık düzeyinde Model C için, test istatistiği mutlak değerce kritik değerlerden küçük olduğundan birim kök içermektedir. Değişkenlerin birinci farkı alındığında ise her iki anlam düzeyinde de durağan hale gelmektedir. Dolayısıyla tüm değişkenler birinci farkında durağan olmaktadır, yani I (1)’dir. Tüketici Güven Endeksi için kırılma tarihi 2008’in 12.ayı iken döviz kuru değişkeni için 2011’in 11. ayıdır. Petrol fiyatlarında 2009’un 1.ayı işsizlik oranlarında ise 3.ayında kırılma görülmektedir. Kırılma tarihleri özellikle 2008 krizinin sonuçlarına işaret etmektedir. 3.3.2. Gregory-Hansen Eşbütünleşme Testi Sonuçları ve Değerlendirilmesi Serilerin durağanlık düzeylerinin belirlenmesinden sonra tüm değişkenlerin I (1) olmasından dolayı değişkenler arasında yapısal kırılma altında uzun dönemli bir ilişki olup olmadığının tespiti amacıyla Gregory-Hansen eşbütünleşme testi yapılmış ve minimum ADF test istatistiği ve kırılma dönemi Tablo 2’de gösterilmiştir. Tablo 2: Gregory-Hansen Eşbütünleşme Testi Sonuçları Model Kırılma Dönemi ADF İstatistiği Model C/S 2009:11 -6.76 (1) Not: Kritik değerler Gregory and Hansen (1996:109)’dan alınmış olup %1 için -6.51, %5 için 6.00’dır. Parantez içindeki değer Akaike Bilgi Kriteri tarafından seçilen gecikme sayısını göstermektedir. Minimum ADF istatistiği mutlak değer olarak kritik değerlerden büyük olduğundan seriler arasında eşbütünleşme olmadığını gösteren temel hipotez red edilir. Dolayısıyla Gregory-Hansen testi sonuçlarına göre değişkenler arasında uzun dönemli bir ilişki olduğunu ifade etmek mümkündür. Ayrıca, model için 2009’un 11.ayında yapısal kırılma söz konusudur. 3.3.3. Toda-Yamamoto Nedensellik Testi Çalışmanın bu bölümünde Tüketici Güven Endeksi ile diğer değişkenler arasındaki nedensellik ilişkisinin varlığı ve yönü Toda-Yamamoto nedensellik testi kullanılarak analiz edilecektir. Değişkenler arasında nedensellik ilişkisi incelendiğinde; 484 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Tüketici Güven Endeksi ile Makro Değişkenler Arasındaki İlişki  Döviz kuru, tüketici güven endeksinin Granger nedenidir,  Döviz kuru, işsizliğin Granger nedenidir,  Petrol fiyatları, işsizliğin Granger nedenidir sonuçlarına ulaşılmaktadır. Tablo 3: Toda-Yamamoto Nedensellik Testi Sonuçları Temel Hipotez LNEX LNOIL LNUNEMP LNTGE LNOIL LNUNEMP LNTGE LNEX LNUNEMP LNTGE LNEX LNOIL LNTGE LNTGE LNTGE LNEX LNEX LNEX LNOIL LNOIL LNOIL LNUNEMP LNUNEMP LNUNEMP  2 İstatistiği 9.764748** 0.229608 2.502883 1.134927 2.515276 1.833307 3.832502 2.909462 0.508752 4.222692 9.527896** 9.341484** Olasılık Değeri 0.0207 0.9727 0.4748 0.7686 0.4725 0.6077 0.2801 0.4058 0.9170 0.2384 0.0230 0.0251 Not: Uygun VAR modeli için p değeri Schwarz Bilgi Kriterine göre belirlenmiştir. Gecikme uzunluğu (p=1) + (dmax=2) = 3 şeklinde belirlenmiştir. **, %5 anlamlılık düzeyinde nedensellik ilişkisi olduğunu göstermektedir. Tüketici Güven Endeksi sadece döviz kurundaki değişmeler tarafından açıklanabilmekte iken; işsizlik, döviz kuru ve petrol fiyatlarındaki değişmeler tarafından açıklanabilmektedir. SONUÇ Ekonomik aktörlerin kararlarında beklenti ve güven unsurunun önemi literatürde kabul edilen bir gerçektir. Bu bağlamda TÜİK tarafından 2004 yılından itibaren yayınlanan Tüketici Güven Endeksi’nin makro değişkenlerle ilişkisinin araştırıldığı bu çalışmada Tüketici Güven Endeksi, Döviz Kuru, Petrol Fiyatları ve İşsizlik veri setleri 2005:01 - 2014:10 dönemi itibarıyla aylık veriler ile analiz edilmiştir. Çalışmada kullanılan Gregory Hansen eşbütünleşme testi sonuçlarına göre aralarında eşbütünleşme ilişkisi bulunan değişkenler Toda Yamamoto nedensellik analizi ile incelenmiştir. Nedensellik analizi sonucunda Tüketici Güven Endeksi sadece döviz kurundaki değişmeler tarafından açıklanabilmekte; işsizlik ise döviz kuru ve petrol fiyatlarındaki değişmeler tarafından açıklanabilmektedir. ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 485 F. BEŞEL ve F. YARDIMCIOĞLU Bu bağlamda Tüketici Güven Endeksi’nin döviz kurundaki değişimlere duyarlı olduğu sonucuna ulaşılmıştır. Elde edilen bulgulara göre ekonomi ve maliye politikalarına yön verenler için tüketicilerin güvenini sağlama amacı güdüldüğünde çalışmada kullanılan makro değişkenlerden kullanılabilecek en etkili araç döviz kurudur. Veri seti için henüz ekonometrik analizde kullanılabilecek yıllık yeterli gözlem sayısının mevcut olmaması çalışmanın en önemli handikapıdır. İlerleyen yıllarda yeterince gözlem sayısına ulaşıldığında yapılacak analizler daha gerçekçi sonuçlara ulaşılmasını sağlayabilecektir. En nihayetinde tüketici güven endeksinin tüketicilerinin algılarından meydana geldiği ve bu algının da aylık değişimlerden ziyade yıllık değişimler ile anlamlı olabileceği unutulmamalıdır. KAYNAKLAR ARISOY, İbrahim (2013), “Kaldor Yasası Çerçevesinde Türkiye’de Sanayi Sektörü ve İktisadi Büyüme İlişkisinin Sınanması”, Eskişehir Osmangazi Üniversitesi İİBF Dergisi, C.8 (1), ss.143-162. BÜYÜKAKIN, Figen, H. Bozkurt ve V. Cengiz (2009), “Türkiye'de Parasal Aktarımın Faiz Kanalının Nedensellik ve Toda-Yamamoto Yöntemleri İle Analizi”, Erciyes Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi , S.33, ss.101-118. GREGORY, Allan W. and Bruce E. Hansen (1996), “Residual-based tests for cointegration in models with regime shifts”, Journal of Econometrics, V. 70 (1), pp.99-126. GÜRGÜR, Tuğrul ve Z. KILINÇ (2015), “What Drives the Consumer Confidence in Turkey?”, Research Notes in Economics, V.17, pp.1-13 http://www.opec.org/opec_web/en/ http://www.tcmb.gov.tr/wps/wcm/connect/TCMB+TR/TCMB+TR/Main+Menu /Istatistikler/Elektronik+Veri+Dagitim+Sistemi+EVDS1 http://www.tuik.gov.tr http://www.tuik.gov.tr/Start.do;jsessionid=8GZnJhtBx4F829pLDKp171zGMFlB TxjTNXKyGgKGm7sB2vV2ygrN!-1198864853 KANDIR, Serkan Yılmaz (2006), “Tüketici Güveni ve Hisse Senedi Getirileri İlişkisi: İMKB Mali Sektör Şirketleri Üzerinde Bir Uygulama”, Ç.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, C.15, S.2, ss.217-230. ÖZSAĞIR, Arif (2007), “Ekonomide Güven Faktörü”, Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi, C.6, S.20, ss.46-62. 486 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Tüketici Güven Endeksi ile Makro Değişkenler Arasındaki İlişki PERRON, Pierre (1989), “The Great Crash, the Oil Price Shock, and The Unit Root Hypothesis”, Econometrica, V.57, pp.1361-1401. SCHWERT, William G. (1988), “Tests For Unit Roots: A Monte Carlo Investigation”, NBER Technical Working Paper Series, No: 73. TIRAŞOĞLU, Muhammed ve B. Yıldırım (2012), “Yapısal Kırılma Durumunda Sağlık Harcamaları ve Ekonomik Büyüme İlişkisi: Türkiye Üzerine Bir Uygulama”, Electronic Journal of Vocational Colleges, C.2, S. 2, ss.111-117. TODA, Hiro Y. and T. Yamamoto (1995), “Statistical Inference In Vector Autoregressions With Possibly Integrated Processes”, Journal of Econometrics, V. 66, No.1-2, pp.225-250. TOPUZ, Yusuf Volkan (2011), “Tüketici Güveni ve Hisse Senedi Fiyatları Arasındaki Nedensellik İlişkisi: Türkiye Örneği”, Ekonomik ve Sosyal Araştırmalar Dergisi, C.7, S.1, ss.53-65. TUNALI, Halil ve İ. E. ÖZKAN (2016), “Türkiye’de Tüketici Güven Endeksi ve Tüketici Fiyat Endeksi Arasındaki İlişkinin Ampirik Analizi”, İktisat Politikası Araştırmaları Dergisi, C.3, S.2, ss.53-66. YILANCI, Veli ve B. Özcan (2010), “Yapısal Kırılmalar Altında Türkiye için Savunma Harcamaları ile GSMH Arasındaki İlişkinin Analizi”, C.Ü. İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, C.11, S.1, ss.21-33. ZIVOT, Eric ve D. W.K. Andrews (1992), “Further Evidence of the Great Crash, The Oil-Price Shock and The Unit Root Hypothesis”, Journal of Business and Economic Statistics, V.10, No.3, pp.251-270. ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 487 Mikrokredi Uygulamaları Gelir İlişkisi: Panel Veri Analizi Mikrokredi Uygulamaları Gelir İlişkisi: Panel Veri Analizi Kadriye İZGİ ŞAHPAZ1 Fatih SAVAŞAN2 Özet Mikrokredi ticari bankaların kredi vermek istemediği, düşük gelirli veya gelirsiz yoksul insanlara kredi alma imkanı tanıyarak yeni bir iş kurmaları veya var olan işlerini geliştirmelerini sağlayacak başlangıç sermayesini vermeyi amaçlamaktadır. Bu amaçla kredi alma imkanı bulan yoksul insanların krediyle kurdukları işlerden düzenli gelir elde etmeleri ve kendilerini yoksulluğun dışına itmeleri beklenmektedir. Mikrokredinin gelir sağlama beklentisini tespit etmek amacıyla bu çalışmada 1999 ile 2014 yılları arasında 28 ülkeye ait toplam mikrokredi miktarları ile kişi başına gayrisafi yurtiçi hasılaları arasındaki ilişki araştırılmıştır. Bu bağlamda toplam mikrokredi miktarı ile reel faiz oranı, istihdam, enflasyon ve ihracat bağımsız değişkenleri de analize dâhil edilmiştir. Elde edilen bulgularda kullanılan mikrokredi miktarı ile kişi başına milli gelir arasında düşükte olsa anlamlı bir ilişki bulunmuştur. Anahtar Kelimeler: Mikrokredi, Gelir, Panel Veri. The Relationship between Microcredit and Income: Panel Data Analysis Abstract Microcredit aims to provide the initial capital to the people with no or low income to whom commercial banks avoid giving credits so that they would start up a business or develop it if they have one. Thus, the poor would find a way to earn income and push themselves out of poverty. This study investigates the relationship between gross domestic product per capita and the total amount of microcredit using a sample of 28 countries over the period from 1999 to 2014. The model includes total microcredit, real interest rate, employment, inflation rate and exports as the explanatory variables. The findings indicate that, in line with theoretical expectations the amount of microcredit affects per capita income positively and significanlty although the size of the effect is not large. Key words: Microcredit, Income, Panel Data. JEL Classification Codes: D31, G21 1 2 Arş. Gör., Sakarya Üniversitesi, SBF Maliye Bölümü, kadriyeizgi@sakarya.edu.tr Prof. Dr., Sakarya Üniversitesi, SBF Maliye Bölümü, fsavasan@sakarya.edu.tr ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 489 K. İZGİ ŞAHPAZ ve F. SAVAŞAN GİRİŞ Günümüzde birçok ülkede var olan mikrokredi sisteminin ilk uygulaması 1974 yılında Güney Asya ülkesi olan Bangladeş’te doğmuştur. Mikrokredi kavramı Bangladeş’te ekonomi profesörü olan Muhammed Yunus tarafından literatüre geleneksel ticari bankaların kredi vermekten kaçındığı, kefil ve teminat gösteremeyecek kadar düşük gelirli, gelirsiz veya başlangıç sermayesiz, çoğunlukla eğitimsiz yoksul insanlara sunulan çok küçük miktarlardaki kredi hizmeti olarak sunulmuştur. Muhammed Yunus kredilerin bir insan hakkı olarak kabul edilmesi gerektiğine ve kredilerin yeryüzünden açlığı silmekte önemli bir rol oynayacağına inanmaktadır. Bu doğrultuda mikrokredi ile çoğu ekonomik ve finansman kurumunun dışladığı, yoksul kesimlere (özellikle yoksulluktan daha fazla etkilendiği düşünülen kadınlara) kredi alma imkânı tanınarak kendi işlerini kurmaları böylece gelir getirici bir ekonomik faaliyette bulunmaları ve geçimini sağlayacak bir gelir düzeyine kavuşmalarına fırsat vermek amaçlanmaktadır. Ayrıca mikrokrediden yoksullukla mücadele etmek, gelir arttırıcı ve istihdam sağlayıcı amaçları gerçekleştirmesinin yanı sıra kadınların aile ve toplum içinde güçlendirilmesi, kadın ve çocukların sağlık ve eğitim düzeylerinin iyileştirilmesi, cinsiyet ayrımcılığının ve kadınların sosyal dışlanmışlığı ile mücadele etmesi gibi ciddi sosyal beklentilerde söz konusudur. Bu çalışmada bu hedefler içerisinden mikrokredi uygulamalarının gelir arttırıcı etkisi üzerinde durulacaktır. Bu amaçla çalışmada mikrokredinin amaçları arasından gelir düzeyini arttırıcı etkisinin olup olmadığı test edilmek istenmektedir. Çalışmada mikrokredi ile gelir düzeyi arasındaki ilişkiyi irdelemek için kullanılan panel veri seti 28 ülkenin 1999-2014 dönemi rakamlarını içermektedir. İlk bölümde mikrokredinin tarihi süreci, tanımı ve amaçlarına yer verilecek; ikinci bölümde ise mikrokredi uygulamalarına değinilecektir. Üçüncü bölümde mikrokredi ve gelir düzeyi arasında yapılan ampirik çalışmaların bulguları ele alınacaktır. Yöntem ve ampirik sonuçların sunulduğu dördüncü bölümün ardından çalışma değerlendirme ile sona erecektir. 1. Mikrokredinin Tanımı, Amacı ve İşleyişi Mikrokredi kavramının mahiyetinin anlaşılabilmesi için mikrokrediyi literatüre takdim eden Muhammed Yunus’un kavramı geliştirme sürecini izlemek ve değerlendirmek faydalı olacaktır. Bangladeş’te Chittagong Üniversitesi’nde ekonomi bölüm başkanı olan Prof. Dr. Muhammed Yunus öğrencilerine ekonomi kuramlarının nasıl her türden ekonomik soruna çözüm bulduğunu anlatırken 490 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Mikrokredi Uygulamaları Gelir İlişkisi: Panel Veri Analizi Bangladeş’in içinde bulunduğu aşırı kıtlık ve yoksulluk durumunun yaşanıyor olması Onu çözümü sınıfın dışında aramaya itmiş ve 1974 yılı mikrokredi serüveninin başlangıcı olmuştur. Yunus, yoksulların gerçek yaşam ekonomilerini anlamak amacıyla üniversitesinin yakınındaki Cobra köyünü ekibi/öğrencileri ile ziyaret etmeye başlamıştır. Yunus ziyaretleri sırasında evinin önünde bambudan tabure ören yirmi bir yaşında üç çocuk annesi Safiye Begüm ile tanışmıştır. Begüm tabureleri yapmak için ihtiyaç duyduğu bambuları alacak sermayesi ve birikimi olmadığından gerekli malzemeyi 22 cent borçlanarak almakta ve her akşam bambu tabureleri yine borçlu olduğu kişiye günlük 2 cent kar ile satmakta ve ailesinin geçimini sağlamaya çalışmaktadır. Yunus, söz konusu kişinin tam bir sömürü ile karşı karşıya olduğunu ve bu kişinin üretimde kullanacağı malzemeyi kendisinin alabilmesi durumunda daha fazla kazanacağını düşünmektedir (Karabulut,2007: 82-83). Yunus ve ekibi Safiye gibi aynı sömürü yöntemiyle borçlanan 42 aileyi tespit etmiş ve bu ailelere toplamda 27 dolar dağıtmıştır. Böylece bu ailelerin tefeciye borçlanmadan malzeme alabileceklerini ve ürünlerini serbest pazarda satıp malzeme maliyeti ile satış fiyatı arasında çok daha fazla kazanç sağlamalarını amaçlamıştır. Mikrokredinin resmi olmayan ilk uygulaması Yunus’un cebinden verdiği 27 dolar borç ile başlamıştır. Bu süreçte Muhammed Yunus kredilerin bir insan hakkı olarak kabul edilmesi gerektiğine ve kredilerin yeryüzünden açlığı silmekte önemli bir rol oynayacağına inanmaktadır. Yunus, mikrokredinin yoksulluğa tek başına son verecek bir uygulama olmamakla birlikte yoksulların yoksulluktan kurtulmaları ve ekonomiye dâhil edilmelerini sağlayacak olan çıkışlardan biri olarak görmektedir. Mikrokredi, geleneksel ticari bankaların kredi vermekten kaçındığı, kefil ve teminat gösteremeyecek kadar düşük gelirli, gelirsiz veya başlangıç sermayesiz, çoğunlukla eğitimsiz yoksul insanlara sunulan çok küçük miktarlardaki kredi hizmetidir. Geleneksel ticari bankalar, küçük krediler kar getirmeyeceğinden ve teminat gösteremeyecek fakir insanların kredi geri ödemelerinin riskli olacağından fakir insanlara kredi vermekten kaçınmaktadırlar (Aghion ve Morduch, 2005:1). Mikrokredi bu boşluğun doldurulmasına yönelik başlatılmış bir projedir. Projenin amacı emek piyasasından dışlanmış yoksul insanlara (özellikle yoksulluktan daha fazla etkilendiği düşünülen kadınlara) kredi alma imkânı tanıyarak kendi işlerini kurma fırsatı verilmesi (Adaman ve Bulut, 2007: 23), söz konusu kesimin gelir getirici ekonomik faaliyette bulunmaları ve geçimini sağlayacak bir gelir düzeyine kavuşmaları böylece hem kadınlar aracılığıyla çocuklarının ve ailelerinin yoksullukla ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 491 K. İZGİ ŞAHPAZ ve F. SAVAŞAN mücadele edilmesi hem de ülkenin hedeflenmektedir (Karabulut, 2007: 81). üretim düzeyinin yükseltilmesi Hedeflerine ulaşmak açısından mikrokredi uygulamasını farklı kılan en temel özelliği grup kredisine dayanmasıdır. Herhangi bir maddi teminata sahip olmayan yoksul insanlara sunulan bu kredi hizmeti için yoksullardan bir araya gelerek grup oluşturmaları istenmektedir. Grup üyelerinin her biri kendisi için kredi almakta fakat kredilerin geri ödenmesinde eşit sorumluluğa sahip olmaktadırlar. Krediler, grubun her üyesinin her kredinin arkasında durmaya söz vermesi yani “ahlaki teminat” ile geri toplanmaktadır. Ayrıca grup üyelerinin kredi almaya devam edebilmesi grup üyelerinin tamamının kredi geri ödemesini başarı ile yapmasına bağlıdır (Wrenn, 2007:11; Aghion, 2005:85-118). Burada yoksulluğun yoksulların grup dayanışması ile azaltılması amaçlanmaktadır. Bir bakıma kredi veren bankaların riski kredi kullananlar arasında paylaşılmakta bir tür kooperatif sigorta sistemi devreye girmektedir. Grup Oluşturma Eğitim •5 kişilik gönüllü gruplar oluşturulur. •Maddi teminata karşılık grup garantisinin sağlanması amaçlanır. •Gruba bir haftalık mikrokredi eğitimi verilir. •Grup üyeleri tek tek sınava tabi tutulur. •Tüm üyeleri sınavı geçen gruplara kredi verilir. •Grup içindeki ilk iki üyeye kredi verilir. •Geri ödemeler gerçekleşirse diğer iki üyeye ve en son 5. üyeye kredi verilir. Kredi Kullandır- •Geri ödemeyi garanti etmek için grup fonu oluşturulur. ma Geri Ödeme •Faiziyle birlikte krediler haftalık olarak ödenir. •Banka çalışanları müşterilere giderek ödemeleri toplar. Şekil 3. Grameen Bank Mikrokredi İşleyişi Mikrokredinin verilme süreci örnek bir model çerçevesinde Şekil 1’deki gibi işlemektedir. Burada grup üyelerinin kredi kullanmada ve geri ödemede 492 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Mikrokredi Uygulamaları Gelir İlişkisi: Panel Veri Analizi birbirlerinin davranışlarına bağlılığına dikkat edilmelidir. Kolektif sorumluluk dikkat çekicidir. 2. Dünyada Mikrokredi Uygulamaları 1970’li yıllarda Prof. Dr. Muhammed Yunus’un Bangladeş’in Chittagong bölgesinde tefecilerden yüksek faizle borçlanan 42 yoksul haneye 27 dolar dağıtarak yardımcı olmak amacıyla başlattığı mikrokredi denemesi bugün 1000’den fazla mikrokredi kuruluşu tarafından yaklaşık 100 milyon borçluya toplamda 90 milyar dolar mikrokredi dağıtılarak dünya tarafından tanınan bir uygulama haline gelmiştir (Tablo 1). Bu süre içerisinde mikrokredinin bu kadar genişlemesinde başta mikrokredinin mucidi Muhammed Yunus ve ekibinin bireysel çabalarının yanı sıra uluslararası yardım kuruluşları, STK ve üst düzey siyasi destek gruplarının Grameen Bank’ın keşfedilmesinden sonra daha hızlı bir şekilde ciddi anlamda destek olmalarının etkisi büyüktür. Bu etkilerin en önemlisi Birleşmiş Milletler (BM) tarafından 2005 yılının Mikrokredi Yılı3 olarak ilan edilmesi ve 2006 yılında Nobel Barış ödülünün mikrokredinin mucidi ve Grameen Bank’ın kurucusu Yunus’a verilmesidir. Nobel Komitesi mikrokredinin yoksulluğu azaltmada önemli bir rol oynayacağını belirtmiş ve ödül politika yapıcıların, kalkınma ekonomistlerinin ve sosyal düşünürlerin küresel alanda dikkatini çekmeyi başarmıştır. 2005 yılının Mikrokredi Yılı ilan edilmesi süreci 1998 yılında başlamış ve 18 Kasım 2004 yılında ilan edilmiştir. 2005 yılının Mikrokredi Yılı ilan edilmesi ile üye devletlerin, BM kuruluşlarının ve mikrokredi ortaklarının sürdürülebilirliğini ve tabana yayılmış kapsayıcı finansal sektörlerin kurulması için ortak bir zeminde buluşturulması amacıyla şu 5 hedef tasarlanmıştır: 1. Milenyum Kalkınma Hedefleri’ne ulaşmada mikrokredi ve mikrofinansın desteğini almak; 2. Kalkınma sürecinin hayati parçaları olan mikrokredi ve mikrofinansın kavranması ve kamu bilincinin oluşturulmasını sağlamak; 3. Tabana yayılan finansal sektörleri teşvik etmek; 4. Finansal hizmetlere erişimin sürdürülebilirliliğini sağlamak; 5. Mikrokredi ve mikrofinansın başarısını ve sosyal etkilerini inşa etmek ve genişletmek için stratejik ortakların teşvik edilmesi ve desteklenmesiyle yeni ortakların cesaretlendirilmesidir. (http://www.yearofmicrocredit.org/pages/whyayear/whyayear_learnaboutyear.asp#objectives) 3 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 493 K. İZGİ ŞAHPAZ ve F. SAVAŞAN Tablo 1: 2014 Yılında Dünya’da Mikrokredi Büyüklükleri Bölgeler Latin Amerika ve Karayipler Doğu Asya ve Pasifik Güney Asya Doğu Avrupa Merkez Asya Afrika ve Borçlu Kadın Başına Toplam Kredi Borçluların Ortalama Büyüklüğü Yüzdesi Kredi (Dolar) Miktarı Personel Sayısı MFK Aktif Borçlu Sayısı 162.355 349 21.594.541 %39.28 1.736 40.589.502.815 78.662 139 15.068.449 %73.24 859 12.947.687.411 183.601 164 55.554.762 %68.64 208 12.820.174.819 47.526 142 3.516.582 %36.02 2.970 11.294.530.485 52.864 217 5.257.179 %57.83 1.002 8.199.053.661 31 2.067.484 %57.67 581 1.213.393.020 Orta Doğu ve Kuzey 12.833 Afrika Kaynak: Microfinance Tarihi:10.01.2016 Information Exchange, www.mixmarket.org, Erişim 3. Mikrokredi ve Gelir İlişkisi: Literatür Mikrokredi ticari bankaların kredi vermek istemediği, düşük gelirli veya gelirsiz yoksul insanlara kredi alma imkanı tanıyarak yeni bir iş kurmaları veya var olan işlerini geliştirmelerini sağlayacak başlangıç sermayesini vermeyi amaçlamaktadır. Bu amaçla kredi alma imkanı bulan yoksul insanların krediyle kurdukları işlerden düzenli gelir elde etmeleri ve kendilerini yoksulluğun dışına itmeleri beklenmektedir. Mikrokredi uygulamalarının borçluların ve hanelerinin gelirleri üzerindeki bu beklentileri gerçekleştirip gerçekleştirmediğine yönelik yapılmış ampirik çalışmaların bazıları Tablo 2’de özetlenmiştir. Bu çalışmaların bazılarında (Copestake, Dawson, Fanning, McKay ve Wright-Revolledo, 2005; Rahman, Rafiq ve Momen, 2009; Imai ve Azam, 2011; Duong ve Nghiem, 2014; AlMamun, Nurul ve Mazumder, 2015) mikrokredi uygulamasının kişisel ve hanegeliri üzerinde olumlu etkilerinin olduğu tespiti yapılmaktadır. Mikrokredi programına katılımın borçluların ortalama hane gelirlerini arttırdığına yönelik bulgulara ulaşılan bu çalışmalarda dikkat çeken ortak nokta ise kredi büyüklüğü ve programa üyelik süreleri ile gelirin doğrusal ilişkisidir. Buna göre daha eski mikrokredi kullanıcılarının ortalama aylık hane gelirlerinin yeni mikrokredi kullanıcılarından daha yüksek olduğu ve kredi miktarı yükseldikçe hanelerin yaşam düzeylerinin, gelirlerinin (harcamalarının da) ve varlık birikimlerinin yükseldiği 494 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Mikrokredi Uygulamaları Gelir İlişkisi: Panel Veri Analizi yönündedir. Öte yandan bazı çalışmaların ise mikrokredi hizmetine ulaşan borçlu ve hanelerin gelirlerinde artış olduğuna yönelik bulgulara ulaşamadıkları görülmektedir (Diagne ve Zeller, 2001; Deininger ve Liu, 2009; Ondoro ve Omena, 2012; Angelucci, Karlan ve Zinman, 2014; Tarozzi, Desai ve Johnson, 2014; Augsburg, Haas, Harmgart ve Meghir, 2015). ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 495 K. İZGİ ŞAHPAZ ve F. SAVAŞAN Tablo 2: Mikrokredinin Gelir Üzerindeki Etkilerine Yönelik Yapılmış Ampirik Çalışmalar ve Test Sonuçları Yazar / Yazarlar (Yıl) Çalışmanın Adı Uygulandığı Kapsadığı Ülke/Ülke Dönem Grupları/Bölge Access to Credit and Diagne ve Zeller Its Impact on Malavi (2001) Welfare in Malawi Monitoring the Diversity of the Copestake, Poverty Outreach Dawson, Fanning, and Impact of McKay ve Peru Microfinance: A Wright-Revolledo Comparison of (2005) Methods Using Data from Peru Economic and Social Deininger ve Liu Impacts of Self-Help Hindistan (2009) Groups in India Rahman, Rafiq ve Momen (2009) 496 Impact of Microcredit Bangladeş Programs on Higher Income Göstergesi Yöntem Sonuç 1995 Kredi talebi, krediye erişim, hanehalkı Anket geliri, tüketimi ve Verisi varlıkları Toplam hanehalkı yıllık geliri, tarımsal gelir ve mevsimlik tarım dışı gelirler üzerinde resmi veya resmi olmayan kredilere erişimin marjinal etkilerinin araştırıldığı çalışmada bu gelir türleri üzerinde kredilerin istatistiksel olarak anlamlı bir etkisi bulunamamıştır. 2002 Kişi başına gıda ve giyim tüketimi, toplam varlıklar, Anket yoksulluk sınırı; Verisi günlük 2 doların altında gelir düzeyi Çalışmada mikrokredi programının bireysel gelir ve hane geliri üzerinde anlamlı etkisinin olduğu fakat işletme satışları veya karı üzerinde önemli bir etkisinin olmadığı görülüştür. ŞubatHaziran 2004 Anket Gelir, tüketim ve Verisi varlık düzeyi, enerji Karşılaştır ve protein tüketimi ma Grupları 2009 Hanehalkı geliri, tüketim harcamaları ve varlıkları Anket Grup kredilerinin (self-help groups/yardımlaşma grupları) yeterli beslenme, kişi başına gelir, tüketim ve varlıklarda değişiklik yaratıp yaratmadığının araştırıldığı çalışmada katılımcıların gelir ve varlık düzeylerinde bir artış görülmemiş fakat tüketim ve beslenme şartlarında iyileşmeler olduğu görülmüştür. Mikrokredi ile hanelerin gelirleri arasında pozitif ve anlamlı bir ilişki görülmüştür. Kredi miktarı yükseldikçe hanelerin yaşam düzeylerinin, gelirlerinin (harcamalarının da) ve varlık ICPESS 2016-ISTANBUL , 24-26 August 2016 Mikrokredi Uygulamaları Gelir İlişkisi: Panel Veri Analizi Borrowers: Evidence Bangladesh Yazar / Yazarlar Çalışmanın Adı (Yıl) Imai ve (2011) Verisi birikimlerinin yükseldiği görülmektedir. Kredi kullananların gelirlerinin yüksek, orta ve düşük olarak gruplandırıldığı çalışmada yüksek gelir grubundaki borçluların orta ve düşük gelir gruplarına göre gelir, varlık birikimi ve yaşam şartlarının daha iyi olduğu görülmektedir. Yöntem Sonuç From Uygulandığı Kapsadığı Ülke/Ülke Dönem Grupları/Bölge Does Microfinance Reduce Poverty in New Azam Bangladesh? Bangladeş Evidence from Household Panel Data 19972004 Effect of Microfinance Services on the Ondoro ve Financial Kenya Omena (2012) Empowerment of Youth in Migori County, Kenya 2012 Effects of Microfinance on Duong ve Nghiem Poverty Reduction Vietnam (2014) In Vietnam: A Pseudo-Panel Data Analysis 1992, 1998, 2002, 2004, 2006, 2008, 2010 ICPESS 2016-ISTANBUL , 24-26 August 2016 Göstergesi Çalışmada mikrokredinin hane gelirleri ve gıda tüketimi üzerinde anlamlı ve pozitif etkisinin Kredi miktarları, Panel Veri olduğu bulunmuştur. Fakat bu anlamlı ve pozitif hane geliri, gıda etkinin alınan kredi üretken kullanıldığında hane Analizi harcamaları geliri üzerinde üretken kullanılmadıysa gıda tüketimi üzerinde ortaya çıktığı tespit edilmiştir. Çalışmada mikrokredi hizmetinin katılımcıların gelir, tasarruf ve yatırımları üzerinde çok fazla etkisinin olmadığı görülmüştür. Katılımcıların Mikrokredi öncesi ve Anket mikrokrediye katıldıktan beş yıl sonra öncesine sonrası gelir, tasarruf, verisi göre gelirinin çok düşük olduğunu belirtenlerin yatırım ve tüketim ANOVA oranının %34,9’dan %18,6’ya düştüğü, yeterli düzeyi. diyenlerin ise oranının %18,1’den %34,3’e yükseldiği fakat gelirinin yüksek veya çok yüksek olduğunu belirtenlerin olmadığı görülmüştür. Kredi miktarı, kredi Sahte Panel alınan kurumlar, hane geliri ve Analizi tüketim Vietnam’da yoksullukla mücadelede mikrofinansın hane geliri ve tüketimi üzerindeki etkilerinin araştırıldığı çalışmada daha yüksek miktarda alınan kredilerin hane halklarının gelir ve tüketim düzeyleri üzerinde daha büyük etkileri olduğu görülmüştür. 497 K. İZGİ ŞAHPAZ ve F. SAVAŞAN Mikrokredi programına katılanların haneiçi gelirleri ve net varlıkları üzerinde mikrokredinin etkisinin olup olmadığının incelendiği çalışmada Anket “Mikrokredi yoksulluk tuzağına neden olur”, Verisi “Mikrokredi daha yoksul köylerde daha sınırlı Panel Veri fırsatlar sunmaktadır “ hipotezleri reddedilmiş ve Analizi bu hipotezleri doğrulayan kanıtlara ulaşılamamıştır. Estimating the Long-Run Impact of Microcredit Woutersen ve Bangladeş Programs on Khandker (2014) Household Income and Net Worth 1991/92 1998/99 2010/11 Toplam kredi miktarı ve müşteri sayıları, hanehalkı geliri ve net varlıkları Microcredit Impacts: Evidence from a Angelucci, Karlan Randomized ve Microcredit Program Meksika Placement Zinman (2014) Experiment by Compartamos Banco 20092010, 20112012 Kredi, hanehalkı geliri, varlıklar ve Anket harcamalar, verisi mikrogirişim, işgücü arzı, sosyal statü ve refah Mikrokredi uygulamasının haneiçi /işletme geliri, tüketim ve refah üzerinde istatistiksel olarak anlamlı bir etkisinin olduğu görülmemiştir. Göstergesi Yöntem Sonuç Krediye erişim, kredi miktarı, tarım ve tarım dışı serbest meslek faaliyetleri ve gelirleri, hanehalkı tüketim düzeyi Anket verisi RTC (Randomiz ed Controlled Trials/Ran domize Kontrollü Araştırma) Yapılan çalışmada gelir getirici aktiviteler dikkate alındığında hanehalkı refahında net bir iyileşmenin olduğuna yönelik bir işaret elde edilememiştir. Yazar(lar) (Yıl) Çalışmanın Adı Uygulandığı Kapsadığı Ülke/Ülke Dönem Grupları/Bölge The Impacts of Tarozzi, Desai ve Microcredit: Etiyopya Johnson (2014) Evidence from Ethiopia 498 20032006 ICPESS 2016-ISTANBUL , 24-26 August 2016 Mikrokredi Uygulamaları Gelir İlişkisi: Panel Veri Analizi Impact of Microcredit on Al-Mamun, Nurul Income, Poverty, ve Mazumder Malezya and Economic (2015) Vulnerability In Peninsular Malaysia The Impacts of Augsburg, Haas, Microcredit: Harmgart Evidence from Bosna Hersek and ve Meghir (2015) Bosnia Herzegovina ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 2015 2010 Toplam kredi miktarı, aylık müşteri Anket sayıları hanehalkı verisi üretim, tüketim ve yatırım aktiviteleri Krediye erişim, kredi miktarı, borçlu sayısı, hanehalkı geliri, tüketim ve tasarruflar. Anket verisi RTC (Randomiz ed Controlled Trials/Ran domize Kontrollü Araştırma) 499 Mikrokredinin gelir üzerindeki etkisinin araştırıldığı çalışmada mikrokredi programına katılımın borçluların ortalama aylık hane gelirlerini arttırdığı ve daha eski mikrokredi kullanıcılarının ortalama aylık hane gelirlerinin yeni mikrokredi kullanıcılarından daha yüksek olduğu görülmüştür. Mikrokredi programının genel hane gelirini arttırdığına yönelik bir kanıta ulaşılamamıştır. Ayrıca tüketim ve tasarruflarda bir düşüş olduğu gözlenmiştir. K. İZGİ ŞAHPAZ ve F. SAVAŞAN 4. Model ve Bulgular Çalışmanın bu kısmında gelir ve mikrokredi arasındaki ilişkiyi test etmek için oluşturulan veri seti, model ve yöntem tanıtılmış, daha sonra analiz sonuçları yorumlanmıştır. 4.1.Veri Seti ve Model Bu çalışmada 281 ülkede 1999-2014 dönemlerinde dağıtılan mikrokredi miktarlarının gelir düzeyi üzerindeki etkisi araştırılmıştır. Geliri etkilemesi beklenen değişkenlerin seçiminde ilgili teori ve ampirik çalışmalar dikkate alınarak temel mikrokredi değişkenin yanı sıra istihdam, ihracat, enflasyon ve faiz oranları gibi bağımsız değişkenler de kontrol değişkenleri olarak modele eklenmiştir. Mikrokredi veri seti MIX Market (Microfinance Information Exchange)2 aracılığı ile diğer değişkenlere ait büyüklükler ise Dünya Bankası3 tarafından yayınlanan Dünya Kalkınma Göstergeleri’nden elde edilmiştir. 1999-2014 yılları arasında 28 ülke için kişi başına düşen gelir ile mikrokredi arasındaki ilişkiyi test ettiğimiz panel veri modeli aşağıdaki gibi kurulmuştur: =∝ + + + İ + İ + Ü + Modelde i alt indisi, birimleri (burada ülkeleri); t alt indisi ise zamanı (burada yılları) göstermektedir. Çalışmanın birim boyutu 28 ülkeden, zaman boyutu ise 16 yıldan oluşmaktadır. Panel veri modelinin tahmininde Stata 12 paket programı kullanılmıştır. Modelde kullanılan değişkenlere ait kısaltmalar ise aşağıda açıklanmaktadır: Analizde yer alan ülkeler: Arnavutluk, Bangladeş, Bolivya, Bulgaristan, Dominik Cumhuriyeti, Ermenistan, Filipinler, Guatemala, Hindistan, Honduras, Kenya, Kırgızistan, Kolombiya, Kosta Rika, Madagaskar, Meksika, Mısır, Mozambik, Nijerya, Nikaragua, Paraguay, Peru, Sırbistan, Sri Lanka, Tanzanya, Uganda, Ürdün, Vietnam. 2 2002 yılında kurulan MIX (Microfinance Information Exchange-Mikrofinans Bilgi Değişimi), Washington, DC merkezli olup Afrika, Asya, Avrupa ve Latin Amerika bölgelerinde ofisleri bulunan kar amacı gütmeyen bir organizasyondur. MIX, piyasa etkinliğini ve şeffaflığı sağlamak için mikrofinans kuruluşları ve destekleyici kuruluşların kurumsal verilerini paylaşan bir veri merkezidir. Bu merkez, mikrofinans kuruluşlarının faaliyet gösterdikleri piyasalara ait doğruluğu kabul edilmiş sosyal ve mali performans verilerini toplayarak dünya genelinde raporlama standartları oluşturmak, raporlama yükünü hafifletmek ve doğru yatırımları teşvik için risk ve fırsat analizi yapma olanağı sağlamaktadır. Çalışmada mikrokredi verileri MIX Market’ten sağlanmıştır (MIX Market, http://www.mixmarket.org/about). 3 World Bank (2016), http://databank.worldbank.org/data/reports.aspx?source=world-developmentindicators, Erişim Tarihi: 10.10.2016. 1 500 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Mikrokredi Uygulamaları Gelir İlişkisi: Panel Veri Analizi lnKBGSYH: Ülkelerin Amerikan doları cinsinden kişi başına düşen gayrisafi yurt içi hasıla miktarlarının logaritmik değerini ifade etmektedir. Modelde bağımlı değişken olarak yer almaktadır. lnRMK: Ülkelerin Amerikan doları cinsinden reel toplam mikrokredi miktarının logaritmik değerini ifade etmektedir. Analizde mikrokredi miktarları 1999-2014 yıllarına ait ABD gayrisafi yurt içi hasıla deflatörü kullanılarak reel mikrokredi miktarlarına çevrilmiş ve logaritması alınmıştır. Kullanılan mikrokredi miktarının kişi başına düşen gelir üzerinde olumlu (+) etkisinin olması beklenmektedir. lnİHR: 2010 yılı sabit fiyatlarıyla oluşturulmuş Amerikan doları cinsinden reel ihracat miktarlarının logaritmik değerini ifade etmektedir. Kullanılan ihracat değişkeninin kişi başına düşen gelir üzerinde olumlu (+) etkisinin olması beklenmektedir. lnİST: Ülkelerin yıllık istihdam oranlarının logaritmik değerini ifade etmektedir. İstihdam oranındaki artışlar kişi başına düşen gelirleri olumlu etkileyeceğinden bu değişkenin katsayısının pozitif (+) işaretli olması beklenmektedir. TÜFE: Ülkelerin yıllık tüketici fiyat endeksleridir. Hanehalkının geliri üzerinde etki eden bir değişken olarak modele eklenmiştir ve enflasyon oranı değişkenine ait katsayının negatif (-) işaretli çıkması beklenmektedir. RFO: Ülkelerin yıllık reel faiz oranlarıdır ve faiz oranı değişkenine ait katsayının negatif (-) işaretli çıkması beklenmektedir. µ: Hata terimini belirtmektedir. 4.2. Yöntem ve Analizler Veriler ve model oluşturulduktan sonra kullanılacak yöntemin belirlenmesi gerekmektedir. Panel veri modelleri panel en küçük kareler (EKK), sabit etkiler veya tesadüfi etkiler yaklaşımlarına göre tahmin edilebilmektedir. Hem sabit hem de eğim parametrelerin birimlere ve zamana göre sabit olduğu modellere “Klasik Model” denilmektedir ve bu modellerin tahmininde havuzlanmış en küçük kareler yöntemi kullanılmaktadır. Panel verilerin kullanımı ile her bir birimde gözlenemeyen birim etkilerinin ortaya çıkabileceğinden eğer etkilere hata terimi gibi tesadüfi bir değişken olarak davranılıyorsa, “tesadüfü etkiler”; her bir yatay kesit gözlem için tahmin edilen bir parametre olarak davranılıyorsa, “sabit etkiler” söz konusu olmamaktadır (Tatoğlu, 2013:78). Tahminciler arasında karar vermek için önce panel veri modelinde, klasik modelin geçerliliği bir başka ifade ile birim ve/veya zaman etkilerinin olup olmadığı F testi ile sınanmıştır. F testinde tüm birim etkilerin sıfıra eşit olduğu hipotezi (H0:µi=0) ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 501 K. İZGİ ŞAHPAZ ve F. SAVAŞAN sınanmış ve birim etkilerin sıfıra eşit olduğu H0 hipotezi Tablo 3’te gösterilen F istatistiği ve olasılık değerine göre reddedilmiştir. Buna göre birim etkilerin var olduğu ve klasik modelin uygun olmadığı anlaşılmıştır. Aynı hipotez ile tesadüfi etkiler modelinde birim etkinin varlığını sınamak için Breusch-Pagan Lagrange Çarpanı testi kullanılmıştır. Tablo 3’te yer alan LM test istatistiği ve olasılık değerine göre H0 hipotezi reddedilmiş ve klasik modelin uygun olmadığı anlaşılmıştır. Tablo 3. Hausman Test İstatistiği Sonuçları F- istatistik 1196.41 (0.0000) Lm istatistik 3029.40 (0.0000) Hausman Test Hesaplanan Test İstatistiği 18.17 Olasılık Değeri 0.0027 Hausman test istatistiği hipotezi: H0: Tesadüfi etkiler modeli sabit etkiler modelinden daha etkindir. H1: Sabit etkiler modeli tesadüfi etkiler modelinden daha etkindir. Sabit etkiler tahmincisi ile tesadüfi etkiler tahmincisi arasında tercih yapmak için ise Hausman testi uygulanmıştır. Tesadüfi etkiler modelini sabit etkiler modeline karşı sınamak için kullanılan ve “parametreler arasındaki fark sistematik değildir” bir başka ifade ile “tesadüfi etkiler modeli etkindir” şeklindeki H0 hipotezini test edilmiştir. Tablo 3’te yer alan Hausman test istatistiği ve olasılık değeri incelendiğinde H0 hipotezinin reddedildiğine ve sabit etkiler tahmincisinin etkin olduğuna karar verilmiştir. Sabit etkiler modeli de olası heteroskedasite ve otokorelasyon varlığına karşın kümelenmiş standart hatalarla tahmin edilmiş ve sonuçlar Tablo 4’te gösterilmiştir. Sabit etkiler tahmini sonucunda lnRMK ve lnİHR değişkenlerinin katsayılarının beklentilere uygun işaret aldıkları (lnRMK=0.030, lnİHR=0.20) ve istatistiksel açıdan anlamlı oldukları görülmektedir. lnİST ve RFO değişkenlerinin katsayılarının beklentilere uygun işaret aldıkları (İST=0.006 ve RFO=-0.0021) fakat istatistiksel olarak anlamlı olmadıkları, TÜFE değişkeninin ise istatistiksel bakımdan anlamlı olduğu fakat beklentilere uygun işaret almadığı (TÜFE=0.0012) görülmüştür. Çalışmanın temel konusunu oluşturan mikrokredi miktarı değişkeninin gelir düzeyini pozitif ve anlamlı biçimde etkilediği görülmektedir 502 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Mikrokredi Uygulamaları Gelir İlişkisi: Panel Veri Analizi (Tablo 4). Buna göre mikrokredi miktarındaki 1 birimlik artış kişi başına düşen gelir düzeyi üzerinde ortalama 0.03’lük bir artış yarattığı sonucuna ulaşılmıştır. Bir diğer ifadeyle, kişi başına gelirin mikrokredi esnekliği 0,03’tür. Tablo 4. 1999-2014 Mikrokredi ile Gelir Düzeyi İlişkin Sabit Etkiler Tahmini (Dirençli Standart Hatalar) Bağımlı Değişken: LnKBGSYİH Bağımsız Değişkenler Sabit Etkiler Katsayılar (Olasılık Değerleri) lnRMK 0.0306694 (0,002) lnİHR 0.2048037 (0,000) TÜFE 0.0012458 (0,069) lnİST 0.0038516 (0,367) RFO -0.0019677 (0.192) R2 F Değeri 0.8415 73.74 (0.000) SONUÇ Kırk yılı aşan uygulamasıyla mikrokredi bugün binden fazla kuruluş tarafından yaklaşık 100 milyon borçluya toplamda 90 milyar dolar kredi kullandıran bir büyüklüğe ulaşmıştır. Yoksullukla mücadelede gelir seviyesi düşük olan kişilerin gelir getirici bir ekonomik faaliyette bulunmaları ve geçimlerini sağlayacakları bir gelir düzeyine kavuşmaları amacına ne ölçüde ulaşılıp ulaşılmadığı araştırmaya değer bir konudur. Veri setleri yeterli uzunluğa ulaştıkça ekonometrik sınmaların yenilenmesi araştırma sorusuna yeni bulgular çerçevesinde yanıt verilmesine imkân vermektedir. Mikrokredi ile gelir artışı beklentisi arasındaki ilişki çalışmada 19992014 dönemi için 28 ülke örneği özelinde incelenmiştir. Analiz sonuçlarına göre mikrokredi miktarındaki artış kişi başına gelirde düşük ama anlamlı bir artışa yol açmaktadır. Dünyada mikrokredi uygulamalarına ait mikrokredi müşterisi başına düşen ortalama kredi miktarlarının düşüklüğü (Tablo 1) ve mikrokredi kullanan kişi sayısının azlığı düşünüldüğünde mikrokredi miktarındaki artışın gelir üzerindeki etkisinin düşük olmasının beklenen bir sonuç olduğunu söylemek mümkündür. ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 503 K. İZGİ ŞAHPAZ ve F. SAVAŞAN KAYNAKLAR Adaman, Fikret ve Tuğçe Bulut (2007), Diyarbakır’dan İstanbul’a 500 Milyonluk Umut Hikayeleri Mikrokredi Maceraları, İletişim Yayınları, İstanbul, s:12. Aghion, A., ve MORDUCH, J., (2005), The Economics of Microfinance, MIT Press, Cambridge. Aghion, B. A. (2005), The Economics of Microfinance, The MIT Press, Cambridge London,. Alessandro, Tarozzi, Jaikishan Desai ve Kristin Johnson (2014), “The Impacts of Microcredit: Evidence from Ethiopia”, American Economic Journal: Applied Economics 7(1), 54-89., https://www.povertyactionlab.org/sites/default/files/publications/538%20Ta rozzi%20et%20al%20Ethiopia.pdf, Erişim Tarihi, 01.09.2016 Al-Mamun, Abdullah, Mohammad Nurul ve Huda Mazumder (2015), “Impact of Microcredit on Income, Poverty, and Economic Vulnerability in Peninsular Malaysia” Development in Practice, Vol. 25, No. 3, 333–346, http://dx.doi.org/10.1080/09614524.2015.1019339, Erişim Tarihi, 01.09.2016. Augsburg Britta, Ralph De Haas, Heike Harmgart ve Costas Meghir (2015), “The Impacts of Microcredit: Evidence from Bosnia and Herzegovina” , American Economic Journal: Applied Economics, 7(1): 183–203 http://dx.doi.org/10.1257/app.20130272, Erişim Tarihi, 01.08.2016 Copestake James., P. Dawson, J.P.Fanning, A. McKay ve K. Wright-Revolledo (2005), “Monitoring the Diversity of the Poverty Outreach and Impact of Microfinance: A Comparison of Methods Using Data from Peru “, Development Policy Review, 23 (6): 703-723, http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/j.1467-7679.2005.00309.x/epdf, Erişim Tarihi:10.03.2015. Deininger, Klaus ve Yanyan Liu (2009), “Economic and Social Impacts of SelfHelp Groups in India”, Policy Research Working Paper 4884, The World http://elibrary.worldbank.org/doi/pdf/10.1596/1813-9450-4884, Bank, Erişim Tarihi: 10.03.2015. Diagne, Aliou ve Manfred Zeller (2001), “Access to credit and its impact on welfare in Malawi”, International Food Policy Research Institute, Research Report 116, Washington, D.C., http://www.ifpri.org/publication/accesscredit-and-its-impact-welfare-malawi, Erişim Tarihi: 10.10.2016. Duong, Hoai An ve Hong Son Nghiem (2014), “Effects of Microfinance on Poverty Reduction In Vietnam: A Pseudo-Panel Data Analysis”, Journal of Accounting, Finance and Economics Vol. 4. No. 2. December 2014. Pp. 58 – 67, 504 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Mikrokredi Uygulamaları Gelir İlişkisi: Panel Veri Analizi http://www.jafepapers.com/uploads/2014/December/1422515246_5.Hoai_ An_Duong.pdf, Erişim Tarihi: 10.10.2016. Imai, Katsushi S ve Md. Shafiul Azam (2011), “Does Microfinance Reduce Poverty in Bangladesh? New Evidence from Household Panel Data”, Research Institute for Economics and Business Administration, Kobe Unversty, http://www.rieb.kobe-u.ac.jp/academic/ra/dp/English/DP201024.pdf, Erişim Tarihi: 10.03.2015. International Year of Microcredit 2005 , http://www.yearofmicrocredit.org/pages/whyayear/whyayear_learnaboutyear. asp#objectives, Erişim Tarihi:10.10.2016. Karabulut, Tahsin (2007), Yoksullukla Mücadelede Mikrokredi Uygulaması, Nobel Basımevi, Ankara. Manuela Angelucci, Dean Karlan ve Jonathan Zinman (2014), “Microcredit Impacts: Evidence from a Randomized Microcredit Program Placement Experiment by Compartamos Banco”, https://www.dartmouth.edu/~jzinman/Papers/Compartamos%20Impact%20 AEJ-AE%20FINAL.pdf, Erişim Tarihi: 10.10.2016. Microfinance Information Tarihi:10.01.2016. Exchange, www.mixmarket.org, Erişim Ondoro, Charles O. ve Dorine Omena (2012), “Effect of Microfinance Services on the Financial Empowerment of Youth in Migori County, Kenya”, Business and Management Review Vol. 2(3) pp. 22 – 35 May, ISSN: 2047 – 0398, http://www.businessjournalz.org/articlepdf/BMR_2306may312.pdf, Erişim Tarihi:03.05.2015. Rahman, Sayma, Rafiqul Bhuyan Rafiq ve Mohammad A. Momen (2009), “Impact Of Microcredit Programs On Higher Income Borrowers: Evidence From Bangladesh”, International Business & Economics Research Journal – February, Volume 8, Number 2, http://cluteinstitute.com/ojs/index.php/IBER/article/viewFile/3109/3157, Erişim Tarihi: 15.10.2016. Tatoğlu, Ferda Yerdelen (2013), Panel Veri Ekonometrisi Stata Uygulamalı, Beta Yayınları, İstanbul. World Bank http://databank.worldbank.org/data/reports.aspx?source=worlddevelopment-indicators, Erişim Tarihi: 10.10.2016. (2016), Woutersen, Tiemen ve Shahidur R. Khandker (2014), “Estimating the Long-Run Impact of Microcredit Programs on Household Income and Net Worth”, Policy Research Working Paper 7040, ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 505 K. İZGİ ŞAHPAZ ve F. SAVAŞAN file:///C:/Users/SAU/Downloads/SSRN-id2500582.pdf, 01.09.2016 Erişim Tarihi, Wrenn, Eoin (2007) “Perceptions of the Impact of Microfinance on Livelihood Security”, Kimmage Development Studies Centre, http://kimmagedsc.ie/wpcontent/uploads/2013/10/eoinwrennsmallpdf.com_.pdf, Erişim Tarihi, 01.09.2015. 506 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Sakarya'da Risk Altındaki Lise Gençliğinin Profili Sakarya'da Risk Altındaki Lise Gençliğinin Profili Hasan H. TAYLAN1 Yusuf GENÇ2 Y. Mustafa KESKİN3 Özet Gençlik ve Spor Bakanlığı’nın Gençlik Projeleri Destek Programı kapsamınca desteklenen “Bilinçli Gençlerle Aydınlık Gelecek” isimli proje kapsamında risk altındaki lise öğrencilerinin profilinin belirlenmesi amacıyla bilimsel araştırma yapılmıştır. Araştırmada, risk altındaki öğrencilerin, yaş, cinsiyet, aile geliri, ebeveyn eğitim durumu gibi sosyo-ekonomik ve demografik özelliklerini; aile yapılarını; boş zaman değerlendirme faaliyetlerini; arkadaşlarıyla ilişkilerinin niteliğini; sahip oldukları değerleri; sosyal güven durumunu ve yaşam memnuniyetlerini; okul başarı durumunu ve eğitim sorunlarını ortaya çıkarmak amaçlanmıştır. Risk altındaki gençlerin profilini belirlemek üzere yüz yüze görüşme yoluyla uygulanan ankete dayalı bir alan taraması (survey) gerçekleştirilmiştir. 2014 yılı Nisan ve Mayıs ayında dezavantajlı öğrencilerin daha çok eğitim aldığı tarafımızca değerlendirilen Sakarya Akyazı Anadolu İmam Hatip Lisesi; Sakarya Erenler Anadolu Lisesi ve Yunus Çiloğlu Kız Teknik ve Meslek Lisesi’nden 330 kız ve erkek öğrenci örneklem olarak belirlenmiştir. Alan taramasıyla elde edilen veriler, SPSS aracılığıyla analiz edilip, betimleyici bir yaklaşımla yorumlanmıştır. 330 öğrenciyle birebir görüşme yoluyla uygulanan anketimizde elde edilen tüm bulguları kısaca özetlersek, araştırmamızın sonucunda; dezavantajlı ve risk altındaki öğrenciler ortak özellik olarak ders çalışma yerine televizyon izlemeyi, çevrimiçi ve çevrimdışı oyun oynamayı, internet kullanmayı ve özellikle de sosyal medya takibini çok fazla tercih etmektedirler. Derslerine ek takviye almamakta ve kendilerini başarılı bulmaktadırlar, fakat gerçek başarı puanları daha düşüktür. Başkalarını güven düzeyleri düşüktür ve okulda kendilerini çok az güvende hissetmektedirler. Okul şiddetine maruz kalma 10’da 1’dir. Her yüz çocuktan dördü en az bir kez disiplin soruşturması geçirmiştir. Sınıf tekrarı oldukça yüksek orandadır; her beş öğrenciden biri sınıf tekrarı yapmıştır. Yine okulu terk düşüncesi yüksektir; her dört öğrenciden biri zaman zaman okulu terk etmeyi düşünmektedir. Ailenin çocuğunun okul ve devam takibi arttıkça ve veli toplantılarına katılımı arttıkça öğrencilerin başarılı olma olasılığı artmakta; takdir ve teşekkür belgesi alma ihtimali artmakta; sınıf tekrarı ihtimali azalmakta; disiplin soruşturması geçirme ihtimali azalmakta ve okul terk düşüncesi azalmaktadır. Yrd. Doç. Dr., Sakarya Üniversitesi, htaylan@sakarya.edu.tr Doç. Dr., Sakarya Üniversitesi, ygenc@sakarya.edu.tr 3 Prof. Dr., Abant İzzet Baysal Üniversitesi, keskin_m3@ibu.edu.tr 1 2 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 507 Hasan H. TAYLAN, Y. GENÇ, Y. Mustafa KESKİN Anahtar Kelimeler: Risk Altındaki Gençler, Lise Gençliği, Akademik Başarı, Okul Erken Terk, Aile Faktörü 1. GİRİŞ Risk altındaki çocuk ve gençler, genelde okul ortamını bozan, okul çalışanlarına güçlükler yaşatan “zor” çocuk ve gençlerdir. Bu gençlerin okul sistemi içinde tutulması ve sağlıklı bilgilerle donatılması büyük önem taşır. Tüm araştırmalar, eğitim sistemi dışında bu çocukların daha zor koşullarda yaşamlarını sürdürmeye başladıklarını göstermektedir. Madde deneyen çocuklar bağımlıya, suça itilen çocuklar bir süre sonra suçlu (kriminal) kişiliklere dönüşmektedir (Ögel, Eke, Tarı ve Erol, 2005: 5). Risk altındaki öğrenim gören gençler (18 yaş altındaki çocuklar), içinde bulundukları olumsuz sosyo-ekonomik ve çevresel şartlardan dolayı diğer öğrenci yaşıtlarına göre dezavantajlı durumdadır. Özellikle öğrenim çağındaki risk altındaki gençler, okul başarısı düşüklüğü, okul devamsızlığı, okulu erken terk, çalışma yaşamına erken dahil olma, şiddet eğiliminde olma, suça yönelim, suça maruz kalma riski altındadırlar. Risk altındaki öğrenciler denildiğinde ilk akla okulu terk aşamasındaki çocuklar/gençler, çalışan öğrenci gençler, suça bulaşma riski yüksek öğrenciler, okul başarısı düşük öğrenciler/gençler gelmektedir. Bu öğrenci grubunun sosyo-ekonomik ve ailevi profillerinin belirlenmesi, etkin ve önleyici psiko-sosyal müdahale için önem arz etmektedir. Risk altında olan çocuk ve gençlerin en çok sergiledikleri davranışlar, okuldan kaçma, alkol-madde kullanma, suç işleme ya da suç işleme eğilimi içinde olma, şiddet eğilimi gösterme, sokakta çalışma, evden kaçma, kendine zarar verme, erken cinsel ilişkide bulunma vb. davranışlardır. Bu durumlara yol açan en önemli etkenler ise genetik etkenler, kurallara karşı gelme (normsuzluk), ailesel etkenler, göç, psikolojik (dürtü kontrol eksikliği engellenme eşiğinin düşük olması, sosyal beceri düşüklüğü, huzursuzluk) etkenler, çevresel (yoksulluk, ekonomik geleceğin zayıf olması, riskli davranışların o çevre içinde yaygın olması, kabul görme, yüksek riskli arkadaşların varlığı) etkenlerdir (Taşdelen, Turhan, Erikci ve Özkan, 2014: 67). Okul çağındaki gençler, normların kendilerini kısıtlayan birer engel olduğu algısıyla norm dışı davranışlara girerek kendilerine dikkat çektirme ve varlıklarını ispat etme gayretine girerler. Toplum tarafından bireyleri sınırlayıcı olarak ihdas edilen normların çiğnenmesi o kişinin sapkın bir davranışa yöneldiği anlamına gelir. Bu sapkın davranışların tekrarı bireyi daha fazla norm ihlal etmeye sürükler (Gül ve Güneş, 2009, s.84-86) ve eğitimden kopma eğilimine yol açar. Bu tür gençleri kazanabilecek alternatifler geliştirmek gerekir. 508 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Sakarya'da Risk Altındaki Lise Gençliğinin Profili Dezavantajlı ve risk altındaki çocuk ve gençlerin belirlenmesi, eğitimi ve entegrasyonu bütüncül bir yaklaşımı gerektirir. Toplumun birçok kesiminden formel ve informel kaynakların, resmi kurum ve kuruluşların, sivil toplum kuruluşlarının, okulların, aile ve sosyal çevrenin birlikte çalışmalarını sağlayan bir yapının oluşturulması gerekir. Bu sayede dezavantajlı ve risk altındaki çocuk ve gençlerin eğitimleri ve toplumsal yaşama katılımları sağlanabilir (Taşdelen, Turhan, Erikci ve Özkan, 2014: 62). Risk altındaki ve dezavantajlı gençlerin eğitimi ve sosyal hayata entegrasyonu için evvela bu gençlerin hangi sosyo-ekonomik ve kültürel çevreden geldikleri, hangi etkenlerin risk altındaki genç profilini oluşturduğu, söz konusu bu çocuk ve gençlerin hangi toplumsal çevrede yaşadığı, daha çok hangi okullarda öğrenim gördüğü gibi sorulara cevap aranması, bir nevi profillerinin belirlenmesi gerekmektedir. Biz de bu belirlememizden yola çıkarak Gençlik ve Spor Bakanlığı’nın Gençlik Projeleri Destek Programı kapsamında desteklenen “Bilinçli Gençlerle Aydınlık Gelecek” isimli projenin de desteğiyle risk altındaki lise öğrencilerinin profilinin belirlenmesi amacıyla bilimsel bir araştırma yaptık. Araştırmada okulu terk oranlarının yüksek; okul akademik başarı düzeyinin düşük olduğu; düşük sosyo-ekonomik düzeye sahip ailelerin çocuklarının öğrenim gördüğü liselerdeki öğrencilerin; aile yapıları ve aile durumları; televizyon, internet gibi medya takip alışkanlıkları; arkadaş ilişkileri; değer algıları, güven düzeyleri ve yaşam memnuniyetleri; okul başarı durumunu ve eğitim sorunları araştırılmıştır. Okul başarı durumunu ve eğitim sorunlarını; ayrıca dezavantajlı liseli gençlerin okul başarısında aile takibi ve ilgisinin rolünü ortaya çıkarmak amaçlanmıştır. 2014 yılı Nisan ve Mayıs aylarında Sakarya’da Risk Altındaki Lise Gençliğinin Profili adını taşıyan risk altındaki ve eğitim hayatından kopma aşamasına gelen Akyazı Anadolu İmam Hatip Lisesi’nden; Erenler Anadolu Lisesi’nden ve Yunus Çiloğlu Kız Teknik ve Meslek Lisesi’nden 330 lise öğrencisinin profilini ortaya çıkarmak üzere bir alan taraması (survey) gerçekleştirilmiştir. 2. Metodoloji 2.1. Model Sakarya'da Risk Altındaki Lise Gençliğinin Profili adını taşıyan Risk altındaki ve eğitim hayatından kopma aşamasına gelen dezavantajlı lise öğrencilerinin profilini ortaya çıkarmak üzere yüz yüze görüşme yoluyla uygulanan ankete dayalı bir alan taraması (survey) gerçekleştirilmiştir. ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 509 Hasan H. TAYLAN, Y. GENÇ, Y. Mustafa KESKİN Çalışma kapsamında araştırmanın sorunu ve amacına uygun olarak oluşturulan sorular, çözümlenmesi için önceden belirlenen anket formuyla soruşturulmuştur. Soruşturma sonucu elde edilen veriler ise belirlenen SPSS aracılığıyla istatistik teknikleriyle analiz edilip, yorumlanmıştır. 2.2. Araştırma Soruları Sosyal, ekonomik ve eğitim ihtiyaçları sebebiyle dezavantajlı durumda olan ve bu yüzden sosyal yaşamın dışına itilmiş risk altındaki gençleri “anlamak” ve bu gençlerin profili ortaya koymak için şu sorulara cevap arandı: (i)-Risk altındaki öğrenciler, nasıl bir sosyo-ekonomik ve demografik profile sahiptir? (ii)-Risk altındaki gençler, boş zamanlarını nasıl değerlendirmekte ve televizyon ve internet gibi medya takip eğilimleri ne şekildedir? (iii)-Gençlerin, arkadaşlarıyla ilişkilerinin niteliği nasıldır? (iv)-Risk altındaki gençlerin değer algıları, sosyal güven algılamaları ve yaşam memnuniyetleri ne düzeydedir? (v)-Okul başarı durumunları nasıldır? ve eğitim sorunları nelerdir? (vi)-Dezavantajlı liseli gençlerin okul başarısında aile takibi ve ilgisinin rolü var mıdır? 2.3. Örneklem Sakarya İlinde Akyazı Anadolu İmam Hatip Lisesi’nden; Erenler Anadolu Lisesi’nden ve Yunus Çiloğlu Kız Teknik ve Meslek Lisesi’nden 330 kız ve erkek öğrenci örneklem olarak belirlenmiştir. 2.4. Veri Toplama Araçları ve Analizi Veri toplama aracı yüzyüze görüşmeye dayalı anket formudur. Araştırmanın amacına uygun olarak oluşturulan anket formu, beş ana bölümden oluşmaktadır. İlk bölümde, öğrencilerin akran ilişkileri, boş zaman değerlendirmeleri ve medya kullanım alışkanlıklarını ortaya koymaya yönelik sorulardan oluşmaktadır. İkinci bölümde, aile yapıları ve ilişkileri yer almaktadır. Üçüncü bölümde, sosyal güven, değer algılamaları, memnuniyetlerini ölçen sorulardan oluşmaktadır. Dördüncü bölüm ise, eğitim sorunları ve okul başarı durumlarını tespite yöneliktir. Soru formunun beşinci ve son bölümü ise, risk altındaki öğrencilerin sosyo-demografik özelliklerini soruşturan sorulardan meydana gelmektedir. 510 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Sakarya'da Risk Altındaki Lise Gençliğinin Profili Araştırma ile elde edilen veriler bilgisayar ortamına aktarılarak SPSS programı yardımıyla analiz edilmiştir. Söz konusu analiz sürecinde betimleyici frekans analizleri, sosyo-demografik değişkenler arasındaki ilişki ve farklılıklar tespit edilmiştir. 3. Araştırmanın Bulguları 3.1. Demografik özellikler Araştırmaya tabi olan öğrencilerin cinsiyetleri dengeli tutulmaya çalışılmıştır. Çünkü cinsiyetler sosyal sorunların oluşunda ve çözümlerinde oldukça önemlidir. Kız öğrenciler erkekler yüzde on fazladır. Öğrencilerin %40’ı on beş yaş ve altında diğerleri ise bu sınırın üstündedir. Bu yaş aralığı gençlerin ergenlikten kaynaklanan sorun ve özelliklerinin en belirgin olduğu dönemdir. Tablo 1: Katılımcıların Özellikleri Cinsiyet Kız Erkek Yaş=16,03 yaş 15 yaş ve altı 16-17 yaş 18 yaş ve üzeri Gelir Dağılımı=1927,83 TL 1000 TL ve altı 1000 TL-3000 TL arası 3000 TL-5000 TL arası 5000 TL üzeri Anne eğitim Okur- yazar ama diploma yok İlkokul mezunu Ortaokul/ilköğretim mezunu Lise mezunu Üniversite mezunu Yüksek lisans + Baba eğitim Okur- yazar ama diploma yok İlkokul mezunu Ortaokul/ilköğretim mezunu Lise mezunu Üniversite mezunu Yüksek lisans + 55,8 44,2 40,5 48,5 11,0 32,0 59,6 6,0 2,4 8,0 55,8 23,6 9,8 2,1 ,6 4,0 40,4 26,2 22,2 5,6 1,5 Gelir bakımından ankete katılan öğrenciler değerlendirildiğinde; ailelerinin geliri, asgari ücrete yakın bir rakam olan 1000 TL altında bir gelire sahip olanların oranı yüzde 32’dir. (Araştırma yapıldığında asgari ücret 900 TL’nin altında idi) ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 511 Hasan H. TAYLAN, Y. GENÇ, Y. Mustafa KESKİN Katılımcıların üçte birinin ailesinin toplam aylık geliri asgari ücret civarındadır. Türkiye'de dört kişilik standart bir ailenin yoksulluk sınırı, Ocak-Ekim 2014 itibariyle 3800 TL civarında olduğu düşünüldüğünde (Türk-İş’e ve Türkiye İstatistik Kurumu’na göre) yoksulluk sınırının altında bir gelire sahip ailelerin oranı yüzde 90-95 bandındadır. Bu okulların dezavantajlı öğrencileri ihtiva eden okullar olduğu düşünüldüğünde yoksullukla risk altındaki gençler ilişkisi daha berraklaşır. Öğrencilerin annelerinin üçte ikisi ve babaların yarıya yakını ilkokul mezunu veya okuryazar seviyesi bir eğitim düzeyine sahiptirler. Üniversite eğitimi yok denecek kadar azdır. Ebeveynlerin eğitim profili oldukça düşüktür. Anne ve baba eğitimine ilişkin her iki istatistiki veri, Türkiye ortalamasının üzerindedir. TÜİK 2014 verilerine göre, Türkiye’de 2013 yılında okuma yazma bilmeyen erkek nüfus oranı yüzde 1,4 iken, kadınlarda bu oran yüzde 7’dir. 3.2. Aile Yapısı ve İlişkileri Grafik 1: Aile Biçimleri Parçalanmış aile Geniş aile 3.1 14.5 Çekirdek aile 82.4 Öğrenci aileleri çok büyük oranda çekirdek aile (%62,4) özelliği göstermektedir. Öğrenci ailelerinin %14,5’i geniş aile iken, %3,1’i parçalanmış (boşanmış ya da ayrı yaşayan) ailedir. Grafik 2: Hanehalkı Büyüklüğü 63.9 24.5 11.6 1-3 kişi 4-5 kişi 6 ve üzeri kişi Ankete katılan öğrencilerin yarıdan fazlasında (%63,9) ailedeki birey sayısı 4-5 kişiden oluşurken, 6 ve daha üzeri bireye sahip olduklarını belirtenlerin oranı 512 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Sakarya'da Risk Altındaki Lise Gençliğinin Profili %24,5, 1-3 arası bireye sahip olduklarını belirtenlerin oranı ise %11,6’dır. Ortalama hane halkı büyüklüğü (genişliği) 4,77’dir. Grafik 3: Ebeveyn Durumu 92 5 Aynı evde birlikte yaşıyor 3.1 Boşanmış ya da ayrı Anne babamdan biri yaşıyor vefat etti Öğrencilerin çok büyük bir kısmının (%92) ailesi öğrencilerle birlikte aynı evde otururlarken, anne veya babasından birisinin vefat ettiğini belirtenlerin oranı %3,1, ailesinin boşanmış olduğunu belirtenlerin oranı ise %5’tir. 3.3. Gündelik Yaşam ve Akran İlişkileri Tablo 2:Medya Takip Eğilimleri Hiç 1-2 saat 3-4 saat 5 saat üzeri Ortalama (saat) TV İzleme 5,8 60,8 20,1 13,3 2,49 İnternet Online oyun Sosyal medya 30,4 41,4 14,9 13,4 3,09 61,9 25,3 7,4 5,4 2,61 30,1 39,0 12,2 18,8 3,68 Ders çalışma 26,8 54,1 12,8 6,3 2,23 Tabloda görüldüğü gibi ankete katılan öğrenciler boş zamanlarını genel toplamda 3,68 saat ortalamasıyla sosyal medyayı takip ederek, 3,09 saat ortalamasıyla interneti kullanarak, 2,61 saat ortalamasıyla online oyun oynayarak, 2,49 saat ortalamasıyla TV izleyerek ve 2,23 saat ortalamasıyla da ders çalışarak geçirdiklerini belirtmişlerdir. Bu veriler, öğrencilerin sosyal aktiviteler içerisinde en az vakti (ortalama 2,23 saat) ders çalışmaya ayırdıkları anlamına gelmektedir. ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 513 Hasan H. TAYLAN, Y. GENÇ, Y. Mustafa KESKİN Grafik 4: Gelir Getirici Bir İşte Çalışma Evet 15,2% Hayır 84,8% Ankete katılan öğrencilerin %84,8’i hiçbir gelir getirici işte çalışmadığını belirtirken, ailesine katkı sağlamak ve giderlerini karşılamak için ders saatleri dışında gelir getirici bir işte çalıştığını belirtenlerin oranı %15,2’dir. Öğrenciler sorunlarını ilk önce en fazla okul arkadaşlarıyla (%44,7) ve aile veya aile yakınlarıyla (%35,3) çözme eğilimindedir. Okul dışından olan arkadaşlarla sorununu çözmeyi tercih eden öğrencilerin oranı %10,9 iken, bu hususta öğretmenlerden yardım istediğini/isteyeceğini belirtenlerin oranı ise %4,6’ya kadar düşmektedir. Grafik 5: Bir Sorun Olduğunda Görüşülecek İlk Kişi 44.7 35.3 10.9 4.6 Okuldan Ailemle ve/ya Okul dışında Öğretmenlerimle arkadaşlarımla aile yakınlarımla arkadaşlarımla 4.6 Diğer Aynı tablodaki verilere göre, öğrencilerin %4,6’sı da sayılanların dışında kişi veya kişilerle sorununu çözmeyi tercih ettiğini/edeceğini belirtmiştir. Bu durumda, ankete katılan öğrenciler açısından sorun çözme noktasında okuldan akran grubu ile aile veya aile yakınlarının çok büyük oranda önem taşıdığı ortaya çıkmaktadır. Bu da, söz konusu sorun çözme mercilerinin önemini bir kat daha artırmaktadır. Öyle ki, özellikle akran grubunun niteliği ve ailenin böylesi bir durum karşısındaki tavrı öğrencinin sorununun olumlu ya da daha olumsuz bir hale bürünmesine neden olacaktır. 514 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Sakarya'da Risk Altındaki Lise Gençliğinin Profili Grafik 6: Fiziksel Şiddete Maruz Kalma Evet Hayır 11.6% 88.4% Grafikte görüldüğü gibi, ankete katılan öğrencilerin %88,4’ü son bir yıl içerisinde okulda herhangi bir fiziksel saldırı veya darp olayıyla karşılaşmadığını belirtirken, %11,6’sı böylesi durumlarla karşılaştığını belirtmiştir. Grafik 7: Yaşam Memnuniyeti 40,0% 30,0% 21,2% 7,0% 1,8% Çok Memnunum Ne Memnun Hiç memnun memnunum memnunun değilim değilim nede değilim Öğrencilerin üçte ikisinden fazlası (%70,0) hayatından memnun olduğunu (%40’ı memnun, %30,0’u çok memnun) belirtirken, %8,8’i ise hayatından memnun olmadığını (%1,8 memnun değil, %7,0’si hiç memnun değil) belirtmiştir. Aynı tablodaki verilere göre ankete katılan öğrencilerin %21,2’si de bu konuda karar vermede zorlanmaktadır. Bu son gruptakileri de hayatından memnuniyet duymayan öğrenciler kategorisine aldığımızda, örnekleme alınan öğrencilerin neredeyse üçte birine yakınının (%30) hayatından memnuniyetsizlik duyduğu ortaya çıkmaktadır ki bu oran, hiç te azımsanmayacak bir orandır. Şüphesiz bu durum, söz konusu öğrencilerde hayata olumsuz bakma, hayatın anlamını yitirmesi, geleceğini görememe gibi nedenlerle eğitimini aksatma, ya da yarıda keme ve daha da kötüsü bir kısmında intihar girişimlerine kadar gidebilecek olumsuz sonuçlar doğurabilecektir. ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 515 Hasan H. TAYLAN, Y. GENÇ, Y. Mustafa KESKİN 3.4. Sosyal Güven ve Değerler Tablo 3: Sosyal Değerler Çok önemli 96,7 93,9 93,2 91,8 87,7 77,0 Bir meslek sahibi olmak Çocukları iyi yetiştirmek İyi bir vatandaş olmak İleride aileye destek olmak Okul-okumak-öğrenmek İyi bir evlilik yapmak Biraz önemli 3,0 5,2 6,5 7,3 11,1 18,1 Önemsiz ,3 ,9 ,3 ,9 1,2 4,8 Tabloda görüldüğü gibi, ankete katılan öğrenciler, anket soruları içerisinde kendilerine sunulan değerler içerisinde sırasıyla en yüksek oranlarda, bir meslek sahibi olmayı (%96,7 çok önemli, %3,0 biraz önemli), iyi bir vatandaş olmayı (%93,2 çok önemli, %6,5 biraz önemli), ileride aileye destek olmayı (%91,8 çok önemli, %7,3 biraz önemli) ve çocukları iyi yetiştirmeyi (%93,9 çok önemli, %5,2 biraz önemli) onaylamakta, onları sırasıyla okul-okumak-öğrenmek (%87,7 çok önemli, %11,1 biraz önemli) ve iyi bir evlilik yapmak (%77,0 çok önemli, %18,1 biraz önemli) takip etmektedir. Bu verilere göre, ankete katılan öğrenciler kendilerine sunulan değerlere sahip olmayı çok büyük oranlarda önemsemektedir. Grafik 8: Sosyal Güven Hiç güvenmem Az güvenirim Çok güvenirim 87.5 62.5 50.9 34.5 19.9 17.5 3.1 Yaşadığınız şehirdekicivardaki insanlara ne kadar güvenirsiniz? 14.5 9.5 Aile üyelerine ne kadar güvenirsiniz? Okulda kendinizi ne kadar güvende hissediyorsunuz? Ankete katılan öğrenciler en çok ailelerine güvendiklerini ifade etmiştir. Nitekim öğrencilerin %87,5’i ailesine çok güvendiğini, %9,5’i ise az güvendiğini belirtmiştir. Oysa aynı tablodaki verilere göre öğrencilerin kendilerini çok güvende hissetme oranları okulda %34,5’e, yaşadığı sosyal çevrede (ülke, şehir, ilçe, köy vs.) ise %17,5’e kadar düşmektedir. Bu durum daha çok, öğrencilerin yaşadığı sosyal çevrelerde tecrübe ettiği olumsuz davranış ile kitle iletişim araçlarının gündeme taşıdığı haberlerin öğrenciler üzerinde bıraktığı olumsuz tesirlerle izah edilebilir. 516 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Sakarya'da Risk Altındaki Lise Gençliğinin Profili 3.5. Eğitim Sorunları ve Başarı Durumu Grafik 9: Okul Başarısı (Öznel Değerlendirme) Çok başarılı 6.9 Başarılı 21.2 Orta 60.6 Başarısız Çok başarısız 8.4 3 Grafikteki verilerden yola çıkıldığında, ankete katılan öğrencilerin yarıdan fazlası (%60,6) okul başarısını orta düzeyde başarılı, %21,2’si başarılı ve %6,9’u da çok başarılı olarak gördüğünü belirtmiştir. Aynı tablodaki verilere göre öğrencilerin %8,4’ü derslerde kendisini başarısız, %3’ü ise çok başarısız olarak görmektedir. Bu veriler, öğrencilerin not ortalamalarıyla da paralellik göstermektedir. Grafik 10: Disiplin Soruşturması 1 kere geçirdim 8.8% 2 veya daha fazla geçirdim 4.9% Hiç geçirmedim 86.3% Grafikte görüldüğü gibi ankete katılan öğrencilerin %86,3’ü hiç disiplin soruşturması geçirmediğini belirtirken, bir kez disiplin soruşturması geçirdiğini belirtenlerin oranı %4,9, iki kez disiplin soruşturması geçirdiğini belirtenlerin oranı ise %8,8’dir. Bu verilere göre öğrencilerin %13,7’sının bir veya iki kez disiplin soruşturması geçirmiş olduğu anlaşılmaktadır ki, bu oran küçümsenecek bir oran değildir. Ayrıca kız öğrenciler erkek öğrencilere göre disiplin suçu işlemede daha az eğilimlidirler. Nitekim kız öğrencilerin %92,2’si hiç disiplin soruşturması geçirmediğini belirtirken bu oran erkeklerde %78,6’ya düşmektedir. Bu demektir ki ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 517 Hasan H. TAYLAN, Y. GENÇ, Y. Mustafa KESKİN erkek öğrenciler kız öğrencilere göre yaklaşık olarak %12,6 oranında daha fazla disiplin soruşturmasına maruz kalmıştır. Aynı grafikteki verilere göre kız öğrenciler erkek öğrencilere göre daha az bir kez ve veya iki kez disiplin soruşturması geçirmiştir. Öyle ki, kız öğrencilerden bir kez disiplin soruşturması geçirenlerin oranı %5,0, iki kez geçirenlerin oranı da %2,8 iken, bu oranlar erkeklerde sırasıyla %13,8 ile %7,6 olarak geçekleşmiştir. Grafik 11: Disiplin Soruşturması Sonucu Uyarı cezası aldım 13.2% Uzaklaştır ma aldım 3.2% Ceza almadım 83.6% Grafikte görüldüğü gibi disiplin soruşturmalarının büyük çoğunluğu disiplin cezası verilmeden tamamlanmıştır. Nitekim öğrencilerin %83,6’sı bu soruşturmalardan ceza almadan kurtulurken, %13,22sı uyarı cezası almıştır. Okuldan uzaklaştırma cezası alanların oranı ise %3,2’de kalmıştır. Grafik 12: Sınıf Tekrarı Evet 21% Hayır 79% Ankete katılan öğrencilerin beşte birinden fazlası (%21) sınıf tekrarı yapmıştır. Bu oran hiç de küçümsenecek bir oran değildir. Bu durum, proje için söz konusu okulların tercih ediliş nedenini de iyi açıklamaktadır. Nitekim projenin hedef kitlesi içerisinde okullarında değişik sebeplerle başarışız olan öğrencilerin de yer aldığı düşünüldüğünde, söz konusu okul öğrencilerinin bu proje kapsamına alınmasındaki isabet ortaya çıkmaktadır. 518 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Sakarya'da Risk Altındaki Lise Gençliğinin Profili Grafik 13: Okulu Terk Düşüncesi 24,7% Okulu terk etmeyi düşündüm Hayır, düşünmedim 75,3% Grafikte görüldüğü gibi öğrencilerin hemen hemen dörtte birisi (%24,7) zaman zaman okulunu terk etmeyi düşündüğünü belirtmiştir. Bu durum, söz konusu okul idarecileri, veliler ve daha geniş bir perspektiften bakıldığında toplumumuz için önemli ölçüde risk taşımaktadır. Öyle ki, ankete katılan hemen hemen her dört öğrenciden birisi, kendileriyle ilgilenilmediğinde veya sorunlarının kaynağına inilmedikçe okulunu yarıda bırakma veya terk etmeyi düşünmekte, bu da eğitim çağındaki öğrencilerin önemli bir kısmının eğitim dışında kalarak risk grupları içerinde yer almasına neden olacaktır. Böylesi bir durumda gençliğin önemli bir kısmını kaybetme durumuyla karşı karşıya kalacağımız açıktır. Ayrıca zaman zaman okulu terk etmeyi düşündüğünü belirten kız öğrencilerin oranı erkek öğrencilere göre daha düşük kalmıştır. Nitekim anketteki verilere göre kız öğrencilerden zaman zaman okulu terk etmeyi düşündüğünü belirtenlerin oranı %22,8 iken bu oran erkeklerde %27,3 olarak gerçekleşmiştir. Grafik 14: Okulu Terk Düşüncesi Nedenleri Psikolojik nedenler Arkadaş-çevre 3.8 5.1 Öğretmenlerden dolayı Diğer Derslerden sıkıldığım için Sıkıldığım için ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 15.4 20.5 21.8 33.3 519 Hasan H. TAYLAN, Y. GENÇ, Y. Mustafa KESKİN Ankete katılan öğrenciler içerisinde zaman zaman okulu terk etmeyi düşündüğünü belirten öğrenciler, bu düşüncelerine gerekçe olarak en çok, sıkılmalarını (%33,3), derslerin sıkıcı olmasını (%21,8), öğretmenlerinin tavrını (%15,4) göstermişlerdir. Aynı tablodaki verilere göre, öğrenciler içerisinde %5,1’i arkadaş çevresinin, %3,8’i de psikolojik nedenlerin bu kararlarında etkin olduğunu belirtirken, %20,5’i de bu düşüncelerinde sayılanların dışında gerekçeler aramışlardır. 3.6. Aile İlgisi ve Okul Başarısı İlişkisi Grafik 15: Aile İlgisi Hayır 14.9 9.6 7.3 Aileniz okul durumunuzu takip ediyor mu? Evet; 85.1 Evet; 90.4 Evet; 92.7 Evet Aileniz okula gidip Ailen veli gitmediğini kontrol toplantılarına genelde eder mi? katılır mı? Öğrenci ailelerinin öğrencilerinin okul durumunu, okula devam durumlarını ve veli toplantılarını takip etme hususlarında önemli oranlarda hassas davrandıklarını belirtebiliriz. Nitekim öğrencilerin verdikleri cevaplara göre, genel toplamda ailelerin %92,7’si öğrencilerin okul durumunu, %90,4’ü ise öğrencilerin devam durumunu takip ederken, veli toplantılarına düzenli olarak katılanların oranı da %85,1 olarak gerçekleşmiştir. Gençleri sosyal risklerden koruyabilecek önemli faktörlerden biri ailedir. Gençler olduğu kadar ailelerin de bilinçlendirilmesi çocukların dezavantajlı duruma düşme riskini azaltacaktır. Ailede dengeli ilişkiler, sorumlulukların gelişmesi, yeni evlilerin rollerine hazırlanması, törel, sosyal ve duygusal olgunluğun sağlanması, üyelerin bilinç düzeylerinin arttırılması için ailelerin eğitilmesi gerekir (Türkmen, 2005:21). Tablo 4: Aile İlgisi ve Okul Başarısı İlişkisi Başarılı Takdir/teşekkür belgesi Sınıf tekrarı 520 Aile takibi 29,7 41,8 19,5 Takip yok 12,7 16,7 29,2 Toplantı katılım 28,7 43,4 19,9 Toplantı katılmama 26,6 23,3 25,0 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 Sakarya'da Risk Altındaki Lise Gençliğinin Profili Disiplin soruşturması (2’den fazla) Okulu terk düşüncesi 4,0 8,7 4,4 8,3 22,3 58,3 21,8 42,6 Son olarak aile ilgisi ve okul başarısı ilişkisini, elde edilen verileri tablolaştırıp birleştirdiğimizde çıkan sonuca göre, ailenin çocuğunun okul durumunu ve devam durumunu takibi arttıkça ve veli toplantılarına katılı arttıkça; öğrencilerin başarılı olma olasılığı artmakta; takdir ve teşekkür belgesi alma olasılığı artmakta; sınıf tekrarı olasılığı azalmakta; disiplin soruşturması geçirme olasılığı azalmakta ve okul terk düşüncesi azalmaktadır. SONUÇ Araştırmanın en temel ve amaçlarımız için en önemli sonucu dezavantajlı ve risk altındaki okuldaki lise öğrencilerinin ortak özellikleri, ders çalışma yerine televizyon izlemeyi, çevrimiçi ve çevrimdışı oyun oynamayı, internet kullanmayı ve özellikle de sosyal medya takibini çok fazla tercih etmektedirler. Derslerine ek takviye almamaktadırlar ve kendilerini başarılı bulmaktalar fakat gerçek başarı puanları daha düşüktür. Başkalarını güven düzeyleri düşüktür ve okulda kendilerini çok az güvende hissetmektedirler. Okul şiddetine maruz kalma 10’da 1’dir. Her yüz çocuktan dördü en az bir kez disiplin soruşturması geçirmiştir. Sınıf tekrarı oldukça yüksek orandadır; her beş öğrenciden biri sınıf tekrarı yapmıştır. Yine okulu terk düşüncesi yüksektir; her dört öğrenciden biri zaman zaman okulu terk etmeyi düşünmektedir. Ailenin çocuğunun okul ve devam takibi arttıkça ve veli toplantılarına katılımı arttıkça öğrencilerin başarılı olma olasılığı artmakta; takdir ve teşekkür belgesi alma ihtimali artmakta; sınıf tekrarı ihtimali azalmakta; disiplin soruşturması geçirme ihtimali azalmakta ve okul terk düşüncesi azalmaktadır. Tüm bu sonuçlar neticesinde okul idarecileri, veliler ve daha geniş bir perspektiften bakıldığında toplumumuz için önemli ölçüde risk taşıyan bulgulara ulaşılmıştır. Öyle ki, öğrencilerle ve sorunlarıyla ilgilenilmediğinde veya sorunlarının kaynağına inilmedikçe okulunu yarıda bırakma veya terk etmeyi düşünmekte, bu da eğitim çağındaki öğrencilerin önemli bir kısmının eğitim dışında kalarak risk grupları içerinde yer almasına neden olacaktır. Böylesi bir durumda gençliğin önemli bir kısmını kaybetme durumuyla karşı karşıya kalacağımız açıktır. Ayrıca aile takibi ve ilgisinin önemi aşikârdır. Ailelerin okul durumunu takip ettiği ve veli toplantılarına katılımın sağlandığı durumlarda öğrencilerin başarı durumları artmakta; disipline sevk ihtimali, sınıf tekrarı ve okulu terk düşünceleri azalmaktadır. Burada dikkat edilmesi gereken, çocuklarına aile ilgisinin artırılması, okul durumları ve sorunlarıyla ailelerin ilgilenmesinin sağlanması ve bu konuda ailelerin ikna edilmesi önem arz etmektedir. Öğrencinin başarısında en önemli ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 521 Hasan H. TAYLAN, Y. GENÇ, Y. Mustafa KESKİN faktör ailedir ve okul-aile-öğrenci işbirliğinin en etkili ve en iyi biçimde sağlanması gerekmektedir. Ailelerin bu konuda bilinçlendirilmesi ve bu duruma farkındalık kazandırılması için seminerle, kamu spotlarıyla, aile ziyaretleriyle ve oldukça önemsediğimiz okullarda sosyal çalışmacı istihdamıyla “okul sosyal hizmeti”nin hayata geçirilmesi ehemmiyet arz etmektedir. KAYNAKLAR Gül, S. K., Güneş İ. D. (2009) “Ergenlik Dönemi Sorunları Ve Şiddet” Polis Bilimleri Dergisi, Sosyal Bilimler Dergisi / Cilt: XI, Sayı 1, Ankara Ögel, K., Eke, C. Y., Tarı, I. ve Erol, B. (2005 ), Zor Çocuk ve Gençler: Rehber Öğretmenler İçin Öğretmen Eğitimi Klavuzu, Hollanda İstanbul Başkonsolosluğu, MATRA KAP Fonu, İstanbul. Taşdelen, H., Turhan, M., Erikci, M. ve Özkan, S. (2014), Okullardaki Dezavantajlı ve Risk Altındaki Çocuklar, Meb Projesi, Konya. http://mebk12.meb.gov.tr/meb_iys_dosyalar/42/01/964696/dosyalar/2015_0 1/05025647_okullardakdezavantajl%C4%B1verskalt%C4%B1ndakocuklar.p df, Erş. Trh. 12.06.2016 Türkmen, B. (2005), Sosyal Risk Altındaki Çocuklar, Gençler Ve Yaşlılar, Mart 2005 Cilt:13 No:1 Kastamonu Eğitim Dergisi 11-22. TÜİK (2015), 2014 Yılına İlişkin Gelir ve Yaşam Koşulları Araştırması, Türkiye İstatistik Kurumu, Ankara. 522 ICPESS 2016-ISTANBUL, 24-26 August 2016 I CPESS 2016 Congress T eam ICPESS 2016-ISTANBUL , 24-26 August 2016 523