Academia.edu no longer supports Internet Explorer.
To browse Academia.edu and the wider internet faster and more securely, please take a few seconds to upgrade your browser.
Anadolu Türk Mimarisinde Tabhaneli Camiler.pdf
Zeynep DoğancıRelated papers
Artuklu Dönemi Mimarisinin Anadolu Cami Tipolojisindeki Etkilerinin İncelenmesi
Social Science Development Journal, 2021
1071 Malazgirt zaferinin ardından Anadolu’ya yerleşen Türkler, bu topraklarda çeşitli beylikler kurmuşlardır. Bu beyliklerden biri olan Artuklu Beyliği’nin sanat ve mimariye etkisi, Anadolu’da hüküm sürdüğü güneydoğu bölgesinde, XII. ve XIII. yüzyıllarda gelişmeye başlamış ve XV. yüzyıla kadar devam etmiştir. Artuklular’ın, özellikle Güneydoğu Anadolu coğrafyasındaki varlığı, Anadolu topraklarına Suriye ve İran kültürel etkisini yansıtan bir köprü vazifesi görmesi ile Anadolu Selçuklu döneminde de etkili olmuştur. O dönemde kazandıkları siyasi ve ekonomik güçlerini dini, sosyal, eğitim, sağlık, ulaşım, ticaret ve savunma yapılarıyla da göstermişlerdir. Uzun yıllar hüküm süren Artuklu Beyliği döneminde, inşa edilen cami ve medrese yapı türleri erken Anadolu Türk Cami mimarisindeki gelişim açısından önemli bir yere sahiptir. Yapılan çalışma iki aşamadan oluşmaktadır. İlk aşamada veri toplama yöntemi kullanılarak Artuklu dönemi mimarisinin önemli eserlerinden olan Harput Ulu Cami, Mardin Ulu Cami, Silvan Ulu Cami mekan dizilimi, plan şeması, taşıyıcı sistem ve malzemesi açısından değerlendirilmiştir. İkinci aşamada ise iz sürme yöntemi ile Artuklu mimarisinin özelliklerinin, Anadolu topraklarında Selçuklulardan başlayarak Osmanlı İmparatorluğu ve hatta Cumhuriyet dönemi camileri üzerindeki etkileri araştırılmıştır. Sonuç olarak darüşşifa yapısının ortaya çıkması, açık avlulu plan tipi, mihrap önü kubbe gelişimi, enine gelişim gösteren dikdörtgen planlı harim mekânı ve çifte minarelerin ortaya çıkışı gibi mimari özelliklerin ilk defa veya vurgulanarak kullanıldığı görülmüştür. Yöreye özgü malzeme olan sarı kireç taşı ile kagir taşıyıcı sistemi en iyi biçimde kullanan Artuklu mimarisinin Osmanlı’nın cami tipolojisi gelişimine katkıda bulunduğu Edirne Üç Şerefeli Cami, İstanbul Sinan Paşa Cami gibi örneklerden anlaşılmaktadır. Ayrıca Cumhuriyet Dönemi sonrası yapılan çağdaş cami yapılarında da Artuklu Beyliği mimari mirasının izlerine rastlanmaktadır. Sonuç olarak geçmişle günümüz arasında önemli bir bağ kuran ve toplumsal bellekte önemli bir yer edinen Artuklu dönemi yapılarında ortaya çıkmış mimari kriterlerin araştırıldığı bu çalışmanın, literatüre önemli bir katkı sağlayacağı ve ileride yapılacak çalışmalara rehberlik edeceği düşünülmektedir.
Sultan II. Abdülhamid Dönemi’nden Bir Tip Proje Örneği: Mektepli Camiler
Sanat Tarihi Dergisi, 2023/2, 761-823., 2023
Bu çalışma, Sultan II. Abdülhamid Dönemi’nde inşa edilen mektepli camiler hakkındadır. Tek mekân içinde hem ibadet hem de eğitim yapılabilecek şekilde tasarlanan bu yapıların mektepli cami olarak adlandırılması, dönemin arşiv belgelerinde geçtiği için tercih edilmiştir. Bu belgelerinden ilki H. 5 Rebîülevvel 1314 (M. 14 Ağustos 1896) tarihli olup, Ferecik Emlâk-ı Hümâyûn Şubesi’ne bağlı Lütfiye Köyü’nde inşa edilmesi kararlaştırılan mektepli cami hakkındayken, ikincisi Çorlu Emlâk-ı Hümâyûn Şubesi’ne bağlı on köyde inşa edilecek mektepli camilerle ilgili H. 11 Rebîülevvel 1318 (M. 09 Temmuz 1900) tarihli belgedir. Ana hatlarıyla kuzey-güney yönünde derinlemesine dikdörtgen planlı bu yapılar, iki katlı ön mekân ve gerisinde harim olacak şekilde bir düzene sahiptir. Yapıda iki katlı ön mekânda, alt katta son cemaat yeri, üst katta mektep ve hoca odası ile kadınlar mahfili şeklinde bir tasarım söz konusudur. Minare batı duvarında cepheye bitişik olarak inşa edilmişken, ön mekânın ikinci katındaki mektep kısmına ulaşım, minare önündeki bir merdivenle sağlanmıştır. İstanbul’daki bir örnek dışında, tespit edilebildiği kadarıyla, bu mektepli camilerin tamamı Trakya bölgesinde, özellikle muhacirlerin yerleştirildiği mevcut veya muhacirler için yeni kurulmuş köylerde inşa ettirilen eserlerdir. Bu yapıların emlâk-ı hümâyûn arazilerine ve hazine-i hassadan sağlanan gelirle, Sultan II. Abdülhamid emriyle inşa edildiği anlaşılmaktadır. Bu eserlerle ilgili diğer bir önemli husus ise bu mektepli camilerin büyük bölümüne, Sultan II. Abdülhamid tarafından kendisinden önce hüküm sürmüş padişahların isimlerinin verilmesidir. Bu çalışmada öncelikle arşiv belgesi ekinde planı da olan on köyde inşa edilmiş eserler tanıtılmış, ardından benzer özelliklere sahip diğer yapılara yer verilmiştir. Yapıların tanıtılmasını takiben, oluşan veriler değerlendirmeye tabi tutulmuş ve ulaşılan sonuçlarla birlikte ele alınmıştır. Anahtar Kelimeler: Mektepli Cami, II. Abdülhamid, Trakya Camileri, Osmanlı Mimarisi, Geç Devir Mimarisi ............................................................................................................................................................. This study is about the mosques with schools built during the reign of Sultan Abdulhamid II. It has been preferred that these structures, designed in such a way that both worship and education can be carried out in a single place, be called schcooled mosque because it is mentioned in the archival documents of the period. The first of these archive documents is the document dated 5 Rebîülevvel 1314 H. (August 14, 1896 A.D.) about the mosque with a school that was decided to be built in Lütfiye Village of Ferecik Emlâk-ı Hümâyûn Branch. The second document is H. 11 Rabi al-Awwal 1318 (M. 09 July 1900) is dated and relates to the mosques with schools to be built in ten villages affiliated to the Çorlu Emlak-ı Hümayun Branch. There is a plan of the work/works to be built in the annex of both documents. Apart from these two documents, there are many documents in the Ottoman Archive about the works that are the subject of our examination and there are visuals taken at the opening ceremonies of these mosques in the Sultan Abdulhamid II. Photography Archive. These buildings, which have a deep rectangular plan in the north-south direction, have a layout with a two-storey front space and a sanctuary behind. The building has a two-storey front space, a narthex on the lower floor, a school and teacher's room and a private area for women on the upper floor. While the minaret was built adjacent to the facade on the western wall, access to the school section on the second floor of the front space was provided by a staircase in front of the minaret. It is understood that these structures were built on the order of Sultan Abdulhamid II with the income provided from the lands of emlak-ı hümayun and the treasury. One of the striking elements here is that, unlike the construction activities traditionally carried out through foundations, the works were built with the revenues of the treasury, whose structure was changed and strengthened. Another important point about these works is that most of the mosques with these schools were given the names of the sultans who reigned before him by Sultan Abdulhamid II. These structures, which form the backbone of the study, and most of the other structures found to have similar characteristics are works built in the Thrace region, especially in the existing villages where immigrants were settled or in newly established villages for immigrants. In addition, as far as it can be determined outside Thrace, an example built for immigrants was also found in Istanbul. In this study, first of all, the works built in ten villages, which have a plan attached to the archive document, the on-site examination and the information obtained, are discussed with documents, and then other structures with similar features are included. Following the introduction of the structures, the documents, information and data obtained from on-site observations were evaluated and discussed together with the obtained results. Keywords: Mosques with schools (Schooled Mosques) II. Abdulhamid, Thrace Mosques, Ottoman Architecture, Late Period Architecture
Osmanlı Mimarisi’nde Fevkani Camilerden Günümüze Mimari Aktarımlar
Çağımız Cami Mimarisinde Arayışlar Uluslararası Sempozyumu, 2017
Batılılaşma Dönemi Osmanlı Cami Mimarisinde Mükebbireler
Batılılaşma dönemi Osmanlı cami mimarisinin önemli bir elemanı olan mükebbireler ile ilgili yapılan bu çalışmanın amacı, camiler tanıtılırken genellikle görmezden
Anadolu Selçuklu Dönemi̇ Yapilarindan Medrese Ve Cami̇lerde Portal
2009
Anadolu’da, Selcuklu doneminde insa edilmis olan anitsal yapilarin cepheleri; elemanlari, elemanlarinin olusturduklari kompozisyonlar ve bicimleri bakimindan belirgin ozellikler gosterirler. Her ne kadar, hicbir iki cephe kendisini olusturan elemanlariyla ve cephe kompozisyonundaki artikulasyonuyla ayni gorunmese de, dikkat cekici derecede benzerlikler sergilerler. Cephe kompozisyonlarinin genel formulasyonunda, girisler bir baska isimlendirmeyle portaller (tackapi); yalnizca kendi elemanlariyla degil, ayni zamanda uzerinde bulunduklari cephenin birincil elemani, vurgulayici bileseni olarak da Anadolu Selcuklu cephe kavramini yansitmalari bakimindan ilgi cekicidirler. Bu calisma, Anadolu Selcuklu cephelerini mimariyle iliskilendirerek analitik bir arastirma onermektedir. Calismanin onemi, yapinin onemli mimari elemani olan portalleri ait olduklari yapiyla iliskileri bakimindan incelemesinde, diger bir deyisle portalleri mimari baglamda degerlendirmesindedir. Bu baglamda, portaller; ...
Anadolu Mimarisinde İlhanlı Hükümdarlarının İzleri
Ortaçağ Araştırmaları Dergisi, 2023
The Mongols, one of the most important elements of the medieval world, and the Ilkhanid State, one of their successors, influenced the medieval world in every aspect, in terms of art and especially architectural activities. When the Mongols first emerged, Anatolia enjoyed a steady rise away from the events. However, when the mobility that started rapidly towards the west came to Anatolia, a chaotic environment was experienced as in other geographies of the period. Especially the defeat of the 1243 Kosedag War, the weakening of the Anatolian Seljuk State, the establishment of the Ilkhanid State, one of the successors of the Mongols in the east, and the activities carried out by Ilkhanid and Mongol commanders in Anatolia affected the political, social, cultural and artistic environment of the period. The 14th century was the most intense period for this interaction. Architectural reflections of the Mongol and later Ilkhanid khans, who shaped Anatolian politics for nearly a hundred years, also emerged in this century. The common practice in Turkish Islamic building inscriptions, especially in Anatolia, is to include the name of the sultan and the sultan of the period in the first lines. The first building inscription in Anatolia to emphasize the Ilkhanid sultanate belongs to a mausoleum built in 1300 in Gümenek, Tokat. The first line of the inscription bears the name of Ghazan Khan which is enclosed in floral ornamentation. The inscription of the mausoleum built in 1304 for Çiçek Hatun, daughter of Ahmet Teküder, does not emphasize sultanate, but only the name of Ahmet Teküder as Çiçek Hatun's father. A fountain built in Tokat in 1305 also bears the name Olcaytu Khan, the Ilkhanid sultan of the period. Other buildings with Olcaytu Khan's name are a madrasah in Bayburt dated 1308, Amasya Darüşşifa built in 1308-1309 and Erzurum Yakutiye Madrasah. In Amasya Bimarhane, Oljaytu Khan's wife İlduzmis Hatun is mentioned as a melike and the khan is mentioned together with her. In the inscription of Yakutiye Madrasa, Gazan Khan and his wife Bolugan Hatun are mentioned as patron. The stone foundation in one of the iwan of the madrasah mentions the revenues donated by Ghazan Khan and his wife. Abu Said Bahadır Khan is the most frequently mentioned Ilkhanid sultan in the inscriptions. The name Abu Said Bahadır Khan is found in the Abdulmuttalip Tekke built in Tokat in 1317 and in the Arapşir Tomb built in Tokat on the same date. Abu Said Bahadır Khan's name appears on the inscriptions of Samsun Kale Masjid (1323), Niğde Sungur Bey Mosque minbar (1316-1335), an inn near Sivas (1316-1335) and Halil Bey Mosque in Tokat Pazar (1335). In addition to these buildings, Persian edicts on the Menuçehr Mosque in Ani, Ankara Castle and Cacabey Madrasah in Kırşehir point to the reign of Abu Said Bahadır Khan. It is also known that a palace was built near Aladag, today within the borders of Van, and historical sources inform us that the Ilkhanid sultans were personally involved in its construction. The repair inscription on the dome of the Akdamar Church on the island of Akdamar in Van also includes the name of a khan whose name has been erased. It is accepted that the repair was made during the reign of Catholicos Stephanos III (1272-1296). During these years,
Türkiye’de Güncel Cami Mimarisi Üzerine Bir Araştırma: İstanbul Esenler İlçesi Örneği
1. Lisansüstü Mimarlık ve Şehircilik Sempozyumu, 2019
Camiler mimari açıdan ilk örnek olan Mescid-i Nebevi den günümüze sahip oldukları işlevler ve dönemin sanat- mimari kabullerine göre şekillenmişlerdir. Kurulan her yeni İslam Devleti, kendisinden önce yapılmış camilerle yarışır büyüklük ve güzellikte camiler inşa ederek devletlerinin gücünü ve İslam dinine bağlılıklarını göstermişlerdir. Bu devletlerden biri olan Osmanlı Devleti de var olduğu 623 yıllık süreçte devletin ekonomik ve siyasi gücüne koşut camiler inşa etmiştir. 16. yüzyılda klasik formuna kavuştuğu kabul edilen Osmanlı Cami Mimarisi devirlere göre üslup farklılıkları göstermesine karşın temel tasarım ilkesi olarak bir süreklilik oluşturmaktadır. 19. yüzyıl sonu - 20.yüzyıl başına kadar gelen bu süreklilik Osmanlı Devleti’nin siyasi varlığının sonlanması ile bitmiştir. Osmanlı Devleti’nin siyasi varlığının sonlanması sonrası kurulan Türkiye Cumhuriyeti’nin devlet yapılanma aşamasında bir süre Cami yapımına ara verdiği daha sonra da Cami Mimarisi olarak Osmanlı mimari düzen ve üslubunu benimsediği görülür. Bu konuda zaman zaman yeni ülkenin hedeflerine uygun yeni arayışlar olsa da genel kabul Osmanlı Klasik biçimlerinin tekrarlanması şeklinde olmuştur. Devletin konuya ilgisi organize bir düzenleme şeklinde olmayınca, yeni yerleşim alanlarının imar planlarında dini tesis alanı olarak belirlenen büyüklük yükseklik gibi imar koşulları belirsiz Cami inşa etme konusu Vakıflar, Diyanet ve cami derneklerine kalmıştır. Bu konuda bir kural belirleyici olmayınca halk cami ihtiyacını giderme konusunda dernekler aracılığı ile çeşitli çözümler üretmiştir. Dolayısıyla cami mimarisinde ortaya özgünlükten uzak, niteliksiz yapılar çıkmıştır. Çeşitli sebeplerle Cumhuriyet’in modern mimarlık programı içerisinde yerini almayan cami konusu, günümüzde hala tartışmaları süren bir mimarlık problemi olmaya devam etmektedir. Günümüz Türkiye’sinde camilerinin yüzyıllar öncesinin mimari kalıplarıyla karşımıza azımsanmayacak sayıda çıkmasının temel nedeni çağdaş yaklaşımlarla günümüz ihtiyaçlarına uygun tasarlanamamasıdır. Bildiri kapsamında; Cami mimarisini belirleyen etkenler incelenerek Esenler örnekleri üzerinde analizler yapılacaktır. Anahtar Kelimeler: Cami, Cami Mimarisi, Güncel Cami Mimarisi, Cumhuriyet Döneminde Cami, Taklit Camiler
12. yüzyıl Anadolu Türk camileri
2010
Anadolu’daki ilk devir camilerini olusturan 12. yuzyil camilerinin genel olarak uc ana sema uzerinde insa edildigi soylenebilir. Şemalardan ilki orneklerini Karahanli ve Gazneli camilerinde gordugumuz, harimi enine sahinlardan olusan ve ortasinda mihrap onu birimi yer alan tiptir, ikincisi Buyuk Selcuklu camilerinde gordugumuz, harimi mihrap onu birimi ile onunde eyvandan olusan ve harimin kuzeyinde avlusu bulunan tiptir. Ucuncusu ise Kufe tipi camilerdir. Ancak bu uc sema da Anadolu’ya geldiginde degisiklige ugrayarak, harim ile avlu bir duvarla birbirinden ayrilmis, ilk tipte gorulen yapilarda, mihrap onu birimi giderek buyuyerek harime hâkim olmus ve harimin onune avlu eklenmis, ikinci tipte, avlu ve eyvan harime dahil edilmis, orta sahnin ortasinda avluya tekabul eden bir isiklik ile eyvani hatirlatacak birimler yer almistir. Yapilarin cepheleri ise kuzey cephelerinde yer alan tac kapilar haric, genellikle duz duvar niteligindedir. Yapilarda yer alan mimari elemanlardan, harimde...
T.C.
EGE ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
SANAT TARİHİ ANABİLİM DALI
ANADOLU TÜRK MİMARİSİNDE TABHANELİ CAMİLER
DOKTORA TEZİ
Türkan ACAR
DANIŞMANI : Yard. Doç. Dr. Şakir ÇAKMAK
İZMİR-2011
İÇİNDEKİLER
ÖNSÖZ........................................................................................................................ I
1-GİRİŞ ......................................................................................................................1
1.1. Konunun Önemi ve Amacı ...............................................................................1
1.2. İlgili Kaynaklar ................................................................................................3
1.3. Yöntem ..........................................................................................................11
2-TABHANELİ CAMİLERİN İŞLEVİ, KÖKENİ VE TASARIM ÖZELLİKLERİ..15
3-KATALOG ............................................................................................................38
3.1-İznik Orhan Gazi İmareti/Camii ......................................................................39
3.2-Yenişehir Postinpuş Baba Zaviyesi .................................................................46
3.3-Arapkir Ulu Camii ..........................................................................................55
3.4-Bilecik Orhan Gazi İmareti .............................................................................61
3.5-Bursa Hüdavendigâr İmareti/Camii .................................................................68
3.6-İznik Nilüfer Hatun İmareti.............................................................................95
3.7-İznik Yakup Çelebi Zaviyesi/Camii...............................................................102
3.8-Bursa Ali Paşa İmareti/Camii ........................................................................105
3.9- Milas Firuz Bey İmareti/Camii .....................................................................113
3.10-Bursa Ebu İshak Zaviyesi/Camii .................................................................131
3.11-Bursa Yıldırım İmareti/Camii......................................................................139
3.12-Bursa Timurtaş Paşa Zaviyesi/Camii...........................................................159
3.13-Edirne Yıldırım Bayezid İmareti/Camii.......................................................170
3.14-Balıkesir Yıldırım İmareti ...........................................................................192
3.15-Tokat Horozlu İmaret ..................................................................................196
3.16-Tokat Hamza Bey Zaviyesi/Camii...............................................................199
3.17-Amasya Yakup Paşa İmareti/Camii .............................................................203
3.18-Amasya Bayezid Paşa İmareti/Camii...........................................................209
3.19-Bursa Yeşil İmaret/Cami .............................................................................224
3.20-Bursa Orhan İmareti/Camii .........................................................................264
3.21-Manisa Ali Bey İmareti/Camii.....................................................................288
3.22-Edirne Gazi Mihal İmareti/Camii ................................................................299
3.23-Edirne Muradiye İmareti/Camii...................................................................307
3.24-Bursa Muradiye İmareti/Camii ....................................................................333
3.25-Edirne Beylerbeyi İmareti/Camii.................................................................355
3.26-Havza Mustafa Bey İmareti.........................................................................363
3.27-Amasya Yörgüç Paşa İmareti/Camii............................................................368
3.28-Osmancık Koca Mehmet Paşa İmareti/Camii ..............................................378
3.29-Ankara Karacabey İmareti/Camii ................................................................384
3.30-Edirne Mezid Bey İmareti/Camii.................................................................397
3.31-Tire Yahşi Bey İmareti/Camii .....................................................................405
3.32-Kütahya Yakup Çelebi İmareti ....................................................................415
3.33-Osmancık Akşemseddin Camii....................................................................423
3.34-Kastamonu İsmail Bey İmareti/Camii..........................................................426
3.35-Bursa Karacabey İmareti/Camii...................................................................435
3.36-Bursa Hamza Bey İmareti/Camii.................................................................441
3.37-İstanbul Mahmut Paşa Camii.......................................................................449
3.38-Amasya Hızır Paşa İmareti/Camii ...............................................................455
3.39-Bursa Aynalı İmaret/Cami...........................................................................458
3.40-İstanbul Murat Paşa İmareti/Camii ..............................................................463
3.41-İstanbul Rum Mehmet Paşa İmareti/Camii ..................................................468
3.42-Afyon Gedik Ahmet Paşa İmareti/Camii .....................................................473
3.43-İnegöl İshak Paşa İmareti/Camii..................................................................480
3.44-Geyve Elvan Bey İmareti ............................................................................487
3.45-İstanbul Davut Paşa Camii ..........................................................................491
3.46-Tokat Hatuniye İmareti/Camii.....................................................................497
3.47-Amasya Sofular İmareti/Camii ....................................................................505
3.48-Amasya Mehmet Paşa İmareti/Camii...........................................................510
3.49-Edirne II. Bayezid İmareti/Camii.................................................................518
3.50-Manisa Hatuniye Camii...............................................................................544
3.51-Kurşunlu Yıldırım İmareti/Camii ................................................................558
3.52-Vezirköprü Taceddin Paşa İmareti/Camii ....................................................563
3.53-İnecik Hüseyin Bey İmareti/İmaret Camii ...................................................569
3.54-Yenişehir Bali Bey İmareti/Camii ...............................................................576
3.55-İstanbul II. Bayezid İmareti/Camii ..............................................................581
3.56-İstanbul Kara Davut Paşa Camii..................................................................596
3.57-Trabzon Gülbahar Hatun İmareti/Camii ......................................................600
3.58-Amasya Hatuniye Camii .............................................................................605
3.59-Diyarbakır Fatih Paşa Camii........................................................................611
3.60-İstanbul Sultan Selim Camii ........................................................................619
3.61-Sincanlı Sinan Paşa İmareti/Camii...............................................................628
3.62-İstanbul Piri Mehmet Paşa Camii ................................................................633
3.63-Fethiye Uzun Hasan İmareti/Camii..............................................................637
3.64-Kozluk İbrahim Bey İmareti/Camii .............................................................640
4-DEĞERLENDİRME VE SONUÇ ......................................................................645
4. 1. İNŞA MALZEMESİ VE TEKNİK ..............................................................645
4. 2. PLAN ÖZELLİKLERİ ................................................................................651
4. 2. 1. MEKAN DAĞILIMI ...............................................................................651
4. 2. 1.1.Son Cemaat Yeri....................................................................................651
4. 2. 1.2. Batar Kat ..............................................................................................660
4. 2. 1.3. Geçiş Mekanları....................................................................................660
4. 2. 1.4. Avlu .....................................................................................................662
4. 2. 1.5. İbadet Mekanı.......................................................................................665
4. 2. 1.6. Tabhane Mekanları ...............................................................................667
4. 2. 2.TİPOLOJİ.................................................................................................677
4. 3. MİMARİ UNSURLAR ...............................................................................696
4. 3. 1. Minareler.................................................................................................697
4. 3. 2. Kalkan Duvarları ve Saçaklar ..................................................................703
4. 3. 3. Giriş Açıklıkları.......................................................................................708
4. 3. 4. Pencereler................................................................................................719
4. 3. 5. Örtü Unsurları .........................................................................................727
4. 3. 6. Kasnaklar ................................................................................................731
4. 3. 7. Kubbe Geçişleri.......................................................................................731
4. 3. 8. Aydınlatma Fenerleri...............................................................................736
4. 3. 9. Havuz......................................................................................................737
4. 3. 10. Mihrap...................................................................................................739
4. 3. 11. Minber...................................................................................................747
4. 3. 12. Ocak ve Dolap Nişleri............................................................................752
4.4.TABHANELİ CAMİLERDE SÜSLEME......................................................759
4. 4. 1. Taş Süslemeler ........................................................................................759
4. 4. 2. Tuğla Süslemeler .....................................................................................763
4. 4. 3. Alçı Süslemeler .......................................................................................766
4. 4. 4. Çini, Çini Mozaik ve Sırlı Tuğla Süslemeler............................................767
4. 4. 5. Kalemişi Süslemeler ................................................................................770
4. 4. 6. Ahşap Süslemeler ....................................................................................774
4. 5. USTA/SANATÇI SORUNU .......................................................................776
4. 6. KORUNMA DURUMLARI........................................................................783
5-KAYNAKÇA .......................................................................................................790
6-RESİMLER..........................................................................................................829
ÖNSÖZ
Osmanlı İmparatorluğu’nun küçük bir uc beyliğinden devletleşmesi ve
sonrasında da üç kıtaya yayılan bir imparatorluk haline gelmesi çeşitli araştırmalara
konu olmuştur. Ancak Osmanlı İmparatorluğu’nun ilk kuruluş aşamasındaki siyasi,
ekonomik gücü, coğrafi sınırları, demografik yapısı ve bölgeye hakim olma stratejileri o
dönemdeki
kaynakların
yetersiz
olması
nedeniyle
tam
olarak
gün
yüzüne
çıkartılamamıştır. Bugün tamamına yakını sadece dini işlevi ön plana çıkarılarak
kullanım imkanı bulan, ancak araştırmamızda da tek bir amaç ve ideoloji için
tasarlanmadıklarını ortaya koymaya çalıştığımız tabhaneli camiler, Osmanlı Beyliği’nin
devletleşmesine geçiş sürecinin meydana getirdiği özel bir yapı tipi olarak kabul etmek
pek de yanlış olmayacaktır. Tabhaneli camiler, yerli halk ile fetih ve gaza yoluyla yeni
topraklara gelen Türklerin yeme-içme, barınma gibi yaşam için temel gereksinimlerin
giderildiği, aynı zamanda da dini ideolojinin, doktrinlerin empoze edildiği, siyasi
iktidarın gücünün kabul edilerek yayılmasına ön ayak olan yapılar olarak karşımıza
çıkmaktadır. Tek bir çatı altında farklı işlevlere hizmet edebilen bu yapı tipi, Osmanlı
Devleti’nin hakim olduğu coğrafyalarda sıklıkla tercih edilen plan şeması olmuştur.
Osmanlı Devleti’nin ekonomisinin ve siyasi iktidarının doruk noktasına ulaştığı klasik
dönemde, artık bu yapı tipinin inşası, tercih edilmemeye başlamıştır.
Anadolu’daki tabhaneli camileri bir bütün halinde ele alan bir çalışmanın
bulunmaması ve terminolojik olarak yapılara verilen adlandırılmaların artık netlik
kazanması Türk mimarlık tarihi araştırmaları açısından acilen giderilmesi gereken bir
eksiklikti. Bu bağlamda XIV-XVI. yüzyıllar arasında tabhaneli camilerin gelişimi ve
değişiminin incelenmesi ve irdelenmesi temel amacımız olmuştur. Tabhaneli camilerin
XIV. yüzyıldan itibaren geçirdiği değişimin araştırılması, çizim ve rölövelerinin
yapılması, bu değişim sürecini aydınlatacak birer adımdır. Katalog bölümünde her
yapının tek tek ele alınmasından elde ettiğimiz veriler ile tabhaneli camilerin
değişiminin genel sonuçları tespit edilmiş ve yapıların tipolojisi oluşturulmuştur.
Konunun belirlenmesi ve irdelenerek tamamlanması sırasında değerli eleştiri ve
katkılarını eksik etmeyen danışman hocam Sayın Yrd. Doç. Dr. Şakir ÇAKMAK’a,
teşekkürü bir borç bilirim.
I
Çalışmamız sırasında bazı kaynaklara ulaşmamı sağlayan sayın hocalarım ve
çeşitli yardımlarını gördüğüm sevgili arkadaşlarımın desteğini de unutamam. Hocalarım
Yrd. Doç. Dr. Yekta DEMİRALP ve Yrd. Doç. Dr. Mehmet TOP’a; dostlarım
Restoratör Nalan ÇETİN, Y. Mimar Sema MESUT, Sanat Tarihçileri Araş. Gör.
Şebnem TAMCAN PARLADIR, Rahime SİVAS, Betül SAĞIT, Elif GÜRSOY ve Dr.
Başak KATRANCI KASALI’ya saygı ve sevgilerimle şükranlarımı sunarım.
Çalışmamızda manevi desteklerini her zaman hissettiğim anneme ve babama, arazi
çalışmalarım sırasında bana eşlik eden kardeşlerim Hadra, Muhsin, Cemal ve yengem
İndira ACAR’a da çok teşekkür ederim.
Türkan ACAR
İzmir 2011
II
1-GİRİŞ
1.1. Konunun Önemi ve Amacı
Anadolu, binlerce yıldır, birçok medeniyete ve kültüre ev sahipliği yapmıştır.
Birçok kavim, devlet ve imparatorluk bu kültüre alt yapı oluşturmuş, her yeni devlet bir
önceki medeniyetin mirasçısı olarak kendi kültürü ile birlikte var olan kültür öğelerini
de benimseyerek kendince yorumlamıştır. Siyasal ve kültürel alanda Anadolu’da etkin
olan devletlerden biri de Anadolu Selçuklu Devleti’dir. Türklerin Anadolu’da bir güç
haline gelmesi Selçuklu Devleti’nin büyüyüp gelişmesi ile pekişmiştir. Ancak her güç
gibi bu devlet de gücünü kaybetmeye başlamış ve Anadolu’da yeni güçler ortaya
çıkmıştır. Yeni oluşumların başladığı dönem XIII. yüzyılın sonudur. Anadolu Selçuklu
Devleti’nin gücünün zayıflamaya başlaması ile ortaya çıkan beylikler, patrimonyal
devlet yapısındadır ve Selçuklu sultanına bağlıdır. Devletin kurucusunun adıyla anılan
bu beyliklerde egemenlik babadan oğula geçmektedir1. Bu beyliklerin çoğu, Hristiyan
devletlere karşı uclarda gaza ve ganimet için savaşmışlardır. Bu beyliklerden Batı
Anadolu’da kurulan ve Selçuklu siyasi geleneklerinin devamcısı olmakla beraber, ele
geçirdikleri topraklar üzerinde, en eski imparatoluklardan biri olan Bizans’ın mirasını
kendince yorumlayan Osmanlı Devleti, hızlı bir gelişim ve yayılım politikası ile kısa
sürede bir imparatorluğa dönüşmüştür.
Siyasi oluşumdaki değişim, kültür öğelerinden biri olan mimariyi de etkilemiştir.
Beylikler döneminde, gerek Osmanlılar gerekse diğer beylikler, geleneksel bir yapı tipi
1
Selçuklu ve Osmanlı devletinin kuruluşu ve teşkilat sistemi için bkz. M. Bayram, “Anadolu
Selçukluları’nda Devlet Yapısının Şekillenmesi”, Cogito, S.29, İstanbul, Güz 2001, s.61-72; R. Aksarayi,
Anadolu Selçuki Devletleri Tarihi, (Çev. M. N. Gençosman), Ankara, 1943; Anonim, Selçuk-Nâme
Anadolu Selçukluları Devleti Tarihi III, (Çev. F.N. Uzluk), Ankara, 1952; B. Tuncer, “Türkiye
Selçuklularında İdari Birim ve Bununla İlgili Meseleler”, Vakıflar Dergisi, XIX, 1985, s.49-60; M.
Bayram, “Türkiye Selçuklularında Devlet Yapısının Şekillenmesi”, Türkler, 7, 2002, s.169-175; C.
Cahen, “Selçuki Devletleri Feodal Devletler midir?”, İ.Ü. İktisat Fakültesi Mecmuası, XVII, 1-4, 19551956, s. 348-358; C. Claude, The Formation of Turkey; The Seljukid Sultanate of Rum: eleventh to
fourteenth century, P. M. HOLT (ed.), London, 2001; M.A. Köymen, “Selçuklularda Devlet; Tarihi ve
Siyasi Bakımlardan”, TTK Belleteni, LIV, 209, 1990, s.403-415; M.A. Köymen, Selçuklu Devri Türk
Tarihi, TTK Yayınları, Ankara, 1993.D. Kuban, Osmanlı Mimarisi, İstanbul, Mayıs 2007, s. 11-55; H.
İnalcık, “Osmanlı Medeniyeti” ve Saray Patronajı”, Osmanlı Uygarlığı, I, Ankara, 2009, s.13-27;
“Osmanlı Tarihinde Dönemler: Devlet-Toplum-Ekonomi”, Osmanlı Uygarlığı, I, Ankara, 2009, s.30235; Osmanlılar, Fütühat, İmparatorluk, Avrupa ile İlişkiler, İstanbul, Mayıs 2010, s.11-93; Osmanlı
İmparatorluğu Klasik Çağ (1300-1600), İstanbul, Ekim 2006, s.9-15;61,65,71; H.W. Lowry, Erken
Dönem Osmanlı Devleti’nin Yapısı, İstanbul, Ocak 2010, s.143-157.
1
olan ve birçok yapıda tercih edilen dört eyvanlı plan tipini kendilerince yorumlayarak
kullanmayı tercih etmiştir. Bu plan tipi devletin kuruluş ve gelişimi ile paralel bir
gelişim çizgisi izlemiştir. Yoğunlukla XIV. yüzyıl ile XVI. yüzyıllar arasında inşa
edilen ve işlevleri nedeniyle “tabhaneli cami” şeklinde adlandırılan, ancak inşa
kitabeleri ve belgelerde “zaviye-imaret” gibi adlarla anılan bu yapılar2, dönemin sosyokültürel yapısını en iyi şekilde açıklayan yapılar olmaları bakımından önemlidirler
(Tablo I). Anadolu’nun çeşitli şehirlerinde uygulanan bu plan şemasına ait yapıların
Anadolu sınırları içerisinde bilinen en erken tarihli örnekleri İznik’te görülmektedir.
Tabhaneli camiler Anadolu genelinde yaygın olarak Marmara Bölgesi’nde inşa
edilmişlerdir. Yukarıda da değindiğimiz gibi imparatorluğun gelişimi ile paralellik
gösteren yapılar, XVI. yüzyılda Osmanlı Devleti’nin bir imparatorluk haline gelmesi ve
Sünni ulema sınıfının devlet yönetiminde güçlenmesi sonucunda inşa edilmemeye
başlanmıştır. Bunun nedeni bu tip yapıların hizmet ettiği kurum ve kişilere duyulan
ihtiyacın azalmasıdır. Osmanlının ilk yıllarında tarikat ve zaviyeler toplum
örgütlenmesini, medreseler de yeni Sünni devletin örgütlenmesini temsil ediyordu.
Kentlerde en örgütlü, ekonomik ve dini gücü elinde bulunduran Ahi teşkilatı için
tasarlanmış bu yapılar, II. Bayezid’in Kalenderi tarikâtine üye olduğu düşünülen bir
dervişin saldırısına uğraması sonucu (1492) gözden düşmeye başlamış ve devlet
ulemasının güçlenmesi ile bu tip yapıların inşası terk edilmeye başlanmıştır3.
Çalışmamızda Anadolu’daki tabhaneli camileri ayrıntılı bir şekilde tanıtmayı ve
belirlemeyi amaçladık. Çalışma kapsamındaki yapılar yoğunlukla XIV. yüzyıl ilk
yarısından XVI. yüzyıla kadar uzanan bir zaman dilimine tarihlenmektedir. Bununla
beraber XVIII. yüzyıl başlarına ait, bir adet örnek de bulunmaktadır. İncelenen yapılar
arasında tabhaneli camilerin karakteristik ve ilginç sayılabilecek örnekleri, anıtsal
2
İncelediğimiz 64 yapıdan 21’inin inşa kitabesi yoktur. 10’nun ise onarım kitabesi vardır. İnşa kitabesine
sahip 33 yapının 20’sinde “imaret”, 1’inde “zaviye”, 2’sinde “Dar-u Hayr”, 1’inde “Dar-u Rafi”, 1’inde
“Darü’l hadis”, 1’inde “Binaül-hayr”, 1’inde “Mübarek Mekan”, 1’inde “hem cami hem de mescid”,
2’sinde sadece “mescid”, 3’ünde “cami” şeklinde adlandırılmıştır. İnşa kitabelerinde cami diye
adlandırılan iki yapı da XVI. yüzyılın ilk yarısında inşa edilmiştir, diğer yapıda “cami” kelimesi, onarım
kitabesinde geçmektedir.
3
S. Eyice, “İlk Osmanlı Devrinin Dini-İçtimai Bir Müessesesi, Zaviyeler ve Zaviyeli Camiler”, İstanbul
Üniversitesi İktisat Fakültesi Dergisi, XXI, İstanbul, 1962, s.1-80; D. Kuban, Osmanlı Mimarisi,
s.75,80.
2
örnekleri ve bugünkü plan şemalarından yola çıkarak tartışmaya açık özgün detaylarının
birçoğu zamanla yok olmuş örneklerini bir arada bulmak mümkündür.
Tabhaneli camiler, işlevlerinden kaynaklanan farklı tasarımlarıyla, Anadolu
Türk mimarisi içerisinde çok özel bir grup oluşturmaktadırlar. Bu plan şeması gerek
Anadolu’da gerekse Anadolu dışındaki Osmanlı topraklarında inşa edilmiştir4. Yapıları
tek yapı ölçeğinde ya da şehir/bölge/dönem olarak ele alan birkaç örnek dışında
Anadolu örneklerini bir bütün halinde ele alınarak yapılmış bir çalışma yoktur. XIV.
yüzyılın ilk yarısı ile XVIII. yüzyıl başlarına ait 64 yapıyı kapsayan çalışmamız
Anadolu’daki tabhaneli camileri bütüncül olarak ele alan ilk çalışma niteliğindedir.
İncelememizde yer alan yapılar kronolojik şekilde sıralanmıştır.
1.2. İlgili Kaynaklar
Tabhaneli camileri bir bütün halinde ele alan herhangi bir çalışma
bulunmamaktadır. Bununla birlikte bu yapıları tek yapı ölçeğinde, kent monografisi
kapsamında ya da dönemsel olarak ele alan bazı çalışmalar bulunmaktadır. Bu yayınlar
arasında, yapıların ibadet dışında değişik amaçlar için inşa edildiğini öne süren ve çeşitli
tartışmalara neden olan ilk eser S. Çetintaş tarafından hazırlanmıştır5. Araştırmacı bu
eserinde, Osmanlı devri yapılarını işlemiştir. Yoğunlukla Bursa’da inşa edildikleri için
4
Anadolu dışındaki tabhaneli camiler:
Üsküp (Yugoslavya) Alaca Camii (1438-39), Bkz. S. Eyice, a.g.m., s.40; E.H. Ayverdi, “Yugoslavya’da
Türk Abideleri”, Vakıflar Dergisi, III, Ankara, 1957, s.4; E.H. Ayverdi, Avrupa’da Osmanlı Mimari
Eserleri, Yugoslavya, C.3, 3.Kitab, İstanbul, 1981, s.254-58.
Üsküp (Yugoslavya) İsa Bey Camii (1475-76), Bkz. E.H. Ayverdi, a.g.e., C.3, s.250-54; S. Eyice, a.g.m.,
s.43; E.H. Ayverdi, “Yugoslavya’da…, s.5; E.H. Ayverdi-İ.A. Yüksel, a.g.e., s.80-82.
Filibe (Bulgaristan) İmaret Camii=Şihabüddin Paşa Camii (1430), Bkz. S. Eyice, a.g.m., s.39; E.H.
Avrupa’da Osmanlı…, C.4, 4.Kitab, s.156-59.
Selanik (Yunanistan) Alaca (İshak Paşa/İshakiye Camii) İmareti (1486-87), Bkz. E.H. Ayverdi, a.g.e.,
C.4, 5. Kitab, s.351; S. Eyice, a.g.m., s.44; İ.A. Yüksel, a.g.e., V, s.362-64; S. Eyice, “Yunanistan’da
Türk Mimari Eserleri”, Türkiyat Mecmuası, XI, 1954, s.168-69.
Rodos Süleymaniye İmareti (XVI. yy. başları), Bkz. S. Eyice, a.g.m., s.47; H. Balduccı, Rodos’ta Türk
Mimarisi, Ankara, 1943, s.118; Z. Çelikkol, Rodos’taki Türk Eserleri ve Tarihçe, Ankara, 1986, s.51.
Saraybosna (Yugoslavya) Gazi Hüsrev Bey Camii (1530-31), Bkz. S. Eyice, a.g.m., s.48; E.H. Ayverdi,
“Yugoslavya’da Türk Abideleri”, s.48; E.H. Ayverdi, Avrupa’da Osmanlı…, C.II, 3.Kitab, s.341-50.
Halep Hüsreviye Camii (1545-46), Bkz. S. Eyice, a.g.m., s.48; F. Yenişehirlioğlu (Çalışlar), Türkiye
Dışındaki Osmanlı Mimari Yapıtları, Ankara, Temmuz 1989, s.123; E. Egli, Sinan, Zürich, 1953, s.5757.
Serez (Yunanistan) Mehmed Bey Camii (1492), Bkz. E.H. Ayverdi, a.g.e., C.4, 5.Kitab, s.361; İ.A.
Yüksel, a.g.e., V, s.366-68.
5
S. Çetintaş, Türk Mimari Anıtları, Osmanlı Devri, İstanbul, 1946.
3
“Bursa tipi” diye de adlandırılan bu camilerde, Osmanlıların Selçuklulardan gelen bir
geleneğin özünü taşıyarak ve Osmanlı hükümetinin idari ihtiyaçlarına cevap verebilecek
yeni bir yapı tipi meydana getirdiklerini; bu binaların ibadet dışında aslında sosyal birer
yapı olduklarını belirtmektedir. Kitabın birinci cildinde Orhan dönemi yapılarıyla
beraber Bursa Orhan İmareti, ikinci cildinde de I. Murad ve Yıldırım Bayezid dönemi
yapılarıyla Bursa Hüdavendigâr İmareti ve Bursa Yıldırım İmareti plan, kesit ve
fotoğraflarıyla tanıtılmıştır.
S. Çetintaş’ın diğer bir çalışmasında da tabhaneli camilerin dini fonksiyonu
dışında sosyal amaçlara hizmet eden birer sivil mimari eser olduğu iddia edilmiştir. Bu
tezini de bu yapıların kitabelerinde geçen imaret, zaviye, mabed, dar-ı hayr gibi
kelimelere dayandırmaktadır6. Çalışmada, İstanbul’daki Mahmut Paşa Camii, Murat
Paşa Camii, Davut Paşa Camii ve II. Bayezid İmareti, Edirne Muradiye İmareti,
Manisa Hatuniye Camii ile birlikte Bursa’daki Orhan, Hüdavendigâr, Yıldırım, Yeşil ve
Muradiye imaretlerinin şematik birer planı verilmiş ve plan özellikleri kısaca
tartışılmıştır.
Bu tip yapılar hakkında ayrıntılı ilk çalışmayı yapan S. Eyice’dir. Eyice, yapıları
“Zaviyeli Camiler” olarak adlandırmaktadır. S. Eyice’nin makalesinde Anadolu’daki
tabhaneli camilerin hemen hemen hepsinin bir listesi bulunmaktadır. Bu çalışmada
yapılarla ilgili terminoloji tartışılmış ve yapıların şematik de olsa birer planları
verilmiştir7. Bu konuda çalışmalarını devam ettiren araştırmacının ayrıca yapıların
adlandırılması
konusundaki
yanlışlıkları,
plan
özelliklerini,
yan
hücrelerin
fonksiyonlarını tartıştığı ve tabhaneli cami olarak adlandırdığımız bu yapılara “zaviyelicami” denmesinin daha doğru olacağını ileri sürdüğü “Osmanlı-Türk Mimarisinin İlk
Devrinin Bir Cami Tipi Hakkında” isimli bir bildirisi de bulunmaktadır8. S. Eyice,
“zaviyeli cami” olarak adlandırdığı bu tür yapıları, 1970 yılındaki bir başka makalesinde
de “Tabhaneli Cami” olarak adlandırmayı uygun görmüştür9. Eyice çalışmalarında
tabhaneli camilerin plan şemasının zaviye ve hankahların plan şemasından geliştiğini,
6
S. Çetintaş, Yeşil Cami ve Benzerleri Cami Değildir, İstanbul, 1958.
S. Eyice, a.g.m.
8
S. Eyice, “Osmanlı-Türk Mimarisinin İlk Devrinin Bir Cami Tipi Hakkında”, Milletlerarası Birinci
Türk Sanatları Kongresi Ankara 19-24 Ekim 1959, Ankara, 1962, s. 187-88.
9
S. Eyice, “Trakya’da İnecik’de Bir Tabhaneli Cami”, İ.Ü. Edebiyat Fakültesi Tarih Enstitüsü Dergisi,
I, İstanbul, Ekim 1970, s.171-196.
7
4
ibadet mekanı ile bağlantısı olmayan tabhane mekanlarının da birer misafirhane
olduğunu belirtmektedir. Araştırmacının çalışmalarında üzerinde durduğu en önemli
nokta, yapıların işlev değiştirdikten sonra sadece plan şemalarına bakılarak bazı yerli ve
yabancı araştırmacılar tarafından yanlış olarak adlandırmalarıdır.
Anadolu’daki tabhaneli camilerin hemen hemen hepsi E.H. Ayverdi’nin
eserlerinde ele alınmıştır. Ayverdi’nin çalışmalarında, yapıların planlarını çok küçük
detaylar dışında doğru olarak verilmiş ve yapıların tarihlendirilmesi konusunda belgeler
ışığında ayrıntı ile durulmuştur10. Neredeyse tüm yapıları incelemesine rağmen
Ayverdi’nin eserlerinde yapıları imaret terimi altında tanıtmaya başlaması, ancak daha
sonraki bir aşamada yapıları cami başlığı altında irdelemeye devam etmesi,
araştırmacının bu tip yapıları tam olarak bir kategoriye sokamadığını göstermektedir.
Oysa araştırmacı tarafından yabancı yazarların Osmanlı mimarisinin menşei hakkındaki
yanlış saptamaları eleştirilmektedir. Ayverdi, yapılar ile ilgili vakfiye ya da arşiv
belgelerinde yer alan imaret ya da zaviye gibi kelimeleri anlamadığını, bu kaynaklarda
da imam ve müezzinlerin maaşlarından bahsedildiğine değinerek, bu yapıların cami
olduğunu ileri sürmektedir. Ayverdi’nin gözden kaçırdığı durum, işlev değişikliği
nedeniyle camiye dönüştürülen bu yapıların, özgünde zaviye ya da imaret olarak
adlandırılan birer tabhaneli cami olmalarıdır.
Tabhaneli camilerin ele alındığı bir diğer çalışma A. Kuran’a aittir11. Araştırmacı
çalışmalarında erken dönem Osmanlı camileri ile ilgili bir tipoloji çalışması yapmıştır.
Bu çalışmada camiler çeşitli gruplara ayrılmıştır. Araştırmamıza konu olan pek çok yapı
da birer cami olarak ele alınmış ve farklı gruplara dahil edilmiştir. Örneğin Kurşunlu
Yıldırım İmareti, Tokat Hatuniye İmareti, İstanbul Davut Paşa İmareti ve Amasya
10
E.H. Ayverdi, “Bursa Orhan Gazi Camii ve Osmanlı Mimarisinin Menşei Meselesi”, Vakıflar Dergisi,
VI, İstanbul, 1965, s.69-83; E.H. Ayverdi, Osmanlı Mimarisinde Fatih Devri (855-886) (1451-1481),
III, İstanbul, 1966; E.H. Ayverdi, “Osmanlı Mimarisinin İlk Asrı”, Milletlerarası Birinci Türk
Sanatları Kongresi Ankara 19-24 Ekim 1959, Ankara, 1962, s.70-82; E.H. Ayverdi, “Orhan Gazi
Devrinde Mi’mari, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Türk ve İslam Sanatları Tarihi Enstitüsü
Yıllık Araştırma Dergisi, I, 1956, Ankara, 1957, s.115-155; E.H. Ayverdi, Avrupa’da Osmanlı
Mimari Eserleri, Romanya-Macaristan, C.I, 1 .ve 2. Kitap, Yer ve Tarih belirtilmemiş; E.H. Ayverdi,
Avrupa’da Osmanlı Mimari Eserleri, Yugoslavya, C.III, 3. Kitap, İstanbul, 1981; E.H. Ayverdi,
Avrupa’da Osmanlı Mimari Eserleri, Bulgaristan, Yunanistan, Arnavutluk, C.IV, 4.,5.,6. Kitap,
İstanbul, 1982; E.H. Ayverdi, “Yugoslavya’da Türk Abideleri”, Vakıflar Dergisi, III, Ankara, 1957; E.H.
Ayverdi-İ.A. Yüksel, İlk 250 Senenin Osmanlı Mimarisi, İstanbul, 1976.
11
A. Kuran, İlk Devir Osmanlı Mimarisinde Cami, Ankara, 1964; The Mosque in Early Ottoman
Architecture, USA, 1968.
5
Mehmet Paşa İmareti’nin ibadet mekanları baz alınarak, “tek üniteli camiler” grubunda
yer almaktadır. İznik Orhan İmareti, Bursa Timurtaş Paşa Zaviyesi, Bursa Ebu İshak
Zaviyesi, Bursa Karacabey İmareti, Amasya Bayezid Paşa İmareti, Amasya Yörgüç
Paşa İmareti, Edirne Gazi Mihal İmareti, Edirne Beylerbeyi İmareti, Tire Yahşi Bey
İmareti, İstanbul Murat Paşa İmareti ve İstanbul Rum Mehmet Paşa İmareti’nde ise
avlu ve ibadet mekanını birer bütün olarak ele almış ve aynı eksen üzerinde yer alan
“eyvanlı camiler” gurubunda incelemiştir. “Çapraz mihverli-eyvanlı camiler” olarak
adlandırdığı bir başka grupta da Bursa’daki Orhan İmareti, Hüdavendigâr İmareti,
Yıldırım İmareti, Yeşil İmaret, Hamza Bey İmareti, Muradiye İmareti, Edirne Yıldırım
İmareti, Edirne Muradiye İmareti, Edirne Mezid Bey İmareti, İnegöl İshak Paşa İmareti
yer almaktadır. “Çok üniteli camiler başlığı” altında ise İstanbul Mahmut Paşa İmareti
ve Afyon Gedik Ahmet Paşa İmareti irdelenmiştir. “Farklı bölümlü çok üniteli camiler”
grubu içerisinde de Sincanlı Sinan Paşa İmareti, Amasya Hatuniye Camii, İstanbul II.
Bayezid İmareti’ne yer verilmiştir. Görüldüğü gibi tabhaneli camiler olarak
incelediğimiz yapılar, araştırmacı tarafından cami mimarisi içinde ele alınmış, tabhane
mekanları ile birlikte sosyal işlevi göz ardı edilmiştir. Araştırmacı çalışmasında
yukarıda adı geçen yapıların plan, kesit ve bazı fotoğraflarını da yayınlamıştır.
Tabhaneli camiler ile ilgili çalışan bir diğer araştırmacı S. Emir’dir12. Emir,
çalışmasının ilk cildinde bu tip yapıların öncülleri olan zaviyelerden bahsetmiş, II.
cildinde de Orhan Gazi dönemine ait İznik, Bilecik ve Bursa’daki Orhan Gazi imaretleri
ile Yenişehir’deki Postinpuş Baba Zaviyesi’ni ele almış, bu yapıların kitabelerini,
vakfiyelerini, rölöve, restitüsyon planlarını ve bazı fotoğraflarını yayınlamıştır. Emir, bu
yapıları çok işlevli yapılar olarak adlandırmış, zaviyeli camilerin kökenini ve plan
şemasını tartışmamış, sadece yapılar hakkında bilgi sunmuştur. Emir’in yayımladığı
rölöve ve restitüsyon projelerinde de bazı küçük detay hataları vardır.
H.K. Söylemezoğlu, tabhaneli camileri iki fonksiyonlu cami şeklinde
adlandırmaktadır. Söylemezoğlu yapıların ilk inşa edildiklerinde kadılık dairesi veya
cami-medrese şeklinde kullanılmak üzere tasarlandıklarını iddia etmektedir. Bu fikrini
de S. Çetintaş’a gönderme yaparak desteklemektedir. Söylemezoğlu, Bursa’daki Orhan
12
S. Emir, Erken Osmanlı Mimarisinde Çok-İşlevli Yapılar: Kentsel Kolonizasyon Yapıları Olarak
Zaviyeler, I-II, İzmir, 1994.
6
İmareti, Muradiye İmareti, Yeşil İmaret, Yıldırım İmareti, Timurtaş Paşa Zaviyesi,
Hüdavendigâr İmareti ile İstanbul II. Bayezid İmareti’ni örnek göstererek bu binaların
camilik fonksiyonunun ancak ikinci, üçüncü planda olduğunu ve bu tip yapıların “sivil
mimariye” daha yakın olduklarını da eklemektedir. Çalışmasında bu yapıların bazı
fotoğraflarına da yer verilmiştir13.
A. Gabriel, Bursa’daki Hüdavendigâr İmareti ile ilgili makalesinde14,
Hüdavendigâr İmareti’nden önceki Osmanlı eserlerini yok saymaktadır. Araştırmacı
Hüdavendigâr İmareti’ni Osmanlı mimarisinin ilk eseri olarak kabul etmektedir.
Çalışmada imaretin Osmanlı mimarisi içindeki yerini tartışılmış, yapının planı, kesitleri
ve fotoğrafları yayınlanmıştır. Gabriel’in ayrıca Bursa’yı ele aldığı Une Capitale
Turque Brousse eserinde15, Bursa’daki yapıların ayrıntılı fotoğrafları, planları ve
kesitleri verilmiştir.
D. Kuban’ın, Osmanlı Mimarisi16 adlı çalışmasında Osmanlı Devleti’nin
kuruluş koşul ve ortamları, Osmanlı kimliği, tarihi çevre, göçerler, kültürel yapı,
toplumu oluşturmada öncülük eden gaziler, dervişler, babalar ve dönem yapıları
irdelenmiştir. Osmanlı mimarisinin öncül yapıları olarak kabul ettiği tabhaneli
camilerden bazıları “Zaviye” başlığı altında bir bölüm oluşturularak plan, kesit ve
fotoğrafları ile kısaca tanıtılmıştır.
D. Kuban ayrıca H. İnalcık-G. Renda tarafından hazırlanan iki ciltlik Osmanlı
Uygarlığı adlı eserde, “Osmanlı Mimarlığı” adlı bir bölümü hazırlamıştır. Araştırmacı,
Osmanlı mimarisinin başlangıcından XX. yüzyıla kadar çeşitli yapı tiplerine
değinmiştir. Çalışmanın “çok amaçlı ya da zaviyeli camiler” alt başlığında Bursa Orhan
İmareti, İznik Orhan İmareti, Bursa Hüdavendigâr İmareti, Bursa Yıldırım İmareti,
Milas Firuz Bey İmareti, İznik Nilüfer Hatun İmareti, İznik Yakup Çelebi Zaviyesi,
Bursa Yeşil İmaret, Edirne II. Bayezid İmareti ve İstanbul II. Bayezid İmareti plan ve
fotoğrafları ile işlenmiştir17.
13
H.K. Söylemezoğlu, İslam Dini İlk Camiler ve Osmanlı Camileri, İstanbul, 1955.
A. Gabriel, “Bursa’da Murad I. Camii ve Osmanlı Mimarisinin Menşei Meselesi”, Vakıflar Dergisi, II,
Ankara, 1942, s.37-50.
15
A. Gabriel, Une Capitale Turque Brousse, Bursa, Texte I, Paris, 1958.
16
D. Kuban, Osmanlı Mimarisi, İstanbul, Mayıs 2007, s.9-122.
17
D. Kuban, “Osmanlı Mimarlığı”, Osmanlı Uygarlığı, (Yay. Haz.lar H. İnalcık-G. Renda), 2, Ankara,
2002, s.626-697.
14
7
Yukarıdaki
eserler
tabhaneli
camilerin
plan
özellikleri,
işlevleri
ve
adlandırılmasının tartışıldığı eserlerdir. Bu çalışmalar dışında araştırmamıza konu olan
yapılara sadece cami olarak yer veren ya da süsleme ve mimari detaylarını irdeleyen
eserler de bulunmaktadır.
A.
Batur’un
Osmanlı
mimarisinde
duvar
tekniği
üzerine
çalışmaları
bulunmaktadır18. Almaşık duvar örgüsü üzerine yapmış olduğu çalışmada, erken dönem
Osmanlı yapılarıyla birlikte, çalışmamız kapsamında yer alan almaşık örgüye sahip bazı
yapıları, duvar teknikleri açısından ele almıştır. Bu makalede tuğlanın almaşık
dekorasyon kapsamında almaşık duvar ile bağlantısına değinilmiştir.
Erken Osmanlı döneminde cephe düzenleri ve dönem yapılarındaki Bizans
etkilerini araştıran A. Ersen’in çalışması, dönemi açıklayan literatürdeki tezlerden
birisidir19. Hem Bizans hem de Erken Osmanlı mimarisini her bakımdan dikkate alarak
inceleyen Ersen, Bilecik Orhan Gazi İmareti, Bursa Orhan İmareti, İznik Orhan
İmareti, Yenişehir Postinpuş Baba Zaviyesi, Bursa Hüdavendigâr İmareti, İznik Nilüfer
Hatun İmareti, İznik Yakup Çelebi İmareti, Bursa Ali Paşa İmareti, Bursa Timurtaş
Paşa Zaviyesi, Bursa Ebu İshak Zaviyesi ve Bursa Yıldırım İmareti’ne de tezinde yer
vermiştir.
A.O. Uysal çalışmalarında20 tabhaneli camilerin minare biçimlerinin gelişimini
ve süslemelerini incelemiştir. Araştırmacı çalışmalarında, minareler hakkındaki
karşılaştırma ve tartışmaları yayınlamış, zaviyeli camilerdeki minareler sorunu üzerinde
durmuş, minarelerin konumlarını ve orijinalliklerini ele almıştır. Bursa’daki Timurtaş
Paşa İmareti, Yeşil İmaret, Muradiye İmareti, Ali Paşa İmareti, Orhan İmareti,
Hüdavendigâr İmareti, Yıldırım İmareti, Milas Firuz Bey İmareti, Edirne’deki Yıldırım
İmareti, Gazi Mihal İmareti ve Muradiye İmareti, Tire Yeşil İmaret, Ankara Karacabey
18
A. Batur, “Osmanlı Camilerinde Almaşık Duvar Üzerine”, Anadolu Sanatı Araştırmaları, II, İstanbul,
1970, s. 135-208.
19
A. Ersen, Erken Osmanlı Mimarisinde Cephe Biçim Düzenleri ve Bizans Etkilerinin Niteliği,
İstanbul, 1986.
20
A.O. Uysal, “Anadolu Selçuklularından Erken Osmanlı Dönemine Minare Biçimindeki Gelişmeler”,
A.Ü.D.T.C.F. Dergisi, C.33, S.1-2, Ankara, 1990, s.505-33; “Erken Osmanlı Döneminde Sırlı Tuğlalı
Minareler”, X. Türk Tarih Kongresi, Ankara 22-26 Eylül 1986 Kongreye Sunulan Bildiriler, C.V,
Ankara, 1994, s. 2349-2367.
8
İmareti, İznik Orhan Gazi İmareti, Bilecik Orhan Gazi İmareti ve Yenişehir Postinpuş
Baba Zaviyesi araştırmacının incelediği yapılar arasındadır21.
Y. Özbek’in Erken Osmanlı dönemi yapılarında yer alan taş süslemeleri
irdelediği çalışmasında, süslemeleri açısından Bursa’daki Orhan İmareti, Hüdavendigâr
İmareti, Yıldırım İmareti, Yeşil İmaret, Muradiye İmareti; Edirne’deki Gazi Mihal
İmareti, Muradiye İmareti, Yıldırım İmareti; Amasya’daki Yörgüç Paşa Zaviyesi,
Bayezid Paşa İmareti; İznik Nilüfer Hatun İmareti, Milas Firuz Bey İmareti, Osmancık
Koca Mehmed Paşa İmareti, Ankara Karacabey İmareti, Havza Mustafa Bey İmareti ve
Tire Yeşil İmaret’e de yer verilmiştir. Araştırmacı yapıların orijinal işlevlerini dikkate
alarak, zaviye-imaret şeklinde adlandırmıştır22.
Erken dönem Osmanlı yapılarında yer alan kitabelerin araştırıldığı ve bizim de
çalışmamızda sıklıkla başvurduğumuz kaynaklardan bir diğeri A. Tüfekçioğlu’nun
çalışmasıdır23. Araştırmacı dönem yapılarında yer alan kitabeleri ve yazıları Arapça
yazılışları, okunuşları ve anlamları ile vermiştir.
Çalışmamız kapsamında yer alan yapıların bazıları çeşitli lisans, yüksek lisans
ve doktora tezlerinde de ele alınmıştır24. Tarafımdan hazırlanan Bursa’daki Tabhaneli
21
A.O. Uysal, “Zaviyeli Camilerde Minare Problemi”, Türk Etnografya Dergisi (Ayrı basım), S.XX,
Ankara, 1997, s.47-63.
22
Y. Özbek, Osmanlı Beyliği Mimarisinde Taş Süsleme (1300-1453), Ankara, 2002.
23
A. Tüfekçioğlu, Erken Dönem Osmanlı Mimarisinde Yazı, Ankara, 2001.
24
Ö. Onat, Bursa Yeşil Cami Çinileri, (Arkeoloji ve Sanat Tarihi Bölümü, Türk-İslam Sanatı A.B.D.
Yayınlanmamış Lisans Tezi), İzmir, 1991; H. Rodoplu, Edirne ve İnecik’teki (Tekirdağ) Tabhaneli
Camiler, (Ege Ü. Ed. Fak. Türk-İslam Sanatı A.B.D. Yayınlanmamış Bitirme Tezi), İzmir, 1989; N.
Yapraklı, Balıkesir ve İlçelerinden Edremit İle Burhaniye’deki Türk-İslam Anıtları (CamilerTürbeler) (Ege Ü. Sanat Tarihi Bölümü, Yayınlanmamış Lisans Tezi), İzmir, 1987; A. Savaş, Bursa ve
İlçelerindeki 15.Yüzyıl Türk Devri Yapılarında Tuğla Süsleme, (Ege Ü. Sosyal Bilimler Enst., Sanat
Tarihi A.B.D. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İzmir, 1999; S. Gök, Bursa’daki Türk Yapılarında
Yer Alan Çini Süslemeli Örnekler, (Sos. Bil. Enst. Sanat Tarihi A.B.D. Yayınlanmamış Yüksek Lisans
Tezi), İzmir, 2000; S.T. Yıldız, Bursa Yıldırım Bayezid Külliyesi, (Sos. Bil. Enst., Türk Dünyası
Araştırmaları A.B.D. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İzmir, 2001.
A. Erdem, Muradiye Camii’nin Akustik Karakteristikleri Üzerine Bir Araştırma, (Trakya Ü. Fen
Bil. Enst. Yayınlanmamış Doktora Tezi), Edirne, 1992; A. Erbaş, Fatih ve II. Bayezid Devrinden
Günümüze Ulaşan İstanbul Camilerinin Kitabe ve Celi Yazıları, (Marmara Ü. Sos. Bil. Enst.
Geleneksel Türk El Sanatları Bölümü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, 1990; B. Yalman,
Bursa Yeşil Cami Pencere Parmaklıklarındaki Gümüş Kakma Motifler, (İ.Ü. Sos. Bil. Enst. Sanat
Tarihi A.B.D. Doktora Tezi), Bursa, 1991; S. Temuçin, İlk Devir Osmanlı Mimarisinde Taş Üzerinde
Bitkisel Süsleme, (Atatürk Ü. Sos. Bil. Enst. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Erzurum, 1988; Z.K.
Bilici, Kastamonu’da Türk Devri Mimarisi ve Şehir Dokusunun Gelişimi (18.yy. sonuna kadar),
(Ankara Ü. Sos. Bil. Enst. Arkeoloji ve Sanat Tarihi (Sanat Tarihi) A.B.D. Doktora Tezi), Ankara, 1991;
Z. Oğuz, Multi-Functional Buildings of The T-Type in Ottoman Content: A Network of Identity
and Territorialization, (A Thesis Submitted to The Graduate School of Social Sciences of Middle East
9
Camiler adlı yüksek lisans tezi de bunlardan biridir25. Tez kapsamında Bursa il
merkezinde yer alan 10 adet yapı, plan ve süsleme özellikleri ile irdelenmiş ve yapılar
gerek kendi içlerinde gerekse de Anadolu’daki diğer örneklerle karşılaştırılmıştır.
Araştırmamıza konu olan yapıların meydana gelmesinde etkin olan, aynı
zamanda Osmanlı Devleti’nin kuruluşu sırasında görev alan ahiler, akıncı beyleri,
gaziler gibi çeşitli unvanlar taşıyan kişiler ve topluluklar da çeşitli araştırmalara konu
olmuştur26. Bu kişi ve kurumlar tek tek ele alınarak Tabhaneli Camilerin İşlevi ve
Technical University, Master Degree), Ankara, August 2006; D. M. Karataş, Karacabey Külliyesinin
İncelenmesi, Değerlendirilmesi ve Zaviyenin Restorasyon Kritiği, (Gazi Ü. Fen. Bil. Enst.Mimarlık
A.B.D., Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara, 1996; M.K. Oğuzer, Arapgir Ulu Cami'i Rölöve
ve Restorasyonu, (Gazi Ü. Fen. Bil. Enst.Mimarlık A.B.D., Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi),
Ankara, 1991; İ.N. Zeyrek, Çandarlı Ailesi'nin Sanat Hamiliği ve Bursa Ali Paşa Camii, (Uludağ Ü.
Sos.Bil.Enst. Sanat Tarihi A.B.D. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Bursa, 2004; Ü. Karabiberoğlu,
Kastamonu İsmail Bey Külliyesi, (Hacettepe Ü. Sos. Bil. Enst. Sanat Tarihi A.B.D., Yayınlanmamış
Yüksek Lisans Tezi), Ankara, 1997; Ö. Gönülal, Erken Osmanlı Döneminde İnşa Edilen Çok İşlevli
Camilerde Kubbeye Geçiş Elemanları, (Hacettepe Ü. Sos.Bil. Enst. Sanat Tarihi A.B.D.
Yayınlanmamış Doktora Tezi), Ankara, Haziran 1997 gibi.
25
T. Acar, Bursa’daki Tabhaneli Camiler, (Ege Ü. Sosyal Bilimler Enst. Sanat Tarihi A.B.D., Türkİslam Sanatı B.D. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İzmir, 2007.
26
N. Çağatay, Bir Türk Kurumu Olarak Ahilik, Ankara, 1974; H.Ç. Arslan, “Erken Osmanlı’nın Fetih
ve Yerleşim Sisteminde Akıncı Beylerin Stratejik Önemi”, Türkler, C.9, Ankara, 2002, s.116-132; Z.
Erginli, “Osmanlı Devleti’nin Kuruluşunda Türk Dervişlerinin İzleri”, Türkler, C.9, Ankara, 2002,
s.107-115; Ö.L. Barkan, “Osmanlı İmparatorluğu’nda Kolonizatör Türk Dervişleri”, Türkler, C.9,
Ankara, 2002, s.133-153; “Osmanlı İmparatorluğunda Bir İskan ve Kolonizasyon Metodu Olarak
Sürgünler”, İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası, C. XI, S. 1-4, İstanbul, 1950; “İstila
Devrinin Kolonizatör Türk Dervişleri ve Zaviyeler”, Vakıflar Dergisi, II, Ankara, 1942, s. 279-304; C.
Cahen, “İlk Ahiler Hakkında”, Belleten, L/!97, Ankara, 1986, s. 591-601; M.A. Erdoğru, “Anadolu'da
Ahiler ve Ahi Zaviyeleri”, Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, IV, İzmir, 2000, s.37-55; A. Kal’a,
“Fütüvvet ve Ahiliğin Doğuşu”, Türk Dünyası Araştırmaları, 65, Nisan 1990; İ. Numan, “İlk Devir
Türk Sufi Merkezlerinin Mahiyetleri ve Mimarilerinin Menşei Hakkında”, Vakıflar Dergisi, XIX,
Ankara, 1985, s.31-48; M. Şeker, İbn Batuta'ya Göre Anadolu'nun Sosyal-Kültürel ve İktisadi
Hayatı İle Ahilik, Ankara, 1993; Fetihlerle Anadolu’nun Türkleşmesi ve İslamlaşması, Ankara, 1987;
R. Ay, Anadolu’da Derviş ve Toplum, 13-15. Yüzyıllar, İstanbul, Ekim, 2008; A.T. Karamustafa,
Tanrının Kuraltanımaz Kulları, İslam Dünyasında Derviş Toplulukları (1200-1550), İstanbul, Mayıs
2007; K. Arıcı, “Bir Sivil Toplum Kuruluşu Olarak Anadolu Ahiliği (Ahiyan-ı Rum)”, II. Uluslararası
Ahilik Kültürü Sempozyumu Bildirileri 13-15 Ekim 1999 Kırşehir, Ankara, 1999, s.38-48; İ. Çetin,
“Bir Fikir Sistemi Olarak Ahilik”, II. Uluslararası Ahilik Kültürü Sempozyumu Bildirileri 13-15
Ekim 1999 Kırşehir, Ankara, 1999, s.88-94; G. Demir, “Osmanlı İmparatorluğu’nun Kuruluşunda
Ahilerin Rolü”, II. Uluslararası Ahilik Kültürü Sempozyumu Bildirileri 13-15 Ekim 1999 Kırşehir,
Ankara, 1999, s.95-112; F. Erarı, “Ahilik ve Ahilik Kültürünün İktisadi Hayatımızdaki Anlam ve
Önemi”, II. Uluslararası Ahilik Kültürü Sempozyumu Bildirileri 13-15 Ekim 1999 Kırşehir, Ankara,
1999, s.117-124; H. İnalcık, “Ahilik, Toplum, Devlet”, II. Uluslararası Ahilik Kültürü Sempozyumu
Bildirileri 13-15 Ekim 1999 Kırşehir, Ankara, 1999, s.189-200; M. Keskin, “Osmanlı Devleti’nin
Sosyal ve Ekonomik Hayatının Tanziminde Ahiliğin Oynadığı Rol”, II. Uluslararası Ahilik Kültürü
Sempozyumu Bildirileri 13-15 Ekim 1999 Kırşehir, Ankara, 1999, s.203-13; M. Mustafa, “Balkanlarda
(Romanya-Dabruca dahil) Ahilik Teşkilatı Hakkında Bazı Mülahazalar”, II. Uluslararası Ahilik
Kültürü Sempozyumu Bildirileri 13-15 Ekim 1999 Kırşehir, Ankara, 1999, s.234-40; Y. Ocak,
“Osmanlı Devleti’nin Kuruluşunda Ahilik ve Şeyh Edabalı: Problematik Açıdan Bir Sorgulama”, II.
10
Kökeni bölümünde değerlendirilmeye çalışılmıştır27.
1.3. Yöntem
Çalışmamızda Anadolu’da bugün ayakta olan ve tespit edebildiğimiz 64 adet
yapı incelenmiştir. İncelediğimiz yapılarla ilgili en büyük sorun yapıların belli bir
bölgede değil Anadolu’nun çeşitli il ve ilçelerine dağılmış olmasıdır. Yapılar
Anadolu’da 22 il ve bu illere bağlı 32 ilçededir. Bu bağlamda çalışmamız sırasında
yaşadığımız en önemli sıkıntı arazi çalışmaları olmuştur. Bir program yapılarak, aynı
bölge içerisindeki yapıların incelendiği beş büyük arazi çalışması gerçekleştirilmiştir.
Marmara bölgesi yapıların yoğunluğu nedeniyle üç çalışmada tamamlanabilmiştir. İç
Anadolu, Ege, Karadeniz ve Güneydoğu Anadolu bölgeleri kendi içlerinde bütünlük
sağlayarak ayrı ayrı çalışmalarla bitirilebilmiştir.
Arazi çalışmaları dışında çalışmamızın en önemli sorunu bugüne kadar bu tür
yapıların işlevi ve kökeni ile ilgili yapılmış olan tartışmaların bir sonuç
oluşturmamasıydı. Bugüne kadar farklı araştırmacılar tarafından tabhaneli camilerin
köken sorunu üzerine çeşitli görüşler ileri sürülerek tartışılmıştır. Konunun netlik
kazanması için biz de öncelikle köken sorunu üzerine yapılan bu tartışmaları inceleyip,
kaynaklardan özetleme yoluna gittik28. Bu görüşlerin ortak sonucu, bu plan tipinin Orta
Asya’daki ev tipinden gelen, kervansaray, han, ribat, medrese, hamam, zaviye gibi pek
çok yapıda da kullanılan ve son olarak da tabhaneli camilerde görülen ortası avlulu
eyvanlı tipin bir uzantısı olduğudur.
Çalışmamız kapsamında zorlandığımız bir diğer konu, yapıların kısmen de olsa
özgünlüklerini yitirmeleridir. Yapılar inşa edildikleri dönemlerde ve daha sonra yapılan
onarımlarla, çeşitli depremler ve yangınlar sonucu zarar görerek değişmiştir. Yapılar
Uluslararası Ahilik Kültürü Sempozyumu Bildirileri 13-15 Ekim 1999 Kırşehir, Ankara, 1999,
s.241-47; F. Taeschner, “İslâm Ortaçağında Futuvva (Fütüvvet Teşkilâtı)”, İ.Ü. İktisat Fakültesi
Mecmuası (İFM), C.15, S.1-4, İstanbul, (Ekim 1953-Temmuz 1954), s.1-32; A.Y. Ocak, Türk Sufiliğine
Bakışlar, İstanbul 1996; M. Bayram, Ahi Evren ve Ahi Teşkilâtı’nın Kuruluşu, Konya 1991; S.
Güllülü, Ahi Birlikleri, İstanbul 1977; A. Gülerman-S. Taştekin, Ahi Teşkilâtının Türk Toplumunun
Sosyal ve Ekonomik Yapısı Üzerindeki Etkileri, Ankara 1993; H. Doğru, XVI. Yüzyılda Sultanönü
Sancağında Ahiler ve Ahi Zaviyeleri, Ankara 1991; A.E. Bozyiğit, Ahilik ve Çevresinde Oluşan
Kültür Değerleri Bibliyografyası, Ankara 1989.
27
Bkz. s.15-35.
28
Ay.yer.
11
Osmanlı döneminde çeşitli devlet adamlarınca, son yıllarda ise Vakıflar Genel
Müdürlüğü, Rölöve ve Anıtlar Yüksek Kurulu, belediyeler vb. kurum ve kuruluşlarca
onartılmıştır. Onarımlar sonucunda, yapıların plan kurgusunda mekan ilişkileri;
bazılarının özgün malzemeleri ve görünüşleri; bazılarında da son cemaat yeri, minare,
kapı ve pencere gibi yapı detaylarında orijinal dokuyu bozacak ciddi boyutlarda
değişiklikler yapılmıştır. Bazı yapıların içindeki süslemeler de bu onarımlardan nasibini
almış, yapıyla çağdaş olmayan süsleme programlarıyla yenilenmiştir. Anadolu’daki
yapılar arasında özgün durumunu koruyan çok az yapı kalmıştır. Yapıların mülkiyetine
sahip kurum ve kuruluşlar ile koruma kurullarının arşiv kaynaklarında yeterli verinin
olmaması, orijinal dokuya ya da onarım öncesi müdahalelere yönelik yeterli belge ve
fotoğraflara ulaşılamaması bu kurumlardaki çalışmalarımızın verimli geçmesini
engellemiştir.
Çalışmamızın başında öncelikle literatürdeki yayınlar taranmış, bugün ayakta
olan ve tespit edebildiğimiz tabhaneli camilerin listesi çıkarılmıştır. Listedeki şehir ve
ilçelerdeki Müftülük, Vakıflar Bölge Müdürlükleri ve Kültür ve Tabiat Varlıklarını
Koruma Bölge Kurullarına yapıların incelenmesi sırasında zorluk yaşanmaması ve arşiv
kaynaklarından yararlanılması adına izin dilekçeleri gönderilmiştir. İzin belgelerinin
elimize geçmesinden sonra arazi çalışmalarına geçilmiştir. Yukarıda da değinildiği gibi
yapıların geniş bir coğrafyaya yayılması arazi çalışmalarını güçleştiren en önemli etken
olarak karşımıza çıkmıştır. Arazi çalışmalarında, çalışmamızdan daha önce rölöveleri
yayınlanmış yapıların planlarının kontrolü yapılmış, eksik ve hatalı olan kısımlar tespit
edilmiş ve yeni veriler ışığında eski planlar altlık oluşturacak şekilde yeniden
çizilmiştir. Çelişkili yapıların rölöveleri ise tamamen yeniden alınmıştır. Arazi
çalışmalarımız yapılarda detaylı fotoğraf çekimleri ile tamamlanmıştır. Yapılardaki
onarımların tespiti ve arşiv belgelerine ulaşılmak üzere ilgili şehirlerdeki yapının
mülkiyetine sahip kurum ve kuruluşlarla, koruma kurullarına gidilmiş, elde edilen
veriler derlenerek katalog bölümünde ilgili bölümlerde kullanılmıştır.
Çalışmamız üç ana bölümden meydana gelmektedir. Katolog bölümü olarak
adlandırdığımız ikinci bölümde yapılar kronolojik olarak sıralanmıştır. Bu bölümde tek
tek ele alınan yapıların mimari ve süsleme özellikleri belirtilerek, Anadolu’da ve
Anadolu dışındaki benzer tabhaneli camilerle karşılaştırmaları yapılmıştır. Bazı
12
yapılarda rastladığımız Osmanlıca kitabelerin Arapça harfleriyle yazılmış metinleri ve
okunuşları; Arapça kitabelerin ise Arapça metinleri ve Türkçe’ye çevirileri verilmiştir.
Şekiller metin içinde resimler metin sonunda yer almaktadır. Dördüncü bölüm olan
değerlendirme ve sonuç bölümünde, yapıların kendi aralarındaki benzer ve farklı
yönleri irdelenmiş, mekan özelliklerinden yola çıkılarak bir tipoloji oluşturulmuştur.
Yapılarla ilgili şekil ve dipnotlar metin içinde, fotoğraflar ise metin sonundadır.
Çalışmamızda yararlandığımız tüm kaynakları içeren bibliyografya bölümü sonda yer
almaktadır.
13
Harita 1. Tabhaneli Camilerin Anadolu’da Yer Aldığı İl ve İlçeler.
14
2. TABHANELİ CAMİLERİN İŞLEVİ, KÖKENİ VE TASARIM ÖZELLİKLERİ
Kuruluş aşamasında bir devletin genişleme çabalarıyla yeni imar hareketlerine
başlaması, siyasi, coğrafi ve ekonomik olarak gelişmesine katkıda bulunacak bir yapı
tipinin düşünülüp uygulama alanı bulması, ancak dönemin tarihi, siyasi ve demografik
yapısının irdelenmesi ile açıklık kazanacaktır. Bu bağlamda yapıların inşa edilmeye
başlandığı dönem ve bu dönemde etkin olan kişi ve kurumlara kısaca değinmekte yarar
vardır.
XI. yüzyıl Anadolu için bir dönüm noktasıdır. Anadolu Selçuklu Devleti’nin
kurulması ile başlayan yoğun göçler ile demografik yapıda ciddi değişiklikler meydana
gelmiş ve Anadolu’daki Türk nüfusu artmıştır. Selçuklu Devleti’nin siyasi ve kültürel
etkinlikleri Anadolu üzerinde her alanda dominant bir güç oluşturmuştur. Selçuklu
Devleti’nin toprak düzeninde, Anadolu toprakları, Hristiyan devletlerle sınır oluşturan
askeri stratejik öneme sahip Uc eyaletleri adı altında örgütlenmiştir (Harita 2). İktidarın
patrimonyal yapısı, Orta Asya Türk devlet geleneğinden gelen ülke topraklarının
hanedan üyeleri arasında paylaşılması geleneğini devam ettirmekteydi29. Yüzyılın
sonlarına doğru Anadolu Selçuklu Devleti’nde merkezi otorite gücünü kaybetmeye
başlamış, iktidardaki bu güçsüzlük, birtakım beyliklerin tarih sahnesine çıkmasına
neden olmuştur. Türk Beyliklerinin kurulması,
Anadolu’da olumlu ve olumsuz
sonuçlar doğurmuştur. Beyliklerin ortaya çıkması Anadolu’da siyasi bütünlüğün
bozulmasına neden olmuştur (Harita 3). Siyasi bütünlüğünü kaybetmiş olan Anadolu,
29
Selçuklu Devleti hakkında daha fazla bilgi için bkz. K. Özcan, “Ortaçağda Anadolu’nun İdari
Coğrafyasına Bakış Anadolu’da Selçuklu İdari Birimleri”, A. Ü. Coğrafi Bilimler Dergisi, S. 3 (1),
Ankara, 2005, s.73-99; C. Cahen, “Türklerin Anadolu’ya İlk Girişi (XI. yüzyılın ilk yarısı)”, s.1375-1431;
C. Cahen, Osmanlılardan Önce Anadolu’da Türkler, İstanbul, 1994; R. Hüseynof, a.g.m., s.725-740;
F. Sümer, “Anadolu’ya Yalnız Göçebe Türkler mi Geldi?”, s.567-594; Aksarayi, Anadolu Selçuki
Devletleri Tarihi, (Çev. M. N. Gençosman), Ankara, 1943; Anonim, Selçuk-Nâme Anadolu
Selçukluları Devleti Tarihi III, (Çev. F.N. Uzluk), Ankara, 1952; B. Tuncer, “Türkiye Selçuklularında
İdari Birim ve Bununla İlgili Meseleler”, Vakıflar Dergisi, XIX, 1985, s.49-60; M. Bayram, “Türkiye
Selçuklularında Devlet Yapısının Şekillenmesi”, Türkler, 7, 2002, s.169-175; C. Cahen, “Selçuki
Devletleri Feodal Devletler midir?”, İ.Ü. İktisat Fakültesi Mecmuası, XVII, 1-4, 1955-1956, s. 348-358;
C. Cahen, The Formation of Turkey; The Seljukid Sultanate of Rum: eleventh to fourteenth century,
P. M. HOLT (ed.), London, 2001; M.A. Köymen, “Selçuklularda Devlet; Tarihi ve Siyasi Bakımlardan”,
TTK Belleteni, LIV, 209, 1990, s.403-415; M.A. Köymen, Selçuklu Devri Türk Tarihi, TTK
Yayınları, Ankara, 1993; S. Koca, “Diyâr-ı Rûm’un (Roma Ülkesi=Anadolu) “Türkiye” Hâline
Gelmesinde Türk Kültürünün Rolü”, Selçuk Ü. Türkiyat Araştırmaları Enst. Türkiyat Araştırmaları
Dergisi, S.23, Konya, Bahar 2008, s.1-53; D.E. Pitcher, Osmanlı İmparatorluğu’nun Tarihsel
Coğrafyası, (Çev. B.Tırnakcı), İstanbul, Şubat 2007.
15
20 civarında parçaya bölünmüştür. Bu, hiç şüphesiz, istilalara açık bir ülke olan
Anadolu için tehlike oluşturmaktaydı. Beyliklerin Türk tarihinde oynadıkları en önemli
rol ise kuşkusuz
Anadolu Selçuklu
sultanlarının
Anadolu’da tamamen ele
geçiremedikleri Ege, Karadeniz ve Akdeniz bölgelerinde bazı yerleri fethetmeleridir.
Özellikle Anadolu Selçuklu Devleti’nin batı, kuzey ve güney uçlarında kurulan Türk
Beylikleri, bu yerleri alarak, Anadolu’nun fethini tamamlamışlardır. Böylece, Anadolu
Selçukluları ile başlayan Anadolu’yu Türkleştirme ve Türk vatanı haline getirme
faaliyeti, Beylikler devrinde Ege, Karadeniz ve Akdeniz bölgelerindeki henüz
alınamamış yerlerin de fethi ile büyük ölçüde hedefine ulaştırılmıştır30.
Harita 2. Anadolu’da Selçuklu Dönemi İdari Birimleri (K. Özcan’dan).
Yaptığı çalışmalarla Anadolu siyasi hayatında söz hakkı kazanan beyliklerden,
Selçuklu Devleti’nin idari sistemi içerisinde bir uc beyliği olarak görev alan Osmanlı
ucu, kısa sürede bölgede kimliğini benimsetip, iktidar yarışında kendini göstermeye
başlamıştır. Osmanlı beylerinin Anadolu’daki en önemli faliyetleri yukarıda da kısaca
değindiğimiz Anadolu siyasi bütünlüğünün sağlanması gereğini fark edip bu yönde
30
S. Koca, a.g.m., s.16-17; H. İnalcık, Devlet-i ‘Aliyye, Osmanlı İmparatorluğu Üzerine
Araştırmalar-I, Klasik Dönem (1302-1606) Siyasal, Kurumsal ve Ekonomik Gelişim, İstanbul, Ocak
2010, s.3.
16
faaliyet göstermeleridir31. Selçukluya bağlı askeri-siyasal bir yapılanmadan yeni bir
devletin şekillenmesi üç temel etkene dayanmaktadır. Bu etkenlerden birincisi, yukarıda
da değinildiği gibi demografik hareketlilik, ikincisi Türk-İslam gazâ hareketinin yeni bir
ivme kazanması, üçüncüsü de Batı Anadolu’daki önemli ticaret merkezlerinin Türklerin
elinde bulunması böylelikle Anadolu’nun dünya ticaret yolları üzerindeki öneminin
korunmasıdır32. Osmanlı Devleti, ilk kuruluş aşamasında Anadolu Selçuklu idare
sisteminin bir parçası olmakla beraber, kendi sistemini oluşturmaya başlamış ancak yarı
göçebe yaşam tarzı devam etmiştir. Uc beyliğinden devletleşme sürecinde ise siyasal
birlik ve kurumsallaşmanın başlaması ile birlikte yarı yerleşik yaşama geçilmiştir.
Siyasi ve idari sistemde yükselme ve merkezileşme, tamamen yerleşik yaşama
geçilmesi ile mümkün olmuştur.
Anadolu’nun Türk yurdu olmasında, Selçuklu, Beylikler ve Osmanlı
dönemlerinde, dini ve ideolojik sorumluklar yüklenen kişi ve gruplardan destek
alınmıştır. Batı Anadolu’da Selçuklu Devleti idari sistemi tarafından çeşitli uclara
yerleştirilen Alp-lar, Alp-erenler, gaziler, heterodoks dervişler, babalar ve ahiler bu
kişi ya da gruplardan bazılarıdır. Gazâ ve gazilik ideolojisi altında uclarda yer alan
31
S. Koca, a.g.m., s.17.
H. İnalcık, “Osmanlı Tarihinde Dönemler Devlet-Toplum-Ekonomi”, Osmanlı Uygarlığı, I, (Yay.
Haz.lar H. İnalcık-G. Renda), Ankara, 2009, s.31; H. İnalcık, Devlet-i ‘Aliyye, s.3; İ.H. Uzurçarşılı, “XII
ve XIII. Asırlarda Anadolu’daki Fikir Hareketleri İle İçtimai Müesseselere Bakış”, III. Türk Tarih
Kongresi, Ankara 15-20 Kasım 1943, Kongreye Sunulan Tebliğler, Ankara, 1948, s.287-306; Ö.L.
Barkan, “Osmanlı İmparatorluğu’nda Kuruluş Devrinin Toprak Meseleleri”, İkinci Türk Tarih
Kongresi, İstanbul 20-25 Eylül 1937, Kongreye Sunulan Tebliğler, İstanbul, 1943, s.1002-1013.
Osmanlılara kadar Türklerde toprak rejimi için bkz. H.Z. Ülken, “Türkiye Tarihinde Sosyal Kuruluş ve
Toprak Rejiminin Gelişmesi”, Vakıflar Dergisi, X, Ankara, 2006, s.1-62. Osmanlı Devleti’nin kuruluşu
için ayrıca Bkz. H.Ç. Arslan, “Erken Osmanlı’nın Fetih ve Yerleşim Sisteminde Akıncı Beylerin Stratejik
Önemi”, Türkler, C.9, Ankara, 2002, s.116-132; S. Ayverdi, Türk Tarihinde Osmanlı Asırları,
İstanbul, 1977; İ.H. Danişmend, İzahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi, C.I, İstanbul, 1925-1947; Z. Erginli,
“Osmanlı Devleti’nin Kuruluşunda Türk Dervişlerinin İzleri”, Türkler, C.9, Ankara, 2002, s.107-115; H.
İnalcık, “Osmanlı Devleti’nin Kuruluşu”, Türkler, C.9, Ankara, 2002, s.66-80; F. Köprülü, Osmanlı
Devletinin Kuruluşu, Ankara, 1959; Y. Öztuna, “Osmanlı İmparatorluğu”, Türk Ansiklopedisi, C.
XXVI, Ankara, 1977, s. 89-156; J.V.H. Purgstall, Osmanlı Devleti Tarihi, I, Tarih ve Yer belirtilmemiş;
İ.H. Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, C.I, Ankara, 1972; Y. Yücel-A. Sevim, Türkiye Tarihi, Fetih,
Selçuklu ve Beylikler Dönemi, Ankara, 1989; Y. Yücel-A. Sevim, Türkiye Tarihi, Osmanlı Dönemi
(1300-1566), C.2, Ankara, 1990; H.W. Lowry, The Nature of the Early Ottoman State, Albany, 2003;
H.W. Lowry, Erken Dönem Osmanlı Devlet Yapısı, İstanbul, Ocak 2010; H.W. Lowry, Studies in
Defterology: Ottoman Society in the Fifteenth and Sixteenth Centuries, İstanbul, 1992; Y. Halaçoğlu,
XIV-XVII. Yüzyıllarda Osmanlılarda Devlet Teşkilatı ve Sosyal Yapı, Ankara, 2007; Y. Yücel,
Anadolu Beylikleri Hakkında Araştırmalar, I, Ankara, 1991; 1-8; F. Sümer, “Anadolu’da Moğollar”,
Selçuklu Araştırmaları Dergisi, I, 1969, s.1-147; S. Koca, a.g.m., s.1-53; M. Akdağ, Türkiye’nin
İktisadi ve İçtimai Tarihi, İstanbul, 1979.
32
17
beylikler bu kişilerin de desteği ile Anadolu’nun Türkleşmesine ve İslamlaşmasına bir
ivme kazandırmıştır. Uc beyleri de gazi ünvalarını alabilmek için savaşmışlardır.
Osman Bey, diğer uc beyleri gibi beyliği içinde “gazi” ünvanını kullanma geleneğini
başlatmış, bu gelenek son Osmanlı sultanlarına kadar en başta tercih ettikleri bir unvan
olmuştur33.
Harita 3. Anadolu’da Selçuklu Dönemi Sonunda Ortaya Çıkan Türk Beyliklerinin
Siyasal Egemenlik Alanları (K. Özcan’dan).
Yukarıda değinilen gazâ, gazi, fütüvvet, alp, alp-eren, nöker, heterodoks derviş,
baba ve ahi kelimelerin anlamları ile bu kişi, kurum ve ideolojilerin Osmanlı toplumu
içindeki yerinin açıklanması gereği düşünülmüştür. Konunun kapsamı, erken dönem
Osmanlı tarih yazıcılığının gelişmemiş olması, dönem ile ilgili yeterli kaynağın
günümüze ulaşamaması ve bu konuda çalışan bilim adamlarının farklı görüşler öne
sürmesi gibi nedenlerle konunun derinlemesine irdelenmesi sanat tarihi disiplini dışında
tarih, siyaset bilimi, sosyoloji, coğrafya, ekonomi gibi farklı disiplinlerin ortak
çalışmaları ile ele alınmasını zorunlu kılmaktadır. Çalışmamızın ana hedefinin dönemin
tarihi ile birlikte, esasen mimarisini irdelemeyi amaçlaması ve konunun kapsamı
33
H. İnalcık, Devlet-i Aliyye, s.25; Osmanlı İmparatorluğu Klasik Çağ, s.194-195; Doğu Batı,
Makaleler I, Ankara, Kasım 2010, s.126; M. Neşri, Kitâb-ı Cihan-Nümâ, Neşrî Tarihi, (Yay.lar F.R.
Unat-M.A. Köymen), Ankara, 1995, I, s.58.
18
düşünülerek, dönem ve bu dönemde etkin olan kişi ve kurumlarla ilgili bilgilere, sanat
tarihi disiplini sınırlarını aşmamaya dikkat edilerek kısaca değinilmiştir.
Yukarıda değinilen “Gazâ” ve “Gazi” kelimeleri dini bir gaye ile ortaya çıkmış,
İslam dininin yayılması için temel hedefleri belirlemiştir. Moğolların Anadolu Selçuklu
Devleti’ni yenerek Anadolu’da egemenlik kurmaları (1243) ve Haçlıların Mısır ve
Suriye ile birlikte Anadolu’ya saldırmaları (1291), gazâ’nın önem kazanması ve
gazi’liğin uclarda çeşitli beyler tarafından kazanılıp yayılmasında etken olan iki temel
nedendir. Gazi ünvanına sahip beyler, gazâ ideolojisi ile çevrelerini genişletmekte,
nüfuslarını artırarak büyük bir güç kazanmaktadırlar. Fütüvvet düşüncesi ile gelişip bir
güç kaynağı olan bu ideolojinin gelişerek Anadolu’ya yayılması, bu gücün
kullanılmasının faydalarını gören devlet adamları tarafından fark edilmiş ve bu gücü
elinde tutan kişi ve gruplarla bağlantıları ön plana çıkartmışlardır34. Gaziler, başarı
gösteren ünlü beyler etrafında toplanmışlardır. Bu beyler Gazilerin yeni ele geçirdikleri
kent ve kasabalarda mülk edinmelerine ve o yöreden kadınlarla evlenmelerine ön ayak
olmuşlar ve böylece bugüne kadar göçer bir hayat süren bu toplulukların yerleşik hayata
geçmelerini de sağlamışlardır. Böylece kent de Müslümanlaşmıştır. Gazilik dönemin
heterodoks yapısına karşın Sünni bir kahramanlık olarak görülmektedir. Sınırı belirsiz
bu savaşçı gruplar, İslamiyetin ilk yıllarında sınır ribatlarında cihat için savaşan
gazilerle, Bitinya zaviyelerindeki dervişler ile aynı yaşam tarzında değildirler. Bu
gazilerin Abdalan’dan farklı olarak zaviyeleri, kışlaları ya da örgüt merkezleri yoktur35.
Gaziler hakkında kimi araştırmacılar da aşiret kökenli bu savaşçıların küçük gruplar
halinde paralı profesyonel savaşçı oldukları ileri sürülmektedir36. Ancak bugüne kadar
Gazi kimliği yeterince irdelenmemiş, çoğunlukla Sünni devlet tarihi içerisinde ele
alınmıştır. Müritleri ile birlikte gazalara katılan bir Babai müridi olan Geyikli Baba’ya
34
Gaza ve gaziliğin ortaya çıkışı için bkz. H. İnalcık, Devlet-i Aliyye, s.3-47; “Osmanlı Tarihinde
Dönemler”, s.41-44; M. Neşri, a.g.e., I, s.58,93,113,155,159; Y. Yücel, a.g.e., I, s.3-5; C. Kafadar, “İki
Cihân Âresinde”, Cogito, S.19, Yıl:1999, İstanbul, 2006, s.41-61; İki Cihan Aresinde Osmanlı:
Osmanlı Devletinin Kuruluşu, Ankara, Mart 2010; H. İnalcık, Osmanlı İmparatorluğu Klasik Çağ,
s.11-14.
35
D. Kuban, Osmanlı Mimarisi, s.19, 29, 33, 39, 48-49; M. Neşri, a.g.e., I, s.113,159,187,201; H.
İnalcık, Osmanlılar, s.49-55.
36
H. İnalcık, “State and Ideology under Sultan Süleyman I”, The Middle East and the Balkans under
the Otoman Empire: Essays on Economy and Society, Indiana, 1993, s.34.
19
Orhan Bey’in şarap ve rakı göndermesinin bir Sünnilik göstergesi olmadığı açıktır37. Bu
bağlamda gazilerin dini inanışlarında çeşitliliğin olabileceği göz ardı edilmemelidir.
Alp, Alp-eren’ler, kendini İslami gazaya adamış, kutsal ganimetlerle yaşayan uc
gazileridir. Alp-erenler, Abdalan’lar ve heterodoks dervişler XVI. yüzyılda Sünni ulema
egemenliğine kadar, bir tür göçer aristokrasisi oluşturmuşlardır. XIV. yüzyılda dervişler
ve tarikatleri göçer toplumla iç içe bir ilişki içerisindedir. Pagan Türkmen toplumu
içerisinde Şamanlar gibi spiritüel güçleri olan babalar, aynı zaman da savaşçılardır. Bu
da onların yeni topraklar açan göçer toplumlar içerisinden çıktığını kanıtlamaktadır.
Osmanlı’da Ertuğrul Gazi’nin babasının da bir Babai şeyhi olduğu yönünde görüşler
bulunmaktadır38. Abdalan ve Baciyan denen zümrelerin de Sünni olmadığı, göçer
kökenli olduklarına dair görüşler bulunmaktadır39. Diğer yandan dervişler ise yeni
benimsenen İslam dinini yaymaya çalışarak misyonerlik görevini de üstlenmişlerdir.
Misyonerlik görevi ayrıca göçer toplum içerisinden gelen “Abdalan” diye adlandırılan
kalenderlerin oluşturduğu, horasan erenleri de denilen dervişler tarafından da
üstlenilmiştir40.
Nöker, lidere “anda” ile bağlanmış, ona ölüme kadar sadık yoldaş demektir41.
Bugün farklı yörelerde çeşitli anlamları karşılayan “Nöker” kelimesi Moğolca askeri
sınıf veya tabakayı ifade etmekteydi. Başlangıçta nökerler, eski Moğol hanlarının, klan
ve oymak reislerinin hizmetinde çalışmışlardır42. Anadolu’da da nöker kelimesi çeşitli
uc beylerinin yanında savaşan yoldaşları için kullanılmıştır43. Nöker/yoldaşların
arasında mutlaka kan bağı olmasına gerek yoktur. Bu kişiler genellikle kutsal savaş ve
37
D. Kuban, Osmanlı Mimarisi, s.50. Gaziler için ayrıca bkz. H. İnalcık, Devlet-i Aliyye, s.11, 17-18,
20.
38
S. Divitçioğlu, Osmanlı Beyliği’nin Kuruluşu, İstanbul, 1999, s.30; M. Neşri, a.g.e., II, s.61; H.
İnalcık, “Osmanlı Tarihinde Dönemler”, s.47-52.
39
D. Kuban, Osmanlı Mimarisi, s.50; S. Divitçioğlu, a.g.e., s.53; Bacıyan-ı Rum ve Abdal hakkında
ayrıca bkz. Z. Ergenli, a.g.m., s.108-109; A.T. Karamustafa, a.g.e., s.77-79, 81-84, 87; M. Bayram,
“Bacıyân-ı Rum (Anadolu Bacıları) ve Fatma Bacı”, Türkler, C.6, Ankara, 2002, s.365-379.
40
M.F. Köprülü, “Alp”, İslam Ansiklopedisi, C.I, İstanbul, 1978, s.379-384; D. Kuban, ay.yer.; H.
İnalcık, Devlet-i Aliyye, s.6, 26-33.
41
H. İnalcık, “Osmanlı Tarihinde Dönemler, Devlet-Toplum-Ekonomi”, Osmanlı Uygarlığı, I, Ankara,
Kasım 2009, s.38.
42
Kelimenin bölgelere göre anlamı ve müessesesi hakında daha fazla bilgi için bkz. A. Caferoğlu, “Türk
Tarihinde ‘Nöker’ ve ‘Nöker-zâdeler’ Müessesesi”, IV. Türk Tarih Kongresi, Ankara 10-14 Kasım
1948, Kongreye Sunulan Tebliğler, Ankara, 1952, s.251-261.
43
M. Neşri, a.g.e., I, s.77, 147; H. İnalcık, Osmanlılar, s.108; Devlet-i Aliyye, s.26-33; “Osmanlı
Tarihinde Dönemler”, s.47-52.
20
ganimet için daha ziyade dışarıdan gelen “garibler”, yabancılar ve kullardan meydana
gelmiştir. Osmanlıda da tutsak düşen Köse Mihal, Osman’ın nökeri olmuş, akınlarda
onun yanında yer alarak savaşmış ve nihayet İslama geçmiştir.
Fütüvvet Arapça bir kelime olan feta (çoğulu fityan) kelimesinden türetilmiştir.
Yiğit, övgüye layık nitelikleri ifade eden bu kelime, ahlaki bir terim olarak da
görülmektedir. Kelime ahlaki faziletlerin gereklerini yerine getirmeyi vazife edinmiş,
aynı fikirlere sahip gençlerin (fityan) teşkil ettikleri birlikleri bildirmek üzere, sosyal
bakımdan “delikanlılar birliği, gençler birliği ve korporasyon” gibi kavramları içererek
sosyal içerikli bir terim olarak karşımıza çıkmaktadır. Böylece fütüvvet kelimesi, hem
her toplumda karşılaşılabilen yiğitlik ülkülerinin Arap toplumundaki tezahürünün adı
hem de bu ülkü etrafında şekillenen birliklerin adıdır44.
Ahilik, fütüvvet düşüncesinin etkisi altında gelişmiş sosyo-kültürel ve sosyoekonomik hayatın şekillenmesinde önemli rollere sahip olmuş bir teşkilattır45. Bu
teşkilat ilk kez XIII. yüzyılın başlarında 34. Abbasi Halifesi el Nasır Li Dinillah’ın
44
G. Akça, “Ahilik Geleneği ve Günümüz Fethiye Esnafı”, Selçuk Ü. Türkiyat Araştırmaları Enst.
Türkiyat Araştırmaları Dergisi, S.14 Güz, Konya, 2004, s.212; F. Taeschner, “İslâm Orta Çağında
Futuvva – Fütüvet Teşkilatı” Çev. Fikret Işıltan, İ.Ü.İ.F.M., C.V, S:1-4, 1953-1954, s. 3. Fütüvvet ve
İslam ülkelerinde fütüvvet anlayışı ve bu ideolojinin temsilcileri hakkında daha fazla bilgi için bkz. M.
Bayram, Ahi Evren ve Ahi Teşkilatının Kuruluşu, Konya, 1991, s.17-18; N. Çağatay, a.g.e., s.6; A.
Kal’a, “Fütüvvet ve Ahiliğin Doğuşu” Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, S: 65, 1990, s. 273; A.
Gölpınarlı, “İslam ve Türk İllerinde Fütüvvet Teşkilatı” İ.Ü.İ.F.M., C. 2, S. 1-4, 1949-1950, s. 9;
“Burgazi ve Fütüvvetnamesi” İ.Ü.İ.F.M. C. XV, S. 1-4, 1953- 1954, s. 86, 121, 124.; “Şeyh Seyyid
Gaybi Oğlu Şeyh Seyyid Hüseyin’in Fütüvvetnamesi”, İ.Ü.İ.F.M., C. XVIII, S. 1-4, 1955-1956, s. 44; C.
Anadol, Ahilik Kültürü ve Fütüvvetnameler, Ankara, 1991, s. 2; A. Demirpolat-G. Akça, “Ahilik ve
Türk Sosyo-Kültürel Hayatına Katkıları”, Selçuk Ü. Türkiyat Araştırmaları Enst. Türkiyat
Araştırmaları Dergisi, S.15, Konya, Güz 2004, s.356-57; Y. Karasoy, “Ahi Kelimesi ve Türk
Kültüründe Ahilik”, Selçuk Ü. Türkiyat Araştırmaları Enst. Türkiyat Araştırmaları Dergisi, S.14,
Konya, Güz 2004, s.12-13, 18-20; İ. Çiftçioğlu, Ankara Ahileri Devleti ve Dönemi, (Selçuk Ü. Sos. Bil.
Enst.Tarih A.B.D. Ortaçağ B.D., Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Konya, 1995, s.19-24.
45
H. İnalcık, Devlet-i Aliyye, s.37-40; “Osmanlı Tarihinde Dönemler”, s.52-56; Z. Ergenli, a.g.m., s.107;
A. Demir, “XIV-XV. Yüzyılda Batı Anadolu Tarihi”, Erken Osmanlı Sanatı, İstanbul, 1999, s.7-8; M.
Şeker, İbn Batuta'ya Göre Anadolu'nun.., s. 71; D. Kuban, Osmanlı Mimarisi, s.53-54; F., Köprülü,
Osmanlı Devletinin Kuruluşu, s.64; M. Neşri, a.g.e., II, s.191; C. Cahen, “İlk Ahiler Hakkında”,s. 591601; A. Kal’a, a.g.e., s.273-82; G. Akça, “Ahilik Geleneği ve Günümüz Fethiye Esnafı”, s.209-219; A.
Demirpolat-G. Akça, “Ahilik ve Türk Sosyo-Kültürel Hayatına Katkıları”, Selçuk Ü. Türkiyat
Araştırmaları Enst. Türkiyat Araştırmaları Dergisi, S.15, Konya, Güz 2004, s.355-376; N. Çağatay,
a.g.e.; M. Bayram, Ahi Evren ve Ahi Teşkilatının Kuruluşu, Konya, 1991, s.5-6; “Türkiye Selçukluları
Döneminde Bilimsel Ortam ve Ahiliğin Doğuşuna Etkisi”, Selçuk Ü. Türkiyat Araştırmaları Enst.
Türkiyat Araştırmaları Dergisi, S.10, Konya, Güz 2001, s.1; F. Erarı, “Ahilik ve Ahilik Kültürünün
İktisadi Hayatımızdaki Anlam ve Önemi”, II. Uluslar arası Ahilik Kültürü Sempozyumu Bildirileri,
13-15 Ekim 1999 Kırşehir, Ankara, 1999, s.118.
21
kurduğu fütüvvet teşkilatına bağlı olarak kurulmuştur46. Anadolu’ya geçen Arap ve
İranlı hocalar, özellikle Hoylu Şeyh Nasırüddin Mahmud (Ahi Evran) Ahilik’in
Anadolu’ya yayılmasını sağlamıştır. Anadolu Selçuklu Devleti’nin kültür ve idaresi
altında gelişen Ahilik, esnaflıktan eğitime, siyasetten savaşa kadar geniş bir faaliyet
alanına sahip, Anadolu Türklerine özgü bir oluşumdur. Selçuklu idare yapısı içerisinde
sivil valiler olarak görev alan Ahiler47, Osmanlı Devleti’nin idare teşkilatında da etkin
olmuşlardır.
Ahiliğe şerbet içme, şalvar giyme ve şedd bağlamak suretiyle girilirdi. Bunların
dini ve menkıbevî derin manaları vardı. Bunlardan şerbet (tuzlu-su) adına içilen
kimseye bağlılığı ifade ederdi. Şalvar, iffeti, cinsi güdülere hakimiyeti sembolize
ederdi. Şedd ise; fütüvvete kabul edilmişliği, yani elinin, belinin ve dilinin bağlılığını
ifade ederdi48.
Ahi kelimesinin Türkçe’de “cömert, eli açık, yiğit” anlamına gelen Akı
sözcüğünden; Arapça “kardeşim” anlamına gelen Ahi sözcüğünden türediği kabul edilir.
“Yiğitlik” (şövalyelik), “ahlaklılık” ve “sanat” kavramları üzerine kurulmuş olan
Ahilik’te, esnafların uyması gereken kurallar belirlenir, kurallara uymayanların esnaflık
yapmasına izin verilmezdi. Siyasi kargaşa ortamında Ahilerin, oturdukları kenti
savundukları hatta yönettikleri de görülmüştür49.
İslam dünyasında VIII. yüzyıl, fetihlerin hız kazandığı ve bu genişlemeyle gelen
köklü yapısal değişiklikler ile sosyal ve politik çalkantıların görüldüğü bir dönemdir. Bu
ortamda yeni fethedilen şehirlerde merkezi birliklerin oluşumu ve örgütlenmeleri
Fütüvvet birlikleri ile mümkün olmuştur. Birlik sayesinde şehir ekonomisi gelişmiş,
46
G. Akça, a.g.m., s.214-215; Y. Karasoy, a.g.m., s.14-15; İ. Çiftçioğlu, a.g.t., s.17.
Ahilerin Selçuklu idaresindeki konumu için bkz. K. Özcan, “Ortaçağda Anadolu’nun İdari Coğrafyasına
Bakış Anadolu’da Selçuklu İdari Birimleri”, A.Ü. Coğrafi Bilimler Dergisi, S. 3 (1), Ankara, 2005, s.75;
M. Bayram, “Türkiye Selçukluları Döneminde Bilimsel Ortam ve Ahiliğin Doğuşuna Etkisi”, s.1-11; İ.
Çiftçioğlu, a.g.t., s.24-28.
48
G. Akça, a.g.m., s.216; S. Güllülü, Ahi Birlikleri, İstanbul, 1992, s.42; Y. Karasoy, a.g.m., s.20-21.
49
N. Çağatay, “Anadolu Türkleri’nin Ekonomik Yaşamları Üzerine Gözlemler-Bu Alanda Ahiliğin
Etkileri”, Belleten, C.LII, S.203, 1988 den ayrı basım, Ankara 1988, s. 489-491; A. Demirpolat-G. Akça,
a.g.m., s.363; İ. Durak-A. Yücel, “Ahilerin Sosyo-Ekonomik Etkileri ve Günümüze Yansımaları”,
Süleyman Demirel Ü. İkisadi ve İdari Bilimler Fak. Dergisi, Y.2010, C.15, S.2, s.152; Y. Karasoy,
a.g.m., s.1-23; İ. Çiftçioğlu, a.g.t., s.17-19.
47
22
cemaat ilişkilerinin yerini cemiyet ilişkileri almaya başlamıştır50. Uc beyliğinden
rüştünü ispat edip bağımsız bir devlet olma isteği ile yeni topraklarda mücadele eden
Osmanlı beyleri, İslam toplumları ve Anadolu Selçuklu devleti içinde etkin ve haklı bir
güce sahip olan bu teşkilattan faydalanmayı göz ardı etmemiştir.
Erken dönem Osmanlı toplumunda topraksız ve işsiz, geçimlerini savaşlardan
sağlayan göçebelerin ve gazilerin şehir hayatına adaptasyonları kolay olmamıştır. Bu
kişiler benimsedikleri yaşam tarzları nedeniyle yerleşik hayatın toplumsal sınıflarından
(köylü, sanatkar, v.s.) hiçbirine dahil olamıyorlardı. Bunlardan kırsal alanda yaşayanlar
resmi İslam ideolojisinin tesirinden çok geleneksel Türk inanç sistemleri ile heterodoks
bir yapıda bulunurken, şehirlerde yaşayanların şehrin ideolojik yaşamına ahi birlikleri
sayesinde adapte olmuşlardır. Ahi birliklerinin sosyal yaşama katkıları, yeni fetih ve
iskan alanlarında bu göçer ya da yarı göçer Türkmen kitlelerinin iskanı ve mevcut
sosyal dokuya uyum sağlamalarına ön ayak olmalarıdır. Böylece yeni coğrafyada farklı
kültür
değerlerine
sahip
kitlelerin
aynı
toplum
içerisinde
çatışmalarını
da
engellemişlerdir. Anadolu’daki Ahi birliklerinin yeni toplum düzenine en önemli
katkılarından birisi, anayurtlarından Anadolu’ya gelen göçer ya da yarı göçer Türklerin
kendi sanat ve ticaretlerini, farklı topraklarda ve kültürde özümseyerek yeni bir yaşama
ve çalışma kültürü oluşturmalarında yol gösterici ve örgütleyici olmalarıdır. Bu
ideallerin gerçekleştirilebilmesi adına öncelikle bütün esnaf ve sanatkârlar tek bir örgüt
altında toplanmış ve bunlar ahlaki, mesleki ve askeri bir eğitimden geçirilmişlerdir.
Böylece, Ahi Birlikleri göçer bir hayat tarzını benimsemiş bir topluma mesleki ve ticari
bilgilerle birlikte kent hayatına adaptasyonu sağlamalarında ön ayak olmuşlardır. Devlet
otoritesinin dışında kurulmuş olan bu teşkilat, sadece ticari eğitimin ve birliğin
gelişmesinde etkin olmamış, devletin devamlılığının sağlanmasında, kalkınmada,
bilimde, sanatta ve hatta askerlikte toplum ve devlet içerisinde etkin olmuştur. Ahilik
teşkilatının sosyo-kültürel ve sosyo-ekonomik yapısının bu özelliklerinden dolayı
teşkilata sadece tüccar, esnaf ve sanatkârlar değil, aynı zamanda bilim adamları ve hatta
hükümdarlar da üye olmuştur. Ahi teşkilatının bu çalışmaları ile yeni fethedilen
50
A. Demirpolat-G. Akça, a.g.m., s.359; N. Çağatay, “Fütüvvetnameler Nedir ? Niçin Düzenlenmişlerdir
?”, VIII. Türk Tarih Kongresi, C.II den ayrı Basım, Ankara 1981, s. 565; S. Güllülü, Ahi Birlikleri,
s.31.
23
Anadolu topraklarında sosyal bir düzen sağlanmıştır. Çeşitli savaşlara da katılan
Ahiler51, gezici dervişlerle birlikte Türklerin memleket ve toprak açıcılarıdırlar. Bu
kişiler, ele geçirilen yerlerde, tıpkı Batı’nın şövalye rahipleri gibi fethedilen
topraklardaki kişilere manevi destek de oluyorlardı. Ayrıca misyonerlik vazifelerini
sürdürebilmeleri için zaviyeleri kullanıyorlardı. Osmanlı Devleti de Anadolu Selçuklu
Devleti’nin bu şeyhleri manevi nüfuzlarından faydalanmak için zengin vakıflara dayalı
zaviyeler açmışlardır52. Osmanlı beyleri ve ahiler arasındaki sıkı ilişkiyi gösteren en
büyük kanıt Orhan, I. Murad, Yıldırım Bayezid ve I. Mehmed zamanında dönemin en
görkemli yapıları olan sultanların inşa ettirdikleri imaret-zaviyelerdir. Bu da sultanların
da bu örgüte mensup olduklarını kanıtlayan en önemli kanıttır53.
Osmanlı Devleti’nde Ahi birlikleri, küçük yerleşim merkezleriyle hükümet
merkezi arasında iletişimi de sağlamaktaydılar. Bu iletişim genelde zaviye ve zaviye
şeyhleri vasıtasıyla meydana gelmekteydi. Gezginler zaviyelerinde konakladıkları için
dünyada olup bitenlerden herkesten önce haberdar oluyorlardı54.
Ahiler sadece sosyal hayatın gelişmesinde etkin olmamışlar, yeni toplumun
kültürel gelişmesine de bir ivme kazandırmışlardır. Bu kültürel gelişmenin en önemli
öğesi, toplumda bir okuma geleneği oluşturmasıdır. Ahi zaviyeleri, diğer bütün
fonksiyonlarından önce eğitim fonksiyonlarıyla tanımlanmaktaydı. Birer eğitim ocağı
olan zaviyelerde özellikle yamak ve çırakların okur-yazarlık vasfına sahip olmalarına
büyük önem verilirdi. Nitekim, okur-yazar olmayana fütüvvet düşmeyeceği kabul
edildiğinden, okur-yazar olmayanın ahi olması düşünülemezdi55.
Sosyal yaşantı ile birlikte dini yaşantı da ahiliğin temel prensipleri arasındaydı.
Namazlarını toplu olarak kılan Ahiler, zaviyelerde yemeklerden sonra Kur-an-ı Kerim
51
A. Demirpolat-G. Akça, a.g.m., s.365; S. Güllülü, Ahi Birlikleri, s.82-83; M. Bayram, a.g.e., s.134; S.
Koca, a.g.m., s.33.
52
A.Y. Ocak, “Zaviyeler”, Vakıflar Dergisi, XII, Ankara, 1978, s. 247- 268; S. Koca, a.g.m., s.33; H.
İnalcık, Osmanlı İmparatorluğu Klasik Çağ, s.61-62.
53
İ. Durak-A. Yücel, a.g.m., s. 153; M. Şanal-M. Güçlü, “Bir Toplumsallaştırma Aracı Olarak Ahilik”,
Erciyes Ü. Sos. Bil. Ü. Dergisi, S.23, 2007-2, s.388; D. Kuban, Osmanlı Mimarisi, s.54; A. DemirpolatG. Akça, a.g.m., s.365-66; H. İnalcık, Osmanlı İmparatorluğu Klasik Çağ, s.61-62.
54
A. Demirpolat-G. Akça, a.g.m., s.367; Y. Karasoy, a.g.m., s.17.
55
A. Demirpolat-G. Akça, a.g.m., s.368; Y. Ekinci, Ahilik ve Meslek Eğitimi, İstanbul, 1990, s. 37; Y.
Çalışkan-M.L. İkiz, Kültür, Sanat ve Medeniyetimizde Ahilik, Ankara, 1993, s. 12; İ. Durak-A. Yücel,
a.g.m., s.154, 157, 161.
24
okur, sema ve raksa kalkardı. Özellikle mübarek gün ve gecelerde bu ibadetlere daha bir
önem verilirdi. Nitekim, İbn Batuta, Geyve ile Mudurnu arasında bir Cuma gecesi
gecelemek zorunda kaldıkları bir köyde, köylülerin zaviyede toplandığından ve sabaha
kadar Allahı zikrettiklerinden ve köylülerin imkanları nispetinde evlerinden yiyecek
getirerek kendilerine ikram ettiklerinden söz etmektedir56.
Sonuç olarak Ahilik, ne sadece bir tarikat ne de sadece bir esnaf teşkilatıdır. Bu
iki müessesenin özelliklerinin uyumlu bir bütünlüğüdür57. Ahiler başta Selçuklular
dönemi olmak üzere Osmanlı Devleti’nin ilk kuruluş ve gelişim dönemlerinde şehrin
gelişiminin önemli unsurlarından biri olan sosyal ve toplumsal hayatın gelişmesinde
etkin olmuşlardır. Hatta Anadolu’da ahiler, buhran dönemlerinde devletsizliği
hissettirmeyecek güç kullanımı ve idari örgütleniş örnekleri sergilemişler, devletin
güçlü olduğu dönemlerde ise, fitne ve fesattan uzak kalarak devlete sadakatin en güzel
örneklerini vermişlerdir58. Bu sosyal ve politik konumları ile Ahiler kentlerde beylerin
hemen yakınlarındadır59. Anadolu’nun pek çok yerindeki zaviyelerde konaklama
hizmetleri de veren Ahilerin, Osmanlı Devleti üzerindeki etkileri Fatih dönemine kadar
sürmüştür60. Klasik Osmanlı döneminde Ahilerin devlet ile ilişkilerin bozulması birkaç
nedene bağlanmaktadır. Bunlardan en önemlisi Avrupa’da siyasal oluşum paralelinde
gelişen teknik ilerlemenin yeni ticaret anlayışı oluşturması, Osmanlı Devleti’nin
uluslararası ticaretteki konumunu koruyamaması ile birlikte askeri ve siyasi
başarısızlıklardır. Ayrıca Osmanlı Devleti’nin beylikten imparatorluğa geçişinde
yaşanan yapısal değişim sıkıntıları, esnaf arasına katılan sosyal gruplar (yeniçeri,
müteşebbis sermayeci grubu ve köylüler) ve bütün bu değişikliklerle esnaf birliklerinde
ahlaki ilkelerin uygulanamaz hale gelişi, Türkmenler’i tümüyle dışlayan bir kul
sisteminin kurulması ve Sünni ulemanın güç kazanması ile açıklanabilir61. Bunlar içinde
56
A. Demirpolat-G. Akça, a.g.m., s.370-71; M. Şeker, İbn Batuta’ya Göre Anadolu’nun SosyalKültürel ve İktisadi Hayatı ile Ahilik, Ankara, 1993, s. 82; İ. Durak-A. Yücel, a.g.m., s.154.
57
A. Demirpolat-G. Akça, a.g.m., s.370; Y. Oğuzoğlu, “Anadolu Şehirlerinde Osmanlı Döneminde
Görülen Yapısal Değişiklikler”, V. Araştırma Sonuçları Toplantısı, C.I, Ankara, 6-10 Nisan 1987, s.7.
58
A. Demirpolat-G. Akça, a.g.m., s.374.
59
N. Çağatay, Bir Türk Kurumu Olarak Ahilik, Ankara, 1974, s.55.
60
İ.H. Uzunçarşılı, a.g.e., s.105; F. Köprülü, a.g.e., s.13.
61
G. Akça, a.g.m., s.216-217; İ. Durak-A. Yücel, a.g.m., s.162-163; A. Gülerman-S. Taştekil, Ahi
Teşkilatının Türk Toplumunun Sosyal ve Ekonomik Yapısı Üzerindeki Etkileri, Ankara, 1993, s. 1.
Ulemanın devlet yönetimindeki rolü için bkz. İ. Çiftçioğlu, “Osmanlılar ile Anadolu Beylikleri
Arasındaki İlişkilerde Ulemânın Diplomatik Rolü”, Selçuk Ü. Türkiyat Araştırmaları Enst. Türkiyat
25
belki de bu düzenin değişiminde en önemli unsur, padişahların Türk kökenlileri
yönetimden olabildiğince uzak tutma politikasıdır. Bu davranış, padişahların sınırsız
iktidar isteğinden doğuyordu. Çünkü kurucu millet olarak Türklerin bazı ayrıcalıkları,
doğuştan bazı hakları, özgürlükleri vardı. Bu kısıtlamalarla birlikte toplumda seçkinler
grubu içerisinde yer alan Ahiler ve Ahilik müessesesinin toplum içindeki gücü
zayıflatılmış, kurum, XVI. yüzyıldan sonra önemini ve anlamını kaybederek bir esnaf
teşkilatı halini almıştır62.
Yukarıda da değinildiği gaza ideolojisi altında XIII-XIV. yüzyıllar içerisinde
Anadolu’da ve Balkanlarda hızlı bir demografik hareketlilik sağlanmış, çeşitli
coğrafyalarda devlet yeni imar hareketlerine ihtiyaç duymuştur. Yeni bir toplum
oluşturma çabaları içinde Osmanlı beyleri, Batı Anadolu’da ve yeni fethedilen
şehirlerde hızlı bir imar faaliyetine başlayıp, birçok şehri adeta yeniden kurmuşlardır.
Bursa, İznik, Merzifon, Amasya, Bolu, Edirne, Dimetoka, Filibe gibi şehirleri
geliştirip, buralarda önemli eserler meydana getirmişlerdir63.
Yukarıda, zaviye-imaret işlevinde inşa edilen yapıların oluşumu sırasındaki
ortam, Osmanlının küçük bir uc beyliğinden Anadolu ve Rumeli’ye kadar geniş bir
coğrafyaya yayılmalarında etkin olan ideolojik düşünceler ile kişi ve kurumlara
değinilmiştir. Bu bölümde de tabhaneli camilerin kökenine değinilecektir. Tabhaneli
camilerin kökeni hakkında, Anadolu’yu gezen seyyah ve çeşitli bilim adamları farklı
hipotezler ileri sürmüşlerdir. Bu bölümde de bu görüşleri özetleyerek derledik.
Tabhaneli camiler olarak adlandırdığımız bu tip yapılar, farklı araştırmacılar
tarafından çeşitli şekilde adlandırılmış, bugüne kadar bir birlik sağlanamamıştır. Yapılar
Bursa Tipi, Ters T Planlı, Çok Fonksiyonlu, Zaviyeli, Yanları Kanatlı ve son olarak ta
Çapraz Mihverli cami gibi çeşitli şekillerde adlandırılmıştır. İlk örneklerinde tabhane
mekanlarının girişlerinin esas ibadet mekanından ayrı olması ve içlerinde ocak/dolap
Araştırmaları Dergisi, S.26 Güz, Konya, 2009, s.193-205; M., Baktır, “Beylikleri Döneminde
Anadolu’da Ulemâ-Ümerâ Münasebetleri”, Türkler, C. 7, Ankara, 2002, s.560-568; M. İpşirli, “Osmanlı
Ulemâsı”, Osmanlı, C.8, İstanbul, 1999, s. 71-79; M.H. Lekesiz, “Osmanlılarda Sünnî-Hanefî
Geleneğinin Oluşmasında Ulemânın Rolü”, Osmanlı, C. 8, İstanbul, 1999, s.80-84; A.Y. Ocak, “Dinî
Bilimler ve Ulemâ”, Osmanlı Uygarlığı, (Haz. Halil İnalcık, Günsel Renda), C. I, İstanbul, 2003.
62
S. Eyice, a.g.e., s.26.
63
İ.A. Yüksel, “XV. Yüzyıl Ortasına Kadar Osmanlı-Türk Dönemi Bursa Mimarisi”, Bir Masaldı Bursa,
İstanbul, 1996, s.159; F. Kaya, Osmanlı Devleti’nin Rumeli’de Uyguladığı İskan Siyaseti, (Hacettepe
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih ABD., Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara, 2006.
26
nişlerinin bulunması, bize bu plan tipinin zaviyelerden geldiği düşündürmektedir. Biz
yukarıdaki adlandırılmaların sadece plan şemalarına yönelik olduğunu, yapıların
işlevlerine yönelik bir tanımlama içermediğini düşünmekteyiz. Yapıların işlevlerini
açıkça belirten zaviyeli/tabhaneli cami terimlerini bu yapılar için daha uygun bir isim
olarak görmekteyiz. Bu yapılar, inşa kitabelerinde çoğunlukla imaret ya da zaviye
şeklinde adlandırılmaktadırlar (Tablo I). İncelediğimiz 64 yapıdan 21’inin inşa kitabesi
yoktur. 10’nun ise onarım kitabesi vardır. İnşa kitabesine sahip 33 yapının 20’sinde
“imaret”, 1’inde “zaviye”, 2’sinde “Dar-u Hayr”, 1’inde “Dar-u Rafi”, 1’inde “Darü’l
hadis”, 1’inde “Binaül-hayr”, 1’inde “Mübarek Mekan”, 1’inde “hem cami hem de
mescid”, 2’sinde sadece “mescid”, 3’ünde “cami” şeklinde adlandırılmıştır. İnşa
kitabelerinde cami diye adlandırılan iki yapı da XVI. yüzyılın ilk yarısında inşa
edilmiştir, diğer cami kelimesi de yapının onarım kitabesinde geçmektedir (Tablo I).
İncelememiz
kapsamındaki
yapıların
günümüzde
cami
şeklinde
adlandırmalarına ve konu başlığımızında da “cami” terimi kullanılmasına rağmen,
yukarıda geçen nedenlerle, katalogumuzda yapıların özgün işlevlerini dikkate alarak
“imaret” ve “zaviye” terimleri tercih edilmiştir. Ancak yapıların büyük bir kısmı bugün
cami olarak adlandırılması, kaynaklarda ve halk arasında bu şekilde tanınması nedeniyle
içindekiler bölümünde yapıların özgün isimlerinin yanına bir de günümüz kullanımında
tercih edilen “cami” kelimesini de koyarak, bazı yanılmaların önüne geçilebileceği
düşünülmüştür. Katolog bölümünde yapıların varsa halk arasında ve kaynaklarda geçen
diğer adlandırılmaları da verilmiştir.
KATALOG
SIRA NO
Tablo I. Tabhaneli Camilerin Kitabelerindeki Özgün İşlevlerini Belirten Adlandırmalar.
YAPININ ADI
YERİ
TARİHİ
Yapının
Kitabesinde
Geçen
Özgün Adı
1
Orhan Gazi
İmareti
İznik
1334-35
İmaret
5
Hüdavendigâr
İmareti
Bursa
1362-1385
6
Nilüfer Hatun
İmareti
İznik
1388
İmaret
İnşa
Arapça
9
Firuz Bey
İmareti
Milas
1396
İmaret
İnşa
Arapça
27
Kitabe
Türü
Dili
İnşa
Arapça
Onarım
Türkçe
KATALOG
SIRA NO
YAPININ ADI
YERİ
TARİHİ
10
Ebu İshak
Zaviyesi
Bursa
14.yy.
sonu/1479
13
Yıldırım
Bayezid İmareti
Edirne
1399-1400
Yapının
Kitabesinde
Geçen
Özgün Adı
İmaret
Kitabe
Türü
Dili
Onarım
Arapça
İnşa
Arapça
Onarım
Arapça
İnşa
Arapça
Onarım
Arapça
İnşa
Arapça
İnşa
Arapça
14
Yıldırım İmareti
Balıkesir
14. yy.
sonları
16
Hamza Bey
Zaviyesi
Tokat
1412
17
Yakup Paşa
İmareti
Amasya
1413
18
Bayezid Paşa
İmareti
Amasya
1414
19
Yeşil İmaret
Bursa
1415-19
20
Orhan İmareti
Bursa
133940/1417
İmaret
İnşa
Arapça
21
Ali Bey İmareti
Manisa
1418-19
İmaret
İnşa
Arapça
22
Gazi Mihal
İmareti
Edirne
1422
Mübarek
mekan
İnşa
Arapça
23
Muradiye
İmareti
Edirne
1425-1426
İmaret
İnşa
Arapça
24
Muradiye
İmareti
Bursa
1425-26
İmaret
İnşa
Arapça
25
Beylerbeyi
İmareti
Edirne
1429
Onarım
Türkçe
26
Mustafa Bey
İmareti
Havza
1429-30
İmaret
İnşa
Arapça
27
Yörgüç Paşa
İmareti
Amasya
1430
İmaret
İnşa
Arapça
28
Koca Mehmet
Paşa İmareti
Osmancık
1430-31
İmaret
İnşa
Arapça
29
Karacabey
İmareti
Ankara
142728/1440
İmaret
İnşa
Arapça
30
Mezid Bey
İmareti
Edirne
1441-1442
Mescid
Onarım
Arapça
32
Yakup Çelebi
İmareti
Kütahya
141112/14141440-41
İmaret
İnşa
Arapça
34
İsmail Bey
İmareti
Kastamonu
1454
İmaret
İnşa
Arapça
35
Karacabey
İmareti
Bursa
1456-57
İmaret
İnşa
Arapça
36
Hamza Bey
İmareti
Bursa
15.yy.
ortaları
Onarım
Arapça
37
Mahmut Paşa
Camii
İstanbul
1462-1463
Dar-u Hayr
İnşa
Arapça
40
Murat Paşa
İmareti
İstanbul
1471-72
Dar-u Hayr
İnşa
Arapça
41
Rum Mehmed
Paşa Camii
İstanbul
1471-1472
Dar-u Rafi
İnşa
Arapça
28
Zaviye
İmaret
KATALOG
SIRA NO
Yapının
Kitabesinde
Geçen
Özgün Adı
Kitabe
Türü
Dili
Onarım
Arapça
Cami
Onarım
Arapça
Binaül-hayr
İnşa
Arapça
YAPININ ADI
YERİ
TARİHİ
42
Gedik Ahmet
Paşa İmareti
Afyon
1472
43
İshak Paşa
İmareti
İnegöl
1476
45
Davut Paşa
İmareti
İstanbul
1485
46
Hatuniye
İmareti
Tokat
1485
İmaret
İnşa
Arapça
47
Sofular İmareti
Amasya
1485
Darü'lhadis
İnşa
Arapça
48
Mehmet Paşa
İmareti
Amasya
1486
İmaret
İnşa
Arapça
49
II. Bayezid
İmareti
Edirne
1487-1488
Cami/mescid
İnşa
Arapça
50
Hatuniye Camii
Manisa
1490-91
İnşa
Arapça
55
II. Bayezid
İmareti
İstanbul
1501/1505-6
İnşa
Arapça
56
Kara Davut
Paşa İmareti
İstanbul
1505-6
Onarım
Arapça
60
Sultan Selim
İmareti
İstanbul
1522
Cami
İnşa
Arapça
61
Sinan Paşa
İmareti
Sincanlı
1524-25
İmaret
İnşa
Arapça
63
Uzun Hasan
Camii
Fethiye
1566
İmaret
İnşa
Arapça
64
İbrahim
İmareti
Kozluk
1705
Mescid
İnşa
Arapça/Türkçe
Cami
Bey
Köken konusunun tartışıldığı en önemli kaynaklardan birisi S. Eyice’nin
“Zaviyeler ve Zaviyeli-Camiler” adlı makalesidir. Eyice, bu plan tipinin dört eyvanlı
kapalı avlulu tipten geliştiği düşüncesindedir. Çalışmada bu yapıların farklı plan
tiplerinden geliştiğini öne süren pek çok araştırmacı ve görüşlerine de değinilmiştir. Bu
araştırmacılar bazı tabhaneli camilerin Bizans binaları olduğu ya da Bizanslılar
tarafından yapıldığı64, Mısır Memluklu binalarıyla benzerlik gösterdiği65, kilise plan
tipinden doğduğu66, üç/dört eyvanlı ev tipinden geliştiği67, yan odaların devlet daireleri
64
A.D. Moradtmann, Anatolien, (Yay. F. Babinger), Hannover, 1925, s.69; C. Texier, a.g.e., C.I, s.227.
H. Saladin, Manuel d’Art Musulman, I L’Architecture, Paris, 1907, s.468 vd.
66
H. Wilde, a.g.e., s.10.
67
O. Reuther, Die Qa’a, Festschrift F.Sarre, “Jahrbuch d.Asiat.Kunst”, Leipzig, 1925, s.205-216.
65
29
olduğu68, dört eyvanlı kapalı avlulu Selçuklu medreseleriyle bağlantılı oldukları69,
medrese-cami70, zaviyelerden71 geldiklerini öne sürmektedirler.
E.H. Ayverdi,”Osmanlı Mimarisi’nin İlk Devri” adlı eserinde, bu tip yapıların
kesinlikle cami olduğunu, Osmanlı devletinin ilk kez ele geçirdiği yerlerde, han,
hamam, çarşı, medrese gibi yapılar yaparken; kanunlarının bile şer’i olduğu bir
cemiyetin cami inşa etmemesinin mümkün olmadığını savunmaktadır. Araştırmacı,
çalışmasında S. Çetintaş’ın bu tip yapıların “zaviye” olduklarını ileri sürmesinden de
rahatsız olduğunu belirtmektedir72.
Bu tip yapılar hakkında görüş bildiren bir diğer araştırmacı, H.K.
Söylemezoğlu’dur. Araştırmacı, XIV. yüzyılın ikinci yarısından itibaren uygulanan
tabhaneli camilerin, kadılık dairesi veya cami-medrese şeklinde kullanılmak üzere
yapıldıklarını savunmaktadır. Söylemezoğlu, bu binaların camilik fonksiyonunun ancak
ikinci, üçüncü planda olduğunu ve bu tiplerin “sivil mimariye” daha yakın olduklarını
düşünmektedir. Yazar, tezini “bu binaların özellikle Murad Hüdavendigâr Camii’nin
birinci katta serin taraf olan kuzey yönünde revaklı veya eyvanlı bir de ikamet kısmının
mevcut olduğunu ve bu giriş cephelerinin sivil bir mimari karakter taşıdığını, bu
binaların minarelerinin de oturtulması için binada esaslı bir yer düşünülmemiş
olduğunu ve minarenin, adeta yabancı bir eleman gibi, bina üstüne eklendiği”,
düşüncesiyle desteklemektedir. Araştırmacı yapılar hakkındaki görüşünü S. Çetintaş’ın
çalışmalarına dayandırmaktadır73.
A. Kuran, çalışmasında bu tip yapıları, cami ana başlığı altında “çaprazmihverli” şeklinde adlandırmaktadır. Cami tipolojisi içerisinde ele aldığı yapılarla
68
S. Çetintaş, a.g.e., s.19-20; E. H. Ayverdi, “Orhan Gazi Devrinde Mi’mari”, Ankara Üniversitesi
İlahiyat Fakültesi Türk ve İslam Sanatları Tarihi Enstitüsü Yıllık Araştırma Dergisi, I, 1956,
Ankara, 1957, s. 131; E. Diez-O. Aslanapa, Türk Sanatı, İstanbul, 1955, s.121 vd (s.123, yan odalar
mollaların oturması için denir); S.K., Yetkin, a.g.e., s.223-24; H.K. Söylemezoğlu, a.g.e., s.103.
69
H.K. Söylemezoğlu, a.g.e., s.103-104; A. Kuran, a.g.e., s. 64-67; E.H. Ayverdi, “Osmanlı Mimarisinin
İlk Asrı”, Milletlerarası Birinci Türk Sanatları Kongresi Ankara 19-24 Ekim 1959, Ankara, 1962, s.
73.
70
S. Çetintaş, a.g.e., s.18; H.K. Söylemezoğlu, a.g.e., s.103-4; S. Çetintaş, Yeşil Cami ve Benzerleri
Cami Değilir, İstanbul, 1958; B. Ünsal, Turkish Islamic Architecture, in Seljuk and Ottoman Times
1071-1923, London, 1959, s.22.
71
S. Çetintaş, a.g.m.,; S. Eyice, “İki Türk Abidesinin Mahiyeti Hakkında Notlar: “İznik’te Nilüfer Hatun
İmareti ve Kayseri Köşk Medrese”, AÜIFSTY, II, Ankara, 1958, s.107.
72
E.H. Ayverdi, “Osmanlı Mimarisinin İlk Asrı”, s.82-88.
73
H.K. Söylemezoğlu, a.g.e., s.96-106.
30
Selçuklu medreselerinin ilişkilerini, açık ve dört eyvanlı medrese tipiyle kapalı avlulu
medrese tipinin birleşmesinden ortaya çıktığı şeklinde açıklamaktadır74.
Detaya inmemekle birlikte tabhaneli camiler hakkında görüş bildiren bir diğer
araştırmacı, S.K. Yetkin’dir. Osmanlı mimarisini irdelediği çalışmasında, Bursa Orhan
İmareti, Yeşil İmaret ve Hüdavendigâr İmareti’ni örnek vererek, bu yapıların tabhane
odalarının icra-i kaza için yapılmış kadılık daireleri ve eğitim yapıları olduğunu,
Selçuklu
medreselerinin
dört
eyvanlı
mimari
geleneğinin
devam
ettiğini
savunmaktadır75.
S. Eyice bir başka çalışmasında, ibadet mekanlarının sadece cami işlevinde
olduğunu, bu bağlamda bu tip yapıların tek kubbeli camiler grubunda değerlendirilmesi
gerektiğini belirtmektedir. İbadet mekanının süslemeleri ve mimarisi bakımından bariz
şekilde ayrıldığı, hatta bu kısmın döşemelerinin diğerine nazaran bir iki basamakla
çıkılan bir set halinde yapıldığını belirtmektedir. Avlunun ise karakteristik
unsurlarından biri olan şadırvan ve kubbesinin ortasındaki aydınlık feneri ile
benzerlerine hamam, medrese ve evlerde rastlanan kubbeli bir “avludan” başka bir şey
olmadığını belirtir. Yan hücre şeklinde adlandırdığı tabhane mekanlarının da medrese
hücresi veya her türlü seyyaha mahsus misafirhane olduğunu eklemektedir. Yapıların
diğer mekanlarla özellikle de ibadet mekanı ile bağlantısının olmamasından ve
duvarlarında yer alan ocak ve dolap nişlerinden yola çıkarak bu hücrelerin ibadete tahsis
olunmadıklarını, mekanların içlerinde oturulmak için düşünüldüğünü ifade etmektedir76.
S. Eyice’nin üzerinde durduğu diğer bir nokta yapıların kitabelerinde geçen
“imaret” kelimesidir. Kitabelerde geçen bu kelimeleri referans göstererek, bu yapıların
sıradan mahalle camileri olmadığını, ideolojik gayelerle inşa edildiklerini gösteren en
önemli kanıt olarak görmektedir. Eyice, Osmanlı’nın küçük bir uc beyliğinden geniş
coğrafyalara yayılan bir devlet olmasında etkinlikleri tartışmaya mahal vermeyen ve
ekonomide dominant etkileri bulunan Ahi teşkilatının ve gezgin dervişlerin
zaviyelerinin de bu yapılar olduğunu eklemektedir. Ahi teşkilatın XVI. yüzyılın
ortalarından itibaren kaybolması ile bu cami tipi de unutulmuş, bu zaviye-camiler
74
A. Kuran, İlk Devir Osmanlı…, s.3.
S.K. Yetkin, a.g.e., s.222-230.
76
S. Eyice, “Osmanlı-Türk Mimarisinin İlk Devri Bir Cami Tipi Hakkında”, s.187-88.
75
31
mahalle camileri olmuştur. Sonuç olarak Eyice, bu tip camilere zaviye-cami demenin
daha doğru olacağını belirtmektedir.
S. Çetintaş, Yeşil Cami ve Benzerleri Cami Değildir77 adlı çalışmasında, bu tür
yapıların cami değil ayrı ayrı sosyal hizmetler için yapılmış birer sivil mimari eseri
olduğunu ileri sürmektedir. Bu görüşünü de yapıların kitabelerinde geçen imaret,
zaviye, mabed, dar-ı hayr gibi kelimelere dayandırmaktadır. Araştırmacı yapıların
kitabelerinde cami veya mescit kelimesine yer verilmediğini de eklemektedir.
Görüşlerini Bursa Orhan İmareti, İstanbul Murat Paşa İmareti ve İstanbul Mahmut
Paşa İmareti’nin şematik birer planlarını yayınlayarak desteklemektedir. S. Çetintaş,
Orhan İmareti’nin Karamanoğlu Mehmed Bey tarafından yakılmasını da şöyle
açıklamaktadır: Dindar bir İslam devleti reisinin herhangi bir İslam mabedini
yakamayacağını, Karamanoğlu Mehmed Bey’in Orhan Camii’ni değil, Orhan Bey’in
yaptırmış olduğu zaviye binasındaki zamanın mühim bir hükümet müessesesi olan
kadılık dairesini ve içindeki eşya ve evrakını yaktırdığını ileri sürmektedir.
Son yıllarda bu yapılara ilişkin en sağlıklı saptamalardan birini de D. Kuban
yapmıştır. Çalışmada bugün cami şeklinde adlandırılan bu yapıların, orijinalinde zaviyeimaret şeklinde inşa edildikleri belirtilmektedir. Yeni fethedilen yerlerde beylerin ve
sultanların yerleşik hayata geçmek için camilerden çok bu tip yapıların inşasının tercih
edilmesi ve dönemin siyasi politikaları irdelenmektedir. Yapıların II. Bayezid
döneminden itibaren Sünni ulemanın güç kazanmasıyla gözden düşen Ahi ve tarikat
şeyhlerinin nüfuslarının azalması ile birlikte bu tip yapıların o dönemden başlayarak
değişime uğradığı ve yanlış olarak cami şeklinde adlandırıldığı da belirtilmektedir.
Araştırmacının çalışmasında, birçok yapıda meydana gelen değişim ve onarımlara da
değinilmiştir78.
Sonuç olarak tabhaneli camiler yukarıda da özetlenmeye çalışıldığı gibi çeşitli
bilim adamlarınca farklı olarak yorumlanmış ve çeşitli başlıklar altında adlandırılmıştır.
Bugün asıl işlevini kaybetmiş olan yapılar, sadece dini işlevi ile Anadolu Türk
mimarisinin yeni bir cami tipi olarak kabul görmüş ve cami olarak işlevini sürdürmeye
devam etmektedir.
77
78
S. Çetintaş, a.g.m.
D. Kuban, Osmanlı Mimarisi, s.9-122.
32
Tabhaneli cami olarak adlandırdığımız bu yapılar ile ilgili olarak bizim
görüşlerimiz ise şöyledir: Anadolu Türk mimarisinde tabhaneli camiler, rastlantısal,
sürekliliği olmayan bir plan tipi olarak değil, geçmişin verdiği birikim ile bilinçli olarak
tasarlanmış bir plan tipidir. Bu plan şemasında da tercih edilerek geliştirilen, ortası
avlulu, dört eyvanlı plan tipi, İslamiyet öncesi Orta Asya mimarisinde görülmektedir79.
Bu plan tipi Türklerle Anadolu’ya gelmiş ve cami, medrese80, kervansaray81, hamam82
gibi çeşitli yapılarda uygulanmıştır. Bu tipin ribatlarda da83 kullanıldığı bilinmektedir.
Orta Asya’nın dört eyvanlı-avlulu bina tipi, erken Osmanlı döneminde, XIV-XV.
yüzyıllarda, hem dini hem de sosyal işlevi olan bu tip yapılarda uygulanarak gelişmiş ve
zaviye-imaret şeklinde adlandırdığımız bu yapılar için en kullanılır bir plan şeması
olmuştur. Bu savı destekleyen en önemli kanıt da yapıların inşa kitabeleridir.
Anadolu’da dört eyvanlı, kapalı avlulu plan tipi ilk kez, kubbeli medreselerden
farklı olarak hanikahlarda uygulanmıştır. Zaviye, tekke, hanikah adı altındaki bu
yapılarda genellikle kapalı avlu ve bu avlunun çevresinde odalar bulunmaktadır.
Anadolu Türk mimarisinde kapalı medreselerde görülen aydınlık feneri, havuz gibi
unsurlar, bu plan tipinden doğan tabhaneli camilerin avlu mekanlarında da karakteristik
unsur olarak karşımıza çıkmaktadır.
Bu yapılar yeni fethedilen şehirlerde ticaretin gelişmesi ve yerleşik hayat
düzeninin benimsenip bir düzen ile devam etmesinde etkin olan kişi ve kurumlar için
tasarlanmış sosyal amaçlı yapılardır. Bu kişiler için tasarlanan yapılar çevresinde
yerleşim gelişmekte hem devlet ekonomisi gelişip istikrar kazanmakta hem de
demografik yapı hızla gelişmektedir.
Zaviye-imaret olduklarını kabul ettiğimiz bu tip yapılar, yukarıda belirtmeye
çalıştığımız özellikleri ile geleneksel cami mimarisinden daha farklı bir karaktere
sahiptirler. Bugün Anadolu ve Anadolu dışındaki tabhaneli camilerin “cami” şeklinde
79
M. Cezar, Anadolu Öncesi Türklerde Şehir ve Mimarlık, İstanbul, 1977.
A. Kuran, Anadolu Medreseleri, Ankara, 1969; M. Sözen, Anadolu Medreseleri, İstanbul, 1971-72.
81
A. Turan, “Selçuklu Kervansarayları”, Belleten, C.X, S.39, Ankara, Temmuz 1946, s.471-496; İ.
Kuyulu, “Anadolu Selçuklu Kervansarayları İle Orta Asya Kervansaraylarının Karşılaştırılmasına
Yönelik Bir Deneme”, E.Ü. Sanat Tarihi Dergisi, VIII, İzmir, 1996, s.51-80.
82
S. Eyice, “İznik’te Büyük Hamam ve Osmanlı Devri Hamamları Hakkında Bir Deneme”, Tarih
Dergisi, S.XI, İstanbul, 1960, s.99-120; K.A. Aru, Türk Hamamları Etüdü, İstanbul, 1949; M.Y., Önge,
Anadolu’da XII-XIII. Yüzyıl Türk Hamamları, Ankara, 1995.
83
F. Köprülü, “Ribat”,Vakıflar Dergisi, II, Ankara, 1942, s.267-278.
80
33
adlandırılması, geç devirde meydana gelen değişimlerin sonucudur. Çalışmamız
başlığında yapıların kitabe ve arşiv belgelerinde geçen isimlerinde de olduğu şekilde
imaret ya da zaviye kelimelerinin kullanımının tercih edilmemesi, bizden önce bu
yapılar ile ilgili çalışmış araştırmacıların düştüğü durumu tekrarlamak istememizden
kaynaklanmaktadır. Bugün zaviye ya da imaret şeklinde adlandırılan yapılar, plan ve
işlev olarak başka tip yapıları ifade etmektedir. Bu bağlamda çalışmamızda bir
karışıklığa sebep vermemek adına zaviyeli cami/imaret camii şeklinde bir başlık yerine,
bu yapıları daha iyi ifade edebileceğini düşündüğümüz tabhaneli cami terimi daha
uygun bir başlık olarak düşünülmüş ve kullanılmıştır.
“Tabhane” terimi, erken Osmanlı döneminde farklı işlevlere hizmet eden imaretzaviye olarak inşa edilen yapılarda, ana kütlenin iki yanında yer alan ve misafirhane
olarak kullanılan mekanlara verilen isimdir. Mekanlar bazen misafirhane, bazen de
toplantı salonu şeklinde kullanılmaktaydı. Bu yapılarda yoldan geçenler üç gün boyunca
ücretsiz olarak da kalabilmekteydi84. Yapıların kitabe ve vakfiyelerinde binaların iki
yanında yer alan bu mekanların, “ayende ve revende” yi yani gezici dervişleri, sofuları
misafir etmek için tasarlanmış birer mekan oldukları ve bu bağlamda bu tip yapıların da
sıradan birer cami olmadıkları belirtilmektedir85.
Tabhaneli camilerde ana şema, aynı aks üzerinde avlu ve ibadet mekanı ile
yanlarda avludan girişi sağlanan tabhane mekanlarından meydana gelmektedir (Şekil 1).
Ana şemada değişim XV. yüzyılın ikinci yarısından görülmeye başlamıştır. İbadet
84
A. Petersen, “Tabhanes”, Dictionary of Islamic Architecture, New York, 1999, s.274; M. Sözen-U.
Tanyeli, “Tabhane”, Sanat Kavram ve Terimleri Sözlüğü, İstanbul, Aralık 1994, s.228-29; C.E.
Arseven, “Tabhane”, Sanat Ansiklopedisi, C.IV, İstanbul, 1998, s.1889; M. Sözen-U. Tanyeli, “Zaviye”,
s.260; “Zaviyeli Cami”, s.260; D. Hasol, “Tabhane”, Ansiklopedik Mimarlık Sözlüğü, İstanbul, Ocak,
2008, s.445, “Zaviyeli Cami”, s.105; F. Devellioğlu, “Tab-hâne”, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik
Lûgat, Ankara, 2001, s.1011; A. Demirpolat-G. Akça, a.g.m., s.371; M. Şeker, İbn Batuta’ya Göre
Anadolu’nun Sosyal-Kültürel ve İktisadi Hayatı ile Ahilik, s. 75-82; T. Özcan, (Klasik Dönem)
Osmanlı İmaret Sisteminin İktisadi Yükselişi, (Marmara Ü. Sos. Bil. Enst., İktisat Tarihi A.B.D.
Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul, 1991, s.18.
85
S. Eyice, “Sincanlı Sinan Paşa İmareti”, Vakıflar Dergisi, X, Ankara, 2006, s.309-310, 326; R. Şeşen,
“Sinan Paşa’nın Arapça Vakfiyesinin Tercümesi”, Vakıflar Dergisi, X, Ankara, 2006, s.337,340’ta
Sincanlı Sinan Paşa İmareti’nin vakfiyesinde, külliyenin ve imaretin vakıfları ve personeli hakında bilgi
verilmiş, ayrıca tabhane mekanları için misafirhane (Beyt) kelimesi kulanılarak bu misafirhanelerde
barınma süresi üç gece olarak şarta bağlanmıştır. Vakfiyede misafirlere gün içerisinde verilecek yemeğe
de yer verilmiştir. Kaynaklarda İznik’teki Orhan İmareti’nde yemek pişirildiği ve Orhan Gazi’nin,
imarette pişen yemekleri kendi eliyle fakirlere dağıttığı belirtilmektedir. Bkz. M. Neşri, Kitab-ı Cihannüma, I, Ankara, 1987, s.163,187; Aşıkpaşaoğlu Tarihi [Tevarih-i Al-i Osman], Yay. Atsız, İstanbul,
1970, s.46-47.
34
mekanı giderek küçülmekte ve avluya doğru kaydığı görülmektedir. Bu çözülme
tabhane mekanlarında da kendini göstermiş, tabhane mekanlarının girişleri dışarıdan
sağlanmaya başlamıştır (Pafta 1-2).
Tabhaneli camilerde girişten ulaşılan ilk mekan avludur. Mekan iç avlu=kapalı
avlu ya da orta avlu diye de adlandırılmaktadır. Avlu genellikle kubbe ya da bir tonoz
ile örtülüdür. Bu mekanın zemini taş döşelidir. Bazı örneklerde kubbenin ortasında bir
fener ve bu fenerin altına gelecek şekilde yerleştirilmiş bir havuz/şadırvan
bulunmaktadır. Bu özellikleri ile mekanın ayakaltı diyebileceğimiz bir özelliği vardır.
İbadet için ayrılmış bir mekan değildir. Hem diğer mekanlara geçişi sağlayan bir
dağılım mekanı hem de bir toplantı mekanı durumundadır (Şekil 1, Pafta 1).
Avlu ile aynı aksta yer alan güneydeki mekan, ibadet mekanıdır. İbadet mekanı
ile avlu birbirinden enine atılmış bir kemer ile ayrılmaktadır. Ana kütlede diğer
mekanlara oranla dışa taşıntılı kurgusuyla dikkati çeken ibadet mekanının zemin kotu,
avlu ve tabhane mekanlarına göre daha yüksektir. Mekana avludan bir iki basamakla
çıkılmaktadır (Şekil 1, Pafta 1).
İbadet mekanının en belirleyici unsurlarından biri de süsleme programıdır.
Mekan, süslemelerindeki itina ile de önemini vurgulamaktadır. Mekanın vazgeçilmez
öğelerinden biri olan mihrap, birkaç örnek dışında girişin tam karşısına gelecek şekilde
yerleştirilmiştir.
İbadet mekanı ve avlu eş büyüklükte mekanlar olabileceği gibi farklı boyutlarda
da olabilmektedir. Erken tarihli örneklerde bu mekanların kubbe boyutları ve
yükseklikleri farklıdır. Genellikle avlu kubbesi daha geniş ve/veya yüksektir. Bazı
örneklerde tam tersi bir uygulama görülmektedir. İbadet mekanı ve avlunun farklı örtü
sistemine sahip olduğu yapılar da bulunmaktadır (Şekil 1, Pafta 1).
Avlunun iki yanına konumlandırılmış tabhane mekanlarının ibadet mekanı ile
hiçbir şekilde doğrudan bağlantısı yoktur. Girişleri erken örneklerde avluya
açılmaktadır. Mekan dağılımı olarak gelişmiş örneklerde tabhane mekanlarına birer
koridor ile ulaşım sağlanmaktadır (Tablo 12). Geç tarihli örneklerde ise tabhane
mekanları doğrudan dışa açılmaktadır. Birkaç ünik örnekte ise tabhaneler kendi içinde
bağımsız birer şemada inşa edilmiştir. Tabhanelerin zemin seviyesi avlu ile aynı
35
seviyede olduğu gibi bazı örneklerde daha yüksek olabilmektedir. Tabhanelerin
boyutları çoğu örnekte avlu ve ibadet mekanından daha küçüktür. Mekanlar genellikle
kubbe ya da tonoz ile örtülüdür. Dışta örtü kademelenmesine bakıldığında, tabhane
mekanlarını örtülerinin diğer mekanlardan daha alçak tutulduğu gözlenmektedir.
Tabhane mekanlarının bir çoğunda dolap ve ocak nişleri vardır. Böylece bu mekanların
ibadet için değil, ikamet için ayrılmış mekanlar olduğu ortaya çıkmaktadır.
Şekil 1. Tabhaneli Camilerde Mekan Dağılımı.
Bu tip yapıların inşasından vazgeçilmesinden sonra ve de yapılar tamamen cami
işlevinde kullanılmaya başlandıktan sonra avlu ile tabhane mekanlarını ayıran duvar
kaldırılmış, avlu zemini yükseltilerek tabhaneler ibadet mekanına dahil edilmiştir. Bu
yapıların bugünkü görünümü bizi yanıltmamalıdır (Şekil 1, Pafta 2).
Bu tip yapıların ilk örnekleri minaresizdir. Fakat bazı erken tarihli sayılabilecek
yapıların
da
minarelerinin
orijinal
olduğu
görülmektedir.
Bu
yapıların
ilk
yapıldıklarında da minarelerinin planlandığını kanıtlayan en önemli unsur, duvarların
içinden minarelere çıkışı sağlayan merdivenlerin varlığıdır. Minarelerin birçoğu
36
onarımlarla yenilenmiştir. Bazıları da doğal ya da çeşitli yollarla yıkıldığından tamamen
yeniden inşa edilmiştir (Tablo 28).
Tabhaneli camilerin hemen hepsinin giriş cephelerinde bir son cemaat yeri
vardır. Destek sistemi olarak sütun ve payeler tercih edilmiştir. Örtüde ise genellikle
kubbe ve tonoz bir arada kullanılmıştır. Sadece kubbe, sadece tonoz örtülü örneklerde
bulunmaktadır. Giriş hizasındaki orta birim yine birçok örnekte yükseltilerek
vurgulanmıştır (Tablo 9-11).
Yöresel gelenekler ve coğrafi özeliklerin el verdiği imkanlar çerçevesinde duvar
örgüsünde genellikle kesme taş kaplama ya da tuğla ve taş malzemeli almaşık duvar
örgüsünün uygulandığı görülmektedir. Birkaç ünik örnekte mermer de kullanım alanı
bulmuştur (Tablo 1-8).
Sonuç olarak tabhaneli camiler, dini işlevi ile birlikte sosyal amaçlara hizmet
edebilecek şekilde tasarlanmış plan tipi ile diğer camilerden ayrılmaktadır. Tabhaneli
camiler, Ahilerin ve gezici dervişlerin toplantı, ibadet ve barınma gereksinimlerini
karşılayacak, devlet adamlarının idari işlerin yürütülebileceği şekilde tasarlanmış
zaviye-imaret yapılarıdır.
37
3-KATALOG
38
Katalog No
Yapının Adı
Yeri
Şekil No
:3.1
:ORHAN GAZİ İMARETİ/CAMİİ86
:İznik
İnceleme Tarihi
:18.12.2009
:2
Resim No
:1-3
Yapı, kentin güneyinde Yenişehir Kapısı dışında zeytin ağaçlarının bulunduğu
bir arazi içerisinde yer almaktadır. Orhan İmareti tabhaneli camilerin ilk örneğidir87.
Kaynaklara göre imaret, XX. yüzyılın başında yıkılmıştır88. Yapı 02.12.196312.07.1963/09.07.1964-17.07.1964 yılında O. Aslanapa tarafından yürütülen kazı
çalışmaları ile gün ışığına çıkmıştır89. İznik Müzesi’nde bulunan kitabesine göre;
Orhan Gazi tarafından inşa ettirilmiştir90. Ancak kitabenin tarih kısmı kırık olduğundan
bu konuda bazı çelişkiler bulunmaktadır. Yapı büyük olasılıkla Osmanlıların İznik’i
fethi sonrasında, 1334-1335 tarihinde Orhan Gazi tarafından yaptırılmıştır. Yapının
şeyhi Şeyh Edabali’nin müritlerinden Hacı Hasan’dır91.
2009 yılının Aralık ayında yapmış olduğumuz incelemede; yapının, şehir
merkezinin dışındaki konumu, içinde bulunduğu arazideki ağaçlar ve zaman ile biriken
moloz toprak nedeniyle yapının plan şemasının tarafımızdan tespiti mümkün
olmamıştır. Yapının bugün moloz ve bitki yığınları arasındaki durumu, imaretin
literatürde yayınlanmış plan şemasını gösterecek verilerin tarafımızdan da görülerek
rölövesini almamıza olanak sağlayamamıştır (Resim 1-2). Bu bağlamda belirsiz duvar
kalıntıları imaretin ilk şekli hakkında fikir yürütmemize olanak sağlamadığı için,
86
Yapı kaynaklarda Orhan Gazi Mescidi, Orhan İmareti, Sultan Orhan İmaret Camii, Sultan Orhan
Camii, Orhan Camii, Zaviye-İmaret şeklinde de adlandırılmaktadır. Bkz. E.H. Ayverdi, a.g.e., I, s.167;
E.H. Ayverdi, “Orhan Gazi Devrinde Mimari”, Yıllık Araştırma Dergisi, I (1956), Ankara, 1957, s.123;
O. Aslanapa, “İznik’te Sultan Orhan İmaret Camii Kazısı”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi
Sanat Tarihi Yıllığı, I (1964-1965), İstanbul, 1965, s.23; O. Aslanapa, Türk Sanatı, İstanbul, 1989,
s.220; A. Kuran, The Mosque…, s.72, 78-79; S. Eyice, a.g.m., s.56, dipnot 140; F. Müderrisoğlu-Ç.
Arslan, “Tarihsel Süreç İçerisinde İznik”, Vakıf ve Kültür, Yıl:1, C.1, S.3, Ankara, Kasım 1998, s. 45;
G. Öney, Beylikler Devri…, s.5-6; H. Yılmazyaşar, Orhan Gazi Döneminde İznik Kenti ve Mimarisi,
(Hacettepe Ü. Sos. Bil. Enst. Sanat Tarihi A.B.D., Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara, Ocak
2003, s.120.
87
O. Aslanapa, a.g.m., s.19.
88
S. Emir, a.g.e., II, s.9.
89
O. Aslanapa, “İznik’te Sultan Orhan İmaret Camii Kazısı”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi
Sanat Tarihi Yıllığı, I (1964-1965), s.23; E.H. Ayverdi, a.g.e., I, s.167.
90
A. Kuran, a.g.e., s.78.
91
S. Eyice, a.g.m., s.56, dipnot 140; S. Eyice, “İznik”, Sanat Tarihi Araştırmaları Dergisi, I (1987),
s.102, S. Emir, a.g.e., II, s.12.
39
kaynaklardaki plan şemaları değerlendirilerek kullanılmıştır (Şekil 2). Kaynaklarda
yayınlanmış plan şemalarında kendi aralarında bazı çelişkiler bulunmuş, bu
farklılıkların tarafımızdan kontrolü yukarıda da değindiğimiz gibi yapının bugünkü
durumu göz önüne alındığında mümkün olmamıştır.
Daha önce yayınlanmış plan şemalarına göre yapı avlu, ibadet mekanı ve iki adet
tabhane mekanından meydana gelmektedir92. Kazı sonuçlarına göre yapının kuzeyinde
bir de son cemaat yeri bulunmaktadır93. Kaynaklarda son cemaat yerinin solunda bir
minarenin olduğu belirtilmektedir94. Duvar ve örtüleri yıkılmış yapıda sadece beden
duvarlarından bir kısmı bugün dıştan görülebilmektedir (Resim 1-2).
Şekil 2. İznik Orhan İmareti. Plan (O. Aslanapa’dan).
92
Yapının plan ve mimari özellikleri O. Aslanapa, “İznik’te Sultan Orhan İmaret Camii Kazısı”, s.23;
E.H. Ayverdi, a.g.e., I, s.167; A. Kuran, a.g.e., s.78-79; S. Emir, a.g.e., II, s.11’deki bilgi ve planlardan ve
2009 yılının Aralık ayında yapmış olduğumuz incelemeden yararlanılarak anlatılmaya çalışılmıştır.
93
O. Aslanapa, a.g.m., s.23.
94
A. Kuran, a.g.e., s.78.
40
Kalan duvar parçalara göre, yapı tek sıra tuğla hatıllı moloz taşlarla inşa
edilmiştir. Bugün örtü, saçak gibi unsurlara yönelik herhangi bir veri yoktur (Resim 1).
Kazılarla yapının kuzeyinde yer alan son cemaat yeri ortaya çıkartılmıştır. Kazı
bulgularına göre beş birimli son cemaat yerinde örtünün devşirme sütunlarla taşındığı
belirtilmektedir95. O. Aslanapa ve E.H. Ayverdi planlarında son cemaat yerinin sekileri
ile destekleri işlenmiş ancak örtüler çizilmemiştir96. S. Emir restitüsyon denemesinde ise
son cemaat yeri işlenmemiştir97. A. Kuran’ın restorasyon planında ise son cemaat yeri
beş birimlidir ve ortadaki birim pandantif geçişli bir kubbe ile örtülüdür. Diğer dört
birim ise çapraz tonoz ile örtülü şekilde gösterilmiştir98.
Yapının kuzey cephesi ortada giriş açıklığı, girişin iki yanında yer alan ikişer
pencere ile simetriktir. Avlu ve aynı akstaki ibadet mekanı dikdörtgen planlıdır. Avlu ile
ibadet mekanı arasında kot farkı vardır. İbadet mekanı zeminine iki basamakla çıkılarak
ulaşılmaktadır. O. Aslanapa avlu ile ibadet mekanı arasında 40 cm.lik kot farkı
olduğunu ve iki basamak ile ibadet mekanına çıkıldığını belirtmektedir99. Ayverdi de
avlu ile ibadet mekanı arasında 40 cm.lik bir fark olduğunu belirtmekte daha sonra avlu
döşemesinin 42 cm. indirilmesi ile 82 cm. olduğunu eklemektedir100. İbadet mekanının
zemini tuğla, avlununki ise mermer kaplıdır101. E.H. Ayverdi çinilerin ampatmanlarda
son bulduğunu belirtmekte böylelikle duvar kenarlarındaki yeni çıkartılan sekilerin
temel seviyesi olduğunu iddia etmektedir. S. Emir ise Ayverdi’nin görüşlerini kabul
etmemekte, çinilerin sekiler tarafından da kesintiye uğrayabileceğini ve bugünkü
durumun bir kanıt olmadığını eklemektedir102. Zemin hakkında netleşebilmek için duvar
ve kapı girişlerinin bağlantılarının irdelenmesi gerekmektedir. Ayrıca çini plakların
varlığı da bu konuda net konuşulmasını engelleyen bir neden olarak karşımıza
çıkmaktadır. Yapıdaki çini süslemelerin, konusunda uzman araştırmacılar tarafından
95
E.H. Ayverdi, a.g.e., I, s.167; O. Aslanapa, a.g.m., s.23; S. Emir, a.g.e., II, s.11; A. Kuran, a.g.e., s.78.
O. Aslanapa, a.g.m.,, Çizim 1; E.H. Ayverdi, a.g.e., I, R.232.
97
S. Emir, a.g.e., II, Çizim 2.
98
A. Kuran, a.g.e., s.78-79.
99
O. Aslanapa, a.g.m., s.19.
100
E.H. Ayverdi, a.g.e., I, s.168.
101
O. Aslanapa, a.g.m., s.22-23, R.6-7.
102
S. Emir, a.g.e.,II, s.11; E.H. Ayverdi, a.g.e., I, s.168.
96
41
dönem ve yapı için erken sayılabileceği ve yapıya sonradan eklenmiş olabileceği
belirtilmektedir103.
Yayınlanmış plan şemalarına göre avlunun doğu ve batı duvarlarının kuzey
uçlarındaki birer giriş açıklığı ile tabhane mekanlarına ulaşılmaktadır. O. Aslanapa’nın
planında dikdörtgen planlı mekanların her duvarında birer pencere açıklığı
bulunmaktadır. Batıdaki tabhane mekanının batı duvarında ayrıca bir giriş açıklığı da
işlenmiştir104. E.H. Ayverdi’nin planında ise tabhane mekanlarının güney duvarlarındaki
pencereler verilmemiştir. S. Emir’in restitüsyon denemesinde tabhane mekanlarının dışa
bakan doğu ve batı duvarlarında aralarında birer ocak nişi bulunan ikişer pencere
öngörülmüştür105. Her dört planda da avlunun doğu ve batı duvarlarının güney uçlarına
yarım dikdörtgen planlı birer niş işlenmiştir.
Avlu ile aynı aksta yer alan dikdörtgen planlı eyvan şeklindeki ibadet mekanının
tabhane mekanları ile birleştiği noktada birer pencere açıklığı yer almaktadır. İbadet
mekanındaki mihrap dikdörtgen formdadır.
Kaynaklardan yapıda çini ve alçı süslemelerin olduğunu öğrenmekteyiz. Avlu ve
ibadet mekanının duvarları çini plakalarla, mihrabın yer aldığı duvar ve kapı çevresinde
de alçı süslemeler bulunmaktaymış106. O. Aslanapa Papadopulos’un makalesinden
alıntı yaparak yapının içerisinde pencere ve kapıların korniş seviyesine kadar süslü
olduğunu, iç duvarların ve mihrabın çinilerle süslü olduğunu belirtmektedir107.
Aslanapa’nın 1963 ve 1964 yıllarında yürüttüğü kazılarda hafriyat sırasında geometrik
ve bitkisel süslemeli alçı parçaları bulunmuştur. Bu çalışmalarda ayrıca altıgen formlu
çini plakalara da rastlanmıştır108 Otto-Dorn ise Orhan İmareti’ndeki süslemelerin 1396
tarihli İznik Yeşil Cami ile mukayese edilebileceği, çini kaplamaların ise XV. yüzyıl
Bursa ve Edirne yapılarında görülen mavi-beyaz çini plaklarla aynı karakterde rumi ve
hatayi süslemelere sahip olduğunu eklemektedir109. Ş. Yetkin ise İznik’teki ilk çinili yapı
103
O. Aslanapa, a.g.m., s.17; K. Otto-Dorn, Das islamische Iznik, Berlin, 1941, s.14.
O. Aslanapa, a.g.m.,, Çizim 1.
105
S. Emir, a.g.e., II, Çizim 2.
106
Y. Demiriz, Erken Osmanlı Mimarisinde Süsleme, I, İstanbul, 1979, s.594.
107
O. Aslanapa, a.g.m., s.16, dipnot 4.
108
Ay.es., s.17; Resim 3-5.
109
K. Otto-Dorn, a.g.e., s.13-14.
104
42
olduğunu belirtmektedir110 Bugün yapının moloz toprak ve bitkilerle üzerinin örtülü
olması çinilere yönelik bir inceleme yapmamıza olanak vermemektedir.
Yapı hakkında farklı araştırmacıların çeşitli görüşleri bulunmaktadır. Bu
görüşlere aşağıda kısaca değinmeyi gerekli gördük. Bugün yapının örtüsü yoktur.
Kaynaklarda mekanlarda kullanılmış örtüler hakkında farklı görüşler bulunmaktadır.
Ayverdi ve Aslanapa duvarların ince ve zayıf harçlı olduğunu ve kagir bir örtüyü
taşıyamayacağını
belirtmekte ve örtünün ahşap konstrüksiyonlu olabileceğini
eklemektedirler. Aslanapa’nın makalesinde çini ve alçı süslemeleri ile ilgili fotoğraflar
dışında yapının strüktürü ve detayları konusunda fikir verecek çok fazla fotoğrafa yer
vermemiştir. Son cemaat yeri, sütunların ebatları Ayverdi’den farklıdır ve herhangi bir
görsel veri yayınlanmamıştır. Duvar kalınlığını da 115 cm. dir. Ayverdi ise sütun çapları
ve farklarını belirtmekte, duvar kalınlıkları ise Aslanapa’nın planından farklı olarak 102
cm. dir. Araştırmacı ayrıca yapı ile ilgili yedi adet fotoğraf yayınlamıştır. Aslanapa ve
Ayverdi’nin yayınlamış olduğu planlarda avlu ile ibadet mekanı arasında 0,40 cm.lik kot
farkı vardır. Tabhane mekanlarının kapı ebatları da her iki planda farklı işlenmiştir111.
S. Emir ise yapının duvarlarının Bilecik’teki Orhan Gazi İmareti’nin
duvarlarından en az 0,20 cm daha kalın olduğunu ve harç zayıflığı konusundaki
görüşlere, yukarıda adı geçen araştırmacıların bir kanıt göstermediğini belirtmektedir.
Emir ibadet mekanı ve tabhane mekanlarının birer tonoz ile örtülü olduğu, avlunun ise
A. Kuran’ın yayınlamış olduğu plana gönderme yaparak bir kubbe ile örtülü olduğu
görüşündedir. Araştırmacı bu durumun netleşmesi için daha detaylı çalışılması
gerektiğini ve kazı sonucunu gösteren yayınların yetersiz kaldığını da eklemekte ve
kitabe dışında herhangi bir fotoğraf yayınlamamasına rağmen Ayverdi’nin planını
işleyerek yapının restitüsyonunu yayınlamaktadır112.
A. Kuran, O. Aslanapa’nın rölöve planından yola çıkarak bir restorasyon planı
hazırlamıştır. Planda ibadet mekanının güney duvarına yarım daire kesitli bir mihrap
nişi çizilmiştir. Bu niş, O. Aslanapa’nın rölövesinde işlenmemiştir. Kuran kapı-pencere
gibi açıklıklarda bir değişiklik yapmamış sadece rölöveye örtüleri eklemiştir.
110
Ş. Yetkin, Anadolu’da Türk Çini Sanatının Gelişmesi, İstanbul, 1972, s.195.
O. Aslanapa, a.g.m., s.16-31; E.H. Ayverdi, a.g.e., I, s.167-171.
112
S. Emir, a.g.e., II, s.11-12, Resim 2; A. Kuran’ın restitüsyonu için Bkz. A. Kuran, a.g.e., s.79.
111
43
Dikdörtgen planlı avlunun kuzey ve güney duvarlarına birer kemer atılarak kare bir alan
oluşturulmuş ve birim geçişleri pandantiflerle sağlanmış bir kubbe ile örtülmüştür.
Kuran, örtü ve geçişlere dair herhangi bir iz olmamasına rağmen, Bursa Hüdavendigâr
İmareti ile XIII. yüzyıl Selçuklu medreselerinde avluda kubbenin tercih edildiğine
dayanarak, İznik Orhan İmareti’nin avlusunun da bir kubbe ile örtülü olduğunu
düşündüğünü belirtmektedir. İbadet mekanı ile tabhane mekanları ise sivri kemerli birer
tonoz ile örtülüdür. Son cemaat yeri beş birimlidir ve ortadaki birim pandantif geçişli
bir kubbe ile örtülüdür. Diğer dört birim ise çapraz tonoz ile örtülü şekilde
gösterilmiştir113.
Yapının adlandırmasında da çeşitli ikilemler yaşanmıştır. Evliya Çelebi, ibadet
mekanındaki mihraptan yola çıkarak yapıyı mescit şeklinde adlandırmaktadır114. OttoDorn ise Orhan Camii’ni anlatırken imareti ayrı bir yapı olarak yapının
güneydoğusunda olduğunu ve tamamen ortadan kalktığını belirtmektedir115. E.H.
Ayverdi ise yapıyı aynı kitap içerisinde mescit başlığı altında, mescit, imaret, cami gibi
farklı adlar altında tanıtmıştır116.
Tarihlendirme
Yapının inşa kitabesi bugün İznik Müzesi’ndedir. 505 envanter numaralı parçalar
halindeki kitabe, 1963 yılındaki kazı çalışmaları sırasında meydana çıkartılmıştır. Celi
sülüs yazı türü mermer üzerine kabartma tekniğindedir (Resim 3). Kitabenin Arapça
harfler ile yazılışı şöyledir:
… اﻣﺮ ھﺰه اﻟﻌﻤﺎرة اﻟﺸﺮﯾﻔۃ اﻟﺴﻠﻄﺎن ا-١
اﻋﻠﻲ اﻋﻼه اﷲ ﺳﻠﻄﺎن ارﺧﺎن ﺑﻦ ﻋﺜﻤﺎن ﺣﻠﺪ اﷲ-٢
… ﻣﻠﻜﮫ ﻟﻠﺨﺪﻣﮫ زﯾﻦ اﻟﺤﺎج وال ﺣﺮﻣﯿﻦ ﺣﺎﺟﻰ ﭘﺎش-٣
… وﺑﺮﻛﺘﮫ اﺟﺮھﻤﺎ اﷲ اﺟﺮ اﻟﻤﺤﺴﻨﯿﻦ ا-٤
… رﺑﯿﻊ اﻻول واﺗﻤﺎﻣﮭﺎ ﻓﻲ ﺷﮭﺮ ﺷﻮال اﻟﻤﺒﺎرك ﻟﺴﻨﮫ ﺧﻤﺲ-٥
113
A. Kuran, a.g.e., s.78-79.
Evliya Çelebi Seyahatnamesi, C.II, s.696.
115
K. Otto-Dorn, a.g.e., s.15,50.
116
E.H. Ayverdi, a.g.e., I, s.167, 179.
114
44
Kitabenin Anlamı: Allah’ın yücelttiği, Osman oğlu Sultan Orhan –Allah onun
mülkünü hizmet etmek için ebedi kılsın-, bu şerefli imaretin yaptırılmasını hacıların ve
harameynin süsü olan Hacı Paşa’ya emretti, Allah o ikisini en güzel mükafatlarla
mükafatlandırsın… Rebîu’l-evvelde (inşasına başlandı). İmaretin tamamlanması
(yediyüz otuz) beş senesinin şevval ayındadır117.
Kitabeye göre inşaatı yedi ay süren yapı Sultan Orhan’ın hizmetkarı Hacı Paşa
tarafından yaptırılmıştır118. Kaynaklarda imarette yemek pişirildiği ve ilk yemeğin
Orhan Gazi tarafından dağıtıldığı belirtilmektedir119. Neşri eserinde Orhan Gazi’nin
Bursa ve İznik’te birer imaret yaptırdığını belirtmektedir120.
Kaynaklarda yapının H.735 tarihinde Sultan Orhan tarafından yapıldığı
belirtilmektedir. İznik’in fethi 2 Mart 1331’dir. İznik’in ilk camisi H.734/1334 tarihli
Hacı Özbek Camii’dir121. Kitabenin sonundaki 5 rakamından yola çıkarak yapıyı
H.735/1334-35 yılına tarihlemek mümkündür122.
117
A. Tüfekçioğlu, a.g.e., s.19-21; Kitabenin farklı okunuşları için bkz. O. Aslanapa, a.g.m., s.23; Y.
Demiriz, a.g.e., s.59; Y. Ötüken-vd, Türkiye’de Vakıf Abideler ve Eski Eserler, IV, Ankara, 1986,
s.243; E.H. Ayverdi, a.g.e., I, s.171; S. Emir, a.g.e., II, s.9.
118
O. Aslanapa, a.g.m., s.23; S. Emir, a.g.e., II, s.9.
119
Aşıkpaşaoğlu Tarihi [Tevarih-i Al-i Osman], Yay. Atsız, İstanbul, 1970, s.46-47.
120
M. Neşri, Kitab-ı Cihan-nüma, I, Ankara, 1987, s.163,187.
121
G. Öney, Beylikler Devri Sanatı XIV.-XV. Yüzyıl (1300-1453), Ankara, 2007, s.4.
122
O. Aslanapa, a.g.m., s.25; Türkiye’de Vakıf Abideler Eski Eserler, IV, Ankara, 1986, s.244.
45
Katalog No
Yapının Adı
Yeri
Çizim No
:3.2
:POSTİNPUŞ BABA ZAVİYESİ123
:Yenişehir
İnceleme Tarihi
:17.12.2009
:3-5
Resim No
:4-10
İlçenin kuzeybatısında park olarak düzenlenmiş bir tepe üzerinde yer almaktadır.
Bugün yapının çevresinde başka bir eser yoktur. XIX. yüzyılın sonlarına ait eski bir
fotoğrafta ise yapının yakınlarında hımış duvarlı kırma çatılı iki yapı görülmektedir. Bu
yapılar bazı kaynaklarda bahsi geçen türbe ve mescit olmalıdır124.
Doğu-batı yönlü yerleştirilmiş zaviye, ibadet mekanı ile iki adet tabhane
mekanından meydana gelmektedir125 (Şekil 3).
Yapının inşasında kesme taş, moloz taş ve tuğla kullanılmıştır. Yapının giriş
cephesi dışında kalan cepheleri, bir sıra küfeki taşı ve üç sıra yatay tuğla hatıllarla
almaşık düzendedir. Giriş cephesinde ise moloz taşlar ile düzensiz sıralarla tuğlalar
kullanılmıştır. Duvar örgüsündeki bu fark giriş cephesinin farklı dönemlerde elden
geçtiğini göstermektedir.
Yapının güneydeki tabhane mekanının aynı cepheye bakan duvarında tuğla ve
taşlarla şekillenmiş güneş kursu, yürek motifi ve balıksırtı motifleri dikkat çekmektedir.
Balıksırtı motifi ayrıca ibadet mekanının güney duvarında yer alan çökertmede de
görülmektedir. Beden duvarları saçak hizasında kesme taşlarla son bulmaktadır. Taş
tuğla almaşıklığında olan kasnaklar, eski fotoğraflarda bugünkünden daha yüksektir.
Kasnakların bugünkü boyuta hangi tarihte getirildiğine ilişkin bir kaynağa
123
Yapı Pustînpûş Baba Zâviyesi, Seyyid Mehmet Dede Zaviyesi, Postinpuş Baba Camii şeklinde de
adlandırılmaktadır. Bkz. S. Emir, a.g.e., II, s.51; D. Kuban, Osmanlı Mimarisi, s.85; O. Aslanapa,
Yüzyıllar Boyunca…, s.186; R.H. Ünal, “Postinpuş Baba Zaviyesi”, Erken Osmanlı Sanatı, s.149; A.
Batur, “Osmanlı Camilerinde Almaşık Duvar Üzerine”, s.148; R. Ousterhout, “Ethnic Identity and
Culturel Appropriation in Early Ottoman Architecture”, Muqarnas Volume XII: An Annual on Islamic
Art and Architecture, Leiden, 1995, s.59; A. Ersen, Erken Osmanlı Mimarisinde Cephe Biçim
Düzenleri ve Bizans Etkilerinin Niteliği, (İTÜ. Fen Bil. Enst.Yayınlanmamış Doktora Tezi), İstanbul,
1986, s.34; E. H. Ayverdi, a.g.e., I, s.208; S. Eyice, “La Mosquée-Zaviyah de Seyyid Memhed Dede à
Yenişehir”, Beıträge Zur Kunstgeschıchte Asiens, İstanbul, 1963, 49-68; Y. Demiriz, a.g.e., I, s.656-59.
124
F. Taeschner, “Das Heiligtum des Postin Pos Baba in Jenischehir”, Der Islam, 20, 1932, s.126, S.
Emir, a.g.e., II, s.53-54, Res.124; E.H. Ayverdi, a.g.e., I, s.216.
125
Plan şemasındaki farklar için bkz. E.H. Ayverdi, a.g.e., I, s.211, Y. Demiriz, Osmanlı Mimarisinde
Süsleme, s.657; S. Emir, a.g.e., II, Res.125.
46
ulaşamadık126. Örtüler dere kiremidi ya da antik kiremit olarak da adlandırılan düz
oluklu formdaki kiremitlerle örtülüdür.
Şekil 3. Yenişehir Postinpuş Baba Zaviyesi. Plan (S. Emir’den işlenerek).
Yapının sivri kemerli pencereleri yuvarlak kemerli çökertmeler içerisindedir.
Pencerelerin kemerleri ile çökertmeler üç adet tuğla ile bir adet kesme taşın dönüşümlü
olarak kullanılması ile şekillenmiştir. Kemerler ayrıca bir sıra tuğla bordür ile
çevrelenmektedir. Güneydeki tabhane mekanının güney duvarındaki çökertmelerin
kemeri ise bir sıra testere dişi silme ile son bulmaktadır. Pencere alınlıkları, tuğlaların
yatay ya da dikey şekilde yerleştirilmesi ile meydana gelen geometrik örnekli
süslemeler ile hareketlendirilmiştir.
Arazinin
topografyasından
kaynaklanan
nedenlerle
doğu-batı
yönde
yerleştirilmiş yapıda giriş, doğu cepheye yerleştirilmiştir. Cephenin ortalarında yer alan
giriş açıklığı, dıştan üçgen alınlıklı yerden 6.62 cm. yükseklikte 2.92 cm. genişlikte
beşik tonoz ile örtülü bir eyvanın dip duvarına yerleştirilmiştir. Dikdörtgen formlu giriş
açıklığının üzerinde kademeli şekilde verilmiş üç adet sivri hafifletme kemeri vardır.
126
E.H. Ayverdi, a.g.e., I, s.213-16, R.302, 305-309’da yayınladığı fotoğraflarda kasnaklar oldukça
yüksektir. Araştırmacı “kasnakların standarttan yüksek olduğunu ve basık birer kubbe ile örtülü
olduğunu” eklemektedir.
47
Tuğla kemerlerden içten ikisinin, kemer alınlığındaki ve kapının iki tarafındaki tuğla
dolgulardan yola çıkarak kapının sonradan daraltılmış olduğu düşüncesindeyiz. Giriş
açıklığı bugün 2009 onarımında eklenen iki kanatlı ahşap bir kapı ile örtülüdür.
Giriş eyvanının güney
ve doğu duvarlarında bugün
birer
çökertme
bulunmaktadır. Onarım sırasında yapılan yanlış müdahalelerden biri olan ve bugün bir
çökertme gibi görülen unsurlar orijinalde birer açıklıktı ve bu açıklıklar ile tabhane
mekanlarına girişi sağlayan bir koridora girilmekteydi. Kuzey-güney yönlü uzanan bu
koridor, mekanlar arasında dağılım işlevi üstlenmiştir127. Bugün bu koridorlara ibadet
mekanının doğu duvarının kuzey ve güney uçlarında yer alan sivri kemerli açıklıklar ile
ulaşılmaktadır. Güneydeki koridor basık bir kubbe ile kuzeydeki kesim ise bindirme taş
bir tavan ile örtülmüştür. Taş tavan mukarnaslardan meydana gelen dekoratif unsurlarla
hareketlendirilmiştir. Her iki örtünün merkezinde küçük bir aydınlatma feneri
bulunmaktadır. Kuzeydeki fener yerden 6.82 cm., güneydeki ise 6.49 cm.
yüksekliktedir. Koridorun doğu duvarlarında bugün birer ahşap kapak ile kapatılmış iki
adet niş bulunmaktadır.
Asimetrik olarak yerleştirilmiş tabhane mekanları, geçişleri Türk üçgenleri ile
sağlanmış birer kubbe ile örtülüdür. 6.78x5.71 cm. ölçülerinde olan güneydeki tabhane
mekanında güney duvarında iki adet, batı duvarlarında ise alt kotta bir adet pencere
açıklığı bulunurken; 6.38x5.19 cm. ölçülerindeki kuzeydeki tabhane mekanının kuzey
ve batı duvarlarında birer adet pencereye yer verilmiştir. İki tabhane mekanının doğu
duvarlarının ortasında birer ocak nişi bulunmaktadır. Kuzeydeki niş güneydekinden
daha büyüktür. Güneydeki niş bugün bir ahşap kapak ile kapatılarak dolap şeklinde
kullanılmaktadır. Her iki ocağın bacası sağlam olarak dıştan görülebilmektedir128.
İbadet mekanı 9.47x9.36 cm. ölçülerinde kareye yakın planlıdır ve geçişleri
tromplarla sağlanmış, yerden 11.79 cm. yükseklikte bir kubbe ile örtülüdür. Kubbeye
geçişte ayrıca üçgen kuşaklarla ikinci bir kademe oluşturulmuştur. İbadet mekanının
127
Koridorların açık olduğunu gösteren plan şemaları için Bkz. O. Aslanapa, Yüzyıllar Boyunca…,
s.186; D. Kuban, Osmanlı Mimarisi, s.85; E. H. Ayverdi, a.g.e., I, R.299.
128
D. Kuban, a.g.e., s.85’te yayınlamış olduğu planda tabhane mekanlarında yer alan ocaklar
işaretlenmemekle birlikte, araştırmacı eserin metin kısmında da ocakların olmadığını belirtmektedir. O.
Aslanapa, Yüzyıllar Boyunca…, s.186’da ve E.H. Ayverdi, a.g.e., I, R.299’da yayınlamış oldukları
planda ocak nişlerini işaretlenmemiştir.
48
batı duvarında alt sırada iki adet, kuzey duvarında ise bir adet dikdörtgen formlu
pencere bulunmaktadır. Kaynaklarda mekanın doğu duvarında giriş kapısının iki
yanında yerden 15 cm. yükseklikte birer pencere yer aldığı ve son onarımda da bu
pencerelerin kapalı olduğu öğrenilmektedir129. Bugün tabhane mekanlarına ulaşımı
sağlayan koridorlara açılan birer açıklık şeklindeki unsurlar, giriş eyvanındaki açıklıklar
kapatıldıktan sonra pencerelerin form değiştirmesi ile meydana gelmiş olmalıdır.
İbadet mekanında yer alan mihrap giriş ile aynı aksta değildir. Yapının
konumundan dolayı giriş doğu duvarına yerleştirilmiştir. Mihrap, kenarları pahlanmış
dikdörtgen formdadır. Süslemesiz unsur, çeyrek küre şekilli bir kavsara ile örtülüdür.
Kavsara nişin formuna uygun olarak pahlıdır. Mihrabın iki yanına neredeyse tüm duvar
uzunluğunda traverten kaplı birer seki yerleştirilmiştir. Duvarın doğu köşesindeki vaaz
kürsüsü ile batıdaki minber 2009 onarımında eklenen unsurlardır.
Yapıdaki süslemeler dış cephede ve pencere alınlıklarındadır. Geometrik örnekli
bu süslemeler tuğla/taş ile şekillenmiştir. Güneydeki tabhane mekanının aynı cepheye
bakan duvarının dış yüzeyinde güneş kursu ve yürek motifi yer almaktadır. Güneş
kursları Bursa’daki Orhan İmareti’nde (Resim 182) ve İznik’te Nilüfer Hatun
İmareti’nde (Resim 35-36), yürek motifini de İstanbul’da Fenari İsa Camii’nde130
görmek mümkündür.
Pencere alınlıkları ise tuğlaların yatay ya da dikey şekilde yerleştirilmesi ile
meydana gelen geometrik süslemeler (Bkz. Şekil 3,4, P3, P4, P5, P6) ve balıksırtı
motifleri ile hareketlendirilmiştir (P7). Bazı pencere alınlıklarındaki süslemeler ise
bozulmuştur (P1, P2, P8). Yatay ve dikey tuğlalarla meydana getirilen kompozisyonları
Bursa’daki Timurtaş Paşa Zaviyesi (Resim 86-87; Şekil 56-59) ile Ebu İshak
Zaviyesi’nde (Resim 72), Edirne’de Gazi Mihal İmareti’nde (Resim 200-201), Geyve’de
Elvan Bey Zaviyesi’nde görmek mümkündür (Resim 403-405).
129
S. Emir, a.g.e., II, s.60.
E.H. Ayverdi, a.g.e., I, s.215; W. Müller-Wiener, İstanbul’un Tarihsel Topografyası, İstanbul, Mart
2007, s.126-131.
130
49
Şekil 4. Yenişehir Postinpuş Baba Zaviyesi. Pencere Alınlığındaki Tuğla Süsleme (P7).
2009 yılının Aralık ayında yapmış olduğumuz incelemede yapının restorasyonu
tamamlanmış ancak yetkili kurum tarafından henüz kabulü yapılmamıştı. Yapmış
olduğumuz gözlemlerde yapılan onarımda restorasyon ilkelerine uymayan, yapının
özgün dokusuna zarar veren, yapının tarihi kimliği ve plan şemasını bozan bazı
uygulamalara gidildiği tespit edilmiştir. Yapının restorasyon projesi ve önerilerini
inceleme imkanımız olmadığından projedeki uygulama kararları hakkında bilgi
edinemedik. Sadece yapı içerisinde tespit edebildiğimiz uygulamalarda ise; restorasyon
çalışmaları kapsamında yapının çevresinde drenaj yapılmadığı, bu bağlamda toprak
zeminden alınan nem ile yapının duvarlarının rutubet ve rutubete bağlı etkilere açık
bırakıldığı, yapının örtü katında yapılan çalışmaların da yetersiz kaldığı ya da gerekli
izolasyon yapılmadığı için kubbelerde de rutubetin izlerinin oluştuğu, yapının orijinal
plan şemasını bozan uygulamalardan biri olan giriş kapının iki yanında yer alan
koridorların açıklıklarının kapatıldığı, yapının güneydeki tabhane mekanının altında yer
alan sarnıcı belli edecek herhangi bir izin kalmadığı unsurun üzerinin tamamen
kapatıldığı, döşemede kullanılan ahşap elemanların tabhane mekanları içerisinde yer
alan ocak nişlerinin içlerinde de devam ettirildiği, ibadet mekanında mihrap nişinin iki
yanına mermer kaplı sekiler yerleştirildiği gözlenmiştir.
Yapının bugünkü plan şeması ile mimari detayları, bazı araştırmacılar tarafından
farklı şekilde yorumlanmıştır. Bizden önce yapıyı inceleyen bu araştırmacıların
yorumları derlenmiş ve yapmış olduğumuz incelemenin sonucunda da yapı ile ilgili
kesin olmamakla birlikte tahmini yorumlara gidilmiştir.
50
Dış cephe duvar örgüsü ve kullanılan malzeme irdelendiğinde giriş cephesi
dışında kalan cephelerde özenli malzeme ile şekillenmiş bir örgü sistemi dikkat
çekmektedir. Bu itina yapının en önemli cephelerinden biri olan giriş cephesinde
görülmemektedir. Birçok araştırmacının bu cephe ile
ilgili farklı görüşleri
bulunmaktadır. Kaynaklarda 1926 ve 1927 yıllarında yapının giriş cephesinde, güney
duvarın bir mihrap ile sınırlandığı ahşap bir revaktan bahsedilmektedir131. Aynı
kaynakta XIX. yüzyıl sonlarından bir fotoğraf referans gösterilerek güneydeki tabhane
mekanına bitişik fevkani bir yapıdan bahsedilmektedir132. S. Eyice İznik Nilüfer Hatun
İmareti ve Yakup Çelebi Zaviyesi’nin revaklarını örnek göstererek bu yapıda da revak
olabileceğini düşünmektedir133. Bugün revak ya da bu yapıya ilişkin bir veri yoktur.
Unsurlar XX. yüzyılda yıkılmış olmalıdır. Kimi araştırmacılar ise cephede bir son
cemaat yeri olabileceğini, güney cephenin doğu ucunda kalmış olan yarım kemeri
referans göstererek iddia etmektedir134. Araştırmacılar, cephenin duvar örgüsündeki
uyumsuzlukların, farklı dönemlerdeki onarımların bir getirisi olabileceği de göz ardı
etmektedirler. Oysa yukarıda bahsi geçen güneydeki tabhane mekanının güney
duvarının doğu köşesinde kalan kemer bize yapının plan şemasını bugünkünden farklı
olabileceğini düşündürmüştür. Bu kemer bir son cemaat yerinin kemeri olmaktan çok
aynı cephedeki diğer kemerler gibi cepheye hareket sağlayan bir unsur olarak
tasarlanmış olmalıdır. Kemer ve yapıdaki diğer unsurlar şöyle değerlendirilmektedir.
Öncelikle gözlenen en önemli tespit yapının plan şemasındaki aksayan yönlerdir.
Yapının mevcut avlusuz plan şeması daha geç tarihlerde rastlanan örneklerle benzerlik
göstermektedir (Bkz. Tablo 13, Pafta 1). Oysa yapının inşa edildiği dönemdeki çağdaş
yapılarda bu plan şemasının uygulanmadığı görülmektedir. İkinci aksayan yön ibadet
mekanının doğu duvarının kuzey ve güney köşelerine açılan giriş açıklıklarıdır.
Unsurların bugünkü konum ve formları sonradan açıldıklarını göstermektedir. Üçüncü
kanıt yapının giriş cephesine yerleştirilen geçiş koridorlarıdır. Bu koridorlara neden
gerek duyulmuştur. Dördüncü kanıt, tabhane mekanlarının doğu duvarlarına açılan
131
S. Emir, a.g.e., II, s.54, dipnot 81.
Ay.es., s.54-55.
133
S. Eyice, “La mosquée-zaviyah de Seyyid Mehmed Dede á Yenişehir”, Beiträge zur Kunstgeschichte
Asiens, in Memoriam Ernst Diez, İstanbul, 1963, s.52.
134
R.H. Ünal, a.g.m., s.149.
132
51
ocaklardır. Bu tip yapılarda tabhane mekanlarında ocak açılacaksa genellikle güney ya
da yan duvarların tercih edildiği görülmektedir. Giriş cephesinin olduğu duvar yapının
statiğini zayıflatacağı düşünülerek tercih edilmemektedir. Ocakların bugünkü formu
bunların sonradan yapıya dahil edildiğini göstermektedir135. Beşinci kanıt ise giriş
cephesinde yer alan eyvandır. Eyvanın tonozu, giriş açıklığının yeni örüldüğü belli olan
kademeli kemerleri, unsurların birer dönem eki olduğunu göstermektedir. Cephelerde
kullanılan çökertme kemerlerinin yuvarlak, pencere kemerlerinin ise sivri formda
olması da yapının kendi içinde çelişen unsurlarıdır. Yapıdaki koridorun bir narthex gibi
doğu-batı şekilde yerleştirilmesi ve dış cephedeki testere dişi kemerler ile tuğla güneş
kurslarının varlığından yola çıkarak yapının ustasının Bizanslı olabileceği pek de uzak
bir ihtimal gibi gözükmemektedir136.
Tabhane mekanlarına dağılımı sağlayan koridorda yer alan nişler hakkında da
bazı görüşler bulunmaktadır. S. Emir bu nişlerin birer mazgal pencere olduğunu iddia
etmektedir137. Bugün doğu cephede pencere izine rastlanmamaktadır. Ancak yukarıda
da
değindiğimiz
gibi
duvar
örgüsündeki
farklar
cephenin
elden
geçtiğini
göstermektedir. Onarımlar sırasında pencerelerin kapatılmış olabileceğini ve duvar
örgüsünün değişmesi ile izlerinin yok olması mümkün görülmektedir. Emir ayrıca giriş
koridoruna yerleştirilen camekanlardan bahsetmekte ve eklentinin 1976 onarımında
yapıldığını da eklemektedir138. Emir’in tespitlerinden de yola çıkarak bir dönem eki
olan koridorun eyvana açılan kemerlerinin son onarımda kapatıldığı daha da netlik
kazanmaktadır. Yapının mülkiyetine sahip olan kurum ile korunması ve uygulama
kararlarının verildiği koruma kurulunun hangi şartlarda ve veriye göre böyle bir karar
135
D. Kuban, a.g.e., s.85’te yayınlamış olduğu planda tabhane mekanlarında yer alan ocaklar
işaretlenmemekle birlikte, araştırmacı eserin metin kısmında da ocakların olmadığını belirtmektedir. O.
Aslanapa, Yüzyıllar Boyunca…, s.186’da ve E.H. Ayverdi, a.g.e., I, R.299’da yayınlamış oldukları
planda ocak nişlerini işaretlememiştir.
136
S. Emir, a.g.e., II, s.58. S. Eyice, yapıdaki işçiliğin Erken Osmanlıdan çok Bizans etkili olduğunu,
Hartmann ise yapının Bizans yapısı olduğunu iddia etmektedir. R. Ousterhout ise erken dönem
yapılarında böyle etkileşimlerin olmasını olağan karşılamakta ve Bizans ile olan benzerliğe rağmen M.I.
Tunay’a gönderme yaparak yapının duvar örgüsünde ve süslemelerinde kullanılan tuğlanın Bizans
yapılarından daha küçük ve ince olduğunu eklemektedir. Bkz. S. Eyice, “La mosquée-zaviyah de Seyyid
Mehmed Dede á Yenişehir”, s.49-66; R. Hartmann, In neuen Anatolien, Reisedrüeke, Leipzig, 1928,
s.42-43; R. Ousterhout, a.g.m., s.59; R. Ousterhout, “The Byzantine Heart”, Zograf 17, 1986, s.36-44.
137
S. Emir, a.g.e., II, s.59.
138
Ay.es., s.57.
52
aldığını, bu kurumların arşivlerinde yapmış olduğumuz incelemeye rağmen, herhangi
bir belgeye ulaşamadığımız için anlayamadık.
Yukarıda değinilen kanıtlardan yola çıkarak, yapıdaki değişimler ve yapıdan
gelen izlerle tahmini restitüsyon planı hazırlanmıştır (Şekil 5). Yapının plan şemasının
geç örneklerde görülen avlunun ortadan kalması ile ibadet mekanının ana mekan olarak
tasarlandığı örneklere göre erken bir tarihte inşa edilmiş olması, güneydeki duvarda
kalan yarım kemer, giriş cephesindeki zorlayıcı unsurlardan yola çıkarak, yapıda avlu
ve iki adet daha tabhane mekanının var olabileceği düşünülmüştür. Restitüsyon planında
yapının batı cephesine bir son cemaat yerinin tasarlanmaması, cephenin beş birimli bir
son cemaat yeri için uygun olmasına rağmen, unsura ilişkin herhangi bir verinin
bulunmamasından kaynaklanmaktadır. Bu tip yapılarda genellikle minare, son cemaat
yeri gibi unsurların yapıya sonradan eklenmesi yadırganmayacak bir durum olsa da,
birçok yapıda bir son cemaat yerinin var olduğu da göz ardı edilmemelidir.
Şekil 5. Yenişehir Postinpuş Baba Zaviyesi. Tahmini Restitüsyon.
53
Tarihlendirme
Yapının kitabesi yoktur. Kaynaklarda yapının I. Murad’ın saltanatı sırasında
(1360-1389) yaptırıldığı belirtilmektedir139. H.979/1571 tarihli bir divan hükmünde ise
yapının banisinin Sultan Orhan olduğu geçmektedir140. Yapı hakkında çalışan çeşitli
araştırmacılar gibi biz de yapının 1347 yılından önce yaptırılmış olabileceğini
düşünmekteyiz141.
Postinpuş Baba olarak bilinen dervişin asıl adı Seyyid Mehmed Dede’dir ve
Buhara’dan gelmiştir. Kaynaklarda Orhan döneminde Bursa’da yaşadığına dair
bilgiler bulunan dervişin, Yenişehir’de öldüğü ve I. Murad’ın kendisi için yaptırdığı
zaviyeye gömüldüğü belirtilmektedir142.
139
Aşıkpaşazade Tarihi [Tevârîh-i Âl-i Osman] (Yay.lar: [Nihal] Atsız, İstanbul, 1970, s.216; M. Neşri,
Kitab-ı Cihan-nüma, I (Yay.lar: F.R. Unat-M.A. Köymen), Ankara, 1987, s.203; O. Aslanapa,
Yüzyıllar Boyunca…, s.186; D. Kuban, a.g.e., s.85; R.H. Ünal, “Postinpuş Baba Zaviyesi”, s.149; R.
Ousterhout, a.g.m., s.59.
140
Metin için bkz. S. Emir, a.g.e., II, s.51; E. H.Ayverdi, a.g.e., I, s.209-210.
141
S. Emir, a.g.e., II, s.52; Evliya Çelebi Seyahatnamesi, IX, İstanbul, 1935, s.9; A. Ersen, a.g.t., s.34.
142
S. Emir, a.g.e., II, s.53; dipnot 76; R.H. Ünal, a.g.m., s.149.
54
Katalog No
:3.3
Yapının Adı
Yeri
Şekil No
:ARAPKİR ULU CAMİ
:Arapkir/Malatya
İnceleme Tarihi
:6-9
Resim No
:25.11.2009
:11-18
Eski Arapkir’de bir tepe üzerinde yer almaktadır143. Yapının batı duvarı tepenin
yamacına yaslanmıştır. Yapının kuzeybatısındaki kalıntılar, bir medreseye aittir144.
Kitabesi olmayan yapı, XIV. yüzyıla ilk yarısına tarihlemektedir145 (Resim 11-12).
Arapkir Ulu Cami, avlu, ibadet mekanı ve iki adet tabhane mekanından meydana
gelmektedir (Şekil 6).
Yapının beden duvarları düzgün kesme taş kaplıdır. Beden duvarlarında
kullanılan kesme taşların renk ve cinsleri pencerelerde kullanılanlardan farklıdır.
Pencere çerçevelerinde gri renkli kesme taşlar kullanılmıştır. Beden duvarlarının üst
kesimi ile örtülerde kırma taş kullanılmıştır (Resim 11-14).
Yapının doğu duvarında alt ve üst kotta üçer pencere bulunmaktadır. Alt sıra
pencereleri
silmelerle
çerçevelenmiştir.
Atkı
taşları
birer
gülbezek
ile
hareketlendirilmiştir. İbadet mekanının penceresinde yer alan gülbezek, bezemesizdir.
İşlemesiz gülbezek üst tarafta bir zengi düğümü silme ile taçlandırılmıştır. Dışa hafifçe
bombe yapan diğer ikisi, yivli kaytan silmelerden meydana gelen geometrik bir
kompozisyona sahiptir (Resim 12) (Şekil 8-9).
Dışa taşıntı yapan taçkapı, sivri kemerli bir tonoz ile giriş açıklığı ise basık bir
kemer ile örtülüdür. Basık kemer, altı kollu yıldız ve baklava motifinden meydana gelen
geometrik bir kompozisyonla bezenmiştir. Kapının üst kısmında da bir gülbezek yer
almaktadır. Taçkapının yan kanatları dörder adet gömme sütunce ile sınırlandırılmıştır.
Palmetlerle tezyin edilmiş sütun başlıklarından bugün sadece bir tanesi yerindedir.
143
Arapkir hakkında bkz. B. Darkot, “Arapkir”, İslam Ansiklopedisi, C.I, İstanbul, 1978, s.553-554; R.H.
Ünal, “Arapkir’de Osmanlı Öncesi Devirden Bilinmeyen İki Anıt”, Atatürk Üniversitesi Edebiyat
Fakültesi Araştırma Dergisi, S:4 (Ayrı Basım), Erzurum, 1972, s.57-59.
144
Külliye yapıları için bkz. R.H. Ünal, a.g.m., s.58; A. Uluçam, “Arapgir’deki Mimari Anıtların
Bugünkü Durumu”, I. Battalgazi ve Malatya Çevresi Halk Kültürü Sempozyumu, Tebliğler, Malatya,
22-24 Ekim 1986, s.141.
145
R.H. Ünal, a.g.m., s.61; İ. Aytaç, Malatya ve Yöresindeki Türk-İslam Dönemi Yapıları, (Selçuk Ü.
Sos. Bil. Enst. Arkeoloji ve Sanat Tarihi A.B.D., Sanat Tarihi B.D., Yayınlanmamış Doktora Tezi),
Konya, 1998, s.79.
55
Diğer başlıklar, taçkapının çevresindeki moloz yığını içinde olabilir. Unsurların
molozlar dışında başka bir yere götürülmüş olabilme ihtimali de göz ardı edilmemelidir.
Taçkapının çerçevesindeki bordürlerden biri bitkisel diğer ikisi geometrik örneklidir.
Dıştaki bitkisel süsleme palmet ve rumilerden meydana gelmektedir. Farklı formdaki bu
soyut süslemeler birbirlerine yivli saplarla bağlanmaktadır. İkinci sıradaki geometrik
örgü dört düz kaytan silme ile şekillenmiştir. Son şeritte de sekiz kollu yıldızlardan
meydana gelen bir kompozisyon dikkat çekmektedir. Taçkapı yan kanatlarında yer alan
nişler birer gemi teknesi kemerle son bulmaktadır. Kemerler palmet ve rumilerden
meydana gelen bitkisel süslemeler ile bezelidir146 (Resim 12-13).
Şekil 6. Arapkir Ulu Cami. Plan (R.H. Ünal’dan işlenerek).
146
Taçkapıdaki süslemelerin çizimleri için bkz. R.H. Ünal, a.g.m., Şek.5-8.
56
Kare planlı avlu geçişleri pandantiflerle sağlanan bir kubbe ile örtülüdür.
Avlunun doğu duvarında altta iki, üst kotta ise bir adet pencere bulunmaktadır. Batı
duvarındaki sivri kemerli iki açıklık ile tabhane mekanına geçilmektedir (Resim 15-16).
Kuzey-güney yönlü sivri kemerli bir tonoz ile örtülü kuzeybatıdaki tabhane
mekanı, boyuna dikdörtgen planlıdır. Tabhane mekanının kuzeyindeki açıklık ile
medrese hücrelerine, güneyindeki açıklık ile de güneydeki tabhane mekanına
ulaşılmaktadır. Kuzeydeki açıklık sonradan örülerek kapatılmıştır. Duvardaki izlerden
aynı duvarda bir ocak nişinin olduğu anlaşılmaktadır. Mekanın batı duvarı dikdörtgen
planlı küçük bir niş dışında sağırdır. Güneyde yer alan tabhane mekanı ise doğu-batı
yönlü sivri kemerli bir tonoz ile örtülüdür. Mekan ibadet mekanına sivri bir kemer ile
açılmaktadır. Birimin güney duvarı kısmen yıkıktır.
Avlu ile aynı aksta yer alan ibadet mekanı geçişleri pandantiflerle sağlanmış bir
kubbe ile örtülüdür. Her iki mekanı enlice bir kemer ayırmaktadır. Mekanının doğu
duvarında alt kotta bir adet, üst kotta ise iki adet pencere bulunmaktadır (Resim 17).
Düzgün kesme taş kaplı, beş kenarlı mihrap nişi mukarnas kavsara ile örtülüdür.
Mihrap, geometrik ve bitkisel örnekli dışa taşıntılı bir çerçeveli ile çevrelenmiştir. Dış
sıradaki süsleme sekiz kollu yıldızlardan, iç sıradaki ise palmet fistosundan meydana
gelmektedir. Dıştaki süsleme şeridinin orta kısımlarında kabartma birer gülbezek
bulunmaktadır. Sekiz kollu yıldızların yüzeyleri de kazıma tekniğinde girift bitkisel ve
geometrik kompozisyonlu süslemelerle hareketlendirilmiştir. Mihrap bitkisel örnekli
tepelikle taçlandırılmıştır. Mihrabın kesme taşlarının büyük bölümü yerinden
sökülmüştür147 (Resim 17-18) (Şekil 7).
Yapının
plan
şemasında
aksayan
bazı
yönlerin
tartışılması
gerektiği
düşünülmektedir. Yapının plan şeması incelendiğinde Anadolu’daki tabhaneli camilerin
plan şemasının büyük bir bölümünün uygulandığı, bazı özelliklerin ise uygulanma
olasılığının mümkünü olmadığından farklı bir tarzın uygulandığı görülmektedir.
Yapının plan şeması irdelendiğinde aynı aks üzerinde yer alan avlu ve ibadet mekanının
bu yapıda da tercih edildiği görülmektedir. İki mekan enlice bir kemer ile ayrılmaktadır.
Zemin arasında kot farkının olup olmadığı yapının içindeki molozlar nedeniyle netlik
147
Kaynaklarda mihrapta araya çini levhaların kakıldığı belirtilmektedir. Bugün biz herhangi bir çiniye
rastlamadık. Bkz. A. Uluçam, a.g.m., s.141.
57
arz etmemektedir. Avlunun iki yanında bulunması gereken tabhane mekanları ise
arazinin konumu nedeniyle batı cephede uygulama olanağı bulmuştur. Kuzeybatıdaki
tabhane mekanının avlu ile bağlantısı yukarıda da değinildi gibi iki açıklık ile
sağlanmıştır. Açıklıklardan kuzey uçtakinin orijinal olduğu, güneye yakın olan ise
sonradan açıldığı görülmektedir148. Güneydeki tabhane mekanının ise ibadet mekanına
açılması diğer tabhaneli camilerde görülmeyen bir uygulamadır. Burada da ibadet
mekanı ile ortak olan duvar sonradan kaldırılmıştır. Orijinalde bu tabhane mekanına
kuzeydeki tabhane mekanının güney duvarında yer alan açıklık ile ulaşılıyor
olmaktaydı. Yapının kuzeybatısında yer alan medrese hücrelerinin varlığı, tabhane
mekanında yer alan ocak ve dolap nişleri bu mekanların tabhane olarak düşünülerek
inşa edildikleri kanaatindeyiz.
Şekil 8-9. Arapkir Ulu Cami. Doğu Cephedeki Pencerelerde Yer Alan Süslemeler.
Yapının süsleme programında da değinilmesi gerektiği düşünülen bazı detaylar
bulunmaktadır. Yapıda görülen süslemeler taş üzerine kabartma tekniğindedir.
Geometrik ve soyut bitkisel örnekli süslemeler yukarıda da değinildiği gibi taçkapıda,
pencerelerde ve mihraptadır. Süslemelerin dönem özellikleri ile karşılaştırıldığında
Osmanlı süsleme karakterinden uzak, Selçuklu süsleme programına yakınlığı dikkat
148
R.H. Ünal, a.g.m., s.60; A. Uluçam, a.g.m., s.145.
58
çekmektedir. Taçkapı ve mihrap çerçevelerindeki süslemelerden bitkisel örnekler
Erzurum Çifte Minareli Medrese’nin güney eyvanını çevreleyen şeritlerden birine ve
Yakutiye Medresesi’nin taçkapısındaki ana şeride benzemektedir. Taçkapıdaki gömme
sütuncelerin başlığı ise geç devir Selçuklu süsleme özelliklerini göstermektedir149.
Şekil 7. Arapkir Ulu Cami. Mihrap.
149
R.H. Ünal, a.g.m., s.60-61.
59
Tarihlendirme
Yapının
kitabesi
yoktur.
Bazı
araştırmacılar
külliyeyi
XIII.
yüzyıla
tarihlemektedir150. Yapının tarihlendirilmesi yukarıda da değinildiği gibi plan ve
süsleme özellikleri dikkate alınarak yapılmıştır. Kimi araştırmacılarında üzerinde
durduğu gibi bizde plan şeması araştırmamıza konu olan tabhaneli camiler özelliklerini
gösterdiğini ancak süsleme özellikleri bakımından Osmanlı’dan daha önceye, Selçuklu
karakteristik özelliklerine daha yakın olması ile değerlendirilmiş ve yapıyı XIV.
yüzyılın ilk yarısına tarihlemenin daha uygun olduğu fikrini desteklemekteyiz151.
150
151
A. Uluçam, a.g.m., s.141, 145.
R.H. Ünal, a.g.m., s.61; İ. Aytaç, a.g.t., s.79.
60
Katalog No
:3.4
Yapının Adı
Yeri
Şekil No
:ORHAN GAZİ İMARETİ
:Bilecik
İnceleme Tarihi
:10
Resim No
:16.12.2009
:19-24
Kentin güneydoğusundaki yapı, Orhan Camii’nin bulunduğu yamacın karşı
tarafındadır. Yapının çevresi mezarlıktır. Kitabesi olmayan yapı araştırmacılar
tarafından XIV. yüzyıla Orhan Gazi dönemine tarihlenmektedir152. Yapı çeşitli
araştırmacılar tarafından incelenmiştir. 1962 yılında yapıyı inceleyen E.H. Ayverdi’nin
eserinde, ibadet mekanı ile kubbelerdeki hasarların ciddi boyutlarda olması ile birlikte
iki kubbenin de ayakta olduğu belirtilmektedir. Araştırmacının dikkat çekmesi
yetkililerce değerlendirilmemiş ve hemen bu tespitin ardından yapının ibadet mekanının
kubbesi 1964 kışında çökmüş ve doğu cephesinde ise büyük bir gedik açılmış olduğu
Ayverdi tarafından tespit edilmiştir. Aynı araştırmacı 1965 yılında da kuzeyde bir gedik
oluştuğu tespit etmiştir. 1966 yılında Vakıflar Genel Müdürlüğü’nce yapı ile ilgili
bazı önlemler alınmaya başlanmış ve 1967 yılında yapının içerisine avlu ile ibadet
mekanını ayıran kemeri iskele kurularak desteklendiği ve zemindeki molozunda kısmen
alındığını öğrenmekteyiz. 1967 yılında iskele kurulduktan sonra yapıda herhangi bir
tamirata gidilmemiş, üstelik Y. Demiriz’in 1972 yılında yapmış oldukları incelemede
iskelelerin kaldırıldığı tespit edilmiştir. Yapı ile ilgili onarım ya da korumaya yönelik
bir çalışma olmaması sonucunda 1985 yılında yapılan incelemede ise ibadet mekanı ile
avlu arasındaki ana kemerin önemli bir kısmı ile üzerindeki malakari süslemelerin yok
olduğu tespit edilmiştir153.
Yapı ve bulunduğu alanda 05.06.2001-06.08.2001 ve 06.08.2001-06.10.2001
tarihleri arasında Söğüt Müzesi başkanlığında Anadolu Üniversitesi öğretim üyeleri
tarafından kazı ve sondaj çalışmaları yapılmıştır. Kazı çalışmalarında yapının tabhane
152
E.H. Ayverdi, a.g.e., I, s.36-40; E.H. Ayverdi, “Orhan Gazi Devrinde Mi’mari”, Ankara Üniversitesi
İlahiyat Fakültesi Yıllık Araştırmalar Dergisi, I, 1956, s.115-197; S. Eyice, a.g.m., s.34-35; S. Emir,
a.g.e., II, s.14; E. Altınsapan-A. Deveci, “Bilecik Orhan Gazi İmareti Kazısı”, Anadolu’da Tarikat
Yapılarına Bakış (13-15.YY) Bilecik Orhan Gazi İmareti Kazı Sonuçları, (Ed. E. Altınsapan),
Eskişehir, 2003, s.99; A. Kuran, The Mosque…, s.81; Y. Demiriz, “Bilecik’te Orhan Gazi İmareti’nin
Bugünkü Durumu ve Süslemesi Hakkında Notlar”, Vakıflar Dergisi, XXI, İstanbul, 1990, s.165; Y.CanR. Gün, Ana Hatlarıyla Türk İslam Sanatları ve Estetiği, Samsun, Ocak 2005, s.222.
153
E.H. Ayverdi, a.g.e., I, s.38; Y. Demiriz, a.g.m., s.165-166; C. Parla, “Bilecik Orhan Gazi İmareti
Restitüsyonu, s.342-43.
61
mekanlarının ve son cemaat yerinin temelleri, avlu ve ibadet mekanının zemin
döşemeleri gibi literatürdeki yayınlarda olmayan, yapının restitüsyonuna yön verecek,
mimari ve plan özelliklerinin tam olarak okunabilmesini sağlayacak verilere
ulaşılmıştır. Yapılan kazıda ayrıca envanterlik ve etütlük mimari plastik malzemeler,
sikkeler ve seramikler gibi pek çok küçük buluntu da gün ışığına çıkartılmıştır154. Bu
çalışmaların ardından avlu ve ibadet mekanı çelik konstrüksiyonlu bir uzay çatı ile
örtülmüştür. Yapıyı incelediğimiz tarihte giriş aralığını örten herhangi bir kapıya
rastlamadık. Bu durum yapının içerisine herkesin kolaylıkla girmesine ve iç mekanın
tahribata açık olmasına neden olmaktadır. Benzer durum dışarısı içinde söz konusudur.
Kazı sonrasında meydana çıkartılan tabhane mekanlarının duvarları ile özellikle yapının
doğusundaki alanda ciddi tahribatlar oluşmuştur. Doğu cephede, tabhane mekanının
bulunduğu alan ve mezarların olduğu kısımlarda sondaja benzeyen açmalar ve çukurlar
bulunmaktadır. Bu açmaların kazı ekibi tarafından mı ya da defineciler tarafından mı
yapıldığı açmaların bugünkü durumları göz önüne alındığında netleşmemektedir.
Yapının ana kütlesinin korunmasına yönelik çalışmaların, kazı sonrasında literatürdeki
yayınlarda olmayan ve yapı hakkında yeni verilerin elde edildiği doğu ve batıdaki
tabhane mekanlarının da uygulanmaması, yapılan çalışmanın ciddiyetini eleştiriye açık
hale getirmektedir. Korumaya yönelik yapılacak projelerin bu yapıda olduğu gibi sadece
ayakta olan kısımlar için değil, tüm yapıyı kapsamasının daha sağlıklı bir uygulama
olacağı kanısındayız. Yapı ve çevresi bugün bilimsel bir kazı alanından çok
definecilerin talanına uğramış gibi görünmektedir. Bu bağlamda imarette yapıya yönelik
herhangi bir koruma önlemi alınmazsa; yapı, vadideki kendi haline terk edilmiş diğer
yapıların kaderini yaşayarak yok olmaya mahkum olacaktır. Yapının tekrar ayağa
kaldırılması şehir merkezinden uzaktaki konumu ve bu tip yapılara ihtiyacın olmaması
gibi
nedenlerle
çalışmalarında
yapılmamış
yapılar
plan
olabilir.
Ancak
şemasında
günümüzde
değişiklik
yapılan
yapılmadan
restorasyon
farklı
işlevler
kazandırılarak canlandırılabilmektedir. İnşa edildiği dönemi ve tabhaneli camilerin plan
154
Kazı çalışmalarının detayları için bkz. E. Altınsapan-A. Deveci, “Bilecik Orhan Gazi İmareti ve
Osmanlı Dönemi Bilecik Kenti 2001 Yılı Sondaj ve Kazı Çalışmaları”, VI. Ortaçağ ve Türk Dönemi
Kazı Sonuçları ve Sanat Tarihi Sempozyumu (08-10 Nisan 2002), Bildiriler, Kayseri, 2002, s.41-54;
Anadolu’da Tarikat Yapılarına Bakış (13-15 yy) Bilecik Orhan Gazi İmareti Kazı Sonuçları, (Ed. E.
Altınsapan), Eskişehir, 2003.
62
tiplerinin ana şemasını bozmadan yapının işlevine ters düşmeyecek doğru bir
konservasyon çalışması ile yapının ömrünü uzatmak mümkün olacaktır.
Orhan Gazi İmareti bugün avlu ve ibadet mekanından meydana gelmektedir.
Yapının tabhane mekanları ile son cemaat yeri yıkıktır. İbadet mekanının kubbesi de
oldukça tahrip olmuş ve büyük bir kısmı yıkılmıştır. Kalan izlerden avlunun iki yanında
birer tabhane mekanı ve kuzeyde de bir son cemaat yerinin varlığı anlaşılmaktadır
(Şekil 10).
Şekil 10. Bilecik Orhan Gazi İmareti. Plan (E.H. Ayverdi ve E.Altınsapan-A.Deveci’den
işlenerek).
Yapının inşasında kesme taş, moloz taş, kaba yonu taş, tuğla ve devşirme
malzeme kullanılmıştır. İmaretin duvarlarında kesme taş ve tuğla ile almaşık duvar
örgüsü, tabhane mekanlarının kalan tonozlarında ve yan duvarların alt seviyesinde kaba
yonu taş, kubbe kasnakları ile saçağın altında moloz taş duvar örgüsü görülmektedir.
63
Almaşık duvar örgüsü yapının geç devirlerde onarım geçirdiğini göstermektedir155
Kubbeler ise tuğla ile örülmüştür. Yapıda örtüler, kalan kiremitlerden anlaşılacağı üzere
alaturka kiremit ile kaplıdır. Yapının eski fotoğraflarında kubbeler sağlamdır ve
alemleri de yerlerindedir. Bu fotoğrafta alaturka kiremitler de görülebilmektedir156.
İmarette son cemaat yerinin varlığını kanıtlayan unsurlardan biri avluya girişi
sağlayan açıklığın iki yanındaki devşirme yastıklar ve diğeri de kubbelerin geçiş unsuru
olan pandantiflerdir. Bugün son cemaat yerinin önü giriş kotundan aşağıdadır ve giriş
kapısına demir bir platform ile ulaşılmaktadır. Literatürdeki yayınlarda son cemaat
yerinin beş birimli olarak gösteren restitüsyon denemeleri bulunmaktadır. E.H.
Ayverdi’nin eserinde yapının kuzeyine beş birimli bir son cemaat yeri işlenmiştir. Her
birim geçişleri pandantiflerle sağlanan birer kubbe ile örtülüdür. Kemerler kuzeyde altı
adet sütun ile taşınmaktadır ve son cemaat yerinin doğu ve batısı dışa kemerlerle
açılmaktadır157. S. Emir’de eserinde E.H. Ayverdi’nin plan şemasını kullanmış ve son
cemaat yerini beş birimli olarak göstermiştir. 2001 yılındaki araştırma kazısından
sonraki verilere göre hazırlanan restitüsyonda ise son cemaat yerinin doğu ve batı
cepheleri birer duvar ile dışa kapalı olarak işlenmiştir. Beş birimli son cemaat yerinde
orta birim ise diğer birimlerden farklı şekilde bir tonoz ile örtülüdür158. Ne yazık ki
yapının bugünkü durumu ve kazı sonrasındaki verilerin üzerlerinin örtülmesi ve
zamanla tahrip olması kazı ekibinin ulaştığı verilerin tarafımızdan da görülebilmesini
engellemektedir. Bugün kuzey cephede mevcut kemer yastıkları, kubbe geçişlerini
sağlayan pandantiflerin izleri gibi yapıdan gelen izler ve yapı ile ilgili yapılmış en son
restitüsyonu değerlendirilerek, yapıda beş birimli bir son cemaat yerinin var olduğunu
söyleyebiliriz.
Yapıya girişi sağlayan açıklık dikdörtgen planlıdır. Üzerinde sivri kemerli bir
çökertme bulunmaktadır. Çökertmenin içerisinde de dikdörtgene yakın kare formlu niş
kitabe için yapılmış olmalıdır. Açıklıkta yükün aşağıya homojen şekilde dağılımını
155
A. Ersen, Erken Osmanlı Mimarisinde…, s.30.
S. Emir, a.g.e., II, R.3.
157
E.H. Ayverdi, a.g.e., I, s.37, R.47.
158
Bkz. C. Parla, “Bilecik Orhan Gazi İmareti Restitüsyonu”, Anadolu’da Tarikat Yapılarına Bakış
(13-15.YY) Bilecik Orhan Gazi İmareti Kazı Sonuçları, (Ed. E. Altınsapan), Eskişehir, 2003, s.342357, Çizim 2-3.
156
64
sağlayan hatıllar sıvanın dökülmesi nedeniyle rahatlıkla görülebilmektedir. Giriş
açıklığı çelik iskelelerle askıya alınmıştır.
Kare planlı avlu geçişleri Türk üçgenleri ile sağlanmış bir kubbe ile örtülüdür.
Bugün kubbeden çok az bir bölüm kalmıştır. Kubbeden düşen parçalardan bir kısmı
2001 kazısından sonra insitu halde yerinde bırakılmıştır. Kalan parçalardan kubbenin
kare formlu tuğla ve bağlayıcı olarak kullanılan harçlarla örüldüğü anlaşılmaktadır.
Avlunun doğu ve batı duvarlarının kuzey uçlarında yer alan birer kapı ile tabhane
mekanlarına girilmektedir. Yuvarlak kemerli birer çökertme ile taçlandırılmış girişler
bugün kapalıdır. Kapılar tabhane mekanları yıkıldıktan sonra kapatılmıştır159. Avlunun
doğu ve batı duvarlarının ortalarında sivri kemerli birer çökertme bulunmaktadır. Y.
Demiriz ve S. Erken’in eserlerinde bu nişler tabhane mekanlarına girişi sağlayan
açıklıklar şeklinde tanımlanmaktadır160. Avlu ile ibadet mekanını ayıran kemerin alın ve
karnında malakari süslemeler bulunmaktaymış. Kemerin yıkılması ile birlikte yok olan
süslemelerde rumilerden meydana gelen bir kompozisyon dikkat çekmekteydi161.
Avlunun doğu ve batı duvarlarında yer alan çökertmelerin kemer karınlarının da
kalemişi süslemelerle bezeli olduğu bugün çok az kalan izlerden anlaşılmaktadır.
Bitkisel örnekli kompozisyon palmet, rumi ve kıvrım dallardan meydana gelmiştir162.
Benzer süslemeler İznik’teki Kırgızlar Türbesi’nde de görülmektedir163. Y. Demiriz,
bu benzerlikten yola çıkarak imaretteki kalemişi ve malakari süslemelerin yapıyla
çağdaş olduğunu belirtmekte ve süslemelerin Osmanlı kalemişi süslemelerinin en erken
örnekleri olduğunu eklenmektedir164. 2001 yılı kazı çalışmaları sırasında avlunun zemin
döşemeleri de meydana çıkartılmıştır. Tuğlalar balıksırtı formunda döşenmiştir165.
Bugün zeminin moloz toprak ile dolu olması döşemeyi görmemizi engellemektedir.
159
C. Parla, “Bilecik Orhan Gazi İmareti Restitüsyonu, s.343.
Y. Demiriz, “Bilecik Orhan Gazi İmareti’nin Bugünkü Durumu ve Süslemesi Hakkında Notlar”,
Vakıflar Dergisi, XXI, 1990, s.166; S. Erken, Türkiye’de Vakıf Abideler ve Eski Eserler, II, Ankara,
1977, s.63.
161
Malakari süslemeler ile ilgili detaylı bilgi ve fotoğraflar için bkz. Y. Demiriz, a.g.m., s.166-167,
Res.1,3,4; Y.Can-R.Gün, a.g.e., s.222.
162
Süslemelerin daha iyi durumdaki hallerini belgeleyen resimler için bkz. Y. Demiriz, a.g.m., Res.6-8.
163
Y. Demiriz, a.g.m., Res.10-11.
164
Y. Demiriz, a.g.m., s.167.
165
C. Parla, “Bilecik Orhan Gazi İmareti Restitüsyonu, s.345.
160
65
Avlu ile aynı boyutlarda olan ibadet mekanı, örtü ve geçiş unsurlarıyla da avluyu
tekrarlamaktadır. Avlu gibi ibadet mekanının kubbesinin de neredeyse tamamı yıkıktır.
İbadet mekanının doğu ve batı duvarlarının ortalarında alt kotta birer pencere
bulunmaktadır. Doğu, batı ve güney duvarlarının üst seviyesinde de ikişer pencere
açıklığına yer verilmiştir. Alt ve üst sıra pencereleri dikdörtgen formludur. Üst sıra
pencerelerinin dıştan yarım daire formlu tuğla hafifletme kemerleri vardır. Doğudaki alt
sıra penceresinin söveleri devşirmedir166. Bizde S. Emir’in de vurguladığı gibi sövelerin
ve lentonun bugünkü durumu ve almaşık duvar örgüsünün kesilmesinden yola çıkarak
pencereleri sonradan açılmış olduğunu söyleyebiliriz167. 2001 yılındaki kazıda yukarıda
da değinildiği gibi avluda tuğla zemin döşemelerine rastlanmışken, ibadet mekanının
döşemelerine ulaşılamamıştır168. Mihrap nişinin mevcuttaki zeminden daha yüksekte
olması, ibadet mekanının döşemesinin avlu zemininden daha yüksekte olduğunu
göstermektedir. Bu tip yapıların en karakteristik unsurlardan biri ibadet mekanının
döşemesi ile avlu döşemesi arasında kot farkıdır. Bu bağlamda ibadet mekanının zemini
bir dönemde avlu ile aynı kota getirilmiş olmalıdır. Yapılan araştırma kazısı sırasında
döşemeye ait bir veriye ulaşılamamasının nedeninin de bu müdahale olduğu
düşüncesindeyiz.
İbadet mekanında yer alan mihrap nişi dikdörtgen formludur. Mukarnas
kavsarası tahrip olmuştur. Kalan izlerden mihrabın alçı ile süslü olduğu anlaşılmaktadır.
Ana niş iki yandan sekizgen prizma formlu köşe sütuncesi ile sınırlandırılmıştır.
Sütuncelerden batıdakinin alt kesimi tamamen yok olmuştur. E.H. Ayverdi, nişi mihrap
olarak kabul etmemektedir169. Nişin güney duvarındaki yeri ve süslemeleri unsurun
mihrap olarak değerlendirmesi gerektiği düşüncesindeyiz170.
166
Yapıdaki devşirme parçalar için bkz. Y. Mergen, “Bilecik Orhan Gazi İmareti Çalışmalarında Bulunan
Devşirme Mimari Plastik Eserlerin Değerlendirilmesi”, Anadolu’da Tarikat Yapılarına Bakış (1315.YY) Bilecik Orhan Gazi İmareti Kazı Sonuçları, (Ed.E. Altınsapan), Eskişehir, 2003, s.326-341.
167
S. Emir, a.g.e., II, s.16.
168
C. Parla, “Bilecik Orhan Gazi İmareti Restitüsyonu, s.345-46.
169
E.H. Ayverdi, a.g.e., I, s.38.
170
S. Emir, a.g.e., II, s.16’da nişi mihrap olarak değerlendirirken, C. Parla, “Bilecik Orhan Gazi İmareti
Restitüsyonu, s.345’te mihrap olarak tarif etmekte ve Çizim 6’da da restitüsyon çizimini vermektedir. M.
Top, Erken Dönem Osmanlı Mihrapları (XIV-XV. Yüzyıl), (Yüzüncü Yıl Ü. Sos. Bil. Enst. Arkeoloji
ve Sanat Tarihi A.B.D., Sanat Tarihi B.D., Yayınlanmamış Doktora Tezi), Van, 1997, s.37-38, Çiz.4’te de
unsuru mihrap olarak değerlendirmiştir.
66
2001 yılında yapılan kazı çalışmaları ile bugüne kadar yayınlanmış literatürdeki
yayınlarda olmayan bazı verilere ulaşılmıştır. Yapı hakkında yayınlanan kaynaklarda
tabhane mekanlarının konumları, girişleri ve örtüleri hakkında farklı görüşler
sunulmuştur. E.H. Ayverdi’nin restitüsyonunda doğu ve batıdaki tabhane mekanları eş
büyüklükte kuzey-güney yönlü uzanan dikdörtgen planlıdır ve birer beşik tonoz ile
örtülüdür. Ayverdi’nin planını destekleyen unsurlardan biri yapının duvarlarında kalan
tonoz izleridir. 2001 yılındaki kazılarda mekanların temel duvarları, zemin döşemeleri,
iki mekanın kuzey duvarlarında yer alan ocak nişleri meydana çıkartılmıştır. Araştırma
kazısında bulunan en önemli unsur, sütun kaidesidir. Batıdaki tabhane mekanında
bulunan bu kaideden yola çıkarak mekanın kemerlerle ikiye bölündüğü ve birer tonoz
ile örtülü olduğu öngörülmüştür171. Yapının bugünkü durumu, kazı yapılarak meydana
çıkartılan tabhane mekanlarının duvarları, ocak, zemin döşemesi gibi unsurların tekrar
moloz toprakla örtülmesi bu verilerin görülmesini engellemektedir. Bugün batıdaki
tabhane mekanının duvarlarının sadece bir kısmı görülebilmektedir. Bu bağlamda
hazırlamış olduğumuz rölöve planında sadece görebildiğimiz unsurlar işaretlenmiştir.
Kazı sırasında hazırlanan rölöve ve restitüsyon çizimleri ise sadece yukarıda adı geçen
ve Anadolu Üniversitesi öğretim üyeleri tarafından yürütülen kazı sonuçlarının
yayınlandığı kaynaklardan değerlendirilebilmiştir172.
Tarihlendirme
İmaretin kitabesi yoktur. Yapı kaynaklarda plan şeması ve arkaik özellikleri ile
1335-1339 yılları arasına Orhan Gazi dönemine tarihlenmektedir173.
171
E. Altınsapan-A. Deveci, “Bilecik Orhan Gazi İmareti Kazısı”, s.105-121, R.10-21.
Bkz. dipnot 168, 172.
173
S. Emir, a.g.e., II, s.17; E. Altınsapan-A. Deveci, “Bilecik Orhan Gazi İmareti Kazısı”, s.99; A. Kuran,
a.g.e., s.81; Y. Demiriz, a.g.m., s.165; E.H. Ayverdi, a.g.e., I, s.36-37; N. Güney, Bilecik Tarih ve
Coğrafya Etüdü, Bilecik, 1937, s.66; Y.Can-R.Gün, a.g.e., s.222; M.A. Erdoğdu, “Ertuğrul Gazi’nin
Bilecik’teki Vakıfları”, Vakıflar Dergisi, XXI (1990), Ankara, 1990, s.85-89.
172
67
Katalog No
Yapının Adı
Yeri
Şekil No
:3.5
:HÜDAVENDİGAR İMARETİ/CAMİİ174
:Bursa
İnceleme Tarihi
:10.08.2006,19.12.2009
:11-23
Resim No
:25-34
Çekirge Semti’nde, Hüdavendigâr Mahallesi, No: 11’de, Cami Sokak ile I.
Murad Sokağı arasındadır.
Hüdavendigâr Külliyesi, Murad Hüdavendigâr tarafından Bursa’da bir tepe
üzerine inşa ettirilmiştir (Resim 25-28). Külliyenin yapımı, şehrin batıya doğru
gelişimini sağlamıştır175. Külliye, imaret, hamam, medrese, çeşme ve türbeden
oluşmaktadır. Külliyenin merkezindeki imaret, diğer yapılardan biraz daha yüksekte yer
almaktadır. Doğusunda hela ve hamam, kuzeybatısında türbe ve çeşme bulunmaktadır.
Külliyede, imaret ve türbe sonraki onarımlarda yenilenmiştir176.
Hüdavendigâr İmareti, kubbeyle örtülü bir avlu, sivri kemerli tonozla örtülü
ibadet mekanı, avlunun iki yanında birer eyvan ve tabhanelerden meydana gelmektedir
(Şekil 11). Giriş cephesinde 2.20 m. kalınlığındaki taş ayaklara oturan beş birimli bir
son cemaat yeri vardır. Minare yapının kuzeydoğusunda, beden duvarları üzerinde
yükselmektedir. Şadırvan ise imaretin kuzeyinde bugün çay bahçesi olarak düzenlenmiş
alan içerisindedir. Altıgen planlı şadırvan, kare kesitli ahşap ayaklarla taşınmaktadır.
Şadırvanın ahşap örtüsü kurşun levhalarla kaplanmıştır.
174
İmaret, Bursa il merkezinde yer alan dokuz adet yapı ile birlikte yüksek lisans tezimizin kapsamında da
yer almaktadır. Bkz. T. Acar, a.g.t., s. 63-82.
Yapı, Kaplıca İmareti, Murad I Camii, Murad Hüdavendigâr Camii, Murad Han Camii olarak da
adlandırılmaktadır. Bkz. Y. Demiriz, Osmanlı Mimarisi’nde Süsleme, I, s.247; H.K. Söylemezoğlu,
a.g.e., s.97-100; N.Ş. Doğan, “Bursa Murad Hüdavendigâr Camii ve Niğde Ak Medrese’nin
Düşündürdükleri”, Prof. Dr. Zafer Bayburtluoğlu Armağanı, Sanat Yazıları, Kayseri, 2001, s.211; S.
Eyice, Zaviyeler ve Zaviyeli-Camiler, s.32; İ.A. Yüksel, “XV.Yüzyıl Ortasına Kadar Osmanlı-Türk
Dönemi Bursa Mimarisi”, s.161-165; Yurt Ansiklopedisi, “Bursa”, C.3, s.1766; A. Kuran, İlk Devir
Osmanlı Mimarisinde Cami, s.71-77; A. Kuran, The Mosque…, s.102-104; E.H. Ayverdi, a.g.e., I,
s.231; G. Öney, Beylikler Devri Sanatı, s.15; G. Goodwin, A History of Ottoman…, s.41; Y. DağlıS.A. Kahraman, Günümüz Türkçesiyle Evliya Çelebi Seyahatnamesi: Bursa-Bolu-TrabzonErzurum-Azerbaycan-Kafkasya-Kırım-Girit, Cilt:2, Kitap:1, İstanbul, Ocak 2008, s.15; D. Kuban,
Osmanlı Mimarisi, s.86-88; C.E. Arseven, a.g.e., s.245-249; C.E. Arseven, Türk Sanatı, İstanbul, 1973,
s.144; O. Aslanapa, Türk Sanatı, s.223-24.
175
N.Ş. Doğan, a.g.m., s.211.
176
İ.A. Yüksel, a.g.m., s.163; G. Cantay, a.g.e., s.32.
68
Yapının inşasında taş, tuğla ve devşirme malzeme kullanılmıştır177. Yapının tüm
cepheleri, üç sıra tuğla, bir sıra kesme taştan oluşan almaşık örgüdedir178 (Resim 25-28).
Kuzey cephesinin alt kat revakında, ayaklar taş, üst kat revakındakiler ise tuğladan
yapılmıştır. Küçük nefeslik pencerelerin kemerleri testere dişi ile vurgulanmıştır. Tuğla
hatıllı kesme taş duvarlar, bir dizi yuvarlak kemerden oluşan saçak ile sona ermektedir.
Yuvarlak kemerler yan duvarlarda daha geniş tutulmuştur (Resim 25-28).
Şekil 11. Bursa Hüdavendigâr İmareti. Zemin Kat Planı (E.H. Ayverdi’den işlenerek).
177
Yapıdaki devşirme malzeme hakkında daha fazla bilgi için bkz. B. Yosunkaya, Bursa ve İznik’teki
Erken Dönem Osmanlı Yapılarında Devşirme Malzeme Kullanımı, (Yıldız Teknik Ü. Fen. Bil. Enst.
Mimarlık A.B.D., Mimarlık Tarihi ve Kuramı Programı, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul,
2007, s.33-44.
178
Taş örgüsü hakkında ayrıca bkz. Y.S. Şener, 14. Yüzyıl Bursa Yapılarında Erken Osmanlı Duvar
Örgüsü, (Ankara Ü. Sos. Bil. Ens. Arkeoloji ve Sanat Tarihi (Sanat Tarihi) A.B.D., Yayınlanmamış
Yüksek Lisans Tezi), Ankara, 1993, s.62-70.
69
Külliyenin merkezi konumundaki imaretin üst katına medrese inşa edilmiştir179
(Şekil 12). Üst kata çıkış, alt kattaki giriş mekanında yer alan merdivenlerle
sağlanmıştır. Medrese, “U” şekilli koridor çevresine dizilmiş öğrenci hücreleri ve
odalardan oluşmaktadır. Medresede onaltı hücre vardır. Hücreler, sivri kemerli tonozla
örtülü koridorların doğusuna ve batısına yerleştirilmiştir. Tonozlu dar bir geçit, güney
eyvanının üzerini doğu ve batıdan dolanan ve mihrabın üstüne denk gelen kubbeli
küçük bir hücrede birleşmektedir. Bu hücrenin imaretin içine bakan bir penceresi vardır.
Üst kattaki koridorlarda imaret içine açılan pencereler sonradan kapatılmıştır180. Alt
kattaki imaretin avlusu, iki kat yüksekliğinde olduğundan medresenin avlusu yoktur.
Hücrelerden bazılarında görülen köşelere yerleştirilmiş ocaklar, sonradan inşa
edilmiştir181. Son cemaat yerinin üstüne medresenin revakı inşa edilmiştir. Revak
kemerleri ikiz sivri kemer şeklindedir. Üst revak ayakları son cemaat yeri ayaklarından
daha zariftir. Revak birimleri doğu ve batıda birer aynalı manastır tonozu ile geri kalan
üç birim ise geçişleri pandantiflerle sağlanmış birer kubbe ile örtülmüştür. Orta birimin
kubbesi diğerlerinden daha yüksek tutulmuştur. Bu revaklarda iki sıra ahşap gergi
bulunmaktadır. Sütun ve başlıkları devşirmedir. Genellikle sütunların kaideleri yoktur,
fakat bazı sütunların boyu yeterli gelmediğinden altlarına tersine konmuş başlıklar
yerleştirilmiştir. Üst kat revakının orta açıklığı, 60 cm. kadar genişlikte bir şeritle
çevrelenmektedir. Bugün bu şerit tabakası kısmen dökülmüştür. Ancak eski
resimlerinden182 ve kalan izlerden, bunun iki renkli taştan almaşık ve geometrik bir
süsleme olduğu açıkça anlaşılmaktadır. Katlar halinde yükselen ve kemerlerle dışa
açılan bu görüntüsüyle yapı, bazı araştırmacılarca kilise yapılarına183 benzetilirken,
179
Medrese konumuz dışında olduğu için kısaca değinilmiştir. Medrese hakkında daha fazla bilgi için
Bkz. Y. Demiralp, Erken Dönem Osmanlı Medreseleri, s.30-38; Ayrıca kaynaklarda üst katın medrese
değil Ahi dergahının derviş hücreleri olduğu görüşü de vardır Bkz. D. Kuban, a.g.e., s.86-87.
180
S.K. Yetkin, İslam Mimarisi, Ankara, 1965, s.231; S. Çetintaş, a.g.e., s.5’te Texier’nin planında
asıllarının mevcut olduğu halde Wilde’nin planlarında örülmüş oldukları görüldüğüne göre bunlarında
1832 ile 1909 yılları arasındaki bir tamirde kapatılmış olduğunu, bu koridorların güney uçlarındaki birer
küçük pencereden başka ışık alacak yerleri olmadığını ve bu pencerelerin daha fazla ışık almak için
yapılmış olduklarını belirtmektedir.
181
S. Çetintaş, a.g.e., s.5’te yapıyı incelediği dönemde, öğrenci hücrelerindeki ocakların sıvalar altında
gizlenmiş olduklarını belirtmektedir.
182
A. Batur, a.g.m., s.145; Bkz. A. Gabriel, a.g.e., pl.xxı bis.; A. Gabriel, a.g.m., s.37-43.
183
S. Eyice, Son Devir Bizans Mimarisi, İstanbul, 1963, s.97’de “yapının bu cephesinin Ohri’deki
Ayasofya, İstanbul’daki Kilise Camii narteks cepheleriyle karşılaştırılabileceğini, XIV. yüzyılda hakim bir
sanat zevkinin birbirinden uzak ve inançları farklı çevrelerde benzer ilkelerle uygulandığını”
70
bazılarınca da bu almaşık süslemeli orta birimin bir taçkapı anısı olarak kullanılmış
olabileceği vurgulanmaktadır184.
Şekil 12. Bursa Hüdavendigâr İmareti. Medresenin Planı (E.H. Ayverdi’den işlenerek).
belirtmektedir. A. Gabriel, “Bursa’da Murad I…..”, adlı makalesinde “yabancıların Osmanlı yapısı olan
bu camiyi Batıya mal etmek için; 1- I. Murad Camii eski bir Bizans sarayıdır. 2-Cami, sonradan camiye
çevrilen bir Bizans kilisesidir. 3- Yapının cami olarak inşa edildiği fakat mimarının Yunanlı ya da batıdan
gelen ve I. Murad’ın seferlerinin birinde esir olan bir Frank mimar tarafından inşa edildiği gibi farazilerin
bulunduğunu ve bu iddiaları ispat edecek metin, kayıt bulunmadığını” belirtmektedir.
184
A. Batur, a.g.m., s.145-46.
71
İmaretin kuzeydoğu köşesinde, beden duvarı üzerinde yükselen minarenin
silindirik gövdesi tuğladandır. Gövde üzerinde zencirek, iki sıra kuş gagası ve balıksırtı
motifleri ile içlerinde çarkıfelek motiflerinin bulunduğu madalyonlar vardır. Şerefenin
altı mukarnas sıralarıyla hareketlendirilmiştir. Petek, küçük bir kubbe ile örtülüdür
(Resim 25-26, Şekil 13,18). Kaynaklarda minarenin XIX. yüzyılda yapı bünyesine dahil
edildiği belirtilmektedir185.
Son cemaat yeri, yerden 1m. yüksekliktedir. Kesme taş örgülü ayaklar, üç sıra
tuğla, bir sıra kesme taştan oluşan sivri kemerleri birbirine bağlamaktadır (Resim 2526). Kemerler sade tutulmuş, sadece orta birimin kemerinde bir silme kullanılmıştır.
Beş birimli son cemaat yerinde, her birim geçişleri pandantiflerle sağlanan birer kubbe
ile örtülüdür. “T” şekilli kalın ayaklarla taşınan kemerler, devşirme yastıklara
oturmaktadır. Son cemaat yeri, doğu ve batıda dışa devşirme sütunlara oturan ikiz
kemerlerle açılmaktadır. Bu kemerler, iki kademe halinde sağır sivri kemerli
çökertmeler içerisine alınmıştır (Resim 25-26). Ayaklarının arası geometrik örnekli
mermer korkuluklarla hareketlendirilmiştir. Son cemaat yerinde, kuzeydoğu ve
kuzeybatıdaki birimler dışında, kubbe ve geçişlerde, kemer karınlarında geç döneme
özgü kalemişi süslemeler yer almaktadır. Son cemaat yeri birimleri, kuzey-güney yönlü
ahşap gergilerle desteklenmektedir. Son cemaat yerinin doğu ve batı köşelerindeki
birimleri 1900’lü yıllara ait bir fotoğrafta da görüldüğü gibi kerpiç duvarlarla örülerek
oda haline getirilmiş, ikiz kemerlerin ortasındaki devşirme sütunlar gizlenmiştir. Bunlar
sonradan tekrar açılmıştır186. Aynı fotoğrafta minare ile birlikte bütün cephelerin de
badanalanmış olduğu görülmektedir. Son cemaat yerinde ortadaki üç ayağın biraz
yukarısında, kubbelerle üst kat arasındaki boşluğu havalandıran nefesliklerin testere dişi
kemerleri vardır. Bu nefeslikler kuzey cephede üç, doğu ve batı cephede ise birer
adettir. Bunlar hem kubbelere hava aldırmakta hem de cepheye hareket sağlamaktadır.
Üst kattaki medresenin revakları ise oldukça hareketlidir. Ayaklar tamamen tuğladandır.
Üst kattaki ikiz kemerler Bursa Orhan İmareti ve Niğde Ak Medrese’deki kemerlerle
benzemektedir. N.Ş. Doğan kuzey cephesindeki ikiz kemerleri ve iki katlı
uygulamasıyla Niğde’deki Ak Medrese ve Hüdavendigâr İmareti’nin banilerinin,
185
186
D. Kuban, a.g.e., s.88.
S. Çetintaş, a.g.e., C.II, s.6, Res.6.
72
mimarlarının ve sanatçılarının ortak olabileceğini düşünmektedir. Karamanoğulları ve
Osmanlı
mimarisindeki
dayandırmaktadır187.
Üst
bu
kat
etkileşimi,
revakının
aralarındaki
akrabalık
ilişkilerine
zemininin
onarımlarla
yükseldiği
anlaşılmaktadır. Sütunların altındaki Bizans başlıklarının gömülü durumda olması bu
durumu desteklemektedir.
Şekil 13. Bursa Hüdavendigâr İmareti. Kuzey Cephe (VGM Arşivi’nden işlenerek).
Yapının kuzey duvarı, ortadaki giriş açıklığı dışında sağırdır. Giriş açıklığı,
medrese ile ortaklaşa kullanılmaktadır. Kapının söveleri mermerdir. Profilli silmelere
sahip söveler 1322/1904 onarımında yapılmıştır. Giriş açıklığının üzerinde, kaval
187
N.Ş. Doğan, a.g.m., s.213’te Doğan, Niğde Ak Medrese’yi yaptıran Ali Bey’in Hüdavendigâr İmareti
yapılırken Bursa’da olduğunu, Ali Bey’in dedesi I. Murad’tan etkilenerek Niğde’deki yapıyı yaptırmış
olabileceğini düşünmektedir.
73
silmelerle hareketlendirilmiş bir kemer vardır. Kemer ayakları silmeli birer yastığa
oturmaktadır. Girişin üzerinde dört satırdan oluşan bir onarım kitabesi yer almaktadır.
Ahşap kapı kanatları yenidir (Resim 29, Şekil 14).
Şekil 14. Bursa Hüdavendigâr İmareti. Kuzeydeki Taçkapı.
74
Yuvarlak kemerli tonoz ile örtülü geçiş mekanından kuzeydoğu ve
kuzeybatıdaki tabhane mekanlarına ve giriş eyvanına geçilmektedir. Kuzeydoğu ve
kuzeybatıdaki tabhane mekanlarının girişleri dikdörtgen formdadır. Mermer söveler
silmelerle hareketlendirilmiştir Atkı taşı da profillidir. Kuzeybatıdaki tabhane
mekanının girişi bugün bir ayakkabılıkla kapatılmıştır. Geçiş mekanını örten tonoz, geç
döneme özgü kalemişleri ile süslenmiştir.
Yuvarlak kemerli tonoz ile örtülü giriş eyvanından hem avluya hem de birer
koridorla kuzeydeki tabhane mekanlarına geçilmektedir. Eyvana ahşap bir mahfil katı
eklenmiştir. Mahfile, kuzeydoğudaki tabhane mekanına geçişi sağlayan koridorda yer
alan ahşap basamaklarla ulaşılmaktadır. Mahfilin tabanı geç döneme özgü bitkisel
örnekli kalemişleri ile hareketlendirilmiştir.
Bir dağılım mekanı olan avlu zemini, ibadet mekanından daha aşağıda kalmakta
ve ortasında XIX. yüzyılda inşa edilmiş altıgen formlu bir fıskiyeli havuz
bulunmaktadır188 (Resim 30). Avlu kubbesinin geçişleri pandantiflerle sağlanmıştır.
Onaltı kenarlı kasnağın her bir kenarında “S” kıvrımlı birer konsol bulunmaktadır.
Pandantiflerin alt kesiminde, üzerinde korint yaprağı bulunan konsollar vardır.
Konsolların üzerinde de bitkisel süslemeli birer yastık bulunmaktadır. XIX. yüzyıl
yapısı olan mevcut hafif sivri kubbenin tepesinde bir aydınlatma feneri vardır. Fenerin
pencereleri yuvarlak kemerlidir. 11 m. çapındaki kubbe, hem imaret hem de medrese
katını örtmektedir. Kubbe göbeğinde, eteğinde, geçişlerde, konsolların üzerinde ve
duvarların üst kesiminde, bitkisel örnekli kalemişi süslemeler yer almaktadır (Resim
31).
Alt katta avluya açılan eyvanların güneyinde birer, kuzeyinde ikişer tabhane
mekanı bulunmaktadır. Güneyde yer alan tabhaneler doğrudan avluya açılmaktadır.
Kuzeyde bulunanlardan eyvana bitişik olanlar hem avluya hem de kuzeydeki giriş
eyvanına ve kuzeybatı ile kuzeydoğu köşelerdeki tabhanelere açılmaktadırlar. En
kuzeydekiler de geçiş mekanına açılmaktadır. Mekanların örtüleri yuvarlak kemerli
tonozdur. Bu birimlerin zemini, ibadet mekanında olduğu gibi avlu zemininden daha
yüksek tutulmuştur. Hiçbirinde ocak, dolap vb. unsur yoktur (Resim 32). Binanın bugün
188
Türkiye’de Vakıf Abideler…, III, s.130; A. Kuran, a.g.e., s.72; O. Aslanapa, Yüzyıllar…, s.22.
75
mevcut olan alt sıra pencereleri sonradan açılmıştır189. Üst sıra pencereleri ise medrese
odalarınındır.
Avlu ile ibadet mekanı arasında 60 cm.lik bir kot farkı vardır. Hüdavendigâr
İmareti’nde avludan beş basamakla çıkılan ibadet mekanının kuzey kesiminde
basamakların iki yanı sivri kemerli pabuçluklarla değerlendirilmiştir (Resim 33). İbadet
mekanı dikdörtgen formdadır ve yuvarlak kemerli beşik tonozla örtülüdür. Yapının üst
katında, mihrabın üzerinde kubbe ile örtülü küçük bir birim vardır. Bu birimin eyvana
bakan bir penceresi bulunmaktadır. Bugün dikdörtgen formdaki bu pencerenin daha
önce mazgal formunda olduğu bilinmektedir
190
. İbadet mekanının mihrap nişi dışa
taşkın olarak inşa edilmiştir. Yapının içinde günümüze gelebilen yegâne özgün mimari
unsur, baklavalı başlıklara sahip köşe sütunceleri ve mukarnaslı kavsarası ile mihraptır.
Mihrap 2.50 m. derinlikte ikinci bir eyvanın içindedir. Oldukça geniş boyutlarda
tutulmuş taş mihraptaki kalemişi süslemeler yapıyla çağdaş değildir191. Mihrabın
çevreleyen yazılar ve kalemişi süslemeler H.1322/1904 yılı onarımında yapılmıştır192.
Eyvan başlangıçlarındaki geometrik geçmeli mermer korkuluklar orijinaldir.
İbadet mekanının güneybatısında bulunan minber ve kuzeydoğusundaki vaaz
kürsüsü yenidir.
Hüdavendigâr İmareti, avlu, ibadet mekanı, avluya açılan üç eyvan ve altı
tabhane mekanından meydana gelmektedir. Hüdavendigâr İmareti, erken tarihli
olmasına rağmen mekan dağılımı yönünden oldukça hareketli bir yapıdır. Yapı, kalın
duvarları, ikiz kemerleri, saçakları ve iki katlı oluşuyla Bursa’daki diğer camilerden
ayrılmaktadır. Mimarı belli olmayan yapı, 1520, 1563, 1619, 1906 yıllarında ve 19751976’da önemli onarımlar geçirmiştir193. Yapı en son 2006 yılında Vakıflar Genel
Müdürlüğü tarafından onartılmıştır.
189
İ.A. Yüksel, a.g.m., s.163.
E.H. Ayverdi, a.g.e., I, s.251, res.352,360,361.
191
Mihrap hakkında ayrıca bkz. M. Top, a.g.t., s.40-41, Çiz.7.
192
Türkiye’de Vakıf Abideler…, III, s.130.
193
Bursa Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu arşivinde, kapsamı belirtilmemekle
beraber yapının 1970 yılında restore edildiği, 1987 yılına ait şadırvan projesi olduğu, 1997 yılında kurul
kararı ile bakım izni verildiği ve boya-badana yapılıp, kurşunlarının değiştirildiği belirtilmektedir.
Yapının 2006 yılında ise restitüsyonu istenmiştir. Restitüsyonda kalemişi, dış cephedeki taşların ve
190
76
Hüdavendigâr İmareti-Medresesi’nin giriş cephesinde revaklar, ikiz kemerler ve
süslemelerle son derece hareketli bir görünümdedir. Buna karşılık yapının yan ve arka
cepheleri, herhangi bir kademelenme olmaksızın dimdik yükselen beden duvarları, az
sayıda ve ufak boyutlarda tutulmuş pencereleri ile durağan ve masif bir ifadeye sahiptir
(Resim 25-28). Binanın mekanları da, Osmanlı mimarisine ters düşen bir loşluk
içindedir. Nitekim zaman içinde, muhtemelen XVII veya XVIII. yüzyılda, bu loşluktan
rahatsız olunarak duvarların alt kesimlerinde iri boyutlu dikdörtgen pencereler
açılmıştır194.
Yapının dört eyvanlı plan şeması onu bundan önceki tabhaneli camilerden farklı
kılmaktadır (Şekil 11). Hüdavendigâr İmareti’nin ibadet mekanı derin bir eyvan
şeklinde düzenlenmiştir. Giriş eyvan şeklindedir ve avlunun iki yanında da birer eyvan
daha vardır. Tabhaneli camilerde karşılaştığımız eyvanlar, kapalı avlulu Selçuklu
medreselerindeki eyvanların devamcısı gibidir. Eyvanlı olarak inşa edilen tabhaneli
camiler erken tarihlidir ve az sayıda inşa edilmişlerdir195. Bu türdeki en erken tarihli
örnek olan Hüdavendigâr İmareti, iki katlı plan şemasıyla da tabhaneli camiler içinde
özel bir yere sahiptir. Bursa Orhan İmareti’nde olduğu gibi Hüdavendigâr İmareti’nde
de merkezi hacim, Cacabey Medresesi196, Karatay Medresesi197 ve İnce Minareli
Medrese’nin198 kubbeli iç avluları karakterindedir199. Üzeri açık kubbesi ve
şadırvanıyla Hüdavendigâr İmareti bu hususta şüphe bırakmamaktadır. Giriş cephesinin
bu farklı düzeni ve revaklarda kullanılan devşirme Bizans parçaları nedeniyle, bazı
Batılı araştırmacılar, yapının bir Bizans sarayı olduğunu öne sürmüşlerdir200.
saçakların onarımının yapılması istenmiştir. Minare külahının ise ahşap üzerine kurşun kaplama
yapılması uygun görülmüş ve onaylanmıştır.
194
B. Tanman, “Bursa’da Osmanlı Mimarisi”, s.129-130.
195
Bursa Yeşil İmaret ve Bursa Yıldırım İmareti’nde Hüdavendigâr İmareti’nde de olduğu gibi avluya
açılan iki yan eyvan vardır. Bursa Ali Paşa İmareti ve Bursa Ebu İshak Zaviyesi’nde ise Hüdavendigâr
İmareti’nde de olduğu gibi ibadet mekanı derin bir eyvan şeklindedir ve bir tonoz ile örtülüdür.
196
O. Aslanapa, Anadolu’da İlk…, s.76-77.
197
A. Kuran, The Mosque…, plan s.77.
198
E. Diez-O. Aslanapa, Türk Sanatı, plan s.76.
199
O. Aslanapa, Yüzyıllar…, s.22.
200
A. Gabriel, caminin Osmanlı mimarisinin ilk yapısı olduğunu iddia etmekte, E.H. Ayverdi ise bunu
kabul etmemektedir. Ayverdi, yapının ünik bir eser olduğunu, daha sonra tekrarlanmadığını bu nedenle bir
dönemi yansıtmadığını belirtmektedir. Gabriel eserinde Wilde ve Texier’i karşılaştırmakta ve Wilde’ın
hatalarını göstermektedir. Gabriel, mihrabın yeni Ayverdi ise eski olduğunu ileri sürmektedir. Gabriel,
a.g.e., s.39’da Texier’nin Osmanlı mimarisi hakkındaki yanlış saptamaları çürütmekte, Hüdavendigâr
İmareti’nin eski bir kilise veya Bizans sarayı olmadığını, cami olarak yapıldığını, mimarının da Rum ya
77
Plan şeması dışında yapının örtü unsurları da ilginçtir. Avlu büyük bir kubbe ile
son cemaat yeri dışındaki diğer mekanların tamamı ise birer tonoz ile örtülmüştür.
Erken dönem Osmanlı mimarisinde en çok tercih edilen örtü unsuru kubbeydi.
Hüdavendigâr İmareti’nde ikinci bir katın söz konusu olması, tonoz kullanımını
gerektirmiştir. Yapıda sadece avluda kubbe kullanılmıştır. Avlu kubbesi iki kat
yüksekliğindedir.
Kubbeden başka yapının çatı örtüsü üç parçadan oluşmaktadır. Birinci cepheye
paralel yüksek seviyedeki çatı, duvarların yüksek tutulmasıyla meydana gelen kaideye
oturmaktadır. Bu çatıda yalnız üst revakın orta kubbesi kısmen dışa taşmaktadır. İkinci
çatı yan hücreleri örterken üçüncü çatı ibadet mekanını örtmektedir. Mihrap hücresinin
çatısı bu çatıya monte edilmiştir. Çatı, onarımlardan birinde kurşun kaplanmıştır201.
Türk mimarlık tarihinde kurşun örtünün XVI. yüzyıl başında kullanılmaya başlanmış
olduğu görülür. S. Çetintaş, çatının kalın kiremitlerle kaplı olduğunu ve odalardaki
ocakların bacalarının da sırasıyla damda dizili bulunması gerektiğini söylemektedir.
Çetintaş, çizdiği kesitlerde bu unsurları göstermiştir. Araştırmacı, ayrıca bu bacaların
sonraki onarımlarda kapatıldığını ve çatının sıvanıp kurşun döşenmiş olduğunu
gördüğünü söylemektedir202. Kurşunlar en son 2006 yılındaki restorasyonda
yenilenmiştir. Yapıda, tabhane mekanlarının çatı örtüsünün, N.T. Dostoğlu’nun
yayınladığı eski fotoğraflardan yola çıkarak kiremit kaplanmış olduğunu söyleyebiliriz.
Avlu kubbesi ise kurşun kaplıdır. Aynı resimde aydınlatma fenerinin de yıkık olduğunu
görülmektedir203. Avlu kubbesinin ilk inşa edildiğinde kurşunla kaplandığı ya da sadece
sıvanıp bırakılabilmiş olabileceği ihtimalini de göz ardı etmememiz gerekir. Ne yazık ki
bu durum hakkında elimizde herhangi bir veri yoktur. Bugün görülen kalkan duvarı çatı
onarımı sırasında yapılmıştır.
Hüdavendigâr İmareti’nde dikkat çekici bir unsur da avlu kubbesinin kasnağında
ve beden duvarlarının üst kesimindeki saçaklardır. Saçaklar kuzey ve güney cephelerde
küçük kemerleme dizilerinden, doğu ve batı cephelerinde ise daha geniş kemerleme
da Frenk olmadığını belirtmektedir. Aynı fikirde olan Ayverdi’de, yapının bazı kısımlarında bir Frenk’in
çalışmış olmasını muhtemel görmektedir Bkz. E.H. Ayverdi, “Bursa Orhangazi Camii…, s.72.
201
E.H. Ayverdi, a.g.e., I, s.226.
202
S. Çetintaş, a.g.e., C.II, s.3.
203
N.T. Dostoğlu, a.g.e., s.65,67,69,71,73.
78
dizilerinden oluşmaktadır (Resim 25-28). Saçaklardaki kemerler, orijinalde sivriyken
sonradan yapılan kalın sıva tabakaları yüzünden formlarında bozulmalar meydana
gelmiştir204. Bu saçak formu, Avrupa’daki Roman ve Gotik yapılarda sıklıkla kullanılan
bir formdur. Milano’da S. Ambrogio Katedrali, İtalya’da Como’da S. Abbondino
Kilisesi ve Köln’de Apostles Kilisesi gibi birçok yapıda benzer saçak örnekleri
görülmektedir205. Bu saçak örneği daha sonra inşa edilen yapılarda pek tercih
edilmemiştir. Edirne’de Çelebi Sultan Mehmet’in kızı Ayşe Hatun tarafından yaptırılmış
olan Ayşe Kadın Camii’ndeki206 kemercikler formundaki saçak ise, sade duvar yüzeyi
üzerine hafif çıkıntılı bir friz şeklindedir207. İznik Mahmut Çelebi Camii (1442-43)
kuzey cephesi208, Bursa Mustafa Kemal Paşa Lala Şahin Paşa Türbesi’nin (XIV.
yüzyıl) cephesindeki kemerlemeler de209 bu etkileşimi gösteren örnekler arasında
sayılabilir. 2006 yılındaki restorasyon sırasında, kubbe kasnağındaki saçakların
üzerindeki sıva tabakalarının kaldırılması, saçakların daha iyi görülebilmesini
sağlamıştır. Restorasyon sırasında saçakları birebir inceleme fırsatı bulamasak da
onarım sırasında çekilmiş ve bir web sayfasında yayınlanmış fotoğraflardan
görebildiğimiz kadarıyla, kubbedekilerin hemen hemen hepsi yuvarlak kemer
formundadır210. Bu, saçakların ilk inşa edildiğinde de yuvarlak kemerli olduğunun kesin
kanıtı değildir. Çünkü yapı farklı dönemlerde onarımlar görmüştür.
Yapının alt ve üst sıra pencereleri düz atkı taşlıdır (Resim 25-28). Tabhane
mekanlarında yer alan pencereler, Ayverdi’nin yayınladığı eski bir fotoğrafta da
görüldüğü gibi mevcuttur211. Aynı fotoğraftan anlaşıldığı gibi bugün görülen doğu ve
batıdaki kapılar o dönemde yoktur. Bu kapılar, olasılıkla H.1322/1904 yılındaki
onarımda açılmış olmalıdır (Resim 27-28). S. Çetintaş yapının dört büyük penceresinin
sonradan açıldığını, doğu ve batıdaki kapıların yerinde daha önceleri birer ocağın
204
S. Çetintaş, a.g.e., C.II, s.7.
M. Binan, Türk Saçak ve Kornişleri, İstanbul, 1952, s.72.
206
Cami hakkında daha fazla bilgi için bkz. S. Bayrakal, Edirne’deki Tek Kubbeli Camiler, s.61-66,
Res.44-47.
207
M. Binan, a.g.e., s.72, Res.65.
208
Y. Ötüken-A. Durukan vd, Türkiye’de Vakıf Abideler ve Eski Eserler, IV, Ankara, 1986, s.235-239.
209
Ay.es., Res.291-92.
210
Web sayfasındaki fotoğraf için bkz., http://www.pbase.com/dosseman/image/38757479 (31.01.2010).
211
E.H. Ayverdi, a.g.e., I, s.248, Res.352.
205
79
bulunduğunu belirtmekte ve yayınladığı planda bu ocakları göstermektedir212. Alt sıra
pencereleri Texier’in planında gösterildiğine göre 1833’ten evvelki tamirlerden birinde
açılmış olmalıdır. Yan cephelere açılan kapıların, Texier’de görülmediği halde Dr.
Wilde’nin planında mevcut oluşuna bakılırsa, 1832 ile 1909 arasında ve pek kuvvetli bir
ihtimalle 1904 tamirinde yapılmış olabilir. Çetintaş ise ocakların yıktırılarak kapıya
çevrilmiş olduğunu iddia etmektedir213. Mihrabın üzerinde yer alan pencere, eski
fotoğrafında da görüldüğü gibi mazgal şeklinde küçük bir açıklıkken, sonradan
büyütülmüştür214. Bu şekilde ibadet mekanında daha ferah bir ortam oluşmuştur. Yakın
tarihli onarımlarda, imaret ile medrese arasında görsel bağlantı sağlayan ve üst katın bir
tür kapalı avlulu medrese olarak yorumlanmasını gerektiren orta avlu kubbesindeki
pencereler örülmüş, böylece yapının en önemli mimari unsurlarından biri yok
edilmiştir215. Bu pencereler yapı içindeki loşluğu gidermek için yapılmış olmalıdır.
Çünkü yukarıdaki medrese hücrelerinin imaret ile bir ilişkisi olmaması gerekir.
Kuzeydeki giriş açıklığı yapıyla çağdaş değildir (Resim 29). Üzerindeki kitabeye
göre 1904 yılında yapılmıştır. Kapı söveleri yenidir ve pek fazla özelliği yoktur. Giriş
bölümünden kuzeydoğu ve kuzeybatıdaki tabhane mekanlarına girilmektedir. Buradan
ayrıca
merdivenlerle
üst
kata
çıkış
sağlanmaktadır.
Geçiş
mekanı
olarak
adlandırılabilecek bu birimden216 sonra küçük bir giriş eyvanına geçilmektedir. Tonozla
örtülü mekandan hem avluya hem de iki yanındaki tabhane mekanlarına geçiş vardır217.
Ortadaki avluyla dört eyvanlı bir şema karşımıza çıkmaktadır. Bu da bize kapalı avlulu
Anadolu Selçuklu medreselerini hatırlatmaktadır. Avlunun iki yanındaki yan eyvanlar
tabhaneli camilerde çok yaygın değildir. Bu uygulama, Hüdavendigâr İmareti’nden
212
S. Çetintaş, a.g.e., C.II, levha 3,8.
Ay.es., s.3.
214
E.H. Ayverdi, a.g.e., I, s.248, Res.352-55.
215
B. Tanman, “Bursa’da Osmanlı Mimarisi”, Bursa, İstanbul, 1996, s.130; S. Çetintaş, a.g.e., C.II, s.5.
216
Bursa’daki Hüdavendigâr, Yıldırım ve Yeşil imaretlerinde karşılaştığımız bu dağılım ya da giriş
mekanlarının varlığını şöyle açıklayabiliriz: Eyvanların yanına tabhaneler yerleştirilmek istenince ve
sayısı da fazla olunca kuzeye doğru bir taşma olacaktır. Hem eyvanı hem de tabhaneleri bir arada inşa
etmek isteyen kişi aradaki boşluğu bir giriş, dağılım mekanı olarak düzenlemek durumunda kalmış
olabilir.
217
Yapı içinde hem orta avludan ulaşılan hem de bir koridorla ulaşılan tabhane mekanı olan camiler:
Bursa’da Orhan, I. Bayezid, Muradiye ve Yeşil imaretleri; Selanik Alaca İmaret, İstanbul Mahmud Paşa
İmareti.
213
80
başka, Bursa’daki Yıldırım İmareti ve Yeşil İmaret ile Edirne’deki Yıldırım İmareti’nde
karşımıza çıkmaktadır (Pafta 1).
Eyvanların kuzeyindeki, avluya açılan tabhane mekanlarının bugünkü girişleri
daha önceleri birer pencere olmalıydı. Yapı camiye dönüştürüldükten sonra bugünkü
garip şekilleri almış olmalılar. S. Çetintaş planında eski kapı ve pencereleri
göstermiştir218. Çetintaş, “geçitlerle ulaşılan tabhane mekanlarını eskiden ocaklı ve
konforlu kadı veya müderris yahut şeyh odaları olduklarını, bu odalardaki muhteşem
ocaklar, ki bu ocaklara ait herhangi bir fotoğraf ya da kanıt göstermediği halde,
yıktırılarak dışarıya birer kapı açıldığını böylece birimlerin kuruluşundaki şahsiyet ve
fonksiyonlarını tamamıyla kaybettiklerini” iddia etmektedir. Çetintaş, ibadet mekanına
bitişik tabhane mekanlarındaki ocakları aramış ama bulamamış, bunun üzerine sıvalar
arasında sondaj yapılmasını önermiştir. Girişin iki yanında, pencereleri ve ocakları
olmayan ve birer koridorla ulaşılan tabhane mekanlarının kadı odaları veya mahkeme
salonları için birer giriş veya bekleme yerleri olduğunu söylemektedir219. E.H. Ayverdi
ise, giriş eyvanının iki yanında yer alan mekanların, mahzen olarak kullanıldığı
belirtmektedir220. Bizce giriş eyvanına açılan ve üzerleri birer beşik tonoz ile örtülü bu
mekanlar da birer tabhane mekanıdır. Bu tabhane mekanlarının, biri yanlara diğeri son
cemaat yerine açılan dar mazgal pencereleri vardır.
S. Çetintaş kitabı için araştırma yaptığı sırada, çevre sakinlerinden yapı hakkında
bazı bilgiler elde etmiştir. Bu kişilerden, “ibadet mekanında daha önceleri kalın meşe
ağacından gergilerin olduğunu, bu gergilerin kaldırılmasının düşünüldüğünü ve bir
komisyon kararıyla kesildiklerini” öğrenmiştir. Ayrıca Çetintaş, kesilen ahşapların kapı
ve minberde kullanıldığını söylemektedir. Bugün olmayan bu gergiler, araştırmacının
çizdiği kesitlerde görülmektedir221. E.H. Ayverdi ise ibadet mekanındaki gergileri
gösteren fotoğrafı, kitabında yayınlamıştır222.
218
S. Çetintaş, a.g.e., C.II, s.4, levha 2-3.
Ay.yer.
220
E.H. Ayverdi, a.g.e., I, s.250.
221
S. Çetintaş, a.y.yer.
222
E.H. Ayverdi, a.g.e., I, s.249, Res.356.
219
81
Yapıda
bazı
aksayan
yönlerin
bulunması,
bu
planının
bir
daha
tekrarlanmamasına neden olmuştur. İmaretin içi, orta avludaki aydınlatma feneri ile
kısmen de olsa aydınlanmasına rağmen, kasvetini korumaktadır. Yüksek duvarları ve bu
duvarlara göre oranları küçük kalan pencereleri yapının kasvetini kıramamış, sonradan
alt sıralara pencereler açılsa da yapının loşluğu giderilememiştir.
Yapıdaki tartışmalı bir diğer konu da, mihrap çıkıntısının farklı zamanlarda
yapılan rölövelerinde değişik boyutlar göstermesidir. Örneğin C. Texier’in rölövesi223
genelde hatalarla yüklüdür ve mihrabı mevcut durumdan 1.50 m. daha derin
göstermektedir. Mihrap nişi iç içe iki niş içerisinde olmasına rağmen Texier bunu
planında tek niş şeklinde göstermiştir. Gabriel ve Ayverdi’nin planı ise bugünkü mevcut
durumu göstermektedir224.
Zemin kattaki odalardan kuzeydekilerin iç kapıları sonradan açılmıştır. Alt ve
üst kattaki kapı ve pencere sövelerinin hepsi mermerdendir. S. Çetintaş225 gibi bazı
araştırmacılar bu parçaların Bizans yapısından toplanmış olduklarını söylemektedirler.
Bu kadar çok sayıda aynı boyutları yineleyen yapı elemanının toplanıp bir yapıda
kullanılması akla pek yatkın görünmemektedir. Bu mimari parçaların devşirme
olmasından çok Hüdavendigâr İmareti için özel olarak yapıldığını, bununda sanatçıyla
ilgili olduğu düşüncesindeyiz. Bu taşlara bilimsel bir analiz yapamasak ta, Türk
ustalarla beraber Bizanslı bir taş ustasının da bu şantiyede çalıştığı ihtimali aklımıza
gelmektedir.
Hüdavendigâr İmareti’nin minaresi tabhaneli camilerin çoğunda görüldüğü gibi
beden duvarları üzerinde yükselmektedir. Bursa Orhan İmareti (Resim 181), İznik
Yeşil Cami (1378-91), Edirne Muradiye İmareti (Resim 209-210) ve Balat İlyas Bey
Camii (1440)226 minareleri de beden duvarları üzerinde yükselmektedir. Onarım gören
minarede, ne ölçüde orijinal örgüye bağlı kalındığı bilinmemektedir. Minare ahşap bir
alt kısımla başlamaktadır. Kagir gövde çatı seviyesinden biraz aşağıya oturmaktadır.
223
C. Texier, Küçük Asya, s.217-221.
E.H. Ayverdi, a.g.e., I, s.243, Res.347.
225
S. Çetintaş, a.g.e., C.II, s.7.
226
Minareler için bkz. Ş. Özgür, Tire Minareleri, (Dokuz Eylül Ü. Sosyal Bil. Enst., İslam Tarihi ve
Sanatları A.B.D., Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İzmir, 1988, s.135.
224
82
Tuğla gövde üzerindeki zincir, meander ve zikzak motifleri minare gövdesini halkalar
halinde sarmaktadır. Çift bilezikle başlayan şerefe, mukarnaslarla hareketlendirilmiştir.
Petekte ise balıksırtı ve düşey süslemeler vardır (Resim 25,27; Şekil 18). Külah önceleri
sivri iken 1322/1904 onarımından önce taşa çevrilmiş, 1963 yılındaki onarımda ise
küçük bir kubbe şeklinde yapılmıştır227. S. Çetintaş, minarenin orijinal olduğunu, sadece
petek ve külahın yıkıldığını ve petek kısmının 1904’teki tamirde bugünkü şekle
sokulmuş olduğunu belirtmektedir. S. Çetintaş, binanın sağ tarafında çatıya giren ikinci
bir minare izini aramış fakat bulamamış, bu nedenle binayı tek minareli kabul
etmiştir228. D. Kuban’da minarenin yapıya XIX. yüzyılda eklendiğini belirtmektedir229.
Erken Osmanlı sanatında çevredeki üsluplardan etkileşim açısından dikkat çekici
mimari öğelerden biri, Bursa Orhan İmareti’nin son cemaat yeri revakının doğu ve
batıya açılan ikiz kemerleridir (Resim 181). Bu öğe Hüdavendigâr İmareti kuzey
cephesinde daha muhteşem olarak görülmektedir. XIV. yüzyıldan itibaren Balkanlar’da
hızla ilerleyen, özellikle I. Murad döneminde Rumeli’de fetihler yapan Osmanlı’nın bu
yörelerdeki mimariden etkilenmemesi olanaksız gibi görünmektedir230. Örneğin Arta
Parigoritissa Kilisesi (1283-96)231 ile Daphi Manastır Kilisesi’nin (XI. yüzyılın 4.
çeyreği)232 cephelerine bakıldığında bu etkileşim rahatlıkla algılanabilmektedir. Öte
yandan aynı tür ikiz kemerler Memluk mimarisinde yaygın olarak kullanılmıştır.
Özellikle Şam Emeviye Camii’nde Memluk döneminde (1340) yenilenen güneydoğu
minaresinin ikiz pencereleri bu uygulamaya verilecek en önemli örneklerden biridir233.
Hüdavendigâr İmareti’nde taş, taş-tuğla ve kalemişi ile meydana getirilmiş
süslemeler vardır.
Yapıda taş süslemeler, dışta son cemaat yeri korkuluklarında, içeride ise üç
eyvanın başlarında görülmektedir. Beyaz mermerden şebeke olarak uygulanan
227
E.H. Ayverdi, a.g.e., I, s.252. Dostoğlu’nun yayınladığı eski bir resminde minarenin peteği kubbemsi
bir örtüyle kapatılmıştır ve petek yamuktur. Bir başka resimde ise petek, kurşun kaplama konik bir külah
ile örtülüdür.
228
S. Çetintaş, a.g.e., C.II, s.6.
229
D. Kuban, a.g.e., s.88.
230
M.B. Tanman, “Erken Dönem Osmanlı Mimarisinde Memluk Etkileri”, Osmanlı Mimarlığının 7
Yüzyılı “Uluslarüstü Bir Miras”, 25/26/27 Kasım 1999, İstanbul, s.85.
231
C. Mango, Byzantine Architecture, New York, 1976, s.148.
232
Ay.es., s.127.
233
M.B. Tanman, a.g.m., s.87.
83
süslemeler, eşkenar dörtgenlerin altı köşeli yıldızlar meydana getirdiği sonsuzluk
prensibindedir. Bunların bir kısmı orijinal, bir kısmı ise tamir sırasında yapılanlardır.
İçerdeki şebekelerle dışarıdakiler aynı karakterdedir, fakat dolu kısımları daha
fazladır234 (Şekil 15-16). Bu şebekelerin biraz daha farklı formlarını Balıkesir Zağnos
Paşa Camii ahşap kapısında235, Ürgüp Damsa Köyü Taşkın Paşa Camii
minberinde236, Konya Alaeddin Camii237, ahşap minber şebekesinde görmek
mümkündür. Üst kat revakındakiler ise devşirme ya da yukarıda da söylediğimiz gibi
şantiyede çalışan yabancı bir sanatçının yorumu olabilir. Kafes oyma tekniği
Hüdavendigâr döneminden itibaren görülmeye başlayan bir tekniktir. II. Murad
dönemine kadar bu teknik daha çok, son cemaat ya da giriş revağındaki açıklıkları
kapatan şebekelerde uygulanmıştır238. Kat silmeleri ile kemer üzengilerinden dolaşan
bütün mermer silmeler Bizans süsleme karakterini yansıtmaktadır. Sütunlar ve başlıklar
ise devşirmedir. Mustafa Kemal Paşa Lala Şahin Paşa Türbesi (Vakfiye 1348) kemer
yastığındaki süsleme239 Hüdavendigâr İmareti’nin kemer yastıklarındakiler ile aynıdır
(Şekil 17).
Şekil 15. Bursa Hüdavendigâr İmareti. Son Cemaat Yeri. Mermer Korkuluklar.
234
Yapıdaki süslemeler için ayrıca bkz. A. Bilsel, Bursa Dini Mimari Yapılarında Görülen Taş-TuğlaKalemişi-Ahşap-Çini ve Maden Süsleme Çeşitlerinin İncelenmesi Fotoğraflarla Belgelenmesi,
(Uludağ Ü. Sos. Bil. Enst. Resim-İş Eğitimi Bölümü Grafik Anasanat Dalı, Yayınlanmamış Yüksek
Lisans Tezi), Bursa, 1995, s.4.
235
Y. Demiriz, İslam Sanatında Geometrik Süsleme, İstanbul, 2000, s.42
236
Y. Demiriz, Osmanlı Mimarisinde Süsleme, s.64.
237
Y. Demiriz, İslam …, s.23.
238
Y. Özbek, a.g.e., s.514.
239
Ay.es., s.47.
84
Şekil 16. Bursa Hüdavendigâr İmareti. Medrese Revaklarının Mermer Korkuluklar.
Şekil 17. Bursa Hüdavendigâr İmareti. Kemer Yastıklarındaki Süslemelerden.
Üst kattaki revakın yan cephelerinde Bursa Orhan İmareti’nde de olduğu ikiz
kemerler yer almaktadır. İkiz kemerlerin alınlıklarında taş ve tuğla ile iç içe geçmiş
altıgenler oluşturulmuştur. Altıgenleri altı kollu yıldız ve eşkenar dörtgenler meydana
getirmektedir. Benzer süslemeleri Bursa Timurtaş Paşa Zaviyesi’nde (Resim 86-87),
Bursa Yıldırım Darüşşifası’nda duvardaki panoda240, Bursa Yıldırım Medresesi
tuğla alınlıkta241, Akşehir Ulu Cami çini mihrap kavsarasında242 görmek mümkündür.
Üst kat revağının ortasındaki kemerin alınlığında siyah-beyaz mermerden, iki renkli
almaşık sistemle üçgenlerden oluşan bir süsleme meydana getirilmiştir. Ancak bu
240
Y. Demiriz, Osmanlı … , s.447, Res.440.
Y. Demiriz, a.g.e., Res. 428; Y.Demiralp, a.g.e., s.43, şekil 14.
242
Y.Demiralp, a.g.e., şekil 7.
241
85
dekoratif süslemenin cephenin bütünü içindeki oranının çok küçük olduğu açıktır243.
Çetintaş, “üst kat revakının ortasında ayrıca doğu ve batıdaki kemerlerdeki geometrik
süslemelerin taş ve tuğla ile değil, harçla ve mala ile işlenmiş olduğunu, gerek Bursa
Orhan İmareti’nde gerekse Yıldırım Darüşşifası’nda bulabildiği numunelerden yola
çıkarak bu harcın içine gömülerek mozayikvari işlenmiş sırlı veya sırsız kırmızı
tuğlalarla rekabet edecek metanette hala yaşamakta olduğunu” belirtmektedir. Çetintaş,
sırlı veya sırsız tuğlaya rastlamadığından süsleme yüzeyinin yalnız harçla meydana
getirilmiş olduğunu iddia etmektedir244. Bursa Orhan İmareti’nde de bu çelişkiyi
görmüş ve süslemelerin boyayla tuğla görünümü verilmiş unsurlarla yapılmış
olabileceğini belirtmiştik. Ancak Bursa Orhan İmareti’nde rahatlıkla görülen bu
uygulamayı
Hüdavendigâr
İmareti’nde
göremedik.
Buradaki
tuğlalar
orijinal
görünmektedir. Süslemeler hakkında daha sağlıklı bilgiler verebilmek için bir bilimsel
malzeme analizi yapılması gerekmektedir. Taş ve tuğla ile yapılmış geometrik örnekli
süslemeleri Bursa Muradiye İmareti’nin son cemaat yerinde görebiliriz. Kemer
alınlıklarının her birinde farklı bir süsleme vardır. Süsleme kompozisyonları, altıgen,
sekizgen, dört kollu yıldız, zikzak, balıksırtı, üçgen şekilli tuğla noktalı, baklava,
onikigen ve kare formlarından meydana gelmektedir.
Minare gövdesinde normal tuğla örgüsünün arasında yer yer zikzak, meander,
rozet şekilli tuğlalarla işlenmiştir (Şekil 18).
Yapının tamamının saçak hattı küçük sağır kemerlerle hareketlendirilmiştir.
Kemerlerin çoğu yuvarlak kemer şeklinde olmasına rağmen, sivri kemer şeklinde
olanlar da vardır (Resim 25-28).
Hüdavendigâr İmareti’nde yapıyla çağdaş kalemişi yoktur. Son cemaat yeri
kubbelerinde, giriş eyvanının üzerine yerleştirilmiş mahfilin tabanında, avlu
kubbesinde, eyvanlarda, ibadet mekanında, pencere üzerlerinde ve mihrapta geç döneme
özgü, Barok karakterli kalemişi süslemeler bulunmaktadır.
243
244
D. Kuban, a.g.e., s.88’de bu süslemelerin Rum ustalar tarafından yapılmış olduğunu belirtmektedir.
S. Çetintaş, a.g.e., C.II, s.7, levha 9.
86
Şekil 18. Bursa Hüdavendigâr İmareti. Minareden Detay (VGM. Arşivi’nden işlenerek).
87
Son cemaat yeri kubbelerinin göbeği, dilimli dairesel bir madalyonla
bezenmiştir. Madalyonun içerisi palmet, rumi ve kıvrık dallarla dolgulandırılmıştır.
Kubbe eteğinin dört yönünde ise basit eşkenar dörtgenlerden oluşan süslemeler vardır.
Süslemelerde kahverengi, siyah, beyaz ve yeşil renkler kullanılmıştır. Kemer
karınlarında da kubbe göbeğindeki süslemeler karakterinde palmet, rumi ve kıvrık
dallardan meydana gelen kartuşlar bulunmaktadır. Bu süslemelerde de aynı renkler
kullanılmıştır (Şekil 19).
Şekil 19. Bursa Hüdavendigâr İmareti. Son Cemaat Yerinin Ortadaki Kubbenin
Göbeğindeki Kalemişi Süsleme.
Giriş eyvanının üzerinde yer alan mahfilin tabanında, göbekte palmet, rumi,
kıvrık dal ve yapraklardan gelişen bitkisel bir madalyon bulunmaktadır. Köşelerde ise
göbekteki süslemeden gelişen örnekler saadet düğümleri ile birbirlerine bağlanmaktadır.
Süslemelerde kırmızı, mavi, hardal yeşili, kahverengi ve krem tonları hakimdir.
Avlunun kubbe göbeğine, girift şekilde birbiri içine geçmiş palmet, rumi ve
kıvrık dallardan meydana gelen bir kompozisyon uygulanmıştır. Zemin mavi,
süslemeler ise kahverengidir. Kasnaktaki bordürde, uçları yuvarlatılmış, uzun enine
dikdörtgen kartuşlar bulunmaktadır. Kartuşlar birbirlerine girift dallarla bağlanmıştır.
Kartuşların içerisinde palmet, rumi ve kıvrık dallardan oluşan süslemeler vardır.
Süslemelerde kahverengi, beyaz ve mavi kullanılmıştır. Pandantiflerin altındaki
konsolların üzerleri, ters şekilde yerleştirilmiş palmet, rumi ve kıvrık dallardan oluşan
bir süsleme ile hareketlendirilmiştir (Resim 31). Avlu duvarlarının üst kesimindeki
88
enlice bordür ibadet mekanında da devam etmektedir. Kahverengi zemin üzerinde enine
dikdörtgen kartuşlar ve bitkisel örnekli süslemeler mavi, kırmızı, yeşil, kahverengi
renklerle meydana getirilmiştir. Aynı bordür ibadet mekanının tonozunun eteklerinde de
devam etmektedir. Tonozun ortasında eşkenar dörtgen formundaki süsleme palmet,
rumi ve kıvrık dallarla oluşturulmuştur. Süslemede kahverengi, siyah, yeşil ve mavi
renkler hakimdir. Avluya açılan doğu ve batıdaki eyvanların tonozlarındaki süslemeler
de aynı karakterdedir. Bu eyvanların güney duvarlarına birer mihrap resmedilmiştir
(Şekil 20-21). Mihrap tepeliği palmet ve rumilerle taçlandırılmıştır. Kavsarada iki yana
çekilmiş perde motifi uygulanmıştır. Ortadan bir kandil sarkmaktadır. Çerçeve bitkisel
örneklerle dolgulandırılmıştır. Yeşil, kahverengi, mavi, beyaz ve kırmızı renkler
kullanılmıştır.
Şekil 20-21. Bursa Hüdavendigâr İmareti. Batı ve Doğu Eyvanlarında Yer Alan
Kalemişi Mihrap Süslemeleri.
89
Yapıdaki tüm pencereler palmet, rumi, kenger yaprağı ve kıvrım dallardan
oluşan birer bitkisel süsleme ile taçlandırılmıştır (Resim 33).
Şekil 22. Bursa Hüdavendigâr İmareti. Mihrap Eyvanının Tonozunda Yer Alan
Kalemişi Süsleme.
Derin bir niş içerisine yerleştirilen mihrap, dikdörtgen kesitlidir245. Mukarnaslı
bir kavsara ile örtülüdür. Köşe sütuncelerinin başlıkları ve altlıkları baklava
formundadır. Mihraba ait eski bir resimde, mihrabın şimdiki gibi eyvan boyunca
yükselmediği, daha alçak olduğu görülmektedir. Orijinalde sade bir kuruluş gösteren
mihrap, XIX. yüzyılda altın yaldız ve çeşitli geç dönem süslemeleriyle kimlik
değiştirmiştir. Şimdiki mihrap kavsarasının üzerinde yer alan ayet panosu ve kalemişi
süslemeler 1322/1904 onarımında yapılmıştır246.
245
Gabriel mihrabın yeni yapıldığını Ayverdi ise bu görüşü, aynı devirdeki Şehadet ve Bursa Orhan,
Ankara Ahi Elvan, Genbemüz köyünde Samsa Çavuş, İznik Orhan Gazi camilerinin mihraplarını örnek
vererek çürütmeye çalışmıştır Bkz. E.H. Ayverdi, “Bursa Orhan Gazi Camii…, s.74. Çetintaş yerli
halktan mihrabın bugünkü şeklinin yeni olduğunu eski mihrabın daha derin olduğunu son tamirlerde
bunun geriye çekilerek yeniden yapılmış olduğunu öğrenmiştir. Texier’nin planında da mihrabın kare
planlı olduğunu göstererek, bugünkü mihrabın değersiz olduğunu imamın önüne rastlayan düzlükten
duvarı delip arkasındaki orijinal mihrabın aranmasını bulunacak mihrabın bugünkünden daha sade ve
kıymetli olacağını bildirmektedir. S. Çetintaş, a.g.e., C.II, s.4.
246
E.H. Ayverdi, a.g.e., s.257; M. Top, a.g.t., s.40-41.
90
Şekil 23. Bursa Hüdavendigâr İmareti. Mihrap.
91
Mihrabın içinde yer aldığı nişinin üzerinde bitkisel örnekli bir kartuş
bulunmaktadır. Yarım daire formlu mihrap tepeliği palmet, rumi ve kıvrım dallardan
meydana gelmektedir. Kavsaranın köşeliklerindeki bitkisel süslemeler farklı renkte
realist çiçeklerden meydana gelmektedir. Çiçek buketlerinin etrafı kıvrım dallarla
çevrelenmiştir. Mihrap ana nişi içerisinde de palmet, rumi ve kıvrık dallardan meydana
gelen süslemeler vardır. Çerçevede yazı, realist çiçekler, palmet ve rumilerden meydana
gelen bordürler vardır. Süslemelerde kahverengi, kırmızı, yeşil, krem, beyaz ve altın
yaldız kullanılmıştır247 (Resim 33; Şekil 22-23).
Tarihlendirme
İmaretin kesin inşa tarihi bilinmemektedir. Yapının inşa tarihi ile ilgili farklı
görüşler vardır. S. Çetintaş Hammer’den alıntı yaparak I. Murad’ın 766/1363’te Sırp
Sındı Savaşı’ndan sonra Bursa’da bir cami yaptırdığını ve buradan yola çıkarak da
imaretin
ve
tüm
külliyenin
inşa
tarihinin
1363’te
başlamış
olabileceğini
bildirmektedir248. Wilde Brussa adlı tezinde inşa tarihini vermemiş, yapıyı XIV.
yüzyılın sonlarına tarihlendirmiştir249. İslam Ansiklopedisi’nde de E. Diez, yapının inşa
tarihi olarak XIV. yüzyılın sonlarını göstermiştir250. Sedad yapıyı 767 yılına
tarihlemektedir251. Yurt Ansiklopedisi’nde yapının inşa tarihi olarak 1363 yılını
verilmiştir252. A. Kuran ve A. Gabriel, H.767/1365 yılında yapının inşaatın başladığını
H.787/1385 yılında tamamlandığını söylemektedirler253. S. Eyice ise yapının I. Murad
tarafından kesin olmamakla birlikte 1365’e doğru yapıldığını belirtmektedir254. N.Ş.
Doğan’a göre imaret, 1365/66 yıllarında inşa edilmiştir255. S.K. Yetkin’e göre yapının
inşaatı 1363 yıllarında başlamıştır256. R. Akbulut ise inşa tarihi olarak H.766/1363 yılını
247
Yapıdaki kalemişi süslemeler için ayrıca bkz. E. Çalıkuşu, Bursa Dini Mimarisinde Türk Barok
Bezemeler, Ankara, 2010, s.43-50.
248
S. Çetintaş, a.g.e., C.II, s.1.
249
H. Wilde, a.g.e., s.13.
250
E. Diez, “Bursa”, İslam Ansiklopedisi, C.II, Eskişehir, 1997, s.815.
251
H.E. Sedad, Bursa Tarihi Yerler, Müze, Camiler, Türbeler, Bursa, 1939, s.15.
252
Yurt Ansiklopedisi, “Bursa”, C.III, İstanbul, 1982, s.1755.
253
A. Kuran, The Mosque…, s.102; A. Gabriel, Une Capitale Turque Brousse, s.59.
254
S. Eyice, Zaviyeler ve Zaviyeli-Camiler, s.32.
255
N.Ş. Doğan, a.g.m., s. 211.
256
S.K. Yetkin, İslam Mimarisi, s. 230.
92
vermektedir
257
. M.T. Gökbilgin ise imaretin H.767/1366’da padişahın çocuklarının
sünnet düğünü senesinde yapıldığı, vakfiyesinin ise H.787/1385 yılında tanzim
edildiğini belirtilmektedir258. Yapının inşaatı, I. Murad’ın tahta çıkmasından (13591389) hemen sonra başlamıştır. Buradan yola çıkarak yapıyı 1362-1385 yılları arasına
tarihlemek mümkündür.
Yapının bir onarım kitabesi vardır (Resim 34). Kuzey taçkapısı üzerindeki
mermerden kitabe R.1322/1904 tarihlidir. Küçük boy Talik yazı ile Türkçe yazılmış
60x120cm. boyutlarındaki onarım kitabesinin Arapça harflerle metni şöyledir:
ﺳﻠﻄﻦ١ ﺳﻠﻄﻦ١ ﺑﻦ١ ﺳﻠﻄﻦ١ ﻓﺖ ﺳﻨﻰ١زىﻨﺖ ﺑﺨﺶ ﻣﻘﺎم اﻗﺪس ﺧﻞ
ﺛﺮ١ﻓﻨﺪﻣﺰ ﺣﺰرﭠﻠﺮىﻢ١ ن١ﻟﺪو١ ﺧﺮ١ ﻟﻰ١ ﺳﻠﻄﻨﭡﮫ١ﻟﺪ١ن خ١زى ﻋﺒﺪﻟﺤﻤىﺪ خ١ﻟﻎ١
م١د ﻋﻆ١ﺟﺪ١ وزر١ وﻣﻖ١ ﺣﻠىﺮىﻦ زﻣﺤﻢ١ﻓﭟ ﭘﻦ١ﺟﻠىﻞ ﺧﻞ
وﻧﺪﻛﺮ١ن ﺧﺪ١ﺣﻤىﻨﻠﺮﻧﺪن دﻧﭡﻤﻚ
ﺑىﻮرﻣ ﻠﺮدر١ ﻧ١ و١ﺣﻰ١ ﻣىﺸﺮﻓﻠﺮى ﭠﺠﺪىﺪ١ﺷﺒﻮ ج١ زى ﺣﺰرﭠﻠﺮىﻨﻚ١غ
١٨ ﻻﺧﺮ١ذى١ ﺟﻢ١٣٢٢ﺳﻨﮫ
Kitabenin Anlamı: Ziynet-bahş-i makaam-ı akdes-i Hilâfet-i Seniyye es-sultan
ibn’üs-sultan
Ül-Gaazi Abd’ül-Hamid Han halleda’llahü saltanatahû ilâ âhiri’d-Devrân
Efendimiz hazretleri me’âsir-i
Celile-i hilâfet-penâhîlerine zamîme olmak üzre (üzere) ecdâd-ı ızam-ı
hümayûnlarından cennetmekan Hüdavendigâr
Gaazî Hazretlerinin işbu cami-i şeriflerini tecdiden ihya ve inşa buyurmuşlardır.
Sene 1322 Cemâziyü’l-âhir 18
257
R. Akbulut, Her Şeyi İle Bursa, İstanbul, 1957, s.122.
M.T. Gökbilgin, “Murad I. Tesisleri ve Bursa İmareti Vakfiyesi”, Türkiyat Mecmuası, İstanbul
Üniversitesi Türkiyat Enstitüsü, C.X (1951-1953), İstanbul, 1953, s.219; E.H. Ayverdi, a.g.e., I, s.23132.
258
93
Kitabeye göre yapı, II. Abdülhamid’in emriyle R.1322/1904 yılında yapılan
onarımda yenilenmiştir259. H.787/1385’te düzenlenen vakfiyenin H.802/1400 yılındaki
kopyası Başbakanlık Arşivi’nde bulunmaktadır. Burada Yıldırım Bayezid’in eklediği
vakıflar da gösterilmiştir260. Yukarıda da belirttiğimiz gibi yapı I. Murad dönemine,
1362-85 yıllarına tarihlenmektedir.
259
260
K. Baykal, Bursa ve Anıtları, s.27.
Y. Demiriz, a.g.e., I, s.247.
94
Katalog No
Yapının Adı
Yeri
Şekil No
:3.6
:NİLÜFER HATUN İMARETİ261
:İznik
İnceleme Tarihi
:18.12.2009
:24-25
Resim No
:35-44
Yapı, İznik Merkez’de Lefke Kapısı yolu üzerinde, Müze Sokağındadır. İmaretin
karşısında
Şeyh
Kutbeddin
Camii262,
güneydoğusunda
da
Yeşil
Cami263
bulunmaktadır. Yapı uzun yıllar kullanım dışı kalmıştır. 1955 yılındaki onarım
sonrasında imaret, işlev değiştirmiş ve 1960 yılından sonra müze olarak hizmet vermeye
başlamıştır264. İnşa kitabesine göre yapı 1388 yılında inşa ettirilmiştir. Yapının banisi
Sultan Murad’tır ve imareti annesi Nilüfer Hatun adına yaptırmıştır265.
Yolun konumundan dolayı doğu-batı yönlü yerleştirilmiş olan yapı, avlu, ibadet
mekanı ve iki adet tabhane mekanından meydana gelmektedir. Giriş cephesi olan doğu
cephede ise beş birimli bir son cemaat yeri vardır (Şekil 24).
Yapının duvar örgüsünde dönem özelliği tuğla hatıllı taş malzeme kullanılmıştır.
Üç sıra tuğla hatılla dönüşümlü olarak kullanılmış kaba yonu taşlar oldukça özenlidir.
İyi yontulmuş taşlar, neredeyse kesme taşa yakındır. Örtülerin kasnaklarında ve son
cemaat yerinin üst kesimlerinde taş sıraları arasına dikine yerleştirilmiş tuğlalara da
rastlanmaktadır. Ancak bu tuğlalar belli bir düzende değildir. Beden duvarları ve avlu
261
Yapı kaynaklarda Nilüfer Hatun Zaviyesi şeklinde de adlandırılmaktadır. Bkz. G. Goodwin, a.g.e.,
s.45; L. Mozzati, Islam, Milan, 2002, s.274.
262
Bkz. S. Tunalı, İznik’te Mimarlık ve İç Mimarlık Olgusunun Tarihsel Gelişimi, (Marmara Ü.
Güzel Sanatlar Enst. İç Mimarlık Ana Sanat Dalı, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul, 2004,
s.128-130.
263
Bkz. S. Tunalı, a.g.t., s.130-32.
264
E.H. Ayverdi, a.g.e., I, s.328; A. Ersen, a.g.t., s.36.
265
G. Öney, Beylikler Devri…, s.14; A. Tüfekçioğlu, a.g.e., s.68; S. Eyice, Zaviyeler ve Zaviyeli
Camiler, s.33; S. Eyice, “İki Türk Abidesinin Mahiyetleri Hakkında Notlar İznik’te Nilüfer Hatun İmareti
ve Kayseri’de Köşk Medrese”, Ankara Ü. İlahiyat Fak. Türk ve İslam Sanatları Tarihi Enstitüsü,
Yıllık Araştırma Dergisi, II, 1957, Ankara, 1958, s.108; E.H. Ayverdi, a.g.e., I, s.320,328; A. Batur,
“Osmanlı Camilerinde Almaşık Duvar Üzerine”, s.147-148; A.S. Ülgen, “İznik’te Türk Eserleri”,
Vakıflar Dergisi, I, 1938, s.65; O. Aslanapa, Yüzyıllar…, s.19; Vakıf Abideler, IV, s.239-242; Ş.
Çakmak, a.g.e., s.100; D. Kuban, Osmanlı Mimarisi, s.88; Y. Özbek, a.g.e., s.76; Gurlitt, Die
islamitischen Bauten von İznik, OA, III (1912/13), s.54; K. Otto-Dorn, Das islamische İznik, Berlin,
1941, s.52.
95
kubbesinin kasnağı üç sıra kirpi saçakla, diğer örtülerin kasnakları ise iki sıra kirpi
saçakla son bulmaktadır266. Örtüler düz oluk şekilli çatı kiremitleri ile kaplıdır.
Yapıdaki alt sıra pencereleri düz atkı taşlı sivri kemerli alınlıklıdır. Üst sıra
pencereleri ise alınlıksız dikdörtgen şekillidir. Üst sıra pencereleri alçı dışlıklar ile
kapatılırken, alt sıra pencereleri lokma demir parmaklıklara sahiptir.
Şekil 24. İznik Nilüfer Hatun İmareti. Plan (E.H. Ayverdi’den işlenerek).
Son cemaat yerinin tasarımı ilginçtir. Normalde son cemaat yerleri bulundukları
cephenin tamamını kapsayacak şekilde inşa edilmektedir. Bu yapıda doğu cephede yer
alan son cemaat yeri tüm cepheyi kapsayacak şekilde tasarlanmamıştır. Son cemaat
yerindeki bu tasarım, cephelerde kullanılan rozetler, güneş kursları ve orta birimdeki
kaval silmeli ayaklarla da farkını belli etmekte, tasarım ve farklı biçim anlayışlarının bu
yapıda uygulandığını göstermektedir. Bu tasarım anlayışını açmamız gerekirse; son
266
Saçaklar hakkında daha fazla bilgi için bkz. M. Binan, a.g.e., s.65, Res.55.
96
cemaat yeri ayakları, bundan önceki yapılarda gördüğümüzden farklı olarak duvar
örgüsünde de olduğu gibi taş ve tuğla malzeme ile almaşık düzendedir. Ayaklarda son
cemaat yerinin üst kesiminde kullanıldığı gibi dikine tuğla tercih edilmemiştir. Son
cemaat yerinin güney cephesinde testere dişi düzeninde yerleştirilmiş iç içe halkalar
şeklinde bir güneş kursu ve altıgen formlu tuğlalarla şekillenmiş rozet şeklinde
süslemeler bulunmaktadır. Son cemaat yerinin yan cephelerinde Bursa’daki Orhan ve
Hüdavendigâr imaretlerinde de olduğu gibi ikiz kemerler söz konusudur (Resim 181,
27-28).
Şekil 25. İznik Nilüfer Hatun İmareti. Kuzey Cephe (E.H. Ayverdi’den işlenerek).
Son cemaat yeri beş birimlidir. Birimler dışarıya sivri kemerler ile açılmaktadır
(Şekil 25). Kemerler sütunlar ve taş/tuğla almaşıklığındaki ayaklarla taşınmaktadır. Son
cemaat yerinde kullanılan sütunlar devşirme olmasına rağmen başlıklar XV. yüzyılın
ortalarından itibaren görülemeye başlanacak formda mukarnaslıdır267. Bu da bize bir
onarımı işaret etmektedir. Mukarnaslı başlıklar form ve işleniş bakımından İznik Yeşil
Cami ile benzerlik göstermektedir. Bu da iki yapıda da aynı ustanın çalışmış
olabileceğini düşündürmektedir268. Son cemaat yerinin güney kesimi 1955 yılındaki
onarımda yeniden yapılmıştır269. Orta birimin ayaklarının dış yüzlerine yarım daire
267
Yapıdaki devşirme parçalar için bkz. B. Yosunkaya, a.g.t., s.58.
Y. Özbek, a.g.e., s.77.
269
E.H. Ayverdi, a.g.e., I, s.323; A. Ersen, a.g.t., s.36.
268
97
profilli, üstleri konik birer unsurla biten kaval silmelerden oluşan payandalar
yerleştirilmiştir. Bu tarz silmeli uygulamalar Selçuklu ve Bizans mimarisinde de
görülmekle birlikte, Bizans mimarisinde çok yaygın değildir. Kaynaklarda benzer
uygulamanın sadece Gülhane’deki bir Bizans kilisesinin kalıntısında görüldüğü
belirtilmektedir270. Son cemaat yerinin batı duvarı taçkapı ve iki yanındaki pencerelerle
çok fazla hareketli değildir. Taçkapının üst kesimi ile iki yandaki pencereler taş/tuğla
dokusu ile bir uyum içerisindedir. Sivri kemerli alt sıra pencerelerinde kemer, 3 tuğla ile
1 adet taştan meydana gelen almaşık örgüdedir. Kemer sırtı, testere dişi tuğla şerit ile
çevrelenmiştir. Benzer kemer formları Bursa Orhan İmareti (Resim 181), Bursa
Muradiye Medresesi giriş cephesi pencerelerinde271, Yenişehir Postinpuş Baba
Zaviyesi’nde güney cephedeki pencerelerin çökertmelerinde (Resim 4), Bursa Tuz
Pazarı Camii’nde272 de görmek mümkündür. Kemer aynası tuğla deseni ile
dolgulandırılmıştır. Taçkapının sağındaki pencerenin alınlığı dama tahtası süslemelidir.
Kaynaklarda bugün sıvalı olan batı duvarının pencere ve taçkapının üzerinde de olduğu
şekilde almaşık düzende olduğu belirtilmektedir273.
Son cemaat yerinde ortadaki birim bir kubbe ile diğer birimler ise birer aynalı
manastır tonozu ile örtülüdür. Orta birimde merkezi alanda yer alan kubbe doğu ve
batıdan iri üçgenlerle dolgulandırılmıştır. Örtü farkı dışında orta birimdeki kubbe,
ayrıca dıştan diğer örtülerden daha da yüksek tutularak vurgulanmıştır.
Doğu cephenin ortalarında yer alan taçkapı, taş/tuğla ve mermer malzemelerle
şekillenmiştir. Taçkapının üst kesiminde taş ve tuğlalar iki sıra arasında şaşırtmacalı
olarak verilmiştir. Yapıda görülen bu teknik Bizans etkilidir274. Taçkapı, pahlı, düz ve
oluk silmelerle hareketlendirilmiştir. Mermer söveli giriş açıklığı, Bursa kemeri tarzında
aynalı bir kemer ile örtülüdür. Sövenin iç kısmında mukarnaslı konsollar yer almaktadır.
Konsolların üzerindeki dilimli kemerli panonun ortasında birer gülbezek motifi
270
A. Ersen, a.g.t., s.36.
N.Y. Uluengin, Osmanlı-Türk Sivil Mimarisinde Pencere Açıklıklarının Gelişimi, İstanbul, Ocak
2000, s.31, Res.49a, 49b.
272
Ş. Özüdoğru, “Bursa’da 15-16.yy. Kalkan Duvarlı Camilerde Taş-Tuğla İşçiliği”, III. Uluslararası
Eskişehir Pişmiş Toprak Sempozyumu Bildiriler Kitabı, 16-30 Haziran 2003, Eskişehir, Haziran
2003, s.445, Res. 3.
273
E.H. Ayverdi, a.g.e., I, s.323.
274
Duvar örgüsü ve süslemeleri hakkında bkz. A. Batur, a.g.m., s.147-148.
271
98
bulunmaktadır. Giriş açıklığı üzerindeki kitabe panosunun köşeleri, palmet motifleri ile
bezenmiştir275. Taçkapının üst kesimine alçı dışlıklı bir mazgal pencere yer almaktadır.
Taçkapıdan ulaşılan avlu kare planlıdır. Geçişleri Türk üçgenleri ile sağlanmış
bir kubbe ile örtülüdür. Türk üçgenleri erken örneklerde olduğu şekilde burada da
yalındır. Yapı düzenlemesi içerisinde anıtsal ve tüm örtülerin üst kotunda yer alan avlu
kubbesinin merkezine bir aydınlatma feneri yerleştirilmiştir. Tuğlalarla örülmüş
sekizgen planlı fener, düz oluklu dere kiremitleri ile kaplı küçük bir kubbe ile örtülüdür.
Sekizgen fenerin her yüzüne alçı dışlıkları olan birer sivri kemerli pencere açılmıştır.
Örtülerin hiç birinde taş kaidesi olmasına rağmen alemlerin hilalleri bulunmamaktadır.
Avlunun kuzey ve güney duvarlarının batı köşelerinde yer alan dikdörtgen planlı
giriş açıklıkları ile tabhane mekanlarına girilmektedir. Güney-kuzey yönlü yerleştirilmiş
dikdörtgen planlı mekanların güney ve kuzey duvarlarına birer Bursa kemeri atılarak
kare bir alan oluşturulmuş ve birer kubbe ile örtülmüştür. Tabhane mekanlarının doğu
duvarlarında birer dikdörtgen formlu niş bulunmaktadır. Mekanların doğu duvarlarında
pencere açıklıklarına yer verilmezken, dışa bakan diğer duvarlarının alt kesimine birer
adet dikdörtgen formlu pencere açılmıştır. Alt sıra pencerelerinin aksına üst sıraya da
birer dikdörtgen formlu pencere yerleştirilmiştir.
Avlunun batı cephesinin güney ve kuzey köşelerine yakın şekilde yerleştirilmiş
birer basamak ile ibadet mekanına ulaşılmaktadır. İbadet mekanında örtü çeşitlemesi
vardır. Dikdörtgen planlı mekan, örtü katı kademeli olarak düzenlenmiş ve iki birime
ayrılmıştır.
Doğudaki
birimin
sekizgen
kasnaklı
kubbesi
mukarnaslarla
dolgulandırılmıştır. Batı uçtaki birim ise son cemaat yerinin orta biriminde olduğu gibi
önce üçgenlerle dolgulandırılmaya gidilmiş, ortada altıgen alan, altıgenin içine de bir
kubbe oturtulmuştur. İbadet mekanında mihrap ve giriş aynı aksta değildir. Yolun
konumundan dolayı doğu-batı şekilde yerleştirilmiş yapıda giriş cephesi doğuya, ibadet
mekanı ise batıdaki eyvana açılmaktadır. Batıdaki eyvanın güney duvarında ise
ihtiyacın bir getirisi olduğu aşikar olan, yüzeysel ve bezemesiz bir çökertme, mihrabı
simgelemektedir276. Benzer bir uygulama Kütahya’daki Yakup Çelebi İmareti’nde de
275
Taçkapının profili için bkz. Ş. Çakmak, a.g.e., s.209, Profil.2.
Mihrap ile ilgili yorumlar için bkz. S. Eyice, “İki Türk Abidesinin…, s.109-110; D. Kuban, a.g.e., s.
88’de yapının mihrapsız olduğunu iddia etmektedir.
276
99
görülmektedir (Resim 301). Batı eyvanının güney duvarında yarım daire kesitli niş
oldukça yüzeyseldir. İbadet mekanının güney ve kuzey duvarlarında altta ikişer adet,
batı duvarında ise bir adet dikdörtgen formlu pencere yer almaktadır. Alt sıra
pencerelerinin üst aksına da birer adet sivri kemerli pencere yerleştirilmiştir. İbadet
mekanının tüm duvarlarını, avlu duvarlarında olduğu şekilde, çepeçevre dolanan tersdüz palmet motiflerinde meydana gelen bir fistoya yer verilmiştir.
Yapıda taş, tuğla/taş ve alçı süslemeler vardır. Taş süsleme taçkapının söve ve
konsollarında, son cemaat yerinin sütun başlıklarındadır. Taçkapıda sövenin iç kısmında
mukarnaslı konsollar yer almaktadır. Konsolların üzerindeki dilimli kemerli panonun
ortasında birer gülbezek motifi bulunmaktadır. Giriş açıklığı üzerindeki kitabe
panosunun köşeleri, palmet motifleri ile bezenmiştir. Beyaz mermerden unsurlarda
bezemeler kabartma ve oyma tekniğindedir277.
Tuğla/taş süslemeler dış cephede beden duvarları ile son cemaat yerindedir.
Süslemeler dikdörtgen formda panolar, güneş kursları tuğlaların değişik şekilde
yerleştirilmesi ile meydana gelmiştir. Son cemaat yerinin güney cephesinde testere dişi
düzeninde yerleştirilmiş iç içe halkalar şeklinde bir güneş kursu ve altıgen formu
tuğlalarla şekillenmiş rozet şeklinde süslemeler278 Bursa Orhan İmareti (Resim 181182), Bursa Hüdavendigâr İmareti (Resim 25-26), Yenişehir Postinpuş Baba
Zaviyesi’nde (Resim 4) ve Bursa Gülçiçek Hatun Türbesi’nde279 de görülmektedir.
Taçkapının sağındaki pencerenin alınlığında da dama tahtası süslemelidir (Resim 38).
Avlu ve ibadet mekanının duvarlarını dolanan palmet fistosu alçı üzerine
kabartma tekniğindedir. Bu süsleme XIV-XV. yüzyılın sevilen bir kompozisyonudur.
Onarımlarda palmetlerin uç kısımları bozulmuştur.
Tarihlendirme
Yapının inşa kitabesi taçkapı üzerindedir. Celi sülüs Arapça kitabe, mermer
üzerine kabartma tekniğindedir (Resim 44). Üç satır halinde verilmiş kitabenin, Arapça
harflerle yazılışı şöyledir:
277
Bezemeler hakkında daha detaylı bilgi için bkz. Y. Demiriz, a.g.e., I, s.586-93; Ş. Çakmak, a.g.e..,
s.209, Profil.2.
278
D. Kuban, a.g.e., s.89’da bu süslemelerin Bizanslı ustalarca yapıldığını belirtmektedir.
279
Y. Demiriz, a.g.e., I, s.245, R.121.
100
اﻣﺮ ﺑﺒﻨﺎء ھﺪه اﻟﻌﻤﺎره اﻟﻤﺒﺎرﻛﮫ اﻟﺸﺮﯾﻔﮫ ﻻراﻟﺖ ﻣﻌﻤﻮره اﻟﻤﻠﻚ اﻟﻤﻌﻈﻢ اﻟﺤﻘﺎن اﻟﻤﻜﺮم-١
ﺳﻠﻄﺎن ﺑﻦ ﺳﻠﻄﺎن ﻣﺮاد ﺑﻦ اورﺧﺎن ﺣﻠﺪاﻻه ﻣﻤﻠﻜﺘﮫ ﻟﻮ اﻟﺪﺗﮫ اﻟﻤﺮﺣﻮﻣۃ اﻟﻤﻐﻔﻮره ﻧﺎﺳﺮه-٢
اﻟﺤﯿﺮات ﺳﯿﺪه اﻟﻤﺤﺪرات
ﻧﯿﻠﻮﻓﺮ ﺧﺎﺗﻮن ﺗﻐﻤﺪھﺎ ﺑﺎﻟﻐﻔﺮان ﻓﻰ اول ﺟﻤﺎدى اﻻول ﻟﺴﻨﮫ ﺗﺴﻌﯿﻦ وﺳﺒﻌﻤﺎﯾﮫ-٣
Kitabenin anlamı: Büyük hükümdar, iyilik sahibi hakan, sultan oğlu sultan,
Orhan oğlu Murad –Allah memleketini (yönetimini) devamlı kılsın-; merhum, mağfur,
hayırlı işleri yayan, örtünmüşler (kadınlar) in efendisi olan annesi Nilüfer Hatun adına
–(Allah) onu mağfiretiyle örtsün-, imar edilmiş (ya da imaret) olarak devam edecek bu
mübarek ve şerifli imaretin inşa edilmesini 790 senesinin Cemaziye’l-evvel ayının
başında emretti280.
İnşa kitabesinde de belirtildiği gibi imaret, H.790 Cemaziye’l-evvel/Mayıs 1388
yılında Nilüfer Hatun anısına, oğlu Sultan Murad tarafından inşa edilmiştir.
280
A. Tüfekçioğlu, a.g.e., s.69; kitabenin farklı okunuş ve yazılışları için bkz. E.H. Ayverdi, a.g.e., I,
s.327; Vakıf Abideler, IV, s.239-240; Y. Özbek, a.g.e., s.76; Türkiye’de Vakıf Abideler, IV, s.239-240.
101
Katalog No
Yapının Adı
Yeri
Şekil No
:3.7
:YAKUP ÇELEBİ ZAVİYESİ/CAMİİ281
:İznik
İnceleme Tarihi
:18.12.2009
:26
Resim No
:45-52
İznik şehir merkezinde, Yeni Mahalle, Yakup Sokak’tadır. Yapının bugün
konutlar arasında sıkışıp kalması çevresinden fotoğraf çekilmesini zorlaştırmaktadır.
Aynı alanda zaviye ile birlikte bir türbe de bulunmaktadır. Yapının kuzeybatısına
konumlanmış yapı, baldaken kuruluştadır. Türbede Yakup Çelebi’nin sandukası yer
almaktadır282. Yapı, Murad Hüdavendigâr’ın oğlu Yakup Çelebi tarafından zaviye
olarak inşa ettirilmiştir283. 1919 yılına kadar imaret olarak, 1940-1950 yılları arasında
ise
müze
deposu
şeklinde
kullanılmıştır284.
Günümüzde
ise
cami
olarak
kullanılmaktadır. 1963 yılında ve 1996 kubbe kaplamaları yenilenmiş ve 1963 onarımda
avlunun kubbe feneri kaldırılmıştır285.
Yapı avlu, ibadet mekanı ve iki adet tabhane mekanından meydana gelmektedir.
Yapının kuzeyinde beş birimli bir son cemaat yeri vardır (Şekil 26).
Yapının beden duvarlarında kabayonu taşı ve tuğlalar kullanılarak almaşık bir
örgü meydana getirilmiştir. Ancak örgüde taş ve tuğla sıralarında belli bir düzenin
tekrar edilmediği gözlenmektedir. Duvardaki bu farklı örgüler, bir hatta daha fazla
onarıma işaret etmektedir. Son cemaat yerinde ve kasnaklarda ise kesme taşlar üçer sıra
tuğla hatıl ile dönüşümlü olarak kullanılmıştır286. Yapının beden duvarları üç sıra kirpi
281
Yapı kaynaklarda ve halk arasında Yakup Çelebi Camii şeklinde de adlandırılmaktadır. Yapının zaviye
olarak inşa edildiğini kanıtlayan en büyük delil, 1 Kanun-ı Sani 1580 tarihli vesikadır. Bkz. E.H. Ayverdi,
a.g.e., I, s.328; S. Eyice, “İki Türk Abidesinin…, s.110; O. Aslanapa, Yüzyıllar…, s.197; S. Eyice,
a.g.m., s.33; A. Batur, a.g.m., s.148; G. Goodwin, a.g.e., s.45; D. Kuban, a.g.e., s.108; O. Aslanapa,
Türk Sanatı, s.222.
282
Türbe için bkz. E.H. Ayverdi, a.g.e., I, s.332; E. Daş, Erken Dönem Osmanlı Türbeleri, İstanbul,
2007, s.244-45; S. Tunalı, a.g.t., s.166-68.
283
E.H. Ayverdi, a.g.e., I, s.328; O. Aslanapa, Yüzyıllar…, s.197; S. Eyice, a.g.m., s.33.
284
E.H. Ayverdi, ay.yer.
285
A. Ersen, a.g.t., s.36; K. Klinghardt, Türkische Bäder, Stuttgart, 1927, s.23, Res.16; E.H. Ayverdi,
a.g.e., I, s.328.
286
A. Batur, a.g.m., s.148’de duvar örgüsündeki bu farkların son değil daha önceki onarımların birinin
getirisi olduğunu belirtmektedir.
102
saçak ile kasnaklar ise iki sıra kirpi saçak ile son bulmaktadır287. Örtüler kiremit kaplıdır
(Resim 45-48).
Yapının alt sıra pencereleri dikdörtgen formdadır ve sivri kemerli alınlıkları
vardır. Üst sıra pencerelerinin kemerleri ise yuvarlaktır. Duvar örgüsündeki farklardan
da yola çıkarak üst sıra pencerelerinin sonradan açılmış olabileceği ya da onarımlarla
form değiştirmiş olabileceği pek de uzak bir ihtimal gibi gözükmemektedir (Resim 4647).
Şekil 26. İznik Yakup Çelebi Zaviyesi. Plan (E.H. Ayverdi’den işlenerek).
Beş birimli son cemaat yeri beden duvarlarından daha yüksek tutulmuştur. Örgü
tekniği, kullanılan malzeme ve kademe farklı ile cephe vurgulanmıştır. Son cemaat yeri
dışa sivri kemerler ile açılmaktadır. Kemerler doğu ve batı köşelerde “L” şekilli, ortada
ise “T” formunda ayaklar üzerine oturmaktadır. “T” formundaki ayakların iki yanında
ise birer adet devşirme mermer sütun kullanılmıştır. Bugün kemer gözleri camekanlarla
kapatılmıştır. Beş birimli son cemaat yerinde birimler birer aynalı manastır tonozu ile
287
Saçaklar hakkında daha fazla bilgi için bkz. M. Binan, a.g.e., s.65,Res.54.
103
örtülmüştür. Ortadaki birim diğer birimlere göre kareye daha yakındır ve daha yüksek
tutularak vurgulanmıştır. Orta birimin iki yanındaki iki birim diğer uçlardaki
birimlerden daha dardır. Son cemaat yerinin kuzey duvarı basit bir giriş açıklığı ve iki
yandaki birer pencere ile oldukça sade bir görünümdedir. Her iki pencere de dikdörtgen
formdadır ve sivri kemerli alınlıkları vardır. Dikdörtgen formlu giriş açıklığı sivri
kemerli bir çökertme içerisindedir. Açıklığın mermer söveleri, düz ve dış bükey pahlı
silmelerle hareketlendirilmiştir (Resim 48).
Enine dikdörtgen planlı avlu, ibadet mekanından daha küçüktür. Mekanın doğu
ve batı duvarlarına kuzey-güney yönlü kemerler atılarak kare bir alan oluşturulmuş ve
geçişleri Türk üçgenleri ile sağlanan bir kubbe ile örtülmüştür. Mekanın doğu ve batı
duvarlarının kuzey uçlarında tabhane mekanlarına geçişi sağlayan birer açıklık yer
almaktadır. Tabhane mekanlarına ulaşımı sağlayan bu aks üzerinde, avlu zemin kotunda
bir kademe oluşturulmuştur. Bir basamak ile giriş kademelendirilmiştir (Resim 49).
Dikdörtgen formlu açıklıklar ile kare planlı tabhane mekanlarına geçilmektedir.
Simetrik düzendeki mekanların dışa bakan duvarlarında birer adet dikdörtgen formlu
niş, güney duvarlarında da alt kotta birer adet pencere açıklığına yer verilmiştir.
Mekanlar birer aynalı manastır tonozu ile örtülüdür (Resim 50).
Kare planlı ibadet mekanının doğu ve batı duvarlarında alt ve üst kotta birer
adet, güney duvarında ise alt kotta iki adet pencere bulunmaktadır. Bu iki pencerenin
ortalarına gelecek şekilde bir adet de üst pencere yerleştirilmiştir. Tüm pencereler
dikdörtgen formdadır. Mekan, geçişleri Türk üçgenleri ile sağlanmış bir kubbe ile
örtülüdür (Resim 51-52).
Onarımlardan birinde mermer kaplanan mihrabın özgün inşa malzemesi
bilinmemektedir. Ahşap minber ise niteliksizdir.
Tarihlendirme
Yapının kitabesi yoktur. İmaret, banisi Yakup Çelebi’den yola çıkarak 1389
yılına tarihlenmektedir288.
288
Bkz. F. Müderrisoğlu-Ç.Arslan, “Tarihsel Süreç İçerisinde İznik”, s.45; E.H. Ayverdi, a.g.e., I, s.328.
104
Katalog No
Yapının Adı
Yeri
Şekil No
:3.8
:ALİ PAŞA İMARETİ/CAMİİ289
:Bursa
İnceleme Tarihi
:10.08.2006, 19.12.2009
:27
Resim No
:53-62
Yapı, Yüceyer Caddesi, Ali Paşa Mahallesi, Eski Sokak’ta yer almaktadır. 1855
depreminde hasar görmüş olan yapı, geçirdiği kapsamlı onarımlarla büyük ölçüde
özgünlüğünü yitirmiştir290. Sokak dokusunun değişmesi ile yapı evler arasında sıkışıp
kalmış, kolaylıkla algılanamaz duruma gelmiştir. Kaynaklarda yapının batısında
medrese ve imaretin olduğu, 1855 yılındaki depreminde bu yapıların yıkıldığından
bahsedilmektedir291.
Ali Paşa İmareti, avlu, ibadet mekanı ve iki tabhane mekanından oluşmaktadır.
Kuzeyindeki beş birimli son cemaat yeri yenidir (Şekil 27). Yapının batısında bir hazire
bulunmaktadır. Yapıyı incelediğimiz 2006 yılının Ağustos’unda onarım devam
etmekteydi ve henüz minaresi yapılmamıştı (Resim 53). 2009 yılındaki incelememizde
ise yapının restorasyonunun tamamlandığı ve yapıya bir minare ve bir şadırvanın
eklendiği görülmüştür (Resim 53-57). Kaynaklarda orijinal minarenin 1855 yılındaki
depremde yıkıldığı belirtilmektedir292.
Yapının onarım öncesine ait fotoğrafları, bugünkü durumu ile ilgili bazı
detayları açmamızı gerektirmektedir. Kesin tarihi tespit edilmemekle beraber 1855
depreminden sonra orijinal kimliğini kaybetmesine sebep olan bir tamirde tonoz ve
kubbeli örtü sistemi çatı olarak değiştirilmiştir293. E.H. Ayverdi’nin yayınladığı resimde
ve bizim Bursa Vakıflar Bölge Müdürlüğü arşivinde bulduğumuz raporda yer alan
289
İmaret, yüksek lisans tezimizin kapsamında da yer almaktadır. Bkz. T. Acar, a.g.t., s.108-116.
Yapı günümüzde Ali Paşa Camii şeklinde adlandırılmaktadır. H.Ç. Arslan, Türk Akıncı Beyleri ve
Balkanların İmarına Katkıları (1300-1451), Ankara, 2001; s.154.
290
R. Kaplanoğlu, Bursa Anıtları Ansiklopedisi, Bursa, 1994, s.27; H.Ç. Arslan, Erken Osmanlı
Döneminde Akıncı Beyleri ve Banilikleri, (Hacettepe Ü. Sos. Bil. Enst. Arkeoloji ve Sanat Tarihi
A.B.D., Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara, Ağustos 1995, s.117.
291
R. Kaplanoğlu, ay.yer.; E.H. Ayverdi, a.g.e., I, s.387; K. Baykal, a.g.e., s.80. Kaynaklarda geçen
imaret ve medrese gibi unsurlar, Bursa Hüdavendigâr İmareti’nde de bahsettiğimiz gibi aynı yapının
tabhane mekanı, ibadet mekanı gibi birimlerinin farklı yapılar gibi yorumlanmasıdır.
292
S.M. Arık- vd, Bursa Camileri Albümü, Bursa Müftülüğü, İstanbul, 2004,s.9.
293
Y. Demiriz, a.g.e., I, s.238; E.H. Ayverdi, a.g.e., I, s.386, Res.647,651,
105
fotoğrafta son cemaat yeri doğu ve batıda dışa kapalıdır. Yuvarlak kemerler ve ayaklar
sıvalıdır. Kemerlerin arası camekanlarla kapatılmıştır. Batıdaki tabhane mekanının
arkasından bir minare yükselmektedir ve örtü kiremitlerle kaplanmıştır. Ayrıca son
cemaat yeri ile sokak arasında kot farkı olduğu, basamaklarla son cemaat yerine
çıkıldığı görülmektedir. Orta kemerin batısındaki kemerin önünde de küçük bir çeşme
vardır. Başka bir resimde ise ahşap tavanın yıkıldığı, son cemaat yerinin sıvalarının
söküldüğü, ayakların sadece bir kısmının kaldığı, yapının örtülerinin olmadığı, pencere
ve giriş açıklıklarının bozulduğu görülmektedir. 1998 yılından sonraki fotoğraflarda
yapının daha kötü durumda olduğu ortaya çıkmaktadır. 1998 yılında son cemaat yeri
örtüsü dışında iyi durumda olan yapının birkaç yıl içinde nasıl böyle kötü duruma
geldiği ve son onarımla da tamamen değişmesi insanı düşündürmektedir.
Şekil 27. Bursa Ali Paşa İmareti. Plan.
106
İmarette inşa malzemesi tuğla ve taştır. Yapının beden duvarları ve son cemaat
yeri, üç sıra yatay bir sıra dikey tuğla ile kasetlenmiş düzgün kesme taşlarla
örülmüştür294. Haziran 2000’den önceki bir fotoğrafta son cemaat yeri güney duvarının
üst kesimlerinin tuğla ile örülmüş olduğu görülmektedir. Bu, cephenin kapsamlı
onarımlarla değiştiğinin açık bir kanıtıdır. Duvarlar, iki sıra kirpi saçakla son
bulmaktadır. Yapının örtüleri alaturka kiremitlerle kaplanmıştır (Resim 53, 55, 56).
Yapının son restorasyon raporunda duvarların dışta bir sıra kesme taş, üç sıra tuğla, içte
ise moloz taş dolgu olması istenmiştir. Dolgu duvarda çimento harcı, dış yüzeylerde
kıtıklı harç kullanılması önerilmiştir295.
2006 yılının Ağustos ayından sonra inşa edilmiş olan minare yapıdan
bağımsızdır. Yapının kuzeybatısında yer alan minarenin kaidesi kare planlıdır. Kaide
kesme taş sıraları arasına yerleştirilmiş üçer sıra tuğla ile almaşık düzendedir. Silindirik
gövde tuğladandır. Şerefe altı kademelendirilerek vurgulanmıştır. Silindirik planlı tuğla
petek, dıştan kurşun kaplı konik bir külah ile örtülüdür (Resim 56). Kaynaklarda orijinal
minarenin 1855 yılındaki depremde yıkıldığı belirtilmektedir296.
Son cemaat yerinin kuzeybatısında yer alan sekizgen planlı mermer şadırvan da
yapıya 2006 Ağustos’undan sonra eklenmiştir. Unsur, ahşap desteklerle taşınan kiremit
kaplı bir saçak ile örtülüdür.
Beş birimli son cemaat yeri dışa yuvarlak formlu kemerlerle açılmaktadır.
Ortadaki kemer daha geniş ve yüksek tutulmuştur (Resim 54). Orta kemerin
doğusundaki ve batısındaki kemerler daha dar, en dıştakiler ise daha geniştir. Kemerler
kuzey-güney ve doğu-batı yönlü ahşap gergilerle desteklenmektedir (Resim 54). Son
cemaat yeri ayaklarından kuzeydekilerde düzgün kesme taş kullanılmıştır ve ayaklar
kareye yakın dikdörtgen formdadır. Güneydoğu ve güneybatıda duvara gömülü olanlar
ise üç sıra yatay tuğla ve bir kesme taş ile dönüşümlü olarak örülmüşlerdir. Ayakların
kaideleri yoktur, başlıkları ise düz profillidir. Ayakların arası demir parmaklıklar
kapatılmıştır. Son cemaat yerinin doğusu ve batısı ikişer basamakla çıkılan birer seki ile
294
Duvar örgüsü için ayrıca bkz. Y.S. Şener, a.g.t., s.90-93.
Bursa Vakıflar Bölge Müdürlüğü’nde gördüğümüz raporda duvarların yukarıdaki şekilde yapılması
önerilmiştir. Ancak ne ölçüde uygulandığı tartışmaya açıktır.
296
S.M. Arık- vd, Bursa Camileri Albümü, Bursa Müftülüğü, İstanbul, 2004,s.9.
295
107
yükseltilmiştir. Son cemaat yerinde ortadaki birim geçişleri pandantiflerle sağlanmış bir
kubbe ile diğer birimler ise birer aynalı manastır tonozu ile örtülmüştür (Şekil 23). Bazı
kaynaklarda ise birimlerin tümü birer kubbe ile örtülü şekilde gösterilmiştir297.
Birimlerin örtülerindeki kalemişi süslemeler yenidir. Son cemaat yeri ile diğer birimler
arasında bitişme çizgisi yoktur. 1855 yılındaki depremde tabhanelerle birlikte son
cemaat yeri de yıkılmıştır. Bu depremden sonra son cemaat yeri bir dönem düz ahşap
tavan ile örtülmüş, kuzeydeki kemerler ise yuvarlak formda örülmüştür. Kalan izlerden
son cemaat yerinin kubbelerle örtülü olduğu anlaşılmış ve bu veriler dikkate alınarak
yeni bir son cemaat yeri yapılmıştır298. Ancak kemerlerde yapının ilk inşa dönemini
yansıtacak sivri kemer formu yerine yuvarlak kemer formu uygulanmıştır.
Yapıdaki özgün sayabileceğimiz unsurlardan biri, kuzey cephenin ortasında yer
alan taçkapıdır. Giriş açıklığı basık kemerle örtülüdür. Mukarnaslı bir kavsaraya sahip
olan kapının kuşatma kemeri sivridir. Taçkapının iki yanındaki köşe sütunceleri beş
kenarlıdır ve başlıkları pahlıdır (Resim 58). Taçkapı mihrabiyeleri de beş kenarlıdır ve
mukarnas kavsaralıdır. Taçkapı eski fotoğraflarda da görüldüğü gibi kısmi müdahaleler
görmüştür. Son cemaat yerinin zemininin yükseltilmesi nedeniyle mihrabiyelerin formu
bozulmuştur.
Taçkapıdan girişi sağlanan kare planlı avlu, geçişleri Türk üçgenleri ile
sağlanmış bir kubbe ile örtülüdür. Kubbenin ortasında aydınlatma feneri bulunmaktadır.
Örtü geçişleri ve beden duvarları üzerinde kalemişi süslemeler yer almaktadır (Resim
59). Avlu kubbesindeki süslemeler son onarımın eseridir. Bursa Vakıflar Bölge
Müdürlüğü’ndeki eski fotoğraflardan avlu kubbesinin yıkık olduğu ve avlu zeminin
yükseltildiği görülmektedir.
Avludan girişleri sağlanan ve avlu ile kot farkı olmayan tabhane mekanları,
dikdörtgen planlıdır ve birer yuvarlak kemerli tonoz ile örtülüdür. Her iki mekanında
güney duvarlarında ortada kare formunda bir niş ve bu nişin iki yanında birer kare
formunda sonradan dolap nişi haline getirilmiş pencere açıklığı yer almaktadır.
Mekanların dışa açılan doğu ve batı duvarlarında ise ortalarında dikdörtgen formlu birer
297
298
Türkiye’de Vakıf Abideler ve Eski Eserler, III, s.16; E. H. Ayverdi, a.g.e. I, s.385, R.647.
R. Kaplanoğlu, a.g.e., s.27.
108
niş bulunan kare profilli iki pencere yer almaktadır. Doğudaki tabhane mekanı kısmen
özgünlüğünü korumaktaysa da batıdaki mekan yeniden yapılmıştır. Her iki mekanın
örtüsü de yenidir (Resim 60).
Avludan altı basamakla çıkılan kare planlı ibadet mekanı, geçişleri Türk
üçgenleri ile sağlanmış bir kubbe ile örtülüdür. Birimin doğu, batı ve güney
duvarlarında altta ve üstte ikişer pencere açıklığına yer verilmiştir. Alt sıra pencereleri
dikdörtgen formdadır ve tuğladan alınlıklara sahiptir. Üst sıra pencereleri ise yuvarlak
kemerlidir.
Yuvarlak
profilli
eyvan
kemerinin
ayakları
mukarnaslarla
hareketlendirilmiştir. Birimin örtüsünde ve beden duvarlarında kalemişi süslemeler
vardır. Kemer ayağındaki devşirme yastık ve mukarnaslı süslemeler onarımda korunan
unsurlar arasındadır (Resim 61-62).
Dört kenarlı mihrap nişi bir mukarnas kavsara ile örtülüdür. Mihrap, basit
geometrik bir silme ile çevrelenmiştir (Resim 61).
Güneybatıda yer alan minber ile güneybatıda yer alan vaaz kürsüsü yenidir.
XIV. yüzyıla tarihlenen yapı, 1855 yılındaki büyük depremde zarar görmüştür.
Bu depremde kubbeler, tabhane mekanları ve minare yıkılmıştır. İbadet mekanında ise
bir çarpılma meydana gelmiştir299. Yapı bu tahribatlar nedeniyle kapsamlı onarımlar
geçirmiştir. Onarımlar sonucu özgünlüğünü yitiren yapı, 1955 yılında Bursa Eski
Eserleri Sevenler Kurumu tarafından300, 2000 yılında itibaren Bursa Vakıflar Bölge
Müdürlüğü tarafından onarılmıştır. 2006 yılının Ağustos ayında Bursa’daki
incelememizde onarım halen devam etmekteydi.
Beş birimli son cemaat yerinde ortadaki birim bir kubbe ile diğer birimler ise
birer aynalı manastır tonozu ile örtülüdür301 (Şekil 23). Bir dönem ahşap tavanla örtülü
son cemaat yeri, bazı kaynaklarda kubbe ile örtülü şekilde gösterilmiştir302. Bugünkü
örtülerin hangi veriyi değerlendirerek yapıldığı belli değildir. Çünkü Bursa Vakıflar
Bölge Müdürlüğü’nde bulunan 2000 Haziran’ına ait onarım öncesini gösteren bir
299
S.M. Arık vd, a.g.e., s.9.
Ay.yer.
301
Tabhaneli camilerde orta birimi kubbe, yan birimleri tonoz ile örtülü olan son cemaat yerleri için Bkz.
Tablo 9, 11.
302
Türkiye’de Vakıf Abideler, III, s.16; E. H. Ayverdi, a.g.e. I, s.385, R.647.
300
109
fotoğrafta kubbelerin oturduğu kemerler algılanabilmektedir. Ancak bu fotoğrafta
örtülerin hepsinin kubbe olduğunun bir kanıtı değildir. Yukarıda da belirttiğimiz gibi
yapı farklı dönemlerde kapsamlı onarımlar geçirmiştir.
2000 yılının Haziran ayında Bursa Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma
Bölge Kurulu’na sunulan restorasyon raporuna göre, yapının özgün duvarları ve
müdahale gören bölümler plan üzerinde gösterilmiştir. Bu rölövede avlu, doğudaki
tabhane mekanı, taçkapı, son cemaat yerinde kuzeydoğudaki iki ayağın temelleri sağlam
kalmış, ibadet mekanı ve batıdaki tabhane mekanı şakulden kaymış ve iki mekanın kimi
yerleri yıkılmıştır. İbadet mekanında güney duvarı sonradan ve farklı bir teknikle
yapılmıştır. Avlu ile batıdaki tabhane mekanını ayıran ortak beden duvarındaki pencere
sonradan kapatılmıştır. Simetriği olan pencere ise yükseltilmiş ve daraltılmıştır. Son
cemaat yerinden tabhane mekanlarına açılan girişler sonradan yapılmıştır. Doğudaki
tabhane
mekanının doğu cephesindeki dolap üstlük pencereye dönüştürülüp
yükseltilmiştir. Avlu, ibadet mekanı, tabhane mekanları ve son cemaat yerinin taban
kotları orijinal olmayıp yükseltilmiştir. Son restorasyonda beden duvarları onarılmış,
ağır hasarlı kısımlar, ibadet mekanı, batıdaki tabhane mekanı ve son cemaat yeri
yeniden inşa edilmiştir. Raporda ibadet mekanının beden duvarlarının kubbeyi taşıyan
kemerlere kadar olan kısımları, doğudaki tabhane mekanının tonoz başlangıcına kadar
olan kısımları, taçkapının tüm unsurları, son cemaat yeri kemerlerini taşıyan doğu
taraftaki iki adet ayak temeli, yapının güneydoğusundaki istinat duvarı, yapıdaki
mekanların özgün taban kotları, malzeme ve yapım tarzı, özgün dış kapı kilidi, revak
çeşmesi ve şamdanları, hazire alanı ve kalemişlerinin aynen korunacağı belirilmiştir.
Raporda ibadet mekanının beden duvarları ve kubbesi, batıdaki tabhane mekanının
beden duvarları ve tonozu, son cemaat yeri ayakları, kemerleri, kubbe ve tonozları, avlu
kubbesi ve kemerleri, doğudaki tabhane mekanının tonozu ve minarenin tamamlanacağı
belirtilmiştir.
Son cemaat yerinde mevcut ayak temelleri esas alınarak basınca dayanıklı kesme
taşların kemer yastıklarının başlangıcına kadar örülmesi, kemer yastıklarının ön
üretimle yapılıp yerine konulması önerilmiştir. Yapıdaki izlerin kemer üzengilerinin iki
sıra taş ve üç sıra tuğla dizileriyle yükseltilmiş olduğunu gösterdiğini, buradan yola
110
çıkarak revak kemerlerinin tuğla ile yapılması, dış cepheye bakan yüzlerinin bir sıra taş
ve iki sıra tuğla örgüsü şeklinde yapılması eklenmiştir.
Son cemaat yerinde taçkapıya kadar olan bölüm, son cemaat yerine çıkan
basamaklar ve minare kaidesine giriş basamakları, avlu zemini ve ibadet mekanına
çıkan basamaklar, avluda yer alan havuz tabanı ve yan kenarları, kemer yastıklarının
doğal taş (mermer) ile yapılması önerilmiştir. İbadet mekanı, tabhane mekanları ve son
cemaat yeri zeminlerinde taban tuğlası önerilmiştir.
Minarenin kaidesinin kesme taş, gövde ve peteğinin tuğla, şerefenin doğal taş
(mermer), külahın ise ahşap karkas üzerine kaplama tahtası ve kurşun kaplama olması
istenmiştir. Yukarıda sayılan restorasyon önerilerinin tümüne yakını yanlış uygulanmış,
yapı, orijinallikten uzaklaşarak yeni bir görünüm kazanmıştır.
Yapıda pek fazla süsleme bulunmamaktadır. Süslemeler alçı ve kalemişi ile
meydana getirilmiştir.
Taçkapının kavsarası sarkıtsız basit mukarnas dolguludur (Resim 58). İbadet
mekanını avludan ayıran kemer yastığında ise alçıdan tek sıra basit mukarnas, bir friz
meydana getirmiştir. Bursa Yıldırım ve Yeşil imaretlerinin ibadet mekanının kemeri de
mukarnas dizileri ile hareketlendirilmiştir. Ancak oradaki süslemeler mermerdendir.
Avlunun doğu ve batı duvarlarının üst kesimindeki alçıdan çarkıfelek motifli kabaralar,
2000 Haziran’ında başlayan onarımdaki korunan unsurlar arasındadır.
Son cemaat yeri kubbe ve geçişlerinde, tonozlarda; avlu kubbesi ve geçişlerinde,
beden duvarlarında, ibadet mekanı kubbesi ve geçişlerinde ve beden duvarlarında 2006
yılı onarımına ait kalemişi süslemeler vardır (Resim 59, 61, 62). İbadet mekanının doğu
ve batı beden duvarları üst kesiminde yer alan ağaç ve madalyon motifleri ise onarım
öncesinde de bazı kayıplarla beraber iyi durumda görülmekteydi. Özgün süslemelerin
korunmaları önerilmiş, ancak son onarımda tamamen yeniden yapılmışlardır (Resim 6162). İbadet mekanı doğu ve batı duvarlarının üst kesimine realist üslupta resmedilmiş
çiçek açmış ağaç tasvirleri yer almaktaydı. Minyatürlerde resmedilen Çin bulutları
tarzında bir kaya silueti zemini oluşturmaktadır. Ağaç motifinin üzerinde daire formlu
bir madalyon yer almaktadır. Madalyonun dış bordüründe Çin bulutları yer alırken,
111
madalyonun içerisinde palmet ve rumilerden gelişen bir süsleme vardır. Yapılan
onarımlarda, iyi durumda olan bu süslemeler yok edilmiş, yerlerine bugün görülen
resimler yapılmıştır.
Tarihlendirme
Kesin inşa tarihi bilinmeyen yapının H. Zilhicce 796/Ekim 1394 tarihli vakfiyesi
vardır303. Banisi Çandarlı Halil Hayreddin Paşa’nın oğlu, Yıldırım Bayezid’in veziri Ali
Paşa’dır304. İmaretin haziresindeki mezartaşı Ali Paşa’ya ait olup, 703 tarihlidir. Fakat
bu tarih yanlış yazılmış olmalıdır, çünkü o tarihte henüz Bursa alınmamıştı. Ali Paşa,
Hüdavendigâr ve Yıldırım devrinin kazaskeri, sadrazamı ve ünlü bir komutanıdır. Vefat
edince babasının yanına İznik’e gömülmüştür. Mezar kitabesinde H.809/1407 tarihi ile
ismi açıkça yazılıdır. İmaretin haziresindeki mezar ise bir makam kabri olmalıdır305.
Yapı, 1394 yılından birkaç yıl önce inşa edilmiş olmalıdır.
303
Ş. Çakmak, a.g.e., s.102; S.M. Arık- vd, a.g.e., s.9; E. H. Ayverdi, a.g.e.,I, s.385; H. Ç. Arslan, a.g.t..,
s.117.
304
Türkiye’de Vakıf Abideler, III, s. 15.
305
K. Baykal, a.g.e., s.80.
112
Katalog No
Yapının Adı
Yeri
Şekil No
:3.9
:FİRUZ BEY İMARETİ/CAMİİ306
:Milas/Muğla
İnceleme Tarihi:05.11.2007, 20.12.2007,
03.01.2008, 03.08.2008.
:28-47
Resim No
:63-70
Yapı, Muğla İli, Milas İlçesi, Kışla Caddesi, Firuz Paşa Mahallesi’ndedir.
Medrese, imaret ve hazireden meydana gelen Firuz Bey Külliyesi’nde, medrese
hücreleri avlunun batı kenarında tek bir hat boyunca sıralanırken, haziredeki mezar
taşları 1930’lu yıllarda başka bir mezarlığa taşınmıştır307 (Şekil 28). Kuzey-güney
yönde uzanan medresenin altı hücresi vardır. Yaklaşık kare planlı olan medrese
hücrelerinin üzerleri, sivri kemerli beşik tonoz, çapraz tonoz ve kubbe ile örtülüdür.
Hücrelerin, mazgal pencereye benzeyen dar ve küçük pencereleri bulunmaktadır. Bu
hücrelerin alt kısımları ve köşeleri kesme taş ile inşa edilmişken, üst kısımları moloz taş
ile inşa edilmiştir. Bacalar tuğladandır. Bugün kendi haline terk edilmiş olan medrese
hücrelerinin bazıları depo olarak kullanılmaktadır. Medresenin Vakıflar Genel
Müdürlüğü tarafından yürütülen onarımı, 03.08.2008 tarihindeki incelememizde halen
devam etmekteydi.
Kitabesine göre Firuz Bey İmareti, Yıldırım Bayezid zamanında, Mübarizüddin
Hoca Piruz (Firuz) Bey tarafından M.1396 yılında inşa ettirilmiştir308. Yapı, XIX.
yüzyılın başlarında esaslı bir onarım geçirmiştir. H. 11 Cemazie’l-ahir 1242/11 Aralık
1826 tarihinde yapının onarımı başlamıştır. Bu tamir için 5016 kuruş 30 para
harcanmıştır309.
306
Yapı, halk arasında Firuz Bey Camii, Kurşunlu Cami, Gök Cami olarak da adlandırılmaktadır. Bkz. Y.
Özbek, a.g.e, s. 123; A. Kızıl, Uygarlıkların Başkenti Mylasa ve Çevresi, Milas, 2002, s.44; G. Öney,
Beylikler Devri Sanatı, s.14; Y. Demiriz, a.g.e., I, s.627.
Biz ise yapıyı inşa edildiği dönemde adlandırıldığı şekilde, imaret adıyla tanıtmaya çalışacağız.
307
R.H. Ünal, “Firuz Bey Camii (Kurşunlu Cami)”, Erken Osmanlı Sanatı, İstanbul, 1999, s.39.
308
A. Tüfekçioğlu, a.g.e., s.80; E.H. Ayverdi, a.g.e., C.I, s. 522; R.H. Ünal, ay.yer.; A. Kızıltan, Anadolu
Beyliklerinde Cami ve Mescitler, İstanbul, 1958, s.119; D. Kuban, Osmanlı Mimarisi, s.94; A. Kızıl,
a.g.e, s.44; N. Oktik-vd, Milas Araştırması 2003, Muğla, 2004, s.34; G. Cantay, a.g.e., s.28.
309
N. Adıyeke, XIX. Yüzyılda Milas’ın Sosyal, Demografik, Ekonomik ve Kültürel Gelişimi, İzmir,
1994, s.75,76. 27.07.2005 tarihli ve 1007 numaralı Muğla Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma
Bölge Kurulu Kararı’nda; a) Cami demir giriş sol kanadının menteşe vazifesi gören mafsal aksamının
yuvasına yerleştirilmesi ve kapı kanatlarının bakımı,
113
İmaret, avlu, ibadet mekanı, iki tabhane mekanı ve üç birimli bir son cemaat
yerinden meydana gelmektedir. Minare ise yapının beden duvarları üzerinde
yükselmektedir (Şekil 29).
Firuz Bey İmareti, güneyi medrese odaları ile çevrili bir avlunun ortasındadır.
Avlunun batı cephesi hariç üç cepheden girişi bulunmaktadır.
Yapının duvarları, yörenin kendine özgü mavi damarlı mermerleri ile
kaplanmıştır. Eski çağlardan beri kullanılan mavi damarlı Sodra mermerinin yapıya
kattığı ahenk dolasıyla halk arasında yapı, “Gök Camii” şeklinde adlandırılmaktadır310.
Yapının zemini de mermer döşelidir. İç mekanlar sıvalı olduğu için, duvarların yapı
malzemesi anlaşılmamaktadır. 48-07 Dosya No’lu Vakıflar Genel Müdürlüğü Vakıf Eski
Eser Fişi’nde, dış cephenin eski çağda kullanılmış olan mavi damarlı Sodra
mermerinden bloklarla kaplanmış olduğu, içte ise yalnız iki orta bölümün mermer kaplı
olduğu belirtilmiştir. Kasnaklarda sıvalı ve boyalıdır. Yapının örtüleri kurşun kaplıdır
(Resim 63-64).
Yapının her cephesinde ikişer pencere açıklığına yer verilmiştir. Dikdörtgen
formlu pencereler oldukça hareketlidir. Pencerelerin üst kesimi mukarnas şeritleri, iki
renkli taştan oluşan kakma teknikli süslemelerle bezenmiştir. Kasnak seviyesinde ise
b) Medrese üst örtüsünü oluşturan ve çürümüş durumda bulunan sac malzeme yerine örtünün kurşunla
kaplanması,
c) Medresenin arka cephesine bitişik halde bulunan okul alanı içerisinde gerekli yağmur suyu drenaj
kanallarının yapılması,
d) Caminin pencere, korkuluk ve dışlıkların boyalarının orijinal rengine uygun boyanması,
gibi basit onarıma yönelik kararlar alınmış ve bu uygulamaların Vakıflar Genel Müdürlüğü’nce
yapılacağı belirtilmiştir. Kararda ayrıca, taş temizliği, kubbealtı dış duvar sıva tamiratı ve izolasyonu,
caminin içinde kubbede bulunan bezemelerin bulunduğu alanın içinde kalan kısmının boyasının
yenilenmesi, medrese hücrelerine kapı ve pencerelerinin yapımı, beden duvarları derzlerinin yenilenmesi,
medrese hücrelerine kapı ve pencerelerin yapımı, beden duvarları derzlerinin bakımı, tabanının mermerle
kaplanması önerisi ve vb. bakım amaçlı işler adı altında önerilen işlemlerle ilgili;
a) Mermer taban döşemesi, kapı, pencere vs. yeni imalatların ne şekilde olacağını malzeme ve
özellikleriyle tanımlayan,
b) Boya ve badana işlerini özgün renk ve dokusunu koruyan hangi malzemenin kullanılacağını belirten
mevcut durumu gösteren ayrıntılı bilgi ve belgelere dayalı uygulamaların ne şekilde ve teknikte
yapılacağını belirten ayrıntılı rapor ve projelerin Koruma Kuruluna iletilmesinden sonra konunun yeniden
değerlendirilebileceğine karar verilmiştir. Vakıflar Genel Müdürlüğü’nün 480801007-0F001 barkot
numaralı Abide ve Eski Eser Onarım Fişinde; 1968 yılındaki Adi tamirde caminin avlusu önündeki
dükkanların istimlakı ile açılan güney cephede avluya giriş merdivenleri ve ihata duvarı yapılması için
45.000,00TL. tahsisat ayrıldığı belirtilmektedir.
310
Evliya Çelebi Seyahatnamesi, Anadolu, Suriye, Hicaz (1671-1672), IX, İstanbul, 1935, s.208,209;
A. Kızıl, a.g.e, s.44.
114
geç dönem özelliği daire şekilli pencereler vardır. İbadet mekanının batı duvarı
üzerindeki pencereler, alttakiler sade tutulurken üsttekiler iki renkli taş kakma tekniği
ile geometrik ve stilize palmet motifleri ile taçlandırılmıştır (Resim 63-64).
Şekil 28. Milas Firuz Bey İmareti. Vaziyet Planı (B. Erturan’dan işlenerek).
Minare yapının kuzeybatı köşesinde, batıdaki tabhane mekanının doğu duvarının
üzerinde yükselmektedir. Kaidesi olmayan minarenin silindirik gövdesi kesme taş ile
örülmüştür. Mukarnaslarla hareketlendirilmiş şerefenin altında bir adet kaytan silme
bulunmaktadır. Taş petek kurşun kaplı konik bir külah ile örtülüdür. Minarenin girişi
avludaki merdivenlerle sağlanmıştır. 48-07 Dosya No’lu Vakıflar Genel Müdürlüğü
115
Vakıf Eski Eser Fişi’nde, “…avlunun batı duvarı içerisinde yükselen merdiven
minare, dış merdiven mimarisinin bir tekamülüdür. Üzerine ilave edilen şerefesi
stalaktitli sivri külahlı bugünkü minarenin daha sonraki bir tarihe ait olduğu”,
belirtilmiştir (Resim 63-64).
Şekil 29. Milas Firuz Bey İmareti. Plan.
48-07 Dosya No’lu Vakıflar Genel Müdürlüğü Vakıf Eski Eser Fişi’ne göre
imaretin önündeki sekiz köşeli küçük mermer şadırvan XIX. yüzyılda yapılmıştır.
Son cemaat yeri dıştan bakıldığında
beş birimli bir son cemaat yeri gibi
algılanmakla birlikte, içte üç birimlidir. Son cemaat yerinde ortadaki birim geçişleri
Türk üçgenleri ile sağlanmış sekiz dilimli bir kubbe ile yandaki birimler doğu-batı
yönlü sivri kemerli birer beşik tonoz ile örtülüdür. Son cemaat yerinin doğu ve batısı
116
yönlü sivri kemerli birer beşik tonoz ile örtülüdür. Son cemaat yerinin doğu ve batısı
dışa kapalıdır. Cepheler altlı üstlü ikişer pencere ile dışarı açılmaktadır. Son cemaat yeri
kuzey cephesi oldukça hareketlidir (Şekil 31-40). Kuzeydeki iri altı payeden, ortadaki
iki paye “L” formlu, duvar ile bu payelerin arasındakiler ise dikdörtgen formludur. Orta
birim ve iki yandaki kemerlerde zikzak şekilli süslemeler söz konusudur. Kemerlerin
konsol kısmında da ince işçilikli bir mukarnas dizisi bulunmaktadır. Orta birim üzerinde
konsollarla taşınan bir saçakla daha da vurgulanmıştır. Dört konsolla taşınan ilginç
saçak, alt yüzeyinde iki renkli taşlarla oluşturulmuş kakma teknikli geometrik
kompozisyonlarla bezenmiştir. Konsol yüzeylerindeki ve aralarındaki kabartma olarak
yapılmış süslemelerde dönem özelliklerine aykırı sahici çiçek motiflerine yer
verilmiştir. Natürmort tarzı, vazodan çıkan çiçekler bulunmaktadır. Son cemaat yerinin
payelerinin arasında her biri farklı geometrik kompozisyonlara sahip mermer
korkuluklar yer almaktadır (Resim 63, Şekil 32-34).
Yapının kuzey duvarının ortasında yer alan taçkapı ilginçtir. Çerçevesinin alt
kesimi düğüm şeklinde silmelidir. Taçkapı cepheden taşıntılı değildir. Çerçeve
mukarnas
şeritlerden
meydana gelmiştir.
Giriş açıklığı üzerindeki kitabenin
çevresindeki bitkisel süslemeleri ve kemerdeki iki renkli kakma teknikli taş işçiliği
dikkat çekicidir. Üstteki kemerde de yazı, bitkisel süsleme ve kakmadan oluşan
süslemeler vardır. Girişin iki yanında altlı üstlü yapılmış ikişer pencere ve taçkapı ile
yapının kuzey duvarı oldukça hareketlidir (Resim 65-66).
Giriş açıklığından ulaşılan kare planlı avlu kubbemsi tonoz/basık bir kubbe ile
örtülüdür. Kubbe iç içe eşkenar dörtgenlerle kademelendirilmiştir. Bindirme tekniği ile
yapılan bu uygulama, sadece dekoratif amaçlıdır ve yapıya hareketlilik sağlamıştır. Bu
tarz kubbe bazı kaynaklarda “düz atkılı örtü” şeklinde de adlandırılmaktadır311 Bu
kubbe Milas’taki Gümüşkesen anıtında da kullanılmıştır312 G. Öney, avlunun orta
mekanının kırlangıç bir kubbe ile örtülü olduğunu söylemektedir313 (Resim 67).
Tabhaneli camilerde genellikle avlu ibadet mekanında büyük olurdu ve daha yüksek bir
311
İ.A. Kolay, a.g.e., s.111.
A. Kızıl, a.g.e, s.45. D. Kuban, a.g.e., s.94’te, her düzeyde 90˚ değişen ve küçülen diyogonal kare
parçaları ile oluşturulan örtünün Roma çağından beri bilindiğini belirtmektedir.
313
G. Öney, Beylikler Devri Sanatı XIV. Yüzyıl (1300-1453), Ankara, 1989, s.14.
312
117
kubbe ile vurgulanırdı. Bu yapıda ise avlu ibadet mekanından daha küçük ve ibadet
mekanının kubbesi avlu kubbesinden daha yüksek tutulmuştur. Anadolu’daki tabhaneli
camiler arasında İznik Yakup Çelebi Zaviyesi’nde (XIV. yüzyılın son çeyreği)314 (Şekil
26) ve Osmancık Akşemseddin Camii’nde (XV. yüzyılın ilk yarısı) avlu ibadet
mekanından daha küçüktür (Şekil 157).
Avludan ikişer basamakla ulaşılan tabhane mekanları kare planlıdır. Kubbe ile
örtülü mekanlardan batıdaki tabhane mekanının tromplarının içleri dilim ve
mukarnaslarla zenginleştirilmiştir. Doğudaki tabhane mekanının kubbe geçişleri ise
Türk üçgenleri ile sağlanmıştır. Kubbe ve geçişler geç döneme özgü kalemişleri ile
bezenmiştir. Tabhane mekanlarının girişleri sadece avludan sağlanmaktadır. Doğudaki
tabhane mekanının doğu ve güney duvarlarında, batıdaki tabhane mekanının ise batı ve
güney duvarlarında altta ve üstte ikişer pencere açıklığına yer verilmiştir. Batıdaki
tabhane mekanının avluya bakan doğu duvarı daha kalındır, bu durum minarenin bu
mekan üzerinde yükselmesinden kaynaklanmaktadır (Resim 68).
Avludan üç basamakla ulaşılan ibadet mekanı kare planlıdır. Mekanda kubbeye
geçiş unsurları ilginçtir. Trompların içi farklı şekilde dolgulandırılmıştır. Kuzeydeki iki
trompun üst kesimi üçgenlerle, alt kesimi ise mukarnası çağrıştıran süslemelerle,
güneydekiler ise dilimlerle süslenmiştir. Kubbe ve geçişlerdeki koyu renkli kalemişi
süslemeler yapıyla çağdaş değildir. İbadet mekanının doğu, batı ve güney duvarlarında
altta ve üstte ikişer pencere açıklığına yer verilmiştir. Güney duvarının ortasındaki
mihrap, mihrabın batısında da mermer minber yer almaktadır (Resim 69-70).
Beş kenarlı mermer mihrap taçkapıdaki gibi oldukça zengin süslemelere sahiptir.
Ancak oranlarında bir bozukluk vardır. Mukarnaslı kavsara ana nişe göre bodur
kalmıştır. Ana niş iki yandan birer sütunce ile sınırlandırılmıştır. Sütuncelerin kaide ve
başlıkları mukarnaslıdır. Çerçeve mukarnaslar, kavsaranın üst kesiminde ve ana nişte ise
yoğun şekilde girift bitkisel süslemeler kullanılmıştır. Tepelikte palmeti çağrıştıran
figürlerin üzeri karmaşık bezemelerle dolgulandırılmıştır. Mihrap çerçevesinin üst
314
S. Eyice, Zaviyeli Camiler, s.33; A.S. Ülgen, “İznik’te Türk Eserleri”, Vakıflar Dergisi, I, Ankara,
1938, s.66; Y. Ötüken-vd, Türkiyede Vakıf Abideler ve Eski Eserler, IV, Ankara, 1986, s. 253-56; E.H.
Ayverdi, a.g.e., I, s.328-31.
118
kısmındaki kitabede yapının mimarı Hasan bin Abdullah ve Musa bin Adil adında bir
nakkaş adı geçmektedir315.
Şekil 30. Milas Firuz Bey İmareti. Kuzey Cephe.
Mihrabın batısındaki mermer minber orijinal değildir. 48-07 Dosya No’lu
Vakıflar Genel Müdürlüğü Vakıf Eski Eser Fişi’nde; İmaretin orijinal minberi ile
kapısının 1875 yılında İstanbul’a götürüldüğü, yerine yeni bir minber ile mermerden
315
R.H. Ünal, a.g.m., s.40.
119
küçük bir vaaz kürsüsü ve demir bir kapı yapıldığı belirtilmiştir316. Bugünkü minberin
dolap aynalığında “Mühr-ü Süleyman” motifi bulunmaktadır.
Firuz Bey İmareti, süslemeleri bakımından, erken Osmanlı mimarisi içinde,
eklektik özellikler göstermektedir. Yapıda Anadolu Selçuklu, Beylikler ve Akdeniz
mimarisine özgü süslemeler görüldüğü gibi, Uzakdoğu ve Timurlu motiflerinin de
kullanılmasıyla,
yapı
süsleme
açısından
zenginleştirilmiştir.
Yapıda
görülen
süslemelerde yerli ustalar ile birlikte Doğu’dan ya da Memluk ülkelerinden gelen
sanatçıların çalıştığı düşünülmektedir317. Yapı gerek mimarisi gerekse de süslemeleriyle
Bursa, İznik ve Edirne’deki yapılarla yarışmaktadır.
Şekil 31. Milas Firuz Bey İmareti. Kesit.
İmaretin taçkapısı, kemer biçimleri, pencere alınlıklarında yassı mukarnas ve
kakma uygulamaları, zengin silmeler işçiliğin kökenin Ayasuluk’taki İsa Bey
Camii’nde de olduğu gibi Suriyeli ustalardan kaynaklandığı düşünülmektedir318.
316
Ayrıca bkz. A. Kızıl, a.g.e, s.47.
D. Kuban, a.g.e., s.94.
318
Ay.yer.
317
120
Firuz Bey İmareti’nde taş ve kalemişi süslemeler bulunmaktadır. İbadet mekanı
ve tabhane mekanlarının örtü ve geçişlerindeki kalemişi süslemeler geç döneme özgü
süsleme programına sahiptir. Süslemeler yakın tarihte tekrar canlandırılmıştır.
Yapıdaki taş süslemeler; son cemaat yerinin kemer ve korkuluk levhaları ile
saçak seviyesinde, son cemaat yeri orta kemerinin üst kesiminde yer alan sundurmada,
son cemaat yerinin doğu ve batı duvarının üst seviyesindeki pencere tavanında,
taçkapıda, mihrapta ve beden duvarlarının üst kesiminde yer alan pencerelerde
bulunmaktadır.
Süslemelerde kafes oyma, kabartma, kakma ve kırmızı-beyaz renk almaşıklığı
şeklinde teknikler kullanılmıştır. Süslemelerde geometrik, bitkisel kompozisyonlar ile
yazı ve mukarnasların da tercih edildiği görülmektedir. Dış cepheler silmelerle
hareketlendirilmiştir.
Son cemaat yerinin kuzeye açılan kemerleri zikzaklarla hareketlendirilmiştir
(Resim 63). Son cemaat yeri ayakları da gerek bitkisel gerekse de mukarnas
süslemelerle daha da vurgulanmıştır. Ayaklardaki bitkisel süslemeler yüksek kabartma
tekniği ile verilmiştir. Bitkisel kompozisyonları palmet, şemse, sap ve kıvrım dal
motifleri şekillendirmektedir.
Son cemaat yerindeki ayakların arasında yer alan korkuluk şebekeleri kafes
oyma tekniği ile yapılmıştır (Şekil 32-34). Geometrik kompozisyonlar içeren bu dört
şebeke, birbirinden farklıdır. Kuzeydoğudaki korkuluk şebekesinde köşeleri çapraz
şeritlerle birleştirilen bir karenin, köşelerini merkez alarak düzenlenen düzgün sekizgen
ve onu çevreleyen düzgün olmayan sekizgenden oluşan birimin tekrarıyla meydana
gelen geometrik düzenlemeye sahiptir. Son cemaat yeri orta kemerinin doğusunda yer
alan şebekede ise bir dairenin merkezi etrafına birbirleriyle geçmeler yaparak on köşeli
yıldız oluşturacak biçimde dizilmiş düzgün olmayan altıgenlerin oluşturduğu geometrik
düzeni içermektedir. Batıdaki şebekede ise birbirleriyle bal peteği oluşturacak biçimde
düzenlenen, köşe ve kenar ortaylarından birer şeritle birleştirilen altıgenlerin içine
yerleştirilmiş onikigen ve onikigenin her bir kenarını eşit olarak ikiye bölen kısa
şeritlerin altıgenlerin köşelerini ve kenarlarını birleştiren şeritlere bağlanmasıyla elde
edilmiş bir düzenlemeyle süslenmiştir. Kuzeybatıdaki şebekede ise tasarım itibariyle
121
ikinci korkuluk şebekesi ile aynı olmakla birlikte, burada daire merkezi etrafında birbiri
ile geçme yapan beşgenlerin sayısı onikidir. Dolayısıyla oluşan yıldız oniki köşelidir.
Ancak burada yatay ve dikey eksenlerde beşgenlerin yardımıyla kareler oluşmaktadır.
Düzenleme simetrik olarak çoğaltıldığında oniki köşeli yıldızın çapraz eksenlerinin
kesiştiği merkezde dört köşeli bir yıldız oluştuğu görülmektedir. Benzer süslemeli
şebekeleri İznik Yeşil Cami’de görmek mümkündür319.
Şekil 32. Milas Firuz Bey İmareti. Son Cemaat Yerindeki Mermer Şebekelerden.
Şekil 33. Milas Firuz Bey İmareti. Son Cemaat Yerindeki Mermer Şebekelerden.
Son cemaat yerinin orta kemerinde eşit aralıklarla yerleştirilmiş dört konsola
binen bir sundurma bulunmaktadır. Konsolların her biri profillidir. Sundurma tavanı,
siyah ve beyaz renkli mermerlerle kakma tekniğinde yapılmış iki farklı geometrik
düzenle süslenmiştir. Geometrik süslemelerden biri, kırık çizgilerin bir altıgenin merkez
319
Bkz. Y. Özbek, a.g.e., s.103,Res.64, s.105,Res.67.
122
ve köşelerinde on kollu yıldızlar meydana getirmesiyle oluşmuş bir programdan
çıkarılmıştır. On kollu yıldızların merkezindeki on köşeli yıldızlara ve yıldız kol
aralarındaki küçük altıgenlere, siyah mermer veya harç kakılarak siyah-beyaz renk
zıtlığı elde edilmiştir. Kol uçlarındaki beş köşeli yıldızlar, beyaz mermerle
vurgulanmıştır. İkinci kompozisyon, kırık çizgilerin bir beşgenin merkez ve köşelerinde
on kollu yıldızlar yapacak şekilde düzenlenmesiyle elde edilmiş bir tasarımdan
çıkarılmıştır (Şekil 35-36).
Şekil 34. Milas Firuz Bey İmareti. Son Cemaat Yerindeki Mermer Şebekelerden.
Şekil 35. Milas Firuz Bey İmareti. Son Cemaat Yerinin Orta Biriminin Üzerinde Yer
Alan Saçağın Tavanında Yer Alan Geometrik Süsleme.
123
Şekil 36. Milas Firuz Bey İmareti. Son Cemaat Yerinin Orta Biriminin Üzerinde Yer
Alan Saçağın Tavanında Yer Alan Geometrik Süsleme.
Şekil 37. Milas Firuz Bey İmareti. Son Cemaat Yeri. Sundurmadaki Bitkisel
Süslemelerden.
Şekil 38. Milas Firuz Bey İmareti. Son Cemaat Yeri. Sundurmadaki Bitkisel
Süslemelerden.
124
Şekil 39. Milas Firuz Bey İmareti. Son Cemaat Yeri. Sundurmadaki Bitkisel
Süslemelerden.
Şekil 40. Milas Firuz Bey İmareti. Son Cemaat Yeri. Sundurmadaki Bitkisel
Süslemelerden.
Taçkapı, alt kısmında kıvrılarak bir daire oluşturan iki sıra düz silmenin kuşattığı
ve üste de devam eden üç sıra mukarnas dizisinden oluşmuş bir bordür ile
çevrelenmiştir. Kapı lentosu üzerine yerleştirilmiş kitabenin çevresinde bitkisel
süslemeler yer almaktadır. Alınlık kemerini de beyaz ve kırmızı taşların kakılması ile
oluşturulmuş yan-ying motifleri süslemektedir. Taçkapıyı kuşatan iki sıra düz silmenin
üzeri kırmızı taşla gri mermerin basit geçmeler yaparak dönüşümlü kullanıldığı ve
kırmızıya beyaz, beyaza kırmızı taşların kakıldığı bir sıra frizle doldurulmuştur (Şekil
41) (Resim 66). Bu friz üzerinde yer alan kuşak, sülüs ve kufi hatla doldurulmuştur.
Ortada dört defa “Muhammed” yazılıdır.
125
Mihrap beşgen profillidir ve mukarnas kavsara ile örtülüdür. Üst kısmı yedi
dilimli palmet motifinin bir tam iki yarım örneğinin kullanımıyla taçlandırılmıştır.
Mihrap ana nişi kırmızı mermerden iki sütunce ile sınırlandırılmıştır. Sütuncelerin altlık
ve başlıkları mukarnaslıdır. Mihrap ana nişinin alt kesimi, kazıma tekniği ile yapılmış
kandil motifleri içerir. Kandillerin üzerinde sırası ile yazı ve bitkisel süsleme kuşakları
yer almaktadır. Mihrap nişinin sağ ve sol pervazlarında ise mimar ve hattat-nakkaş
kitabeleri yer almaktadır. Mihrap alınlığı üst kısmında basit ve dilimli rumilerle
bezenmiş spiraller oluşturan kıvrık dallı zemin üzerine celi sülüs hatla yazılan ayetle
doldurulmuştur. Süslemeler alçak kabartma tekniğinde işlenmiştir320.
Şekil 41. Milas Firuz Bey İmareti. Taçkapıdaki Süsleme.
Yapıdaki
pencereler
ise
taş
süslemelerin
farklı
bir
uygulaması
ile
yorumlanmıştır. Son cemaat yerinin batı cephesindeki üst seviyede yer alan pencerenin
tavanında bir dikdörtgenin merkez ve köşelerinde on kollu yıldızlar oluşturacak şekilde
düzenlenmiş kırık çizgiler ve eşkenar dörtgenlerden meydana gelmiş geometrik düzenle
doldurulmuştur. Doğu duvarının üst sırasındaki pencere tavanında ise onikigen, beşgen
ve sekizgenler yardımıyla oluşturulmuş birim kurgunun tekrarıyla elde edilen düzende,
320
Mihrap hakkında daha fazla bilgi için bkz. M. Top, Erken Dönem Osmanlı Mihrapları (XIV-XV.
Yüzyıl), (Yüzüncü Yıl Ü. Sos. Bil. Enst. Arkeoloji ve Sanat Tarihi A.B.D. Sanat Tarihi B.D.,
Yayınlanmamış Doktora Tezi, Van, 1997, s.62-64, Çiz.17.
126
yıldız kolları arasında oyulan bazı bölümlere sistemli olarak, siyah renkli harç
doldurulduğundan siyah-beyaz zıtlığı elde edilmiştir.
Yapıdaki pencerelerin söve ve kirişlerinde herhangi bir süsleme unsuruna
rastlanmamaktadır. Atkı taşı üzerinde yaklaşık kiriş yüksekliğindeki bölümler, beyaz
mermer ve kırmızı renkli taşların değişik şekillerde kesilmesiyle elde edilmiş
parçalarıyla geçmeler yapacak şekilde düzenlenerek kırmızı-beyaz renk almaşıklığı
sağlanmıştır (Şekil 42-47).
Pencerelerin üst kısımlarının çökertilen duvar yüzeyi ile sıfırlanmasında,
genellikle mukarnas kullanılmıştır. Çoğunda mukarnas yüzeyleri boş bırakılmışken
nadiren birkaçında, yüzeyin istiridye kabuğu biçiminde süslendiği ve mukarnas
süslemeli bölümün tek blok taştan meydana getirildiği gözlenmektedir321.
Şekil 42. Milas Firuz Bey İmareti. İbadet Mekanının Batı Cephesindeki Üst Penceredeki
Taş Süslemelerden.
Şekil 43. Milas Firuz Bey İmareti. İbadet Mekanının Batı Cephesindeki Üst Penceredeki
Taş Süslemelerden.
321
Yapıdaki taş süslemeler için ayrıca bkz. M. Görür, Beylikler Dönemi Mimarisinde Taş Süsleme
(1300-1435), (Hacettepe Ü. Sos. Bil. Enst. Sanat Tarihi A.B.D., Yayınlanmamış Doktora Tezi), Ankara,
Ağustos 1999, s.239-52.
127
Şekil 44. Milas Firuz Bey İmareti. Doğu Cephedeki Pencere Alınlığındaki Taş Süsleme.
Şekil 45. Milas Firuz Bey İmareti. Batıdaki Tabhane Mekanı. Üst Penceredeki Taş
Süsleme.
Şekil 46. Milas Firuz Bey İmareti. Batıdaki Tabhane Mekanının Güney Cephesindeki
Üst Penceresindeki Taş Süsleme.
Şekil 47. Milas Firuz Bey İmareti. İbadet Mekanının Güney Cephesindeki Üst Sırasında
Yer Alan Penceredeki Taş Süsleme.
Tarihlendirme
Firuz Bey İmareti’nin inşa kitabesi giriş kapısının lentosu üzerindedir. Mermer
levha üzerine yazılmış kitabe metni Arapça’dır (Resim 66). Kitabenin Arapça harfler ile
yazılışı şöyledir:
١ره١ﻣﺮ ﺑﻌﻢ١ ﻟﺮﺣﺪم١ ﻟﺮﺣﻤﻦ١ﷲ١ ـ ﺑﺴﻢ١
ﻟﻤﻠﻠﻚ١ ىﻠﻢ دوﻟﮫ١ رﮐۃة ﻓﻲ١ﻟﻤﺐ١ ره١ﻟﻌﻢ١ ـ ھﺰه٢
128
ﺑﻦ١ ن١د خ١ﺑﻦ ﻣﺮ١ ن١ىﺬىﺪ خ١ﻟﺪىﻦ ب١ ل١ن ﺟﻞ١ﻟﺴﻠﻂ١ ـ٣
م ﻋﺬه١ﺣﮫ ﺑىﺮور ﺑﻚ د١ﻟﺪىﻦ ﺧﻮ١ رذ١ن ﻋﺬﻧﺼﺮه ﻣﺐ١ورخ١ ـ٤
ﻟﻌﺴﺮىﻦ ﻣﻦ ﺷﮭﺮ ﺻﻔﺮ ﻟﺴﻨﮫ١دس و١ﻟﺲ١ ﺣﺪ ﻓﻲ١ل١د ﺗﻮﻓىﻘﮫ وﻋﻤﺮه ﻣﻦ ىﻮم١ـ وذ٥
ﺳﺒﻊ وﺗﺴﻌىﻦ ﺳﺒﻌﻤىۃ
Kitabenin Anlamı: Bağışlayıcı ve merhamet edici olan Allah’ın adıyla
Hükümdar, sultan, dinin yücesi, Orhan oğlu Murad han oğlu Bayezid Han’ın-zaferi
kutlu olsun- yönetimi günlerinde, Mübarizüddin Hoca Piruz (Firuz) Bey-onun şerefi
devamlı olsun, başarısı ve ömrü artsın-, 797 yılının Safer ayının yirmialtısında
Pazartesi günü, bu mübarek imaretin yapılmasını emretti322.
İnşa kitabesinin üzerinde yer alan dini içerikli kitabede de: (Dört kez),
Muhammed. İşiten ve bilen Allah’a sığınırım. Bağışlayıcı ve merhamet edici olan
Allah’ın adıyla. Allah’ın mescidlerini ancak Allah’a ve ahiret gününe iman eden
kimseler imar ederler323, yazılıdır.
Bu kitabeden yola çıkarak imaretin, Mübarizüddin Hoca Firuz Bey tarafından
inşa ettirildiği anlaşılmaktadır. Yapının inşasına H.26 Safer 797/21 Aralık 1394
tarihinde başlandığı anlaşılmaktadır324.
Menteşe emirlerinden biri olan Hoca Firuz Bey, Osmanlı Sultanı Yıldırım
Bayezid’in Menteşe Valisi’dir. M. Süreyya ve E.H. Ayverdi, Firuz Bey’in ölüm tarihi
322
Kitabenin okunuşu, yazılışı ve anlamlarındaki farklılıklar için Bkz. A. Tüfekçioğlu, a.g.e., s.82; E.
Çelebi, a.g.e., VIII, s.580; İ.H. Uzunçarşılı, Kitabeler, s.158-159; E.H. Ayverdi, a.g.e., I, s.521-522; Y.
Demiriz, a.g.e., s.627; P. Wittek, Menteşe Beyliği, Ankara, 1999, s.144-146; S. Eroğlu, Batı Anadolu
Beylikleri Mimarisinde Tipolojiye Bağlı Süsleme Tasarımları, (Mimar Sinan Ü. Sos. Bil. Enst. Sanat
Tarihi ABD., Türk İslam Sanatları Programı, Yayınlanmamış Doktora Tezi), İstanbul, 2006, s.207;
Vakıflar Genel Müdürlüğü Eski Eser Kitabe Fişi’nde, yapının kitabesi İzmir Müftülüğü epigrafları
H.Ö. Engin ve M. Karaaslan tarafından 16.02.1971 tarihinde şu şekilde okunmuş ve kitabe fişine
işlenmiştir:
Bismillahirrahmanürrahim
Menarı Zeyneddin Hoca Niruz Bey (Allah onun izzetini devam ettirsin, ömrünü ve mufaffakiyetini
artırsın) Orhan oğlu Murat Han oğlu Sultan Celaleddin Bayezid Han (Allah onun yardımını aziz etsin)
Devlet mülkünün sultanı olduğu günlerde bu mübarek imaretin yapılması emrolundu. Sefer ayının 26
Pazar günü sene 799.
323
Bkz. A. Tüfekçioğlu, a.g.e., s.82.
324
R.H. Ünal, inşaatın bitim tarihi olarak, 1396 yılını vermektedir Bkz. R.H. Ünal, a.g.e., s.39; A. Kızıl,
a.g.e, s.44.
129
olarak 816/1413-1414 tarihini vermektedirler325. A.R. Hakses ise Firuz Bey’in
791/1389-805/1402-1403 yılları arasında yaşadığını belirtmektedir326.
325
326
M. Süreyya, Sicill-i Osmani, C.II, İstanbul, 1972, s.538; E.H. Ayverdi, a.g.e., I, s.514.
A.R. Hakses, Muğla Menteşe Büyükleri, Muğla, 1999, s.38.
130
Katalog No
Yapının Adı
Yeri
Şekil No
:3.10
:EBU İSHAK ZAVİYESİ/CAMİİ327
:Bursa
İnceleme Tarihi
:09.08.2006
:48
Resim No
:71-77
Cumhuriyet Caddesi, Kızyakup Mahallesi’nde bulunan zaviye, Yıldırım Bayezid
tarafından, Ebu İshak adına yaptırılmıştır. Fatih döneminde büyük bir onarım gören
yapı, 1479 yılında ibadete açılmıştır328. Zaviye son olarak 1969 yılında Bursa Eski
Eserleri Sevenler Kurumu tarafından onarılmıştır329 (Resim 71-72). Yapının
kuzeyindeki mermer havuz, doğusundaki abdest muslukları ve tuvalet yenidir.
Zaviyenin kuzeyinde XVII. yüzyılda inşa edilmiş bir türbe vardır. Türbenin içindeki
sandukanın başucunda “Abdullah Mustafa” yazılıdır330.
Avlu, ibadet mekanı ve iki tabhane mekanından oluşan yapının kuzeyinde beş
birimli bir son cemaat yeri vardır. Minare yapının kuzeydoğusundadır (Şekil 48).
Yapının inşasında kesme taş, kabayonu taş ve tuğla kullanılmıştır. Beden
duvarlarında kabayonu taşların arasında düzensiz sıralar halinde tuğla hatıllar vardır
(Resim 71-72). Son cemaat yerinde ise kesme taşlar yatay şekilde yerleştirilmiş üç sıra
tuğla ile dönüşümlü olarak kullanılmıştır. Beden duvarları yuvarlak kemerli çökertmeler
ve iki sıra kirpi saçakla hareketlendirilmiştir. Tabhane mekanlarının bacaları çatı
üzerinde yükselmektedir. Bu bacalar da onarımlarda yenilenmiştir331.
Tabhane mekanlarının her cephesinde birer pencere açıklığı yer almaktadır.
İbadet mekanının doğu ve batısında da birer, güneyinde ise iki pencere vardır.
327
Zaviye, yüksek lisans tezimizin kapsamında da yer almaktadır. Bkz. T. Acar, a.g.t., s.117-125.
Yapı, Baba İshak Zaviyesi, Ebu İshak Camii şeklinde de adlandırılmaktadır. A. Kuran, The Mosque…,
s.81; D. Kuban, a.g.e., s.90.
328
M.S. Arık-vd, a.g.e., s.33; D. Kuban, a.g.e., s.90’da yapının 1764 yılında yandığını, 1765 yılında tamir
edildiğini belirtmektedir.
329
R. Kaplanoğlu, a.g.e., s.50; M.S.Arık, ay.yer.
330
Ay.yer.
331
Duvar örgüsü hakkında daha fazla bilgi için bkz. Y.S. Şener, 14. Yüzyıl Bursa Yapılarında Erken
Osmanlı Duvar Örgüsü, (Ankara Ü. Sos. Bil. Ens. Arkeoloji ve Sanat Tarihi (Sanat Tarihi) A.B.D.,
Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara, 1993, s.123-127.
131
Pencerelerin hepsi dikdörtgen profillidir. Yuvarlak kemerli alınlıkları basit tuğla
süslemelerle bezenmiştir (Resim 72).
Şekil 48. Bursa Ebu İshak Zaviyesi. Plan (E.H. Ayverdi’den işlenerek).
Yapının kuzeydoğu köşesindeki minarenin kaidesi kübik formdadır. Kaide,
kesme taş ile üç sıra yatay bir sıra dikey tuğlalarla örülmüştür. Kaidenin üst kesimi
dilimli kemerli sağır nişler ve gülbezeklerle hareketlendirilmiştir. Silindirik gövde
tuğladandır. Şerefe altı testere dişleri ile dolgulandırılmıştır. Basit dikdörtgen formlu
minare girişi, son cemaat yerinin güneydoğu köşesindedir. Bursa Kültür ve Tabiat
Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu’nun arşivindeki yapının eski fotoğraflarında
şerefe altının bugünkü gibi testere dişleri ile dolgulandırılmamış olduğu görülmektedir.
132
Düz bırakılan şerefe altında sadece basit bir silme vardır. Taş külah geç döneme
özgüdür. Basit silmelerle hareketlendirilen külah yukarı doğru daralmaktadır.
Beş birimli son cemaat yeri dışa sivri kemerlerle açılmaktadır. Kemerler kuzeygüney ve doğu-batı yönlü ahşap gergilerle desteklenmektedir. Kuzeyde ayakların arası
camekanlarla, doğu ve batı cephede ise birer duvarla dışa kapatılmıştır (Resim 71,73).
Batıdaki duvarda dikdörtgen formlu bir pencere vardır. Pencerenin üzerinde alınlık sivri
kemerlidir. Eski fotoğraflarda bu pencere görülmemektedir (Resim 73). Pencere ya
sonradan açılmış ya da eski fotoğraflarda duvar sıvalı olduğu için pencereyi
görememekteyiz. Son cemaat yerinin kuzeybatısındaki ayak üç sıra yatay, bir sıra dikey
tuğla ile kasetlenmiş düzgün kesme taşlarla güneydoğudaki ayak ise kabayonu taşlarla
örülmüştür. Diğer dört ayak ise dikdörtgen formludur ve kesme taştandır. Kaideleri
olmayan ayakların başlıkları taştan silmeli sade başlıklardır (Resim 71,73). Son cemaat
yerinde orta birim diğerlerinden daha geniştir ve bir kubbe ile örtülüdür. Diğer birimler
ise birer aynalı manastır tonozu ile örtülmüştür.
Basit dikdörtgen formlu giriş açıklığı, sivri kemerli bir çökertme içerisindedir.
Herhangi bir süsleme unsuruna sahip olmayan kapının üzerinde üç satırlık bir inşa
kitabesi vardır. Kitabenin üzeri altın yaldızla boyanmıştır (Resim 73).
Giriş açıklığından ulaşılan kare planlı avlu, geçişleri Türk üçgenleri ile
sağlanmış bir kubbe ile örtülüdür. Kubbe göbeği ve eteği kalemişi süslemelerle
hareketlendirilmiştir. Doğu, batı ve kuzey duvarlarının üst kesiminde birer adet pencere
vardır. Kuzey duvarındaki pencere dikdörtgen formlu bir çökertme içerisindeyken, diğer
pencereler sivri kemerli birer çökertme içerisindedir. Doğu ve batıdaki pencereler
sonradan doldurulmuştur (Resim 74).
Avlunun doğusunda ve batısında dikdörtgen planlı birer tabhane mekanı yer
almaktadır. Tabhane mekanlarının girişleri yuvarlak kemerli basit açıklıklar şeklindedir.
Tabhaneler yuvarlak kemerli birer tonoz ile örtülüdür. Mekanların üç cephesinde de
dikdörtgen formlu yuvarlak kemerli birer pencere yer almaktadır. Batıdaki tabhane
mekanının batı duvarı ortasında, doğudaki tabhane mekanının ise doğu duvarında
dikdörtgen formlu, yukarıya doğru kademelenerek daralan bir yaşmak ile örtülü birer
ocak bulunmaktadır. Avlu ile tabhane mekanları arasında kot farkı yoktur (Resim 75).
133
Avludan iki basamakla ulaşılan ibadet mekanı, dikdörtgen planlıdır ve yuvarlak
kemerli bir tonoz ile örtülüdür. Doğu ve batı duvarlarında birer, güney duvarında ise
ikişer pencere açıklığına yer verilmiştir. Pencereler dikdörtgen formludur ve yuvarlak
kemerli alınlıklara sahiptir. Üst seviyedeki tek pencere mihrabın üzerindeki yuvarlak
kemerli açıklıktır. Eyvanın üç duvarını, üst seviyede, yağlıboya ile yapılmış bitkisel bir
bordür dolanmaktadır (Resim 76).
Yarım daire kesitli mihrap nişi, çeyrek küre şekilli bir kavsara ile örtülüdür.
Mihrap ana nişine yağlıboya ile bir perde motifi yapılmıştır. Kavsara içerisindeki ve
çerçevedeki dini içerikli yazılar da yağlıboyadır (Resim 76).
Harimin güneydoğusunda yer alan ahşap vaaz kürsüsü ve güneybatısında yer
alan minber yenidir.
Bursa’daki pek çok yapı gibi bu yapıda zaman içinde çeşitli onarımlar gördüğü
için tabhane mekanı, kemer, pencere, örtü gibi unsurlarında bazı değişiklikler olmuştur.
Bursa’daki Orhan, Hüdavendigâr ve Yıldırım imaretlerinde de karşımıza çıkan örtü
kaplamalarının orijinalliği bu yapıda da bir tartışma konusudur. Bugün kurşun kaplı
örtülerin orijinalde de kurşun kaplama mı olduğu belli değildir. Kaynaklardan yapının
H. 15 Zi-lka’de 1260/26 Kasım 1844 yılında 117,5 kuruşa tamir edildiğini, şiddetli
rüzgar sonucu zarar gören kurşunlarının ve kirpi saçaklarının onarıldığını, 1855
depreminden
sonra
1892
yılında
1.600
kuruş
harcanarak
tamir
edildiğini
öğrenmekteyiz332.
İbadet mekanının tonozunda bir deformasyon görülmektedir. Dönem özelliği
olan sivri kemer yerine yuvarlak kemer kullanılmış, bu kemer de onarımlarla garip bir
şekil almıştır (Resim 76). Bu da ibadet mekanının örtüsünün onarım geçirdiğini
göstermektedir. Son cemaat yerindeki kuzey-güney yönlü kemerler ve tabhane
mekanlarının tonozlarının da sivri kemer yerine yuvarlak kemer şeklinde yapılmışlardır.
Onarımların sonucu olan bu uygulamalar, Bursa’daki Hüdavendigâr İmareti’nde de
karşımıza çıkmaktadır. Bu yapıda da sonradan yapılan kemerler yuvarlak kemer
formundadır.
332
M.S. Arık, a.g.e., s.33.
134
Yapının pencere alınlıklarında değişimlerin izleri görülmektedir. Tuğlaların
dikey ve yatay şekilde yerleştirilmeleri ile meydana gelen basit kompozisyonda da
farklılıklar vardır. Özellikle güney cephedeki pencere alınlıklarında tuğlalar yenilenmiş,
derzler garip bir şekil almıştır. Batıdaki pencere alınlıklarında da oynamalar vardır.
Tuğlalar güneydeki pencerelerden daha eski olmalarına rağmen, tuğlaların bazıları
düzensiz şekilde yerleştirilmiştir (Resim 72).
Son cemaat yeri yıkılmış olan zaviyede sadece güney duvarında kemer
ayaklarının izleri ve son cemaat yerinin doğu ve batı duvarları ayakta kalmıştır. Eski
fotoğraflardan kalan duvar yüzeylerinin sıvanmış olduğunu görmekteyiz. Sıvaları
dökülen duvarların üst kesiminde ise duvar örgüsünün tamamen tuğla olduğu
görülmektedir. Alt kesimlerin de tuğla ile devam ettiği net olarak algılanamamaktadır.
Fotoğraflarda iki adet kare kesitli ayak da görülmektedir. Bu fotoğraflar onarım devam
ederken çekilmiş olmalıdır. Bu nedenle ayakların orijinal mi yoksa yeni mi yapıldığı
anlaşılamamaktadır. Son cemaat yeri kalan izlerden yola çıkılarak ortadaki birim bir
kubbe ile yan birimleri ise birer tonoz ile örtülmüştür.
Yapının kuzeydoğu köşesindeki minare ile yapı arasında bitişme çizgisi vardır.
Külahının geç döneme özgü özellikler taşımasından da yola çıkarak, minarenin
zaviyenin camiye dönüştürülmesinden sonra yapılmış olabileceği akla gelmektedir.
Yapının batı cephesine bitişik evler cephenin hava almasını engellemekte ve
yapıya bir baskı uygulamaktadır. Çevredeki bu ek yapıların kaldırılması ve yapının
rahatlaması sağlanmalıdır.
Ebu İshak Zaviyesi’nde fazla süsleme yoktur. Süslemeler taş ve taş-tuğla ile
meydana getirilmiştir. Yapıdaki kalemişi süslemeler ise geç döneme özgü süsleme
özellikleri göstermektedir.
Yapıdaki taş süslemeler minare kaidesindedir. Kaidenin üst kesiminde dilimli bir
sağır kemerin üzerine enine dikdörtgen yekpare bir mermer parça üzerine yan yana üç
tane gülbezek yerleştirilmiştir. Alçak kabartma şeklindeki bu süslemelerin benzerlerini,
135
Manisa Muradiye Camii (1583-86) doğu ve batıdaki girişler üzerinde333, Edirne Eski
Cami minber kapısı334 gibi pek çok Anadolu Türk mimarisi örneklerinde görmek
mümkündür. Minare sonradan yapıldığına göre bu parça başka bir yapıdan devşirilmiş
olmalıdır.
Taş ve tuğla ile meydana getirilmiş süslemeler pencerelerin alınlıklarındadır.
Süslemeler tuğlaların, taşların arasına yatay ya da dikey şekilde yerleştirilmesi ile
meydana gelen basit kompozisyonlar şeklindedir (Resim 72). Bursa Timurtaş Paşa
Zaviyesi (Resim 86-87), Edirne Yıldırım İmareti335 (Resim 93-94), Bursa Yıldırım
Medresesi336, Bursa Muradiye Medresesi’nde337 de benzer süslemeleri görmek
mümkündür. Güneydeki pencerelerin alınlıkları onarımlar sırasında yenilenmiştir. Batı
cephedeki evler nedeniyle pencerelerin bir kısmını göremedik. Kuzeybatıdaki
pencerenin alınlığında da benzer süslemelere yer verilmiştir.
Yapıda kalemişi süslemeler, avluda kubbe içi ve eteğinde; ibadet mekanında ise
mihrapta ve beden duvarlarının üst kesimindedir. Avlu kubbesinin içinde, göbekteki çok
çenekli bir çiçekten gelişen, palmet, rumi ve yapraklardan meydana gelen bir
kompozisyon bulunmaktadır. Daire şeklindeki bu madalyonun eteğinde sekiz adet
palmet motifi vardır. Kubbe eteğini ise palmet ve rumilerle şekillenmiş enine gelişim
gösteren bir bordür dolanmaktadır. Süslemelerde mavi, yeşil, kahverengi, pembe ve
bordo renkler kullanılmıştır. Bu süslemeler yapıyla çağdaş değildir. İbadet mekanının
içinde bulunduğu eyvanın duvarlarının üst kesiminde avlu kubbe eteğinde tekrar eden
süsleme bordürü devam etmektedir (Resim 76). Süslemeler yağlıboya ile yapılmıştır.
Mihrap ana nişinde iki yana çekilmiş perde motifi bulunmaktadır. Ortadan da bir kandil
sarkmaktadır. Kavsara yüzeyinde ve mihrap çerçevesindeki dini içerikli yazılar da yağlı
boya ile yapılmıştır (Resim 76). Batılılaşma dönemi süsleme programı içinde mihrapta
alçıdan perde motifi uygulamaları dönem için karakteristiktir. Bazı geç dönem
yapılarında alçı mihrap örneklerine öykünerek yağlı boya ile perde motifleri
333
H. Acun, a.g.e., s.214-215; A. Ogan, “Manisa Muradiye Külliyesi”, Türk Turing Kurumu Belleteni,
S.150 (1954), s.9; M.Ç. Uluçay, “Muradiye Camii Onarılırken”,Gediz, S.95 (1946), 4.
334
Y. Özbek, a.g.e., s.262.
335
Ay.es., s.180.
336
N.Y. Uluengin, a.g.e., s.29, Res. 44.
337
Ay.es., s.31, Res.49-49b.
136
uygulanmıştır. Ancak bu yapıdaki perde motifi oldukça niteliksizdir. Son yılların bir
uygulaması olmalıdır.
Ahşap minber ve vaaz kürsüsü yenidir.
Tarihlendirme
Yapının giriş kapısı üzerinde üç satırdan oluşan kitabesi vardır (Resim 77).
Kitabe Arapça’dır. Celi sülüs ile yazılmıştır. Mermer üzerine yazılan yazıların zemini
ve üzerleri altın yaldızla boyanmıştır. Kitabenin Arapça harflerle yazılışı:
ﻗﺪ ﺑﻨﺎ ھﺰه اﻟﺒﻘﻌﺔ اﻟﺸﺮﯾﻔﺔ اﻟﺴﻠﻄﺎن اﻟﺴﻌﯿﺪ اﻻﻋﻄﻢ ﺑﺎﯾﺮﯾﺪ ﺧﺎن اﺳﻜﻨﮫ اﷲ ﻓﻲ ﻓﺮادﯾﺲ اﻟﺤﻨﺎن-١
وووﻗﻔﮭﺎ ﻋﻠﻲ اﺻﺤﺎب اﻟﺸﯿﺦ اﻟﻜﺒﯿﺮ اﻟﺼﻤﺪاﻧﻲ
ﺷﯿﺦ اﺑﻮ اﺳﺤﻖ اﻟﻜﺎزورﻧﻰ رﺣﻤﺔ اﷲ ﻋﻠﯿﮫ ﻓﺎﻣﺮ ﺑﺘﺠﺪﯾﺪھﺎ ﺳﻠﻄﺎن اﻟﺒﺮﯾﻦ وﺧﺎﻗﺎن اﻟﺒﺤﺮﯾﻦ ﺳﻠﻄﺎن-٢
ﻣﺤﻤﺪ اﺑﻦ ﻣﺮاد ﺧﺎن ﺧﻠﺪاﷲ ﻣﻠﻜﮫ وﺳﻠﻄﺎﻧﮫ
وﺳﻌﻲ اﻟﻌﺒﺪ اﻟﻔﻘﯿﺮ اﺑﻦ اﻓﺘﺨﺎر ﻣﻌﯿﻦ اﻟﻤﺮﺷﺪى اﻟﻘﺮﺷﻲ ﻓﻰ ﺗﺠﺪﯾﺪھﺎ وھﻮ ﻣﻦ اﺻﺤﺎب اﻟﺸﯿﺦ-٣
اﻟﻜﺒﯿﺮ واﻗﺎرﺑﮫ ﻓﻲ ﺷﮭﺮ ﺟﻤﺎدى اﻻول ﺳﻨﮫ ارﺑﻊ وﺛﻤﺎﻧﯿﻦ وﺛﻤﺎﯾﮫ
Kitabenin Anlamı: Büyük ve mutlu padişah Bâyezid Han –Allah onu cennetlerin
bahçesine yerleştirsi-, bu şerifli mekanı inşa etmiş ve Şeyh Ebu İshak Kâzûranînin
dostlarına (dervişlerine) vakfetmişti. Murad Han’ın oğlu, karaların sultanı ve denizlerin
hakanı Sultan Mehmed- Allah onun mülkünü ve yönetimini ebedi kılsın- ise onun
onarılmasını emretti. 884 yılının Cemâziye’l-evvel ayında binanın yenilenmesi
sırasında, şeyhin dervişlerinden ve yakınlarından olan aynı zamanda Kureşî mürşidin
yardımcılarının iftihar ettiği kişinin oğlu fakir kul da çalışmıştır.
Kitabeye göre yapı, Yıldırım Bayezid tarafından Ebu İshak Kazurani ve
dervişlerinin ikameti için inşa edilmiştir. Yapı Fatih Sultan Mehmet zamanında
137
H.884/1479 yılında yenilenmiştir338. Yadigar-ı Şemsi’ye göre de yapı II. Bayezid
tarafından yaptırmıştır339.
Yıldırım Bayezid döneminde Bursa’ya ünlü Emir Buhari ile birlikte gelen
Kazeruni tarikatından Seyyid Ali Nata adlı bir şeyh için yaptırılan Ebu İshak
Zaviyesi’nin vakfiyesi 1400 tarihlidir. Şeyh Ebu İshak Kazeruni’nin (352/426;9634/1034-35) bu tarikati, Büyük Selçuklu Devleti’nin kuruluş döneminde “gaza” için
derviş yetiştirdiği söylenen tarikatlerden biridir340.
338
Kitabe farklı araştırmacılar tarafından da okunmuştur. H.B. Kunter, “Kitabelerimiz”, Vakıflar Dergisi,
I, Ankara, 1942, s.438-39; A. Tüfekçioğlu, Erken Dönem Osmanlı Mimarisinde Yazı, Ankara, 2001,
s.381-83; K. Baykal, a.g.e., s.129-130.
339
R. Kaplanoğlu, a.g.e., s.50; E.H. Ayverdi, a.g.e., I, s.395-6.
340
F. Köprülü, “Abu Ishaq Kazeruni und die Ishaqi-Dervische in Anatolien, Der Islam, XIX, 1930; D.
Kuban, a.g.e., s.90.
138
Katalog No
Yapının Adı
Yeri
Şekil No
:3.11
:YILDIRIM İMARETİ/CAMİİ341
:Bursa
İnceleme Tarihi
:10.08.2006
:49-52
Resim No
:78-85
Yıldırım Semti’nde, Cümlekapı Caddesi’ndedir. Dik bir tepe üzerinde kurulmuş
olan Yıldırım Külliyesi’nde binalar arazi durumuna göre dağınık bir şekilde
yerleştirilmiştir. Külliyeye biri kuzeyde biri de batıda olmak üzere iki kapı ile
ulaşılmaktadır. Külliye yapılarından imaret, türbe342, hamam ve dar’üş-şifa halen
ayaktadır343. İmaret külliyenin diğer birimlerinden daha yüksek kottadır. İmaretin
yaklaşık 30 m. kadar kuzeybatısında medrese, 30 m. kadar kuzeyinde türbe, 100 m.
kadar güneybatısında hamam ve yaklaşık 300 m. kadar güneydoğusunda ise dar’üş-şifa
bulunmaktadır (Resim 78). Yapı 1854 yılındaki depremde harap olmuştur. 1876 yılında
kubbesi çökmüştür. Son cemaat yeri ayakları yeniden yapılmıştır. Minarenin petek
kısmı ile mihrap sonradan yapılmıştır. Son olarak 1948 yılında onarım görmüştür344.
Yıldırım İmareti, avlu, ibadet mekanı, avluya açılan iki eyvan ve dört tane
tabhane mekanından oluşmaktadır. Kuzeyinde beş birimli bir son cemaat yeri vardır.
Yapının kuzeydoğusunda ve kuzeybatısında birer minare yer almaktadır (Şekil 49-50).
Kuzeyindeki sekizgen planlı şadırvan yenidir.
Son cemaat yeri ve yapının dış cepheleri farklı boyutlarda mermerle
kaplanmıştır. Erken dönem Bursa yapılarında mermerin tüm yapıda kullanıldığı ilk eser
341
İmaret, yüksek lisans tezimizin kapsamında da yer almaktadır. Bkz. T. Acar, a.g.t., s.83-107.
Yapı, I. Bayezid Zaviyesi, Yıldırım Bayezid Camii ve Yıldırım Camii diye de adlandırılmaktadır. A.
Kuran, The Mosque…, s.110-113; D. Kuban, a.g.e., s.91-93; H.K. Söylemezoğlu, a.g.e., s.97,101-102;
C.E. Arseven, a.g.e., s.255; B. Çakıroğlu, İslam Dinindeki Temel Kavramların Osmanlı Dönemi
(13.YY-17.YY.) Dini Mimarisine Yansımaları, (K.T.Ü. Fen Bil. Enst. Mimarlık A.B.D. Mimarlık
Programı, Yayınlanmamış Doktora Tezi), Trabzon, 2006, s.183-88; O. Aslanapa, Türk Sanatı, s.226-28;
L. Mozzati, a.g.e., s.275.
342
İmaretin kuzeyinde yer alan türbe, külliyeye Yıldırım’ın ölümünden sonra eklenmiştir. Ayrıntılı bilgi
için bkz. E.H. Ayverdi, “Yıldırım Bayezid’in Bursa Vakfiyesi ve Bir İstibdalnamesi”, Vakıflar Dergisi,
C.VIII, Ankara, 1969, s.44, S.T. Yıldız, Bursa Yıldırım Bayezid Külliyesi, (E.Ü. Sosyal Bil. Ens. Türk
Dünyası Araştırmaları A.B.D. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İzmir, 2001, s.14.
343
Yapının 802 tarihli vakfiyesinde, müştemilat olarak, matbahlar, mahzenler, hamam, iki medrese, han,
hademelerin yerleri, ahır, kuyu ve dar’üş-şifa gösterilmiştir. Bunlardan şimdi matbahlar, mahzenler, su
kemeri, ahır ve medreselerden biri yoktur, ayrıntılı bilgi için Bkz. E.H. Ayverdi, a.g.e., I, s.420-25; G.
Cantay, a.g.e., s.33-34.
344
C.E. Arseven, a.g.e., s.255.
139
Yıldırım İmareti’dir345. Tonoz, kubbe gibi örtü elemanlarında ve geçişlerde ise tuğla
kullanılmıştır.
Yıldırım İmareti’nde
mermer
duvarlar
profilli
saçaklarla
son
bulmaktadır. Örtü dış kaplamaları ise kurşundur (Resim 78).
Şekil 49-50. Bursa Yıldırım İmareti. Zemin Kat ve Üst Kat Planı (E.H. Ayverdi’den
işlenerek).
İmaretin kurşunları, farklı tarihlerde yenilenmiş ya da onarılmıştır. Yapıdaki
kurşunların Evâhır-ı Rebi’ül-Evvel 1027/Mart 1617 sonu tarihli bir fermandan yola
çıkarak tamir edildiğini öğrenmekteyiz346. 16 Cemâziy’ül-Âhır 1044/6 Kânûn-ı Evvel
1634 tarihli sicile göre Yıldırım İmareti’nin örtülerinin kurşun tahtalarının çoğu eski
olduğundan, 101800 akçe ile tamir edildiği ve bir yıl sonra Evâîl-i Rebî’ul-Evvel
1045/Temmuz
1635
tarihinde
imaretin
345
kurşunlarının
tekrar
tamir
edildiği
Bayezid döneminde malzeme ve süsleme, boyutları büyüyen yapılarda prestij diline dönüşmüştür.
Ancak burada prestijin daha çok malzeme ile vurgulandığı dikkati çekmektedir. Külliyeyi oluşturan diğer
yapılardan medrese ve darüşşifada gözenekli küfeki ve kumtaşı kullanılmışken bu yapıda mermer
kullanılmış olması yapıya diğerlerinden daha fazla önem verilmiş olabileceğine işaret etmektedir. Bkz. Y.
Özbek, a.g.e., s.188. Duvar örgüsü için ayrıca bkz. Y.S. Şener, a.g.t., s.134-39.
346
E.H. Ayverdi, a.g.e., I, s.423.
140
anlaşılmaktadır347. Evâhır-ı Zilhicce 1049/Nisan 1640’ta cami kurşunlarının yenilendiği,
Evâhır-ı Zilka’de 1059/Kânûn-ı Evvel 1649’da imaretin ve diğer külliye yapıların tamiri
için
35125
akçe
harcandığı
belirtilmekte
ancak,
tamiratın
içeriğinden
bahsedilmemektedir. Evâsıt-ı Zilka’de 1079/Nisan 1669, 14 Safer 1082/22 Haziran
1617, 13 Şa’ban 1240/3 Nisan 1825 imaretin kurşunlarının tekrar yenilendiğini348, 5
Zilka’de 1263/8 Kânun-ı Sânî 1847 yılında da kurşunların 1830 kuruşa tamirinin
emredildiği öğrenmekteyiz. Bu tarihten iki ay sonra şiddetli rüzgar sebebiyle zarar
gören kurşunların, 27 Muharrem 1263/8 Kânun-ı Sânî 1847 yılında tekrar tamir edildiği
anlaşılmaktadır. 21 Şevval 1265/9 Eylül 1849 yılında kurşunlar tekrar 13822 kuruşa
tamir edilmiştir349.
Yapının avlusundaki sekizgen planlı şadırvan, geçişleri üçgen kuşaklarla
sağlanmış bir kubbe ile örtülüdür. Kubbe dıştan kurşunla kaplı piramidal bir külah ile
kapatılmıştır. Şadırvanın kemerleri Bursa kemeri formundadır. Kemerler çokgen kesitli
ahşap ayaklarla taşınmaktadır. Mermer bir platform üzerinde yer alan şadırvanın
ortasında mermer aynalıklı abdest muslukları yer almaktadır.
Yıldırım İmareti’nde iki minare vardır. İmaretin kuzeybatısındaki minare
sonradan inşa edilmiştir350. Yapıdan bağımsız olan minarenin kare planlı kaidesi ve
silindirik gövdesi düzgün kesme taşlarla
örülmüştür. Şerefe altı silmelerle
hareketlendirilmiştir (Resim 78). Beden duvarları üzerinde yükselen kuzeydoğudaki
minarenin kaidesi kesme taş ve tuğladan, gövdesi ise sadece tuğladandır. Sadece bir
kısmı ayakta olan gövdenin üzeri madeni bir külah ile kapatılmıştır351. N. Dostoğlu’nun
yayınladığı 1895 ve 1900’lü yıllara ait iki fotoğrafta imaretin kuzeybatısında beden
duvarları
üzerinde
yükselen
bir
görülmemektedir. 1894 yılına ait
minare
görülürken,
kuzeydoğudaki
minare
bir fotoğrafta ise, kuzeydoğudaki minare
görülmektedir352. 25 Cemâziy’ül-Evvel 1047/15 Teşrîn-i Evvel 1637 tarihli sicil
347
E.H. Ayverdi, a.g.e., I, s.423.
Ay.es., s.423,425.
349
Ay.es., s.425.
350
E. Çelebi, a.g.e., Cilt:2, Kitap:1, s.15’te yapının bir tane tek şerefeli minaresi olduğunu belirtmektedir.
351
Yapının eski fotoğraflarında, kuzeybatı köşesinde bir minare olduğu görülmektedir. Bkz. A. Gabriel,
a.g.e., C.II, s.22, Res.1,2. Beden duvarları üzerinde yükselen minarelerin günümüze ulaşamamaları, yapı
üzerine baskı ve olumsuz yük yaratmaları nedeniyle olabilir.
352
N.T. Dostoğlu, a.g.e., s.85.
348
141
kaydından, minarenin şerefe kapısından yukarısının yıkıldığı, şerefe kapısının külaha
kadar tuğla, kiremit, kireç ve kum ile tamirine 8000 akçe harcandığını ve minare külahı
için yeni baştan 17.5 tahta, kurşun için 29910 akçe harcanıp tamir edildiğini
öğrenmekteyiz353. S. Çetintaş354 ve A. Gabriel355 minareleri Klasik döneme yani XVI.
yüzyıla tarihlemektedirler. E.H. Ayverdi ise 1882 tarihli fotoğraftan yola çıkarak
bugünkü minarelerin daha sonra yapıldığını söylemektedir. Ayverdi, 1965 yılındaki
imamdan, minarelerin 1303 veya 1305 yılında yıkık olduğunu bilgisini almıştır356.
Araştırmacı ayrıca yapının iki minareli olduğunu söylemektedir357. Yapıdaki
minarelerin durumu tartışmalıdır. Bursa Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma
Bölge Kurulu arşivinde, 1965 yılında minarenin, ki hangi minare olduğu
belirtilmemiştir, yeniden yapıldığı, 1968 yılında kurul kararıyla betonarme iki minare
inşaatı kararı alındığına ve yapıldığına dair belgeler bulunmaktadır. 1968 yılına ait bir
başka kararda ise minarelerin tuğladan inşa edilmesi önerilmiştir. 1969 yılında alınmış
olan bir diğer kararda, minarelerin taştan yapılmalarına yönelik bir belge vardır. Yapılan
işlerin ayrıntılı bir dökümüne ulaşamadığımız için bu kararların ne ölçüde uygulandığı
konusunda bir bilgimiz yoktur. Ancak kurul kararlarında bahsi geçen minarenin yapının
kuzeybatısındaki yapıdan bağımsız minare olması ihtimali kuvvetli görülmektedir.
Yapının her cephesinde alt seviyede ikişer pencere açıklığı yer almaktadır. Alt
sıra pencereleri dikdörtgen bir çökertme içerisindedir. Sivri kemerli alınlıkları vardır.
Pencereler dört yönden mukarnas dizileriyle çevrelenmiştir. Köşelerinde kare şekilli
küçük süsleme panolarına yer verilmiştir. Doğu ve batı cephelerde üst sıralarda yedişer
pencere açıklığı vardır. Üst sıra pencereleri dikdörtgen profillidir ve alt sıra
pencerelerine oranla daha küçüktür (Resim 79). Ayrıca ibadet mekanının doğu ve batı
duvarlarının alt seviyesinde dikdörtgen çökertmeler içerisinde sivri kemerli birer
pencere, üst seviyesinde ise dikdörtgen profilli ikişer pencere açıklığı vardır. Güneydeki
tabhane mekanlarının güney duvarlarında ocak ve dolap nişleri bulunması nedeniyle bu
cephenin alt seviyede penceresi yoktur (Şekil 49). Pencerelerin demir doğramları
353
E.H. Ayverdi, a.g.e., I, s.423.
S. Çetintaş, a.g.e., C.II, s.24-25.
355
A. Gabriel, a.g.e., s. 70.
356
E.H. Ayverdi, a.g.e., I, s.428, Res.726.
357
Ay.es., s.440.
354
142
lokmalıdır. Son cemaat yeri cephesinin sade ancak hareketli yapısına karşın binanın
diğer cephelerindeki monotonluk ve küçük demir parmaklıklı pencereler dış cephelerin
ahengini bozmaktadır358.
Son cemaat yeri, diğer cephelere oranla daha koyu renkli mermerlerle
kaplanmıştır (Resim 80). Beş birimli son cemaat yerinin her birimi, geçişleri
pandantiflerle sağlanmış birer kubbe ile örtülüdür. Son cemaat yeri kubbeleri yapıyla
çağdaş değildir. 1882 tarihli fotoğraftan yola çıkarak son cemaat yerinin kubbelerinin
yıkıldığı ve üzerinin kiremit çatıyla örtüldüğü, bugünkü kubbelerin de sonradan
yapıldığını söyleyebiliriz359. Kubbelerin göbeğinde ve eteğinde geç döneme özgü
kalemişi süslemeler vardır. Son cemaat yeri dışa Bursa kemerleri ile açılmaktadır. Bursa
kemerleri niteliklerini yitirmiştir. Kemerlerin dört tarafını bir silme kuşağı
dolaşmaktadır. Son cemaat yeri cephesinin mermerle kaplanmış olmasına karşın
taşıyıcılar düzgün kesme taştır. Taşıyıcıların konsolları, sonları palmetlerle biten
mukarnaslarla hareketlendirilmiştir (Resim 80). Son cemaat yeri orta biriminin doğu ve
batısındaki kemerler Bursa, onun yanındaki iki birimin kemeri sivri, son birimler ise
ikiz kemer şeklindedir. Orta kemer ise diğerlerinden büyük ve sade tutulmuştur. Son
cemaat yerinin doğu ve batı kesimi, ikişer basamakla çıkılan sekilerle yükseltilmiştir.
Yapının kuzey cephesi ortada giriş açıklığı, açıklığın iki yanında aralarında dış
mihraplar bulunan birer pencere ile simetrik bir düzendedir. Kuzey duvarının üst
kesiminde, dış mihrapların üzerinde, birer şahnişin yer almaktadır. Şahnişinlerden
minarelerin merdivenleri görülmektedir360. Şahnişinlerin tavanı alçı üzerine iki renkli
dama tahtası görünümlü süslemelerle bezenmiştir. Dikdörtgen kesitli dış mihrapların
mukarnas kavsaraları firuze renkli çinilerle hareketlendirilmiştir. Girişin iki yanındaki
dikdörtgen profilli pencerelerin sivri kemerli alınlıkları vardır. Pencereler dikdörtgen
çökertmeler içerisindedir. Pencerelerin atkı taşı ve sövelerinde içlerinde ayetler içeren
geometrik örnekli kartuşlar bulunmaktadır. Tamiratların birinde son cemaat yerindeki
kemerlere kuzey-güney yönlü ince demir gergiler konmuştur.
358
Yapıdaki aydınlatma düzeni için ayrıca bkz. T. Doğan, Osmanlı Cami Mimarisinde Aydınlatma
Düzeni Gelişimi (XIV-XVII. Yüzyıllar), (Yüzüncü Yıl Ü. Sos. Bil. Enst. Sanat Tarihi A.B.D.,
Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Van, 2001, s.21-22.
359
E.H. Ayverdi, a.g.e., I, s.427, Res.724.
360
Minareye ulaşımı sağlayan koridorun girişi daha sonradan kapatıldığı için bu kesim hakkında ayrıntılı
bilgi edinemedik.
143
Giriş Bursa Orhan İmareti’nde de olduğu gibi eyvan şeklindedir. Girişin eyvan
şeklinde verilmesi tabhane mekanlarının çokluğundan kaynaklanmaktadır. Buradaki
amaç, iki yandaki mekanlara geçişi sağlamak ve ortadaki alanı değerlendirmektir.
Taçkapı, yapının kuzey cephesinin ortasında, giriş eyvanının dip duvarı üzerindedir.
Dikdörtgen formlu giriş açıklığı basık bir kemerle örtülüdür. Kapının kavsarası yarım
manastır tonozu biçimindedir. Taçkapı kuşatma kemeri sivridir. Taçkapı düz, oluk,
kaval ve pahlı silmelerle hareketlendirilmiştir. Taçkapıyı yanlardan sınırlayan ve üstte
yedi, altta iki sıra mukarnas dizisiyle hareketlendirilen başlık ve kaideye oturmuş olması
düşünülen sütuncelerin yuvaları boş bırakılmıştır (Resim 81). Beş kenarlı yan nişler
mukarnaslı kavsara ile örtülüdür. Taçkapının içinde yer aldığı eyvan, ortasında bir
kubbe olan doğu-batı yönlü beşik tonozla örtülüdür. Eyvanın doğu ve batı duvarının alt
kesiminde Bursa kemerli çökertmeler içerisinde birer pencere, üst kesimde de
şahnişinlerin pencereleri yer almaktadır. Eyvan kemeri, Bursa kemeri formundadır. Kilit
taşı kabara ve palmet motifi ile bezenmiştir. Kemer ayakları mukarnas ve sivri kemerli
çökertmelerle hareketlendirilmiştir.
Girişin üzeri iki katlı olarak düzenlenmiştir (Şekil 50). Üst kata, giriş eyvanıyla
avlu arasındaki alanın doğu ve batısına yerleştirilmiş merdivenlerle çıkılmaktadır.
Merdivenlerden düz tavanla örtülü dar birer koridorla üst kattaki mekanlara
ulaşılmaktadır. Bu mekanlardan, giriş eyvanının üzerinde yer alan mekana da
geçilebilmektedir. Bu mekanlar birer kemerle iki bölüme ayrılmıştır. Mekanların doğu
ve batı duvarlarında minare girişleri vardır. Minarelere duvar içerisine inşa edilmiş dar
birer koridorla ulaşılmaktadır. Bu koridorlar bir paravanla kapatıldığı için içeriye
girmemiz mümkün olmamıştır. Doğudaki mekanın güney bölümünden dar küçük
merdivenlerle küçük bir birime çıkılmaktadır. Giriş eyvanın üzerinde yer alan mekanın
üzerinde bulunan bu biriminin hangi amaçla kullanıldığı bilinmemektedir. Bu birimde
biri avluya açılan diğeri taçkapının üzerinde yer alan iki penceresi vardır. Giriş
eyvanının üstündeki birim de bir kemerle ikiye bölünmüştür. Güneyde kalan bölüm bir
manastır tonozu ile kuzey bölüm ise bir kubbe ile örtülüdür.
Giriş eyvanından ulaşılan kare planlı avluda kubbe geçişleri tromplarla
sağlanmıştır. Avlu kubbe göbeği ve eteği kalemişi süslemelerle hareketlendirilmiştir.
144
Kasnakta dört pencere vardır. İbadet mekanına bakan güneydeki pencere kapalıdır.
Avlunun kuzeybatı köşesine, tüm cepheyi kaplamayan bir mahfil yerleştirilmiştir
(Resim 82). Mahfil dört ahşap sütunla taşınmaktadır ve yapıyla çağdaş değildir. Girişin
hemen üzerinde boyuna dikdörtgen bir çökertme içerisine yerleştirilmiş Bursa kemeri
formunda bir pencere ve onun da üzerinde enine dikdörtgen formunda ikinci bir pencere
yer almaktadır (Resim 82). Avlu kuzey duvarının doğu ve batı kesimlerinde dikdörtgen
çökertmeler içerisine alınmış, basık kemerli giriş açıklıkları bulunmaktadır. Bu
açıklıklarla önce düz tavanla örtülü bir koridora, bu koridorun doğu ve batı
duvarlarındaki birer açıklıkla kuzeydoğudaki ve kuzeybatıdaki tabhane mekanlarına,
kuzeyindeki birer açıklıkla ise mukarnaslarla dolgulandırılmış düz tavanla örtülü kare
planlı küçük mekanlara geçilmektedir. Bu küçük mekanların tabhane mekanlarına açılan
girişleri dolaplarla kapatılmıştır. Kuzeydoğu ve kuzeybatıdaki tabhane mekanları birer
aynalı manastır tonozu ile örtülüdür. Tonozun dört yönünde ikişer pencere açıklığı
bulunmaktadır. Kuzeydoğudaki tabhane mekanının doğu duvarında, kuzeybatıdakinin
ise batı duvarında birer baca vardır361. İki birimin de kuzey duvarlarında dikdörtgen
formlu, taş söveli birer pencere yer almaktadır. Pencerelerin atkı taşlarının üst
kesiminde, derin birer yuvarlak kemer dikkati çekmektedir. Bu kısımlarda ilk inşaatta
birer alınlık bulunduğu, sonradan içlerinin boşaltıldığı akla gelmektedir.
Avlunun doğu ve batısında, tabhane mekanlarının arasına yerleştirilmiş birer
eyvan vardır. Üçer basamakla avludan girişi sağlanan eyvanlar dikdörtgen formludur.
Birer sivri kemerlerle avluya açılmaktadırlar (Resim 83). Avlunun doğu ve batısında yer
alan bu eyvanlarının üzerleri iki kademeli bir örtü sistemi ile kapatılmıştır. Önce yıldız
tonoz inşa edilmiş; tonozun ortasına sekizgen bir kasnak yerleştirilmiş ve üzeri bir
kubbe ile örtülmüştür. Mekanların dışa açılan dikdörtgen formlu birer penceresi
bulunmaktadır. Pencere nişinin tavanı birer tonozla örtülüdür. Batıdaki eyvanın
penceresini diğer eyvan penceresinden ayıran özellik, tavanında taş süslemelerin
olmasıdır. Kubbe eteğinde, göbekte ve pencerelerin çevresinde kalemişi süslemeler
vardır. Eyvanların kuzey ve güneyindeki tabhane mekanlarıyla bağlantıları yoktur (Şekil
49).
361
S. Çetintaş, baca şeklindeki bu açıklıkların yer aldığı duvarlar üzerinde, alçı ocak ve dolap nişlerinin
bulunduğunu belirtmektedir. Bkz. S. Çetintaş, a.g.e., s.28.
145
Güneybatı ve güneydoğudaki tabhane mekanları, kare planlıdır ve birer aynalı
manastır tonozu ile örtülüdür. Avluyla kot farkı olmayan tabhane mekanlarının girişleri
basık kemerlidir. Girişlerin tavanları mukarnaslarla hareketlendirilmiştir (Resim 83).
Batıdaki mekanın batı duvarında, doğudaki mekanın da doğu duvarında içte
mazgallaşan dikdörtgen formlu, basık kemerli birer penceresi vardır. İki mekanın da
girişlerinin üzerinde dikdörtgen formunda büyük birer pencere daha yer almaktadır. Her
iki mekanın güney duvarlarında alçıdan ocak ve dolap nişleri bulunmaktadır (Resim
84). İki mekandaki alçı ve dolap nişleri birbirinden farklıdır. Doğudakinde onsekiz
küçük, iki büyük niş ve bir maşalık, batıdakinde onüç küçük, üç büyük niş ve bir
maşalık bulunmaktadır. İki tabhane mekanında tam ortada ocak nişi yer almaktadır.
Doğudakinde ortada üç, batıdakinde tek alçı pano vardır. Doğudakinde üstte mukarnaslı
bir saçak, diğerinde geniş ajurlu bir su yapılmıştır. Bu farklara rağmen süsleme karakteri
aynıdır. Geometrik örnekli süslemeler genellikle oniki kollu yıldızlardan gelişmektedir.
Kimi yerlerde alçı üzerine yeşil renkli çiniler kakılmıştır. Geometrik süslemelerin
dışında nesih, sülüs ve kufi yazılarla kabartma şeklinde dini içerikli yazılar da yer
almaktadır. İki mekanın tonoz eteğinde ve pencerelerin çevresinde kalemişi süslemeler
vardır.
Avludan üç basamakla ulaşılan kare planlı ibadet mekanı, geçişleri Türk
üçgenleri ile sağlanmış bir kubbe ile örtülüdür. Mekanın doğu ve batı duvarlarında alt
sırada birer, güney duvarında ise ikişer adet mermer söveli, dikdörtgen formlu pencere
açıklığı bulunmaktadır. Pencerelerin yuvarlak kemerli alınlıkları vardır. Alçı içliklere
sahip üst sıra pencereleri vitraylıdır. Orta avluyu ibadet mekanından ayıran kemer,
Bursa kemeri formundadır. Kemer karnındaki dikdörtgen pano kalemişi ile süslenmiştir.
Kemer ayakları mukarnaslar ve dikdörtgen çökertmeler içerisindeki kare formlu,
mukarnas kavsaralı nişlerle hareketlendirilmiştir. Kubbe göbeği ve eteğinde; kasnak
penceresi çevresinde ve duvarların üst kesiminde kalemişi süslemelere yer verilmiştir.
Üst seviyede dikdörtgen, alt kesimde daire şekilli kartuşların içerisinde de süsleme
amaçlı yazılar kullanılmıştır (Resim 85).
Dikdörtgen formlu mihrap nişinin kavsarası mukarnaslıdır. Mihrap palmetlerden
oluşan bir tepelikle taçlandırılmıştır. Çerçeve dev boyutlarda tutulmuş geometrik
146
örneklerden meydana gelmiştir. Mihrap nişini iki yandan mukarnas başlıkları olan yeşil
renkli sütunceler sınırlamaktadır. Altlıklarının üzerinde bitkisel süslemeler vardır
(Resim 85). 24 Ağustos 1825 tarihli bir vesikadan, imaret ve diğer yapıların acilen
bakımının gerektiği ve mihrap, minber, müezzin ve hünkar mahfillerinin yeni elvan
boya ve nakkaş ücreti olarak 23447 kuruşla tamir edildiği öğrenilmektedir362.
Güneydoğudaki vaaz kürsüsü ve güneybatıdaki minber yenidir.
Yapıdaki bazı unsurların sonradan yapılan onarımlarla değiştiği kimi
araştırmacılarca farklı şekilde yorumlanmıştır. Örneğin Yıldırım Külliyesi’nin
1271/1855 depreminden nasıl bir zarar gördüğüne ilişkin hiçbir belge yoktur. S.
Çetintaş, 1876 yılında muhacir olarak gelen bir kişinin sözlerinden yola çıkarak,
imaretin kubbelerinin çökmüş olduğunu, avlu kubbesinde delik denecek bir hasarın
olduğunu söylemektedir. Çetintaş, son cemaat yeri kubbelerinin de çökmüş, kalın
ayaklarının binadan ayrılırcasına eğilmiş, kimisinin de yıkılmış olduğunu ve 1876
yılından iki yahut üç sene sonra İstanbul’dan birilerinin geldiğini yapıyı temizleyip, son
cemaat yeri ayaklarını yeniden yaptıklarını belirtmektedir363. S. Çetintaş’ın verdiği bu
bilgileri, E.H. Ayverdi 1300/1882 tarihli eski bir fotoğrafla çürütmektedir. Ayverdi,
fotoğrafta da görüldüğü gibi yapının kubbelerinin çökmediğini, avlu kubbesinde de
delik denecek kadar bir hasarın olmadığını söylemekte ve son cemaat yeri ayaklarının
da sapasağlam yerlerinde durduğunu, sadece revak kubbelerinin yıkıldığını bunların da
bir çatı ile kapatıldığını eklemektedir364. Ayverdi, bu fotoğrafta örtü unsurlarının kurşun
kaplı olduğunu söylemekteyse de örtünün alaturka kiremitlerle kaplı olduğu
görülmektedir. Fotoğrafta minareler de görülmemektedir. Ayverdi, 1965 yılında
imaretin imamının verdiği bilgilerden 1303 veya 1305 yıllarında son cemaat yeri
ayaklarından bir takım taşların kaymış ve ileri geri fırlamış, ayakların bazısının da
eğrilmiş olduğunu öğrenmektedir. Aynı kişi, son cemaat yeri kubbelerinin tamamen
çökmüş olduğunu, avlu kubbesinde ufak deliklerin bulunduğunu da eklemektedir. Bu
imamın babasının hem imaretin imamı hem de dülger ustası olduğunu ve bu tarihten
sonra başlayan tamiratlarda kendisinin de çalışmış olduğunu öğrenmekteyiz. Son
362
E.H. Ayverdi, a.g.e., I, s.423,425.
S. Çetintaş, a.g.e., C.II, s.24-25.
364
E.H. Ayverdi, a.g.e., I, s.427, Res.724.
363
147
cemaat yerinde ustanın ayakları yıkmadan düzelttiğini ve ayakların lüzumlu yerlerine
şimdiki demir gergileri koyup, son cemaat yeri kubbelerini yaptığını eklemektedir.
Ayverdi verdiği bu bilgileri 1882 yılına ait başka bir fotoğrafla da desteklemektedir365.
Fotoğrafta imaretin büyük kubbesinin değil medresenin kubbesinin yıkılmış olduğu ve
son cemaat yeri ayaklarının sağlam olduğu görülmektedir.
Yapının rölövesi farklı bilim adamlarınca değişik tarihlerde alınmıştır. H.
Wilde’ın rölövesinde girişin üzerindeki ikinci kat gösterilmemiştir. Giriş eyvanından
avluya geçiş kısmında, doğu ve batı duvarlarındaki, üst kata çıkan merdivenler yanlış
çizilmiştir. Avlunun kuzeybatı ve kuzeydoğusundaki tabhanelere ve kare planlı küçük
birimlere giden koridor girişleri de çizilmemiştir. Bugün kare planlı küçük mekanlar
şeklinde olan birimler ve koridor giriş eyvanına açılmaktadır ve kuzeydoğudaki ve
kuzeybatıdaki tabhane mekanlarına buradan ulaşılmaktadır. Üst kat merdivenleri de bu
koridorun güneyine çizilmiştir. Yapının kuzey duvarının batı ve doğu uçlarına birer
minare yerleştirilmiştir. Avludan eyvanlara dörder basamakla çıkılmaktadır. Güneydoğu
ve güneybatıdaki tabhane mekanlarının güney duvarlarında yer alan ocak ve dolap
nişleri duvarın içine yapılmıştır ve ortadaki ocak nişi dikdörtgen kesitli olarak
verilmiştir. Yapının doğu ve batı beden duvarlarında çökertmeler çizilmiştir. Son
cemaat yeri ayaklarının formları da farklıdır. Kuzeydoğu ve kuzeybatıdakiler “L” şekilli
diğerleri “T” formundadır366. S. Çetintaş ise yapının bugünkü durumu ve restitüsyon
planını vermiştir. Bugünkü planı diye adlandırdığı rölövede367 kuzeydoğu ve
kuzeybatıdaki tabhane mekanlarının girişlerini giriş eyvanından vermiş, avludaki
girişleri işaretlememiştir. Avludan eyvanlara çıkılan merdivenleri de bir basamaklı
olarak göstermiştir. Bozulmamış durum planı dediği restitüsyonda368 ise kuzeydoğu ve
kuzeybatıdaki tabhane mekanlarının giriş eyvanı ile bağlantısını kesmiş, girişleri bugün
de olduğu gibi avludan vermiştir. Kuzeydoğu tabhane mekanının doğu duvarına ve
kuzeybatıdaki tabhane mekanının batı duvarına güneydeki tabhane mekanlarında da
olduğu gibi birer ocak ve dolap nişleri çizmiştir. Çetintaş da üst kat planını vermemiştir.
A. Gabriel’in planında kuzeydeki mekanların dağılımı ve geçişleri bugünkü gibidir.
365
Ay.es., s.428, Res.726.
H. Wilde, a.g.e., s.21, plan 20.
367
S. Çetintaş, a.g.e., C.II, levha 28.
368
Ay.yer., levha 29.
366
148
Kuzeydoğudaki tabhanenin doğu duvarında, kuzeybatıdaki tabhanenin de batı duvarında
dikdörtgen kesitli nişler işaretlenmiştir. Avludan eyvanlara ve ibadet mekanına çıkılan
merdivenler dörder basamaklı olarak çizilmiştir. Güneydeki tabhane mekanlarının yarım
daire formlu ocak nişleri de kare formda verilmiştir. Üst kat planında kuzeydoğu ve
kuzeybatıdaki büyük mekanların giriş açıklıkları ve pencereleri eksik gösterilmiş, üst
kata çıkış merdivenlerini de tek yönlü olarak işaretlenmiştir369. Ayverdi’nin rölövesi ise
bugünkü durumu göstermektedir (Şekil 49).
1956 yılında Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından yapının restorasyon
projelerinin hazırlanmış olduğunu öğrenmemize rağmen gerek bu kurumda gerekse
Bursa Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu’nda, bu projelere
ulaşamadık. Yapı, 1999 yılında da basit onarım geçirmiştir, ancak bu onarımın kapsamı
hakkında da herhangi bir bilgi elde edemedik.
Yıldırım İmareti’nde taş, çini, alçı ve kalemişi süslemelere yer verilmiştir.
Yapıda taş işçiliği dikkat çekicidir. Süslemelerin çoğu küfeki taşı üzerine
kabartma ve düz yüzeyli oyma tekniğindedir. Bu süslemelerin bazılarında kakma
tekniği de kullanılmıştır. Taş işçiliği taçkapı ve çevresinde, son cemaat yerinde kemer
yastıkları ve payelerde, konsollarda, kemer kilit taşı üzerinde, cephelerde, nişlerde,
pencerelerde ve ibadet mekanındaki büyük kemer yastıklarındadır.
Eyvan şeklinde düzenlenmiş taçkapı, dikdörtgen formdadır. Kavsarası yarım
manastır tonozu biçimindedir (Resim 81). Erken Osmanlı dönemi taçkapılarının büyük
bir çoğunluğu, düzgün kesme taşlarla veya mermerlerle kaplanmıştır. Bu nedenle
taçkapılarda en sık görülen süsleme, taş süslemelerdir. Ancak bu dönem süslemeleri
Anadolu Selçuklu taçkapılarına göre oldukça sadedir370. Selçuklu taçkapılarının
çerçevelerinde görülen süsleme şeritlerine, bu dönemde sadece Bursa Yıldırım İmareti
ile birlikte İznik Yeşil Cami371, Bursa Ulu Cami372, Ankara Karacabey İmareti373 gibi,
369
A. Gabriel, a.g.e., s.65-72, levha 22-26.
Taçkapılardaki gelişim ve süslemeler için bkz. Ş. Çakmak, a.g.e., s.71-84.
371
R.H. Ünal, “Yeşil Cami”, Erken Osmanlı Sanatı, s.134-36.
372
Y. Demiralp, “Ulu Cami”, Erken Osmanlı Sanatı, s.109-111.
373
Ş. Çakmak, a.g.e., s.127.
370
149
erken tarihli sayılabilecek birkaç taçkapıda rastlanmaktadır374. Yıldırım İmareti
taçkapısında, köşe sütunceleri ve yan nişleri çevreleyen dar şeritler üzerinde zencirek
motiflerinden oluşan geometrik geçme örnekleri görülmektedir375. Benzer süsleme
örneğini Bursa Koza Hanı376 taçkapısının çerçevesindeki enli şerit üzerinde görmek
mümkündür.
Taçkapıda giriş açıklığından sonra gelen ara bölümün tavanı üzerinde yer alan
geometrik örnekli bezeme ilginç özelliklere sahiptir. İç içe geçmiş üç silmenin ortasında
yarım kesilmiş oniki kollu yıldızlar, sekizgenler ve farklı geometrik şekiller
görülmektedir377.
Taçkapıdaki sütunce başlıkları yedi sıra mukarnasla hareketlendirilmiştir.
Kaideleri ise daha basit mukarnaslıdır. Sağdaki kaidenin üst kısmında ayrıca bir palmet
frizi bulunur. Bu friz kabartma tekniğinde yapılmıştır. Soldakinde bu kısım ise düz
bırakılmıştır. Taçkapının basık kemeri iki renk taştan kakma olup, yukarısında Zengi
tarzında düğüm motifi bulunmaktadır (Resim 81). Bu düğüm motifi daha sonra Bursa
Ulu Cami’de378 çalışan Suriye ya da güney kökenli sanatçıların burada da çalışmış
olabileceğini akla getirmektedir. Kuzey cephedeki şahnişinlerin tavanlarındaki alçı
üzerine boya ile yapılan dama tahtası düzenlemesi de bu sanatçıların işi olabilir379.
Taçkapının yan nişleri düşey karakterli şeritlere bölünerek alçak kabartma tekniğinde,
düz ve ters palmet motifleri ile bezenmiştir. Kavsara mukarnaslıdır. Nişin dışında basit
zencirek bordürü bulunmaktadır.
Bugün pencere halindeki yan hücre girişleri Bursa kemeri şeklindedir. Kemerin
yastıkları birkaç sıra mukarnasla hareketlendirilmiştir. Kemerin orta kısmında ise beş
sıra mukarnasla bezenmiş konik şekilli bir yaşmak bulunmaktadır.
Son cemaat yeri kemerlerinin ayaklarla birleştiği kısımlarda mukarnas ve
benzeri süslemeler yer almaktadır. İç kemerde zengin ve ince mukarnaslı üçer niş
meydana getirilmiştir. Altta bitişler ters şekilde yerleştirilmiş palmetlerle son
374
Ş. Çakmak, a.g.e., s.78-79.
Ay.yer., Şek.49.
376
Y. Demiralp, “Koza Hanı”, Erken Osmanlı Sanatı, s.108-109.
377
Ş. Çakmak, , a.g.e., s.80, Şek.53.
378
Y. Demiralp, “Ulu Cami”, Erken Osmanlı Sanatı, s.109-111.
379
Y. Özbek, a.g.e., s.188.
375
150
bulmaktadır. Diğer bazı kemer yastıkları ise daha şematik ve sadeleştirilmiş mukarnas
süslemelidir. Burada da alt bitişler palmet şeklindedir. Kemer kilit taşlarının alt
yüzeyleri ise damla şeklinde sarkıtlar ve mızrak ucu motifleriyle bezenmiştir (Resim
81).
Son cemaat yeri dış mihraplarında kavsara, sarkıt şekilli mukarnaslıdır. Bu
mukarnasların aralarında mekik şeklinde firuze çiniler kakılmıştır. Mihraplar iç içe
geçmiş ince silmelerle çevrelenmiştir.
Yıldırım İmareti’ndeki pencerelerde yer alan taş süslemeler oldukça dikkat
çekicidir.
Son
cemaat
yerindeki
pencereler,
duvar
yüzeyinden
10-15
cm.
çökertilmişlerdir. Pencereler ve alınlıkları bir sıra kaval silme ile çevrelenmiştir.
Pencereler ayrıca yarım daire formlu yivle çerçevelenmiştir. Yapının kuzey cephesinin
doğu ve batı ucundaki pencerelerin söve ve atkı taşlarının üzeri bir zencirek bordürü ile
uzun ve eşkenar altıgenlere bölünmüştür. Altıgen formlu panoların her birinde
geometrik kufi yazıyla “Ali” ismi üç kere tekrarlanmıştır380 (Şekil 51). Uzun panoların
içlerinde ise nesih yazı ile yazılmış dini konulu metinler bulunmaktadır. Aynı
pencerelerin sivri kemerli alınlıklarının çerçevelerinde iki renkli taşla zikzak bordürü
meydana getirilmiştir. Diğer cephelerdeki pencerelerin söve ve lentolarının üzeri iri
mukarnaslarla süslenmiştir. Doğu ve batı cephedeki pencerelerin köşelerinde kare şekilli
küçük süsleme panoları vardır. Bu panolardan, pencerelerin üst bölümündeki iki pano
boştur. Alt bölümdeki iki panonun üzerinde ise geometrik kufi yazıyla dört defa
“Muhammed” ismi yazılmıştır (Şekil 52). Bu yazı, Milas Firuz Bey İmareti (1394-95)381
taçkapı alınlığındaki yazının daha küçük bir yüzeye işlenmiş şeklidir382. Doğu
cephedeki panolarda oyma tekniğinde meydana getirilen yazılar, batıda kabartma
tekniğindedir. Doğu ve batı cephelerin alt seviyesinde yer alan küçük pencerelerin üst
kesimlerinde yüzeysel oyma tekniğiyle yapılmış bezemeler dikkat çekmektedir.
Süslemeler,
palmet
motiflerinin
bir
ters,
380
bir
düz
şekilde
yerleştirilmesiyle
Üçlü Ali yazısının Yıldırım Türbesi’nde adı geçen mimar Hüseyin oğlu Ali olduğuna ya da kartuşlar
içerisindeki öğüt verici sözlerin Hz. Ali’ye ait olduğu için burada geçen ismin Hz. Ali olduğuna dair
fikirler öne sürülmüştür. Bkz. S. Çetintaş, a.g.e., II, s.29; Y. Özbek, a.g.e., s.186. Kartuşlar içindeki
sözlerden yola çıkarak burada adı geçen kişinin mimar Ali değil Hz. Ali olabileceğini söyleyebiliriz.
381
S. Eyice, a.g.m., s.36; R.H. Ünal, “Milas Firuz Bey Camii”, a.g.e., s.39-40; G. Öney, Beylikler….,
s.14; E.H. Ayverdi, a.g.e., I, s.514-23.
382
Y. Özbek, a.g.e., s.187.
151
oluşturulmuştur. Palmetlerin içleri rumi ve kıvrım dallarla dolgulandırılmıştır. Türk
süsleme özellikleri taşıyan bu süslemeli parçalara, S. Çetintaş devşirme demektedir383.
Şekil 51. Yıldırım İmareti. Kuzey Cephe.
Pencere Söve ve Lentoları Üzerindeki
Geometrik Kufi Yazı Panosu.
Şekil 52. Yıldırım İmareti. Doğu
Cephe. Pencere Köşeliklerindeki
Geometrik Kufi Yazı Panosu.
İbadet mekanı ile avluyu ayıran büyük kemerin ayakları ise yanda çokgen
sütunceleri bulunan niş şeklinde düzenlenmiştir. Kemer ayağından nişe geçiş sarkıtlı
mukarnaslarla sağlanmıştır. Mukarnaslı bölümün altında ise palmetlerden oluşan bir
bordür yer almaktadır. Nişin kavsarası ise basit mukarnaslarla hareketlendirilmiştir.
İbadet mekanındaki mermer mihrap dikdörtgen formludur. Mihrap kavsarası
mukarnaslıdır. Mihrap nişini iki yandan mukarnas başlıkları olan yuvarlak formlu, yeşil
renkli sütunceler sınırlamaktadır. Sütuncelerin kaide ve başlıkları mukarnaslıdır.
Kaidelerinin üzerinde bitkisel süslemeler vardır (Resim 85). Mihrap iki yanda rumi ve
ortada palmetten oluşan bir tepelikle taçlandırılmıştır. Çerçeve dev boyutlarda tutulmuş
geometrik örneklerden meydana gelmiştir384. İmaretin kuzey cephesindeki pencerelerin
kiriş ve söve yüzeyleri ile mihrabında görülen eşkenar ve uzun altıgenlerin atlamalı
olarak dizilmesiyle meydana gelen süslemeye Kastamonu Kasabaköy Mahmut Bey
Camii mihrabında alçı385 üzerinde görmek mümkündür. Sinop Ulu Cami’n 1429-1430
383
S. Çetintaş, a.g.e., II, s.29-30.
Mihrap hakkında daha fazla bilgi için bkz. M. Top, a.g.t., s.59-60, Çiz.16.
385
Ö. Bakırer, Onüç ve Ondördüncü Yüzyıllarda Anadolu Mihrapları, Ankara, 1976, s.330, Şek.77.
384
152
yılları arasında onarılan anıtsal mihrabında da
386
bu düzen çerçeve bordürü olarak ele
alınmış, ancak Yıldırım İmareti’nden farklı olarak uzun ve eşkenar altıgenlerin içi
birbirine kıvrım dallarla bağlanmış palmet ve rumilerle bezenmiştir. Bu tarz geometrik
bordürlerin, Akşehir Ulu Cami387, Karaman Yollarbaşı Camii388, Ayaş Ulu Cami389
gibi XIV-XV. yüzyıl yapılarında görülmesi, bir etkileşimden ziyade dönem modası
olarak benimsenmiş olduğunu gösterir390.
Güneydoğu
ve
tavanlarında eşkenar
güneybatıdaki
tabhane
mekanlarının
dörtgenlerden oluşan altı kollu
giriş
aralıklarının
yıldız şekilli sarkıtlar
bulunmaktadır. Sarkıtların üzeri boyanmıştır.
Yapıda az miktarda çini süsleme bulunmaktadır. Bunlar tek renk sırlı firuze
parçalardan ibarettir. Tabhanelerdeki alçı duvar süslemesinde geometrik bölmelerin
bazılarında çini levhacıklar bulunmaktadır. Ayrıca son cemaat yerindeki dış mihraplarda
mukarnaslar arasında mekik şeklinde tek renkli sır tekniğinde yapılmış, firuze renkli
çiniler vardır. G. Öney, pencere oyuntularının tavanlarının eskiden zengin çinilerle kaplı
olduğunu, belki de mihrabının da çinilerle süslü olabileceğini söylemektedir391. S.
Çetintaş, yapının duvarlarının alt seviyesinde yer alan büyük boyutlu tüm pencerelerin
tavanlarında, son cemaat yerindeki nişlerin mukarnasları arasındakine benzer özellikler
gösteren çinilerinin bulunduğunu belirtmektedir392.
Alçı süsleme yapıda güneydeki tabhane mekanlarının kıble duvarlarındadır.
Ocak ve dolap nişleri üzerindeki süslemeler alçak kabartma olarak yapılmıştır. Bursa’da
Yeşil İmaret (Resim 169) ve Amasya’daki Bayezid Paşa İmareti’nde alçıdan ocak ve
dolap nişleri vardır (Resim 146-147). Yapının ayrıca orta avlu ve ibadet mekanındaki
pencerelerinde, girişin doğu ve batısında kalan iki küçük mekanın örtülerinin duvarla
birleştiği bölümlerde ve kubbe kasnaklarındaki pencerelerde kalıplama tekniğinde
yapılmış alçıdan içlik ve dışlıklar vardır.
386
O. Aslanapa, Anadolu’da İlk…, s.50-51, Res.57-58.
Y. Demiralp, Akşehir ve Köylerindeki Türk Anıtları, s.9-16.
388
Ö. Bakırer, a.g.e., s.228-31, Res.181,182,184.
389
Ay.es., s.224-26, Res.175,178.
390
Y. Özbek, a.g.e., s.188.
391
G. Öney, a.g.e., s.73.
392
S. Çetintaş, a.g.e., II,s.29.
387
153
Güneybatıdaki tabhanenin ocak nişinin üzerinde, kare şekilli bir süsleme panosu
yerleştirilmiştir. Pano, dışta “Kelime-i Tevhid”, içte enine rumilerle oluşturulan iki sıra
bordürle çevrelenmiştir. Duvarın üst kesiminde ise oniki kollu yıldızlardan oluşan393
geniş bir bordür bütün duvar boyunca uzanmaktadır. Ortadaki panonun sağında ve
solunda yukarıdan aşağıya doğru sıralanan birer geometrik pano ve üçerden iki sıra
nişler bulunmaktadır. İki niş sırasının arasında arkad şeklinde bir bordür yer almaktadır.
Alt bölümde bu simetri bozulmaktadır. Ocağın soluna maşalık, bir dolap ve üst üste iki
niş yerleştirilmiştir. Sağ kesimde ise iki büyük dolap bulunmaktadır. Kompozisyonun
bütünü dini içerikli bir yazı bordürüyle kuşatılmıştır. Niş, pano ve diğer bölümlerin
araları
bitkisel
kıvrım
dal
bordürüyle
sınırlandırılmıştır.
Niş
köşeliklerinin
süslemelerinde ise bitkisel kıvrım dal kompozisyonları bulunmaktadır.
Güneydoğudaki tabhane mekanının ocak ve dolap nişleri de alt bölümler dışında
simetriktir. En üstte bir mukarnas bordürü bulunmaktadır. Bordürün altındaki kısım
dikey olarak üç bölüme ayrılmıştır. Ortadaki bölümde ikisi dikdörtgen, diğeri kare
şekilli üç süsleme panosu vardır. Bu panoların iki yanında, üstte dikdörtgen şekilli birer
pano, altlarında ise üçerden iki sıra niş yer almaktadır. Alt bölümde ortada ocak, ocağın
sağında maşalık ve altı küçük niş bulunmaktadır. Sol kesime iki büyük niş
yerleştirilmiştir. Panolar, nişler ve ocaklar geometrik dar bordürlerle birbirlerinden
ayrılmıştır. Niş köşeleri de kıvrım dallarla süslenmiştir. Yazı şeklindeki bordürde dini
içerikli bir yazı vardır. Ocak nişinin çevresini kufi bir yazı bordürü dolaşmaktadır, fakat
derin bir geçme içine yazıldığı için okunamamaktadır (Resim 84).
İki tabhane mekanında da geometrik süslemeler en büyük alanı kaplamaktadır.
Beş, sekiz, on ve oniki kollu yıldızların bir araya getirilmesiyle oluşturulmuş
kompozisyonlar bu bölümlerdeki panoların içlerini süslemektedir. Bordürlerde rozet,
çiçek, nesih yazı, zencirek, rumi ve palmet desenleri bulunmaktadır. Geometrik
bölümlerin içleri çiçek ya da rumilerle bezenmiş; köşelerde rozet biçiminde bitkisel
393
Aynı süslemeleri; Ankara Hacı Arap Camii alçı mihrap köşeliğinde Bkz. Y. Demiriz, a.g.e., I, s.192,
Res. 57 -59. Edirne Şah Melek Camii alçı mihrapta bkz. Y. Demiriz, a.g.e., Res. 522-23. Edirne
Yıldırım İmareti alçı ocak (Resim 97); Bkz. Y. Demiriz, a.g.e., I, s.507, Res.523. Erzurum Yakutiye
Medresesi taçkapıda taş Bkz. S. Mülayim, Anadolu Türk Mimarisinde Geometrik Süslemeler-Selçuk
Çağı, Ankara, 1982, Res.212. Manisa Muradiye Camii mahfil tavanındaki ahşap üzerine kalemişi
olarak C.E. Arseven, Les arts décoratifs turcs, İstanbul, 1952, Res.180’de görülmektedir.
154
desenler kullanılmıştır394. Tabhane mekanlarındaki alçı süslemelerde görülen üç dilimli
çınar yaprakları ve sekiz yapraklı çiçekler Milas Firuz Bey İmareti395’nde taşa
aktarılmıştır (Şekil 37-40). Sekiz kollu yıldızlardan gelişen süslemeleri Aksaray Ulu
Cami minber yan yüzünde396, Akşehir Kızılca Mescid’in ahşap kapısında397, Ankara
Molla Büyük Camii alçı mihrabında398, Birgi Ulu Cami ahşap minberinde ve çini
mihrabında399, Bursa Yeşil İmaret hünkar mahfili tavanı, döşemesi ve duvarında (Resim
166) görmek mümkündür. Geometrik panoların ve nişlerin bordürlerinde firuze renkli
çini parçaları göze çarpmaktadır.
Yapıdaki kalemişi süslemeler, örtü ve geçişlerde, duvar yüzeylerinde ve
mihrapta, palmet, rumi, kıvrım dal, perde, çeşitli çiçekler ile kartuşlar ve madalyonlar
içerisine yerleştirilmiş yazılardan oluşmaktadır. Bu süslemeler yapıyla çağdaş değildir.
Muhtemelen onarımların birinde, büyük bir olasılıkla da 1855 yılındaki onarımda
yapılmış olmalıdırlar400. Son cemaat yerindeki kubbelerin içinde ve kubbe eteklerinde
benzer karakterde süslemeler vardır. Ortadaki birimde yer alan kalemişi süsleme diğer
kubbelerdekinden farklıdır. Bu kubbede yıldız motifinin ortasında toplu halde çiçekler
vardır. Yıldız motifinin kenarlarındaki çiçekler ise buket şeklindedir. Etekteki bitkisel
bordüründe siyah, mavi, turuncu renkler kullanılmıştır. Benzer özellikler gösteren diğer
kubbelerin ortasında, sekiz kollu yıldız motifi bulunmaktadır. Motif siyah renkte ince
kıvrım dallarla meydana getirilmiştir. Kenarlarda palmet motifleri yer almaktadır.
Kubbe eteklerinde palmet, rumi ve kıvrım dallardan oluşan bir bordür vardır.
Giriş eyvanını örten kubbenin göbeğinde uçları palmetlerle biten sekizgen bir
madalyon vardır. Madalyonu yeşil renkli bir daire formu çevrelemektedir. Bu daireden
kubbe eteklerine onaltı adet kuşak yayılmaktadır.
394
Yapıdaki alçı süslemeler için ayrıca bkz. A. Karaçağ, Beylikler Devri Mimarisinde Alçı Süslemeler,
(Selçuk Ü. Sos. Bil. Enst. Sanat Tarihi A.B.D., Yayınlanmamış Doktora Tezi), Konya, 2002, s.98.
395
Bkz. Y. Özbek, a.g.e., s.123-141, Res.105-107,112-113,115-131,134,137.
396
S. Mülayim, a.g.e., desen 223.
397
Y. Demiralp, a.g.e., Şek.26, Res.34.
398
Y. Demiriz, a.g.e., I, s.179, Res.89-99.
399
Y. Demiriz, “XIV. Yüzyılda Ağaç İşleri”, Yüzyıllar Boyunca Türk Sanatı (14.yüzyıl), İstanbul,
1977, s.61; R.H. Ünal, “Ulu Cami”, Birgi, s.59-79, Res.18-20,25-28.
400
S.T. Yıldız, a.g.t., s.34; kalemişi süslemeler için ayrıca bkz. Çalıkuşu, a.g.e., s.55-64.
155
Yıldırım İmareti’nin avlusundaki kalemişi süslemeler, kubbe içi ve eteklerinde;
kubbe kasnaklarında ve kornişlerdedir. Kubbe içinde palmet, rumi ve kıvrım dalların iç
içe geçmesiyle meydana gelen bir süsleme vardır. Kubbe eteğini ince kıvrım dal ve
yapraklardan oluşan bir bordür dolaşmaktadır. Bu bordürün altında stilize yaprak ve
palmetlerle şekillenmiş bir başka bordür vardır. Kasnağın alt kesimindeki bordürde ise
küçük
palmet
ve
rumiler
farklı
formlardaki
geometrik
kartuşlar
içerisine
yerleştirilmiştir. Bu bordürün de altında palmet, rumi ve kıvrım dallarla meydana
getirilmiş bir başka bordür yer almaktadır. Kubbedeki bu süslemelerde kırmızı, mavi,
yeşil, turuncu ve lacivert renkler kullanılmıştır.
Güneydoğu ve güneybatıdaki iki tabhane mekanının tonozlarının ortasında kare
şekilli bir pano vardır. Panonun ortasındaki baklava şekilli madalyon palmet, rumi ve
kıvrım dallarla şekillenmiştir. Kare şekilli madalyonunun kenarlarına da ortadaki bu
madalyonun ortadan ikiye kesilmesiyle meydana gelen süslemeler yerleştirilmiştir.
Tonoz eteklerini palmet, rumi ve kıvrım dallardan meydana gelen bir bordür
dolaşmaktadır. Tonozlarda yer alan kalemişi süslemelerde mavi, yeşil ve turuncu
renkler kullanılmıştır. Her iki tabhane mekanında yer alan pencere çevresinde de
palmet, rumi ve kıvrım dallardan oluşan bir bordür vardır. Bu süslemelerde ise sadece
siyah renk kullanılmıştır.
Avlunun doğu ve batısındaki eyvanlardaki kalemişi süslemeler kubbe, kasnak ve
eyvan kemerlerinin karınlarındadır. Kubbe içinde palmet, rumi ve kıvrım dallardan
meydana gelen daire formlu bir madalyon vardır. Kubbe kasnağının her bir yüzünde
dikdörtgen formlu birer kartuş vardır. Yatay dikdörtgen şekilli bu kartuşların içlerinde
palmet ve kıvrım dallardan meydana gelen bir süsleme yer bulunmaktadır. Dikdörtgenin
köşelerindeki süslemeler de aynı karakterdedir. Eyvan kemerlerinin karnındaki kartuşlar
da palmet, rumi ve kıvrım dallardan meydana gelmiştir. Bu süslemelerde mavi, kırmızı,
siyah ve turuncu renkler kullanılmıştır.
İbadet mekanındaki kalemişi süslemeler kubbede, Türk üçgenlerinin altındaki
kornişlerde, beden duvarlarında ve mihraptadır. Kubbe göbeğinde palmet, rumi ve
kıvrım dallardan meydana gelen süslemeler vardır. Kubbe eteğinde iki bordür
bulunmaktadır. Üstteki bordür daha kalındır. Bordürlerdeki süslemeler kubbedekilerle
156
benzer karakterdedir. Geçişlerin altında bir meander bordürü vardır. Korniş üzerindeki
bordür, palmet ve rumi motifleri ile meydana gelmiştir. Kasnaktaki pencerelerin
çevresindeki süslemeler, bordürlerde kullanılan süslemeler tarzındadır. Bu süslemelerde
mavi, yeşil, turuncu, lacivert ve beyaz renkler kullanılmıştır (Resim 85). İbadet mekanı
doğu, batı ve güney duvarlarındaki kartuşlar, palmet, rumi ve kıvrım dallarla meydana
gelmiştir. Bu kartuşların içerisinde dini içerikli yazılar vardır. Doğu duvarının üst
kesiminde yatay dikdörtgen formlu kartuşların içerisinde “Ömer, Ali, Hüseyin”, batı
duvarında ise “Ebu Bekir, Osman, Hasan” isimleri nesih yazı ile yazılmıştır. Bu
kartuşların altında dıştan sekizgen içten daire şekilli birer madalyonun içine daire
şeklinde sülüs yazıyla dini içerikli bir yazı yazılmıştır. Harflerin uçları uzatılarak
madalyonun ortasında sekiz kollu yıldız motifi meydana getirilmiştir. Bu madalyonların
yanında yer alan kartuşların içine simetrik olarak yazılmış “Besmele” ile bir balık motifi
oluşturulmuştur. Güney duvarının üzerinde mihrabın iki yanında üst üste iki pano
vardır. Üstteki daire şekilli, alttaki ise yatay dikdörtgen şekillidir. Bunların içindeki dini
içerikli yazılar da sülüs yazıyla yazılmıştır.
Mihrap ana nişinin içerisinde iki yana çekilmiş bir perde motifi vardır. Mihrap
tepeliğinin ortasında yer alan kartuşun içinde yer alan çiçekler realist üsluptadır.
Yıldırım İmareti’ndeki kalemişi süslemelerin hangi döneme ait olduğu
konusunda kesin bir veri yoktur. Ancak yapıyla çağdaş olmadıkları kesindir. Mihrap
nişinin içindeki iki yana açılan perde motifinin benzerleri, Aydın Cicin Köyü’ndeki
Cihanoğlu Camii (1785)401, İzmir Çakaloğlu Hanı sebili (1805)402, İzmir
Şadırvanaltı Camii403, Bursa Sitti Hatun Mescidi404 ve Manisa Hüsrev Ağa
Camii’nde405 görülmektedir. Ayrıca mihrap tepeliğinin ortasındaki kartuş içinde verilen
realist çiçekler şeklindeki süslemelerin ve mihrabın iki yanındaki kompozisyonun
benzerlerinin Denizli Acıpayam’daki Yazır Köyü Camii (1802)406 ve Soma Hızır Bey
401
Bkz. R. Arık, Batılılaşma Dönemi Anadolu Tasvir Sanatı, Ankara, 1976, s.30.
B. Ersoy, İzmir Hanları, Ankara, 1991, s.58-65, Res.98, 104-113.
403
Ayrıntılı bilgi için Bkz. R. Arık, Bazı Örnekleriyle Anadolu’da “Barok” Denen Camiler, Ankara,
1971, s.101-113.
404
Ayrıntılı bilgi için Bkz. E. H. Ayverdi, a.g.e., III, İstanbul, 1966, s.104.
405
Ayrıntılı bilgi için Bkz. H. Acun, Manisa’daki Türk Devri Yapıları, Ankara, 1999, s. 181, Resim.
146-47.
406
R. Arık, a.g.e., s. 42-46.
402
157
Camii’nde (1791-92)407 görmek mümkündür. Büyük bir olasılıkla bu süslemeler yapıya
1855 yılındaki onarımda eklenmiş olmalıdır408.
Tarihlendirme
Yapının inşa kitabesi yoktur. Vakfiyesi de 802/1400 tarihlidir. E.H. Ayverdi, Ş.
Ulusoy’a
gönderme
yaparak
yapıyı
Yıldırım’ın
padişah
olduğu
seneye
tarihlemektedir409. Ayverdi, Yıldırım İmareti’nin vakfiyesinin Remazan 802/Mart 1400
tarihli olduğunu bildirmekte ve vakfiyeyi yayınlamaktadır410. A. Kuran imaretin ve
külliyenin inşaatının H.793/M.1390 yılında başlandığını ve Niğbolu Savaşı’ndan önce
bitirildiğini belirtmektedir411. S. Çetintaş ise yapının inşaatının H.979/1394 yılında
tamamlandığını söylemektedir412. Yapı, vakfiyenin hazırlandığı tarihten evvel,
muhtemelen Yıldırım Bayezid tahta çıktıktan (1389) birkaç sene sonra inşa edilmiş
olmalıdır413.
407
R. Arık, a.g.e., s. 32-39.
S.T. Yıldız, a.g.t., s.43.
409
E.H. Ayverdi, a.g.e., I, s.419.
410
Ay.es., s.420-25; E.H. Ayverdi, “Yıldırım Bayezid’in Bursa Vakfiyesi ve Bir İstibdalnamesi”, Vakıflar
Dergisi, VIII, Ankara, 1969, s.37-46.
411
A. Kuran, a.g.e., s.77.
412
S. Çetintaş, a.g.e., II, s.22-23.
413
E.H. Ayverdi, a.g.e., I, s.429; M.Hattstein-P.Delius, İslam Sanatı ve Mimarisi, Italy, 2007, s.545.
408
158
Katalog No
Yapının Adı
Yeri
Şekil No
:3.12
:TİMURTAŞ PAŞA ZAVİYESİ/CAMİİ414
:Bursa
İnceleme Tarihi
:09.08.2006
:53-59
Resim No
:86-92
Gemlik Caddesi’nin doğusunda, Demirtaş Mahallesi’nde bulunan yapının,
Yıldırım Bayezid’in komutanı Kara Timurtaş Paşa (öl.1403)415 veya Timurtaş Paşa’nın
oğlu Ali Bey tarafından yaptırıldığı sanılmaktadır. Yapı XIV. yüzyılın sonlarına
tarihlenmektedir.
Zaviye
10
Rebiülevvel
981/10
Temmuz
1573’de
camiye
çevrilmiştir416. 1802 yılındaki tamirde yapı oldukça değişmiştir. Mihraptakiler dışında
yapıda, özgün süsleme kalmamıştır417.
E.H. Ayverdi, külliyenin yapılarından biri olan imaretin, zaviyenin batı
köşesinde olduğunu, 11 m. boyunda ve 6 m. genişliğinde ve üstünün tonoz ile örtülü
olduğunu belirtmekte ve rölövesinde imareti de göstermektedir. Araştırmacı, ayrıca
imaretten bugün herhangi bir iz kalmadığını da eklemektedir418. Timurtaş Paşa Hamamı
ise yapının batısındaki diğer sokaktadır.
Yapı, avlu, ibadet mekanı ve iki tabhane mekanından oluşmaktadır. Kuzeyinde
beş birimli bir son cemaat yeri vardır (Şekil 53). Yapıdan ayrı ve caminin kuzeyinde
bulunan minare, özgün özellikleri ile Bursa’nın en ilginç yapılarındandır. Altı ayağın
üzerinde yer alan minarenin altında şadırvan bulunması ilginç bir uygulamadır. Bir
benzeri olmayan bu minare, 1966-67 yılında Bursa Eski Eserleri Sevenler Kurumu
tarafından onarılmıştır419. Yapının batısını ve güneyini bir hazire çevrelemektedir.
Caminin batısında yer alan Timurtaş Paşa’nın mezar taşı ise halen ayaktadır420.
414
Zaviye, yüksek lisans tezimizin kapsamında da yer almaktadır. Bkz. T. Acar, a.g.t., s.126-137.
Yapı, Demirtaş Camii, Kara Timurtaşpaşa Camii olarak da adlandırılmıştır. H.K. Söylemezoğlu, a.g.e.,
s.84; D. Kuban, a.g.e., s.119; A. Kuran, The Mosque…, s.80.
415
Y. Demiriz, a.g.e., I, s.313; E.H. Ayverdi, a.g.e., I, s.387.
416
E.H. Ayverdi, a.g.e., I, s.387’de zaviyenin önceleri mescit olduğunu, 10 Rebî’ul-Evvel 981/10
Temmuz 1573 yılında camiye çevrildiğini elindeki vesikalara göre bildirmektedir. Bu tarihte yapıya
minber konulmuş böylece cami vazifesi görmeye başlamıştır.
417
R. Kaplanoğlu, a.g.e., s.47.
418
E.H. Ayverdi, a.g.e., I, s.391, plan 653. Ayverdi yapıyı incelediği sırada imaretin yıkılmış olduğunu
sadece duvarının bir parçasının kaldığını belirtmektedir. Yapıyı incelediğimiz Ağustos 2006 tarihinde
imaretle ilgili herhangi bir ize rastlayamadık.
419
Bekir Usta tarafından yapılmıştır.
420
R. Kaplanoğlu, a.g.e., s.48.
159
Şekil 53. Bursa Timurtaş Paşa Zaviyesi. Plan (E.H. Ayverdi’den işlenerek).
Yapıda inşa malzemesi olarak taş ve tuğla kullanılmıştır. Kuzey cephede yer
alan son cemaat yerinin duvarlarında, üç sıra yatay tuğla ile bir adet dikey tuğla kesme
taşları çevrelemektedir. Diğer cephelerde ise üç sıra yatay tuğla bir sıra kesme taşla
dönüşümlü olarak kullanılmıştır (Resim 86-87). Yapının beden duvarları ve kuzeydeki
kalkan duvarı üç sıra kirpi saçakla, avlu kubbesi ise dört sıra saçakla son bulmaktadır.
Avlu üzerinde yer alan tuğla aydınlatma feneri ve örtüler kurşun kaplıdır. Yapı 1963
yılında onarılmıştır. Son cemaat yeri yeniden inşa edilmiştir. Bu onarım sırasında beden
duvarlarının ne ölçüde korunduğunu gösteren herhangi bir veri yoktur421. Derzlerin ve
bazı taşların elden geçtiği görülebilmektedir.
421
A. Batur, a.g.m., s.150; duvar örgüsü için ayrıca bkz. Y.S. Şener, a.g.t., s.98-104.
160
Yapının her cephesinde ikişer pencere açıklığına yer verilmiştir. Dikdörtgen
formlu pencerelerin sivri kemerli alınlıkları vardır. Pencereler sivri kemerli çökertmeler
içerisindedir. Pencere alınlıklarında taş-tuğla ile oluşturulmuş geometrik süslemeler
bulunmaktadır. Bazı alınlıklarda çini parçalarına da rastlanmaktadır (Resim 87).
Pencereler sövesizdir. Parmaklıklar ahşap doğrama kasalarına geçirilmiştir.
Yapıdan bağımsız olan minare XV. yüzyılın başlarında inşa edilmiştir422
Minarenin kaidesi baldaken kuruluşludur ve unsur şadırvan olarak tasarlanmıştır.
Baldakenin ayakları tuğladandır. Ayakları birbirine bağlayan kemerler sivridir. Mermer
bir platform üzerinde yer alan şadırvan da mermerdendir. Minareye demirden bir
merdivenle çıkılmaktadır. Kaideyle pabuç ve pabuçla silindirik gövde iki sıra kirpi
saçakla birbirlerinden ayrılmaktadır. Altıgen pabuç kesme taştandır. Silindirik gövde ve
petek ise tuğladandır. Bombeli tarzdaki külah, kurşun kaplıdır. 1300/1882 yılına ait bir
resimde minarenin gövdesi tuğla olup, ters düz bir su dalgası gibi işlenmiştir. Arada düz
kuşaklar da vardır423 (Resim 88). Minare üzerinde “Bekir Usta 1967” ve “Bursa Eski
Eserleri Sevenler Kurumu tarafından onartılmıştır” yazısı vardır.
Beş birimli son cemaat yerinde diğerlerinden daha geniş tutulmuş olan orta
birim, geçişleri Türk üçgenleri ile sağlanmış bir kubbe ile örtülüdür. Orta birimin iki
yanındakilerde kemerler kalın tutulmuş ve ortaya birer kubbe yerleştirilmiştir. En
dıştaki birimler ise birer aynalı manastır tonozu ile örtülüdür. Son cemaat yeri doğu ve
batıda dışa kapalıdır. Sadece sivri kemerli birer pencere ile dışa açılmaktadır. Son
cemaat yerinde kuzeye açılan kemerler sivridir. Ortadaki kemer diğer kemerlerden daha
geniştir. Kemerler kuzey-güney ve doğu-batı yönlü ahşap gergilerle desteklenmiştir.
Kare kesitli düzgün kesme taş ayakların üzeri içten sıvalı ve boyalıdır (Resim 86-87).
Son cemaat yerine iki basamakla çıkılmaktadır. Son cemaat yerinin kuzey cephesinin
doğu ve batı köşelerinde tuğla ve taştan birer güneş kursu vardır (Resim 86). Cephenin
iki köşesinde Ebu İshak Zaviyesi’nde de olduğu gibi dikdörtgen şekilli birer konsol yer
almaktadır. Doğu cephesinden de görüldüğü gibi tabhane mekanları ile son cemaat yeri
arasında bitişme çizgisi yoktur. Son cemaat yeri kuzey cephedeki kalkan duvarıyla
422
F. Şen, “Demirtaşpaşa Mahallesi”, Bursa Araştırmaları Kent Tarihi ve Kültürü Dergisi, S.12,
Bursa, Bahar 2006, s.45.
423
E. H. Ayverdi, a.g.e., I, s.391, Res.665-666.
161
tabhane mekanlarından daha yüksek kottadır. Son cemaat yerinin güney duvarının
ortasında avluya girişi sağlayan kapı, doğu ve batı ucunda da tabhane mekanlarının
dikdörtgen formlu birer giriş açıklığı yer almaktadır. Bu girişler dikdörtgen formlu ve
yuvarlak kemerli iki çökertme içerisindedir. Son cemaat yeri doğudaki tabhane mekanı
1855 depreminde yıkılmış ve 1963 yılında Bursa Eski Eserleri Sevenler Kurumu
tarafından onarılmıştır424. Son cemaat yeri kuzey cephesinin doğu ve batı ucundaki
konsollar bu tamir sırasında konulmuştur425.
Yapının kuzey duvarının ortasında yer alan taçkapı, dışa çok fazla taşıntı
yapmamaktadır. Taçkapının üzeri sıvalı olduğu için inşa malzemesi bilinmemektedir.
Taçkapının kavsarası mukarnaslıdır. Kuşatma kemeri ise sivridir. Kavsaranın altında
alçıdan meander, rumi ve zikzak motiflerinden oluşan bordürler vardır426. Taş
malzemeli giriş açıklığı basık kemerle örtülüdür. Basık kemerin kilit taşı bir palmet
motifi ile taçlandırılmıştır. Taçkapının mihrabiyeleri ve köşe sütunceleri yoktur (Resim
89). Taçkapının yanında 1966 yılında Bursa Eski Eserleri Sevenler Kurumu tarafından
onarıldığı yazan bir yazıt vardır.
Kare planlı avlu, geçişleri pandantiflerle sağlanmış bir kubbe ile örtülüdür.
Pandatifler mukarnaslarla hareketlendirilmiştir. Kubbe eteğini zikzaklardan oluşan bir
bordür çevrelemektedir. Avlu, kubbe göbeğindeki altıgen formlu bir aydınlatma
fenerinden ışık almaktadır. Fenerin her yüzü sivri kemerli birer pencere ile dışa
açılmaktadır. Avlunun iki yanındaki tabhane mekanları ile kot farkı yoktur. Kubbe
göbeği ve eteği, tabhane mekanlarının girişlerinin alınlıkları geç döneme özgü
kalemişleri ile süslenmiştir (Resim 90-91).
Avlunun iki yanındaki tabhane mekanlarının avluya açılan ikişer girişleri vardır
(Resim 90). Kuzeydoğu ve kuzeybatıdaki girişler dikdörtgen formdadır ve yuvarlak
kemerli birer alınlıkları vardır. Bu girişler onarımlar sonrasında pencereden giriş
açıklığına dönüştürülmüş olmalıdır. Güneydoğu ve güneybatıdaki girişler ise sivri
kemerlidir ve dikdörtgen birer çökertme içerisindedir. Avlunun doğu ve batısındaki
tabhane mekanları dikdörtgen formdadır ve yuvarlak kemerli birer tonoz ile örtülüdür.
424
E.H. Ayverdi, a.g.e., I, s.389.
Ay.yer.
426
Kapı 1966 yılında Bursa Eski Eserleri Sevenler Kurumu tarafından onartılmıştır.
425
162
Tonozlar üzerinde ikişer adet nefeslik bulunmaktadır. Batıdaki tabhane mekanının
güney ve kuzey duvarlarında birer, batı duvarında ise ikişer tane pencere vardır.
Dikdörtgen formlu pencerelerin, sivri kemerli alınlıkları vardır. Doğudaki tabhane
mekanı da aynı düzendedir, sadece kuzeydeki pencere dolap haline getirilmiştir.
Doğudaki tabhane mekanının dış duvarı son cemaat yeri ile beraber yıkılmış, son
tamirde yeniden yapılmıştır427.
Avludan üç basamakla çıkılan ibadet mekanı, dikdörtgen formludur ve sivri
kemerli bir tonoz ile örtülüdür (Resim 92). Mekanın batı ve doğu duvarlarında birer
dikdörtgen formlu pencere vardır. Pencerelerin sivri kemerli alınlıkları bulunmaktadır.
Güney duvarının ortasında dikdörtgen formlu mihrap iki yanında da birer pencere yer
almaktadır. Mihrabın üzerindeki pencere ise sivri kemerlidir ve vitraylıdır. İbadet
mekanında beden duvarları, pencere alınlıkları ve tonoz yapıyla çağdaş olmayan, yakın
tarihli kalemişleri ile süslenmiştir. Özellikle duvarlarda, yerden 1m. yükseklikten sonra
başlayan palmet fistosu yağlı boya ile yapılmıştır ve avlu duvarlarında da devam
etmektedir. Benzer süslemeler avlu kubbe ve kasnağında da görülmektedir.
Dikdörtgen planlı mihrap nişi, mukarnaslı kavsara ile örtülüdür (Resim 92). Niş,
mukarnas başlıklara sahip iki gömme sütunceyle sınırlanmaktadır. Mihrap ana nişi ve
kavsara köşelikleri aynı karakterdeki bitkisel motiflerle bezenmiştir. Yazı ve bitkisel
bordürler, mihrap çevresinde dönüşümlü olarak kullanılmıştır. Mihrap yağlı boya ile
boyalıdır. Mihrabın üst kesimine boya ile sonradan bir tepelik yapılmıştır. Mihrap
güneyden 8◦ batıya doğrudur. Bursa’da kıble 29◦ doğuya dönük olduğundan, 37◦’lik bir
kıble hatası vardır428.
Harimin güneybatı köşesindeki ahşap minber ve kuzeydoğusundaki vaaz
kürsüsü yenidir (Resim 92).
Yapının plan şemasına baktığımızda tabhaneli camilerin arkaik yapıları ile
benzerlik gösterdiği görülmektedir. Plan şeması inşa edildiği XIV. yüzyılın son yıllarına
göre sade ve basittir (Şekil 53). Çağdaşı olan Bursa’daki Yeşil ve Yıldırım
imaretlerinden çok Bilecik Orhan Gazi İmareti (Şekil 10) ve İznik Orhan Gazi
427
428
E.H. Ayverdi, a.g.e., I, s.390.
Ay.yer.
163
İmareti’ne (Şekil 2) benzemektedir. Tabhane sayısı ikidir429 ve Bilecik Orhan Gazi
İmareti, İznik Gazi Orhan İmareti, Bursa Ali Paşa İmareti ve Ebu İshak Zaviyesi’nde de
olduğu gibi birer tonoz ile örtülüdür. İbadet mekanı da örtü unsuru, Hüdavendigâr
İmareti ve Ebu İshak Zaviyesi’ndeki gibi bir beşik tonozdur (Pafta 1-2).
Yapının Bursa’daki Hüdavendigâr ve Ali Paşa İmareti’nde de olduğu gibi farklı
dönemlerde geçirdiği onarımlar, bazı unsurlarının değişmesine neden olmuştur.
Yeniden inşa edilen beş birimli son cemaat yerinde köşe birimler birer aynalı manastır
tonozu ile ortadaki üç birim ise birer kubbe ile örtülüdür430. Ortadaki birimin iki
yanındaki birimlerde kuzey-güney yönlü kalın kemerler atılarak kubbenin oturacağı dar
bir alan oluşturulmuş ve kubbe merkeze yerleştirilmiştir. Bu formdaki kemerler ve
kubbe onarımlarla şekillenmiş olmalıdır. Son cemaat yeri ayaklarının arası camekanlarla
kapanmıştır. Tabhane mekanlarının pencereleri giriş açıklığına dönüştürülmüştür.
Tabhane mekanlarının sivri kemer olması gereken tonozları Bursa Ali Paşa
İmareti’ndeki onarımlarda da olduğu gibi yuvarlak kemer formuna getirilmiştir.
Avlunun ortasında aydınlatma fenerinin altında olması gereken şadırvan/havuz,
muhtemelen yapı camiye dönüştürüldükten sonra Bursa’daki Ali Paşa İmareti, Ebu
İshak Zaviyesi, Hamza Bey İmareti, Hoca Tabib İmareti, Orhan İmareti, Muradiye
İmareti ve Yıldırım İmareti’nde de olduğu gibi kaldırılmıştır.
Yapıdaki süslemeler taş-tuğla, alçı ve çini ile yapılmıştır. Kalemişi süslemeler
ise yağlı boya ile yapılmıştır ve yakın tarihlidir. Yapıda nitelikli ahşap işçiliği yoktur.
Ahşap minber ve vaaz kürsüsü yenidir.
Taş-tuğla ile meydana getirilmiş süslemeler, pencere alınlıklarında; son cemaat
yeri cephesinde iki rozet, geometrik friz ve kirpi dişi saçak şeklinde; minare gövdesinde
ise geometrik süslemeler şeklindedir.
429
430
İki adet tabhane mekanına sahip yapılar için bkz. Tablo 14, Pafta 2.
Bursa Muradiye İmareti ve Bursa Orhan İmareti’nde de son cemaat yeri örtüleri farklıdır (Pafta 1).
164
Şekil 54. Bursa Timurtaş Paşa Zaviyesi. Son Cemaat Yeri Cephesindeki Tuğla Süsleme.
Son cemaat yerinde saçağın alt kesimindeki üç sıra basit zencirek/meandr frizi,
taş-tuğla ile yapılmıştır. Üstteki ve alttaki meander frizi aynıdır (Şekil 54). Aynı frizi
Bursa Hacı Seyfettin Camii kalkan duvarında tuğla ile431, Bursa Nalbantoğlu
Camii’nde cephe ve minarede432, Bursa Subaşı Eyne Bey Medresesi revak cephesinde
kemer köşeliklerinde433 ve Bursa Rehan (Yeni Bezzaz) Camii kalkan duvarında tuğla
ile434 görmek mümkündür. Ortadaki zencirek frizi de Bursa Abdüllatif-i Kudsi
Türbesi435, Bursa İbrahim Paşa Camii436 Bursa Zeyniler Camii’nde alınlıkta437 ve
Tokat Alaca Mescit minare gövdesi’nde438 de kullanılmıştır (Şekil 55).
Şekil 55. Bursa Timurtaş Paşa Zaviyesi. Son Cemaat Yeri Cephesindeki Tuğla Süsleme.
431
Y. Demiriz, İslam Mimarisinde Geometrik Süsleme, s.297.
Y. Demiriz, Osmanlı…, I, s.297, Res.197.
433
Bkz. Y. Demiralp, Erken…, Şek.27.
434
Y. Demiriz, İslam…, s.297.
435
Y. Demiriz, a.g.e., I, Res.449.
436
Ay.es., I, Res.140-42.
437
Ay.es., I, Res.448.
438
Ö. Bakırer, Selçuklu Öncesi ve Selçuklu Dönemi Anadolu Mimarisinde Tuğla Kullanımı, Ankara,
1981, Kat.81.6, Şek.47b, Res.93.
432
165
Cephelerde çökertmeler ve bu çökertmelerin içine yerleştirilmiş pencerelerin
kemer alınlıklarında, taş ve sırlı tuğla veya iki renkli taş ile yapılmış, almaşık ve
geometrik motifli süslemeler vardır. Tabhane mekanlarının kuzey uçlarındaki
pencerelerde, batıdaki tabhane mekanının güney duvarındaki pencere ve ibadet
mekanının doğu duvarındaki pencere ile güney duvarının batı ucundaki pencere
alınlıklarında altı köşeli yıldız ve eşkenar dörtgenlerden meydana gelen altıgenlerin iç
içe geçmesi ile oluşan geometrik bir kompozisyon görülmektedir439 (Şekil 56). Batı
taraftaki süslemelerde çiniler dökülmüşken doğu taraftakiler daha iyi korunmuştur ve
hemen hemen tamamı yerindedir (Şekil 57). İbadet mekanının güney duvarının
doğusundaki pencere alınlığında dört köşeli yıldız ve eşkenar dörtgenlerden meydana
gelen bir süsleme vardır. İbadet mekanının batısındaki pencere alınlığı ise dört kollu
yıldız ve eşkenar dörtgenlerin meydana getirdiği sekizgenlerden oluşan bir geometrik
süsleme ile hareketlendirilmiştir440. Doğudaki tabhane mekanının güney ucundaki
pencere alınlığında altıgen ve üçgenlerle meydana gelen bir süsleme vardır441. Son
cemaat yerinin doğu ve batı cephelerindeki pencere alınlıklarında altıgen taşlar etrafında
hasır örgüsü meydana getiren tuğlalar442 geometrik bir ağ oluşturmaktadır (Şekil 58).
İbadet mekanının batı cephesindeki pencere alınlığındaki fırıldak motifini (Şekil 59),
Beyşehir Eşrefoğlu Camii, çini mozaik mihrabı443, Divriği Ulu Cami’nin taçkapısında444
ve Konya Sahip Ata Camii’nin çini mozaik mihrabında445 görmek mümkündür. Batı ve
güney cephelerinde bulunan kemer alınlıklarındaki motifler birbirinden farklıdır.
Altıgen/üçgen formlu firuze renkli sırlı tuğlalarla yapılmış altı köşeli yıldız, araları
altıgen taşlarla doldurulmuş tuğladan çapraz sepet örgüsü gibi çeşitli motifler yer
439
Bursa Yıldırım Medresesi pencere alınlığında yer alan süsleme Bkz. Y. Demiralp, a.g.e., Şek.15; Bursa
Yeşil İmaret’te taş korkulukları (Resim 235).
440
Afyon Mısri Camii’nin çini mozaik mihrabında Bkz. Ö. Bakırer, a.g.e., s.185-187; Akşehir Ulu Camii
mihrap kavsarasında Bkz. Y. Demiralp, a.g.e., 1966, Şek.7 ve Gülpayegan Minare, çini mozaik mihrapta
Bkz. D. Hill-O. Grabar, a.g.e., Res.286.
441
Aynı süslemeleri Bursa Muradiye İmareti, Muradiye Medresesi ve Yeşil İmaret’te çini ile, Ankara
Karacabey Türbesi pencere alınlığında Bkz. Y. Demiriz, a.g.e., I, Res.85; Bursa Gülçiçek Hatun
Türbesi’nde taş ve tuğla ile Bkz. Y. Demiriz, a.g.e., I, Res.121; Tim Arap Ata Türbesi taçkapı çevresinde
tuğla ile Bkz. M. Cezar, a.g.e., Res. 77’de görmek mümkündür.
442
Aynı süslemeyi Kahire Kalavun Türbesi’nde şebekede Bkz. Y. Demiriz, İslam…, s.33’te görebilmek
mümkündür.
443
Ş. Yetkin, Anadolu’da Türk…, Res.59; Ö. Bakırer, a.g.e., s.315, Şek.61.
444
M. Sözen, Geleneksel Türk…, s.21-23.
445
Ş. Yetkin, a.g.e., 1972, Res.31; Ö. Bakırer, a.g.e., s.296, Şek.42.
166
almaktadır. İbadet mekanının güney cephesinin doğu ucundaki pencerenin içinde yer
aldığı çökertme kemerinde de çini parçalarına rastlanmaktadır.
Şekil 56. Bursa Timurtaş Paşa Zaviyesi. Pencerelerdeki Taş-Tuğla Süslemelerden.
Şekil 57. Bursa Timurtaş Paşa Zaviyesi. Pencerelerdeki Taş-Tuğla Süslemelerden.
Şekil 58. Bursa Timurtaş Paşa Zaviyesi. Pencerelerdeki Taş-Tuğla Süslemelerden.
167
Şekil 59. Bursa Timurtaş Paşa Zaviyesi. Pencerelerdeki Taş-Tuğla-Çini Süslemelerden.
Minare gövdesinde zikzaklardan oluşan bir süslemeye yer verilmiştir. Bu
motifin benzerini Bursa Muradiye Medresesi’nin doğu cephesindeki pencerenin taştuğla alınlığında446 görmek mümkündür. Gövde ters yüz bir su dalgası gibi işlenmiştir.
Arada düz kuşaklar da vardır. Kazım Baykal Bursa ve Anıtları adlı kitabında Timurtaş
Paşa Zaviyesi’nin minare kaidesinin eskiden çini ile kaplı olduğunu ileri sürmekte ve
bugüne ulaşmış mavi renkli çini parçalarından bahsetmektedir447. A.O. Uysal ise “Erken
Osmanlı Döneminde Sırlı Tuğlalı Minareler” adlı tebliğinde448 çiniye rastlamadığını
belirtmektedir. Biz de araştırmamız sırasında minarede herhangi bir çini parçasına
rastlamadık.
Yapıdaki alçı süslemeler ise, taçkapıda ve mihraptadır. Taçkapının mukarnas
kavsaranın altındaki üst üste üç farklı friz yer almaktadır. En üstteki friz, bir zencirekten
meydana gelmektedir. Bursa Abdüllatif-i Kudsi Türbesi’nde449, Bursa İbrahim Paşa
Camii450, Bursa Zeyniler Camii451 ve Tokat Alaca Mescit’in minare gövdesinde452 de
aynı motifi görmek mümkündür. Ortadaki palmet, rumi ve kıvrım dallardan meydana
446
Y. Demiriz, a.g.e., I, Res.178.
K. Baykal, a.g.e., s.111.
448
A.O. Uysal, “Erken…, s.2355.
449
Y. Demiriz, a.g.e., I, Res.449.
450
Ay.es., I, Res.140-42.
451
Ay.es., I, Res.448.
452
Ö. Bakırer, a.g.e., Kat.81.6, Şek.47b, Res.93.
447
168
gelen bitkisel bordür, yok olmak üzeredir. Bu da onarımların sonucu olmalıdır. En altta
ise zikzaklardan meydana gelen bir friz vardır.
Kalıplama tekniğinde yapılmış alçı mihrap, mukarnaslı bir kavsara ile örtülüdür.
Kavsaranın üzeri boyanmıştır. Mihrap çerçevesi en dıştan içe doğru, taçkapıda da
kullanılmış olan palmet ve rumilerden meydana gelen bir friz, dar bir bitkisel friz, dini
içerikli yazı kuşağı, zikzak frizi ve yazı kuşağından meydana gelen süslemelerle
hareketlendirilmiştir. Mihrap ana nişi ve kavsara köşelikleri içleri palmet ve rumilerle
dolgulandırılmış çok çenekli çiçeklerle bezenmiştir. Mihrap iki yandan üzerleri
boyanmış sütuncelerle sınırlandırılmıştır. Alında dini içerikli ayetler içeren enine
dikdörtgen bir pano yer almaktadır. Süslemeler ve yazı alçak kabartma olarak
verilmiştir. Yakın tarihli bir onarımın eseri olan kalemişi ile yapılmış tepelik ise yağlı
boya ile boyanmış mihrabı daha da kötü göstermektedir453.
Tarihlendirme
Yapının inşa kitabesi yoktur. Yıldırım Bayezid’in komutanı Kara Timurtaş Paşa
(öl.1403) tarafından yapıldığına dair bilgiler vardır454. Yapının batısındaki hazirede yer
alan Timurtaş Paşa’nın kabrinde baş ve ayak taşlarının iki yüzü de yazılıdır455.
Taşlardaki metine göre Kara Timurtaş Paşa Ramazan 806/ Mart 1404 yılında vefat
etmiştir456. Kesin inşa tarihini söyleyemezsek de, yapının Yıldırım Bayezid’in saltanatı
döneminde (1389-1402) inşa edildiği kesindir457. Haziredeki mezar taşındaki tarih ve
Yıldırım’ın saltanat yıllarından yola çıkarak yapıyı XIV. yüzyılın sonlarına tarihlemek
yanlış olmayacaktır.
453
Mihrap hakkında ayrıca bkz. M. Top, a.g.t., s.55-56.
Y. Demiriz, a.g.e., I, s.313; E.H. Ayverdi, a.g.e., I, s.387.
455
Mezar taşlarının okunuşu ve yazılışı ile ilgili bkz. K. Baykal, a.g.e., s.192; H.B. Kunter, a.g.m., s.444.
456
E. H. Ayverdi, a.g.e., I, s.392.
457
Ay.es., s.387.
454
169
Katalog No
Yapının Adı
Yeri
Şekil No
Yapı,
:3.13
:YILDIRIM BAYEZİD İMARETİ/CAMİİ458
:Edirne
İnceleme Tarihi
:20.11.2008
:60-69
Resim No
:93-102
eski
Kapıkule
yolu
üzerinde,
Taşbahçe
Caddesi,
Yıldırım
Mahallesi’ndedir. Yıldırım Mahallesi şehrin merkezine 1,5 km. uzaklıktadır459 (Resim
93). Yapının doğusunda imareti/aşevi bulunmaktaydı. Aşevinden günümüze duvar
kalıntıları ve ocak bacası gelebilmiştir. Duvarlar ve baca, Edirne Vakıflar Bölge
Müdürlüğü tarafından 2006 yılındaki restorasyonda onartılmıştır. Kaynaklarda
aşevinin H.1294/1878 yılına kadar ayakta olduğu ve ahşap çatı ile örtüldüğü; külliye
yapıları arasında da II. Murad’ın oğlu şehzade Ahmed’in ve başka bir şehzadenin
türbesinin bulunduğu belirtilmektedir. Osmanlı-Rus savaşında (H.1293/1877-78)
aşevinin yıkıldığı, caminin avlusundaki şadırvanın ve tabhane duvarlarındaki çinilerin
bu sırada harap olduğu, 1910 yıllarında da türbenin yıkıldığını öğrenmekteyiz460. Ayrıca
kaynaklarda külliye dahilinde bir de kervansaraydan bahsedilmektedir461. Bugün
mevcut olmayan yapının yeri de belli değildir.
15.12.2005 yılı 669 numaralı Edirne Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma
Bölge Kurulu Kararı doğrultusunda, Edirne Vakıflar Bölge Müdürlüğü tarafından
08.06.2006 yılında sözleşmesi yapılan yapının restorasyonu, Vakıf İnşaat tarafından
üstlenilmiştir. Sözleşmeye göre işin bitiş tarihi olarak 09.12.2006 yılı belirlenmiştir.
458
Yapı, bazı kaynaklarda Küpeli Cami şeklinde de adlandırılmaktadır. Bu adın yapının içerisine asılan
halkalardan ya da Timur istilasında yarım kalan inşaatın Yıldırım’ın kızı Küpeli Sultan’ın
tamamlatmasından kaynaklandığına dair bilgiler bulunmaktadır. Bkz. E.H. Ayverdi, a.g.e., I, s.485. Yapı
kaynaklarda ve halk arasında ayrıca Eski İmaret, Yıldırım Camii, Yıldırım Bayezid Camii, Yıldırım Han
Camii şeklinde de adlandırılmaktadır. Bkz. Y. Demiriz, a.g.e., I, s.551; T. Gökbilgin, “Edirne Hakkında
Yazılmış…, s.92; T. Gökbilgin, “Edirne Şehrinin Kurucuları”, Edirne, Edirne’nin 600. Fethi
Yıldönümü Armağan Kitabı, Ankara, 1993, s.164; H.S. Selen, “Yazma Cihannüma’ya Göre Edirne
Şehri”, Edirne, Edirne’nin 600. Fethi Yıldönümü Armağan Kitabı, Ankara, 1993, s.307; O. Oral,
Edirne Minareleri, Edirne, 1973, s. 19; R. Osman, Edirne Rehnüması, (Yay.R.Kazancıgil), Edirne,
1994, s.42; E. Çelebi, a.g.e., Cilt:2, Kitap:1, s.561-62; C.E. Arseven, a.g.e., s.271-72; Y. Demiriz, a.g.e.,
I, s.551. Ayrıca A. Kuran, The Mosque…, s.105’te yapıyı Hüdavendigâr Camii şeklinde adlandırmakta,
s.109’da da Yıldırım Camii olarak adlandırmakla beraber yapının Murat Hüdavendigâr tarfından
yapıldığını eklemektedir.
459
Şehir dokusu ve yapı ilişkisi için bkz. S. Yıldırım, a.g.t., s.164-67.
460
E.H. Ayverdi, a.g.e., I, s. 484-486; O. Aslanapa, Edirne’de Osmanlı Devri Abideleri, İstanbul, 1949,
s.54; H. Rodoplu, a.g.t., s. 17; G. Cantay, a.g.e., s.36.
461
E.H. Ayverdi, a.g.e., I, s.494.
170
Restorasyon kapsamında, yapının beden duvarlarında derzler, kirpi saçaklar, örtülerin
kurşunları, pencerelerin alt söveleri yenilenmiştir. Duvarlardaki çatlaklara dolgu
yapılmış, son cemaat yerindeki kaidelerin üzerindeki sütunlar yenilenmiş ve ahşap bir
saçak ile örtülmüştür. Son cemaat yerinin duvarları sıvanmıştır. Zemine traverten
döşenmiştir. Bahçe duvarlarının derzleri yenilenmiş ve taş duvar üzerine harpuşta
yerleştirilmiştir. Minare külahının deformasyona uğramış kurşunları değiştirilmiştir.
Şadırvanın örtüsü ve döşemedeki taşlar yeniden yapılmıştır. Tabhane mekanlarının alçı
ocaklarının dökülen kısımları tümlenmiştir. Yapının iç duvarları ile örtülerin sıvaları ve
kalemişi süslemeleri yenilenmiştir. Yapının içerisinde zemine taban tuğlası döşenmiştir.
Şekil 60. Edirne Yıldırım Bayezid İmareti. Plan.
171
Yıldırım Bayezid İmareti’nde gözenekli sarımtırak küfeki taşıyla birlikte, moloz
taş ve tuğla malzemenin duvar örgüsünde kullanıldığı gözlenmektedir. Yapının
duvarlarının alt kesimi yaklaşık olarak pencerelerin üst seviyesine kadar moloz taşlarla
örülmüştür. Moloz taşlar arasında tuğla sıraları yer almaktadır. Pencerelerin üst
seviyesinden itibaren beş sıra kesme taş kullanılmış, kesme taşlar arasına dikine tuğlalar
yerleştirilmiştir. Üst kesimde saçağa kadar kabayonu taş sıraları arasında dört sıra
tuğlanın dönüşümlü olarak devam ettiği görülmektedir. Yapının doğu duvarı sıvalıdır.
Duvarlar üç sıra kirpi saçakla son bulmaktadır. H. Rodoplu’nun 1989 yılında hazırladığı
tezde kullandığı fotoğraflarda, son cemaat yerinin batı duvarının sıvasının yer yer
döküldüğü
gözlenmekte
anlaşılmaktadır462.
Edirne
ve
duvar
Vakıflar
örgüsünün
Bölge
kabayonu
Müdürlüğü
taşlarla
şekillendiği
arşivinde
yaptığımız
çalışmalarda da son cemaat yerinin batı duvarının sıvasının dökük olduğu ve kabayonu
taş örgünün görülebildiği bir fotoğraf bulunmaktadır463. Buradan yola çıkarak yapının
duvar örgüsünde ve özellikle almaşıklık sisteminde belli bir standardın kullanılmadığı
söylenebilir (Resim 93-94).
Yapının kuzey ve güney cephelerinde alt ve üst seviyede ikişer pencere
açıklığına yer verilmiştir. Üst kotta pencerelerden doğudakiler mazgal formda, diğerleri
sivri kemerlidir. Alt sıradaki dikdörtgen formlu pencerelerin sivri hafifletme kemerleri
bir kesme taş, üç sıra tuğla ile dönüşümlü olarak örülmüştür. Pencere alınlıkları, tuğla
ve taşların geometrik düzende yerleştirilmesiyle hareketlendirilmiştir. Yapının batı
eyvanının kuzey duvarında da alt seviyede bir pencere, batı duvarında da bugün giriş
açıklığına çevrilmiş pencerenin üzerinde bir pencere yer almaktadır. Pencereler kuzey
ve güneydekilerle aynı formdadır (Resim 94). Eyvanın kuzey duvarının simetriğinde,
güneyde bir pencere yoktur. E.H. Ayverdi’nin belirttiğine göre pencerenin olması
gereken yerde eyvan içinde sonradan açılmış olan bir niş yer almaktaydı464. Bahsedilen
kısım bugün sıvalıdır. Yapıdaki bütün açıklıların simetrik bir şekilde yerleştirilmiş
olduğu göz önüne alınırsa bu duvarda pencere olmayışı dikkat çekmektedir. Yapılan son
462
H. Rodoplu, a.g.t., Res.16-17.
Edirne Vakıflar Bölge Müdürlüğü’nde yapmış olduğumuz çalışmada, şehirdeki incelememiz
kapsamındaki yapılar ile ilgili çok az veriye ulaşmış olmamıza rağmen bu veri ve fotoğraflardan örnekler
almamıza izin verilmemiş, sadece yüzeysel olarak incelememize izin verilmiştir. Bu bağlamda fotoğraf ya
da bilgi için referans gösterebileceğimiz bir sayfa ya da fotoğraf numarası verememekteyiz.
464
E.H. Ayverdi, a.g.e., C.I, s.490.
463
172
onarımda bu bilgilerin göz önüne alınıp alınmadığı, yapılan sıva raspalarında da nasıl
bir uygulamaya gidildiği bilinmemektedir. Bugün duvarın sağır olması bu duvarda
gerçekten bir pencere olmadığını ya da yapılan çalışmalarda yeterli inceleme ve
araştırma yapılmadan onarımın gerçekleştiği düşüncesi akla gelmektedir. Ne yazık ki bu
konu hakkında ilgili kurumlarda yaptığımız arşiv çalışmalarında herhangi bir veriye
ulaşamadık.
Güney cephede tabhane mekanının güneydoğu köşesinde duvarın üzerinde kare
kesitli minare kaidesi yer almaktadır. Kaide kesme taşlarla örülmüştür. Kaide kısmen
son cemaat yerinin doğu duvarına taşmış ve güneyde de boydan boya devam eden kirpi
saçağın kesintiye uğramasına neden olmuştur. Dikey silmeler halinde süslenen silindirik
gövdede de kaideden sonra ve şerefe altında kalın bileziklerin yer aldığı görülmektedir.
Şerefe altı da kalın bilezikler şeklinde genişlemektedir. Şerefe korkulukları şebekelidir.
Silindirik petek silmeli olarak yükselmekte ve konik bir külah ile son bulmaktadır.
Minare çıkışı doğu eyvanının içinden güneye doğru ilerleyen merdivenlerle
sağlanmaktadır (Resim 93-94). H. Rodoplu’nun 1989 yılında yaptığı incelemede
minarenin kürsüden itibaren, Edirne Vakıflar Bölge Müdürlüğü arşivinde yer alan
fotoğrafta da minarenin pabuçtan itibaren yıkık olduğu görülmektedir465. Minare, 1953
yılındaki depremde şerefeye kadar yıkılmıştır466. 2006 yılındaki onarımda minare külahı
ve kurşunları yenilenmiştir. E.H. Ayverdi ile O. Onur, bugünkü minarenin ilk yapıdan
değil sonradan olduğunu söylemekte, Evliya Çelebi’ye atfen orijinal minarenin burmalı
olduğunu, yıkılınca yerine minare yapılırken güney duvarının taş sıralarından bir
bölümünün de onarıldığının belirtmektedir467. Vakıflar Genel Müdürlüğü’nün
arşivinde yer alan 1957 tarihli fotoğrafta minare gövdesinin silindirik olarak yükseldiği
görülmektedir.
Yapının doğusunda üç yönden girişi olan bir avlu yer almaktadır. Son cemaat
yerinin kuzey ve güney duvarlarına birleştirilmiş avlu duvarları aralarında yer yer
tuğlaların olduğu moloz taşlarla örülmüştür. Avlu duvarlarına dikdörtgen pencereler
açılmıştır. 2006 yılındaki son onarımda avlunun güneydoğu köşesine bir mekan inşa
465
Bkz. H. Rodoplu, a.g.t., Res.12,13,16.
O. Onur, Edirne Minareleri Türk Mimari Vesikalarından, İstanbul, 1974, s.19; O. Onur, a.g.e.,
s.19.
467
E.H. Ayverdi, a.g.e., C.I, s.495,488; O. Onur, a.g.e., s.19.
466
173
edilmiştir. Avlunun doğusundaki duvarlar bugün sadece ocak bacasının kaldığı imaretin
duvarlarına aittir. Son onarımda duvarlar ve baca elden geçmiştir.
Avlunun ortasında daire kesitli şadırvan yer almaktadır. Ahşap desteklerle
taşınan şadırvan, kurşun kaplı bir örtü ile örtülüdür. Şadırvanın hemen yanında bir de
kuyu bulunmaktadır. Şadırvanın örtüsü ve döşemesi 2006 yılındaki onarımda
yenilenmiştir.
Yapının son cemaat yeri doğudadır. Son cemaat yerinin kuzey ve güney
duvarları eğimlidir ve bu duvarlar sağırdır. Son cemaat yeri doğuda dört sütun üzerine
oturan ahşap bir çatı ile örtülüdür. Sütunlar abidevi kaideler üzerinde yükselmektedir.
Sütunlar yenidir. Başlıklar ise devşirmedir. Son cemaat yerinin batı duvarında ortada
dikdörtgen formlu giriş açıklığı ve kapının iki yanında birer dikdörtgen formlu pencere
yer almaktadır. Pencereler dıştan lokma demir parmaklıklarla kapatılmıştır. Bu duvarda
ikisi kapının sağında ikisi de solunda olmak üzere dört adet yastık bulunmaktadır. Son
cemaat yerinin duvarları sıvalıdır (Resim 95). 1989 yılına ait bir fotoğrafta, son cemaat
yeri duvarlarının sıvasız olduğu ve duvar örgüsünün moloz taşlarla şekillendiği,
duvarların sıvanması ile güneydeki tabhanenin buraya açılan penceresinin izlerinin de
kaybolduğu gözlenirken, aynı fotoğrafta son cemaat yerinin devşirme sütunlarından
sadece biri ayaktadır ve diğer sütunların ise sadece kaideleri vardır. Sütun başlıklarından
da bir tanesi bahçenin bir köşesinde durmaktadır468.
Yapının
doğu
cephesinin
ortasında
dikdörtgen
formlu
giriş
açıklığı
bulunmaktadır. Mermer söveli girişin üst kesimi sivri kemerlidir. Üst kesim bugün
pencere görünümündedir. Kapının iki yanında dikdörtgen formlu giriş pencereleri yer
almaktadır. H. Rodoplu’nun tezinde yer alan fotoğrafta bu pencerelerin sivri kemerli
alınlıkları mevcuttur. Aynı fotoğraftan güneydeki pencerenin bir dönem kapatılmış
olduğunu ve kuzeydeki tabhane mekanına girişi sağlayan bir kapının var olduğu
anlaşılmaktadır469. Bu kapı da sonradan açılmıştır ve son onarımda tekrar kapatılmış
olmalıdır.
Yapının doğu cephesinde dikkat çekici bir diğer unsur pencerelerin üst
kesiminde yer alan yastık izleridir (Resim 95). Yastıklar desteklerle aynı hizada
468
469
Bkz. H. Rodoplu, a.g.t., s.19, Res.16-18.
Ay.tez, Res.20.
174
değildir. Yapının eski bir fotoğrafında girişin üstünde saçağın hemen altında bir pencere
bulunmaktadır. Giriş tonozu üstündeki boşluğa açılan bu pencere bugün kapatılmıştır470.
Yapının plan şeması incelendiğinde avlunun dört yönde eyvanlarla çevrelenmiş
olduğu gözlenmektedir. Son cemaat yerindeki kapı ile doğudaki giriş eyvanına
ulaşılmaktadır. Diğer eyvanlara göre daha dar ve daha alçak tutulmuş olan eyvan,
yuvarlak kemerli bir tonoz ile örtülüdür. Mekanın duvarlarında ve örtüsünde kalemişi
süslemeler bulunmaktadır. Giriş eyvanının kuzey ve güney duvarlarının batı uçlarındaki
sivri kemerli giriş açıklıkları ile tabhane mekanlarına girilmektedir (Şekil 60-61, Resim
96).
Şekil 61. Edirne Yıldırım Bayezid İmareti. Kesit (E.H. Ayverdi’den işlenerek).
Doğudaki giriş eyvanının kuzey ve güneyinde de birer tabhane mekanı yer
almaktadır. Simetrik konumdaki dikdörtgen mekanlar, boyutları açısından birbirlerinden
farklıdır. Tabhane mekanlarının bir yönlerine kemer atılarak mekanlar kareye
dönüştürülmüştür. Mekanlar geçişleri Türk üçgenleri ile sağlanmış birer kubbe ile
örtülüdür. Kubbeler dıştan kurşun levhalarla kaplanmıştır. Son restorasyonda kurşunlar
yenilenmiştir. Her iki tabhane mekanının giriş eyvanı yönündeki duvarlarında
geometrik örnekli süslemelerle hareketlendirilmiş birer alçı ocak, dikdörtgen formlu
birer küçük niş ve giriş açıklıkları yer almaktadır. Yarım daire kesitli ocaklar son
restorasyonda onarılmıştır. Mekanların dışarıya açılan alt kotta dikdörtgen formlu üstte
470
H. Rodoplu, a.g.t., Res.19.
175
de mazgal formda birer penceresi vardır (Resim 97). 2006 yılındaki restorasyondan
önce alçı ocakların alt kesimindeki süslemeler harap olmuş ve ocak yaşmağı yıkılmıştı.
Kuzeydeki tabhane mekanının giriş eyvanına açılan kapısı kapatılmıştı. Mekanın kuzey
duvarında da pencerenin doğu yüzünde sıva üzerine siyah boya ile çizilmiş grafitiler
bulunmaktaymış. Kaynaklardan süslemelerin harap olması nedeniyle algılanmalarının
pek mümkün olmadığını öğrenmekteyiz471. Bugün görünmeyen resimler son yapılan
restorasyonda kapatılmış olmalıdır. Güneydeki tabhane mekanının güney duvarında yer
alan pencerenin atkı taşı devşirmedir. Geometrik ve bitkisel süslemeli örneklerin bir
kısmı tahrip edilmiştir. Mekanının son cemaat yerine açılan penceresi bir dönem
kapatılmıştır. Mekanın giriş açıklıkları da sonradan daraltılmıştır. Güneydeki tabhane
mekanının giriş açıklığı üzerinde yer alan tuğladan hafifletme kemeri de sonraki
onarımda sıvanarak kapatılmıştır472.
Kare planlı avlu, geçişleri Türk üçgenleri ile sağlanmış bir kubbe ile örtülüdür.
Kubbe yüzeyi ve geçişler kalemişi süslemelerle hareketlendirilmiştir. Son onarımda
kubbedeki ve geçişlerdeki süslemelerden birer dilim modül bırakılarak diğer kısımlar
yenilenmiştir (Resim 98). Avlu ile eyvanlar arasında kot farkı yoktur.
Batı eyvanı sivri kemerli bir tonoz ile örtülüdür. Eyvanın kuzey duvarında ahşap
bir mahfil yer almaktadır. Mahfil mekana sonradan eklenmiştir. Mekanın kuzey ve batı
duvarında dikdörtgen formlu birer pencere bulunmaktadır. Batıdaki pencere sonradan
kapıya dönüştürülmüştür473 (P4). Eyvanın batı duvarında kapının güneyinde sıva
üzerine çizilmiş manzara tasviri bulunmaktadır. Ayrıca duvarlarda dini içerikli hatlar,
örtüde de bitkisel örnekli kalemişi süslemeler yer almaktadır. Kalemişi süslemeler
yenidir (Resim 99).
Kuzeydeki eyvan da sivri kemerli bir tonoz ile örtülüdür. Eyvanın kuzey
duvarına ahşap bir mahfil eklenmiştir. Mekanın duvar ve örtüsünde dini içerikli yazı ve
batılılaşma dönemi süsleme programı karakterinde kalemişi süslemeler bulunmaktadır
471
Bkz. H. Rodoplu, a.g.t., s.20, Res.22, Şek.1.
Ay.es., s.20, Res.23, Şek.1.
473
E.H. Ayverdi, a.g.e., I, s.486.
472
176
(Resim 100). Eski resimlerinde, bir dönem eyvanın kuzeybatı köşesine sonradan bir
odanın eklendiği görülmektedir474.
Kuzey eyvanı ile aynı aksta yer alan güney eyvanı, ibadet mekanı olarak
kullanılmaktadır. Eyvan diğer eyvanlarda da olduğu gibi sivri kemerli bir tonoz ile
örtülüdür. Eyvanın güney ve batı duvarlarında dikdörtgen formlu birer pencere yer
almaktadır. Mekanın güneydoğu köşesine tüm duvar boyunca yükselmeyen bir ek duvar
örülmüş ve bu duvar üzerine yarım daire kesitli bir mihrap yerleştirilmiştir. Mihrap nişi
mukarnas kavsara ile örtülüdür. Mihrabın üst kesimi bir tepelikle taçlandırılmıştır.
İbadet mekanının duvarlarında ve örtüsünde geç döneme özgü kalemişi süslemeler yer
almaktadır. Batı duvarındaki ahşap minber orijinal değildir (Resim 101).
Yapının plan şeması farklı araştırmacılar tarafından tartışılmıştır. Yapılan
tartışmalar ve bu tartışmalara neden olan unsurlara değinme gereği olduğunu düşünerek
bu bölümde yer vermeyi uygun bulduk. Yapıda girişin alışılmışın dışında doğu cephede
olması, mihrabın konumu, son cemaat yerinin konumu, destek kaideleri ve örtüsü,
eyvanların örtüsü, doğu eyvanının diğerlerine göre daha alçak-dar olması ve üzerindeki
tonozlu mekanın varlığı ve işlevi, dış cephelerdeki taş sıralarının oransızlığı tartışmaya
sebep olan konular arasındadır.
Araştırmacılardan bazıları yukarıda sayılan unsurlardan yola çıkarak yapının bir
kilise kalıntısı üzerine inşa edilmiş olabileceğini iddia ederken, bazıları ise kesin bir
karara varamamaktadır. Bu araştırmacılardan E.H. Ayverdi ve H. Rodoplu ise
kusurlarıyla birlikte yapının bir Osmanlı eseri olduğu görüşündedir. Araştırmacılar
yapının bulunduğu yerde Tiris İyehares Kilisesi’nin bulunduğunu, caminin kilisenin
kalıntıları üzerine inşa edildiğini belirtmektedirler. Bu görüşlerini de Rifat Osman Bey’e
atfetmektedirler475. S. Eyice, “Bizans Devrinde Edirne ve Edirne’deki Bizans Eserleri”
adlı makalesinde, yapının bir kilise kalıntısı üzerine inşa edilmiş olabileceğini
belirtmekle beraber, yapının isminin bir kaynağa dayandırılmadığını bu bağlamda bu
iddiayı kabul etmemektedir476. Eyice aynı makalede IV. ya da V. yüzyılda inşa edilen
kilisenin XIV. yüzyılda Osmanlılar tarafından camiye çevrildiği, tabhane odaları ve son
474
H. Rodoplu, a.g.t., s.21, Res. 30.
O.N. Peremeci, Edirne Tarihi, İstanbul, 1939, s.53; O. Aslanapa, Edirne’de Osmanlı…, s.2; A.
Kuran, “Edirne’de Yıldırım Camii”, Belleten, Ankara, 1964, s.419; H. Rodoplu, a.g.t., s.23.
476
S. Eyice, “Bizans Devrinde Edirne ve Edirne’deki Bizans Eserleri”, Edirne’nin 600.Fethi…, s.71-72.
475
177
cemaat yerinin de bu dönemde ilave edildiğini belirtmekle birlikte dış duvarların Türk
üslubunda olduğunu da eklemektedir477.
Gurlitt ise aynı tarihlerde yapılan Ravenna’daki Gala Placidia Mozolesi ile
Yıldırım İmareti’nde benzer plan şemasının uygulandığını ve yapının sonradan camiye
çevrildiğini belirtmektedir. Gurlitt’in çizdiği planda yapının dört eyvanı da
bugünkünden farklı şekilde eşit büyüklüktedir478. Batı ve kuzey eyvanlarında da girişler
işaretlenmiştir. Halbuki bu açıklıklar penceredir. Batıdaki sonradan giriş haline
getirilmiştir. Batı eyvanının güney duvarında bugün mevcut olmayan bir pencere, kuzey
ve güney eyvanlarında da tabhanelere açılan pencereler işaretlenmiştir. Tabhane
mekanlarının dışa bakan duvarları ile son cemaat yerinin kuzey ve güney duvarları
bugünkünden farklı olarak daha ince çizilmiştir. Aynı planda son cemaat yeri giriş
aralığı üstünde bir kubbe işaretlenmiştir. Mevcut avlu duvarları da beşgen bir şekilde
gösterilmiştir.
H. Rodoplu tezinde, Gurlitt’in makalesindeki bilgileri eleştirmekte ve
araştırmacının çizdiği plandaki hataları vermektedir. Araştırmacının planında yer alan
batı, kuzey ve güney eyvanlarındaki pencerelerin var olmadığını belirtmektedir.
Rodoplu, yapıyı incelediği tarihte duvarlardaki sıvaların dökük olduğunu ve herhangi
bir pencere izine rastlanmadığı fotoğraflarla desteklemektedir479. Bugün yapının tüm
duvarları sıvalı ve boyalıdır. Yapılan son restorasyon esnasında yapılan sıva ve boya
raspaları sonrasında pencereler ya da izlerinin araştırılmasının konusunda uzman kişiler
tarafından yapılıp yapılmadığı, bir veriye ulaşılıp ulaşılmadığı konusunda ilgili
makamlarda yaptığımız çalışmalarda herhangi bir bilgiye ulaşamadık. Bu bağlamda
pencerelerin varlığı konusunda netleşememekteyiz.
A. Kuran, Gurlitt’in plan şemasını desteklemekte, dört kollu Grek haçı plan
şemasındaki yapının dört eyvanının eşit büyüklükte olduğunu ve doğu eyvanının iki
yanında hücreler ya da şapeller bulunduğunu iddia etmektedir. Kuran, dış duvarlarının
alt kesimi ile üst kesimi arasındaki taş sıralarının oransızlığından yola çıkarak, Türklerin
orijinal yapının beden duvarlarını zeminden 250 cm’den yukarısını inşa ettiklerini
477
S. Eyice, “Bizans Devrinde Edirne ve Edirne’deki Bizans Eserleri”, s.73-74.
V.C. Gurlitt, “Die Bauten Adrianopolis”, Orientalisches Archiv, 1, 11, Leipzing, 1910/11, s.4, Şek.5;
C.E. Arseven, a.g.e., s.271, Şek.538A’da Gurlitt’in yanlış planını yayınlamıştır.
479
H. Rodoplu, a.g.t., s.24, Res. 1-32, Şek.1.
478
178
belirtmektedir. Ayrıca “giriş eyvanının bu sırada daraltılmış ve tabhanelere buradan
geçit verilmiştir” demektedir. Araştırmacı tabhane mekanlarında yapılacak sondajlarla
şapel olduğunu düşündüğü mekanlarla eyvanlar arasında geçit olup olmayacağının
anlaşılacağını belirtir. Kuran, eyvanların ilk yapıda kubbe ile örtülü olabileceğini de
eklemektedir480. E.H. Ayverdi ise eyvan boyutlarının kareye yakın olduğundan kubbe ile
örtülmeye olanak vermeyeceği için ilk yapıda da tonozlu olduklarının belirtmektedir.
Kubbeli olsaydı avluya bakan yüzlerde kemer inşa etme zorunluluğu doğacak ve
mekanlar dikdörtgen bir hale gelecek bu da kubbe ile örtülmesine engel olacak
demektedir481. Ayverdi’nin bu fikirlerine katılmak bizce de daha akla yatkındır.
E.H. Ayverdi tabhanelerin şapel olduğu düşünülünce buralara kuzey ve güney
eyvanından geçit olması gerektiğini, A. Kuran’ın belirttiği gibi duvarların 250 cm.ye
kadar olan kesiminin ilk yapıdan olduğu düşünülünce bir çelişki doğduğunu belirtir482.
H. Rodoplu’nun tezinde yayınlamış olduğu fotoğraflarda, tabhanelerin eyvanlarla
birleştiği duvarların sıvalarının dökük olduğu ve kapı olabilecek bir izin mevcut
olmadığı görülmektedir483.
Yapının iç duvarları bugün sıvalı ve boyalıdır. Yukarıda da belirttiğimiz üzere
H. Rodoplu’nun fotoğraflardan yola çıkarak tabhanelerle eyvanlar arasında bağlantının
olmaması
tabhane
mekanlarının
şapel
olabilecek
bir
durumda
olmadığını
düşündürmektedir. Ayrıca A. Kuran’ın düşündüğü gibi doğuda şapelleri olan bir kilise
olsa idi batı eyvanından bir giriş olması gerekirdi. Oysa bugün kapı olan batı açıklığının
önceden pencere olması gerektiğinin daha önceden belirtmiştik. Ayverdi duvar
örgüsündeki düzensizliğin alt kesimin Arnavut derzli, üst kesiminde sıvama derzli
olmasından kaynaklandığını belirtmekte ve yapının istikrarsız bir bina olduğu için bu
farklılıkların olağan görülmesi gerektiğini, temelden itibaren Osmanlı olduğunu
belirtmektedir. Temeller kullanılmış bile olsa, sadece temelden yararlanarak, bina
yapmanın pek akla yatkın olmadığını görüşündedir484.
480
A. Kuran, a.g.m., s.421-423.
E.H. Ayverdi, a.g.e., C.I, s.487.
482
Ay.yer.
483
H. Rodoplu, a.g.t., s.25.
484
E.H. Ayverdi, ay.es., s.488-493.
481
179
Bugün kapatılmış olan doğudaki eyvanın üzerinde yer alan boşluk, yapının ilgi
çeken noktalarından bir diğeridir. Kuran burasının bir mahfil olarak değerlendirilmiş
olabileceğini ve ilk yapıldığı sıralarda ahşap bir merdivenle çıkışın sağlandığına dair
bilgiler vermektedir485. Ayverdi ise bu bölümün hiçbir zaman kullanılmadığını,
duvarlarında kullanıma dair bir iz olmadığını belirtmektedir. Bu mekanın doğu cepheye
açılan penceresinde, duvar ve tonoz çökünce onarım sırasında çıkışı sağlamak için
bırakılmış bir açıklık olduğunu belirtmektedir486.
Bizim bu mekana çıkmamız mümkün olmadı. Açıklık son onarımda kapatılmıştı.
Fakat yapıya göz attığımızda giriş eyvanının diğerlerinden daha dar düzenlendiğini
görmekteyiz. Burası hem son cemaat yerine hem de tabhanelere geçit veren bir ara
mekan olduğundan fazlaca geniş olmasına da gerek yoktur. Tabhane duvarları ise
neredeyse yapının eyvan duvarlarına kadar yüksekliğe sahiptir. Giriş eyvanı da
diğerlerine göre daha dar olduğundan tabhane duvarları hizasından başlayacak bir tonoz
ile örülseydi dar ve çok yüksek bir mekan ortaya çıkacaktı. Yapının tam girişinde böyle
kuyu gibi bir yer hiç de hoş bir görünüm yaratmayacağından ve doğu cephenin
duvarlarını da aynı hizada olmasına sağlamak için üst üste iki tonozlu bölüm inşa etmek
zorunluluğunda kalınmış olmalıdır. Doğu cephedeki bu mekanın penceresi onarım
sırasında çıkışı sağlamak için açık bırakılmış olmalıdır487.
E.H. Ayverdi, tabhaneler daha alçak tutulsaydı böyle bir durum olmayacağını ve
cephede de bir kademelenme olacağını belirtmektedir488. Bu görüşe katılmak tabii ki en
doğrusudur. Yalnız erken tarihli yapılarda bazen dış görünümde pek estetik kaygısının
olmadığını görmekteyiz. Örneğin, Bursa’daki Hüdavendigâr ve Yıldırım imaretlerinde
de tabhane duvarları oldukça yüksek tutulmuş ve yapılar kübik bir görünüm almıştır
(Resim 25-28; 93-94). Edirne’de de yapı erken tarihli olduğu için böyle bir görünüm
almış olabilir.
Son cemaat yeri de yapının sorunlu yönlerinden birisidir. A. Kuran, “ilk yapıda
ortası kubbeli iki yanları aynalı manastır tonozlu veya basık kubbeli son cemaat yeri
olmalıydı. Barok devirde bu son cemaat yeri yıkıldı ve ahşap çatılı olarak onarıldı.
485
A. Kuran, a.g.m., s.423.
E.H. Ayverdi, a.g.e., C.I, s.487.
487
Açıklığın, onarım öncesi fotoğrafı için Bkz. H. Rodoplu, a.g.t., Res.16,19.
488
E.H. Ayverdi, a.y.es., s.488.
486
180
Sütunların altlarındaki kaidelerde bu onarımda konuldu”, demek; kaideler kaldırılınca
sütun yüksekliği ile destek izlerinin aynı hizaya denk geldiğini eklemektedir. Yan
duvarların bu onarım sırasında kesildiği ve avlunun da XVIII. yüzyılda eklendiğini
belirtmektedir489.
E.H. Ayverdi ise yapının ilk şeklinde de ahşap son cemaat yerine sahip olduğunu
söylemektedir. Yan duvarların kirpi saçağı da hiçbir şekilde bozulmamıştır, duvarlarda
sonradan eklendiğine dair bir izde mevcut değildir demektedir. Doğu cephedeki destek
izlerinin düzensizliğini zaten ahşap çatıda bu düzensizliğin pek önemli olmadığını
belirterek aslını koruduğunu söylemektedir490. Yaptığımız ölçümlerde destek izleri ile
destekler arasındaki mesafelerin eşit olmadığını ve aynı hizaya denk gelmediklerini
gördük. Zaten izlerin ve sütun boyunun zeminden yükseklikleri arasında da fark vardır.
Ayrıca sütun başlığı genişliğinde atılacak bir kemerde izlerden daha dar gelmektedir. Bu
durumda bugün için kesin bir söz söyleyemeyeceğimiz, fakat kaidelerin yerleri
değiştirilmiş olabilir ve XVIII. yüzyılda bir onarım geçirdiği kesindir. Son onarımlarla
da kaideler yerlerinden sökülmüş, zemine traverten döşenmiş, yerlerine yerleştirilen
kaidelerin üzerine yeni sütunlar yerleştirilmiştir. Devşirme sütun başlıkları yerlerine
konmuştur. Son cemaat yeri ahşap bir sundurma ile örtülmüştür.
Yapının plan şeması farklı araştırmacılarca ufak detay farkları ile çizilmiştir.
Yapıyı incelediğimiz 2008 yılından önceki çalışmalardan H. Rodoplu’nun planında
güneydeki tabhane mekanının son cemaat yerine açılan penceresi çizilmemiştir.
Kuzeydeki tabhane mekanının da kuzey köşesine bir giriş işaretlenmiştir. Tabhane
mekanlarında yer alan ocak nişleri bugünkünden farklı olarak üç kenarlı verilmiş ve
güneydekinin doğu kesiminde yer alan nişe yer verilmemiştir. Kuzeydeki tabhane
mekanının giriş eyvanına açılan girişi de sonradan kısmen kapatılmış olarak işlenmiştir.
Güney eyvanında yer alan mihrap duvarı, yapının beden duvarları ile bir bütün gibi
verilmiştir. Plan şemasındaki diğer unsurlar doğrudur. Yapıdaki değişiklikler son
restorasyonla şekillenmiş olmalıdır491.
489
A. Kuran, a.g.m., s.424, 425.
E.H. Ayverdi, a.g.e., C.I, s.490.
491
H. Rodoplu, a.g.t., s.30, Şek.1.
490
181
S. Eyice’nin makalesinde verdiği planda da güneydeki tabhane mekanının son
cemaat yerine açılan penceresi, kuzeydeki tabhanenin giriş eyvanına açılan kapısı
verilmemiş, kuzeydeki tabhane mekanından son cemaat yerine ve kuzey eyvanına birer
giriş işaretlenmiştir. Ayrıca tabhane mekanlarındaki ocaklar verilmiş, aynı duvar
üzerinde yer alan nişlere ise yer verilmemiştir. Güney eyvanındaki mihrap ile duvar
bağlantısı, Rodoplu gibi işlenmiştir. Yapının doğusunda yer alan avlu ise planda yer
almamaktadır492.
O. Aslanapa’nın Yüzyıllar Boyunca Türk Sanatı493, Y. Demiriz’in Osmanlı
Mimarisinde Süsleme494 ve Y. Özbek’in Osmanlı Beyliği Mimarisinde Taş
Süsleme495 adlı kitaplarında yayınladıkları planla bugün bizim hazırladığımız plan
arasında iki fark bulunmaktadır. Batıdaki eyvanın güney duvarına bir niş işaretlenmiştir.
Diğer fark ise Aslanapa’nın kitabında metinde değinildiği halde güneydeki eyvanın
doğu köşesine yerleştirilen mihrabın plana işlenmemesi, Özbek’te ve Demiriz’de ise
sadece ince bir duvar çizgisi ile verilmesidir.
A. Kuran “Edirne’de Yıldırım Camii” adlı makalesinde, kitabesi olmayan
yapının Edirne’deki en eski cami olduğu, Osmanlılardan önce inşa edilen yapının
H.799/1397 veya H.802/1400 yılında camiye dönüştürüldüğü görüşündedir. Yapının
farklı dönemlerde onarım gördüğü bu bağlamda yapının inşa tarihi hakkında kesin bir
yargıda bulunamayacağını eklemektedir. Araştırmacı makalesinde Dr. Osman Rıfat’a
gönderme yaparak caminin Tiris İye Hares Kilisesi harabesi üzerine inşa edildiği,
ayrıca Gurlitt’i de referans göstererek yapının Ravenna’daki mezar yapısı ile benzerlik
gösterdiği, ancak araştırmacının hazırladığı planda yanlışlıklara da değinmektedir. A.
Kuran’ın yapıyı incelediği dönemde son cemaat yerinin örtüsünün olmadığı, sadece bir
kaide ile sütununun yerinde ve ayakta olduğu, diğer kaide ve başlıkların avlunun güney
kapısının dışında yerde atılı oldukları, minarenin ise petek ve külahının mevcut
olmadığı belirtilmektedir. Tabhane mekanlarındaki alçı ocaklardaki firuze renkli
çinilerin kısmen durduğunu eklemektedir496.
492
S. Eyice, Zaviyeler ve Zaviyeli Camiler, s.67, Şek.11.
O. Aslanapa, Yüzyıllar Boyunca Türk Sanatı (14. Yüzyıl), İstanbul, 1977, s.185.
494
Y. Demiriz, a.g.e., I, s.550, Plan 21.
495
Y. Özbek, a.g.e., s.177, Şek.60.
496
A. Kuran, “Edirne Yıldırım Camii”, s.419-420.
493
182
Yapının plan şemasındaki oransızlıklar
farklı araştırmacılar tarafından
tartışılmıştır. Bu araştırmacılar arasında yer alan A. Kuran orijinal yapının Gurlitt’in
iddia ettiği gibi Grek-haçı biçiminde olup olmadığının kesin olarak söylenemeyeceği,
tabhane odalarında yapılacak
hafriyatla bu sorunun cevabına ulaşılabileceği
belirtmektedir. Doğu eyvanının diğer eyvanlardan farklı olması ve yapının
Ravenna’daki Galla Placidia Mozolosi ile plan şemasının benzerlik göstermediğini,
Türkler yapıyı camiye çevirselerdi tabhane mekanlarını batı eyvanının iki yanına ve son
cemaat yerinin de aynı cepheye yerleştireceklerini belirtmektedir. Ayrıca girişin
mihrabın
karşısına
kuzeye
yerleştirileceğini
eklemektedir.
İki
durumun
da
uygulanmamış olmaması, odalarının apsisin olabileceği ve plan şemasının el verdiği
gibi doğu eyvanının iki yanına birer mekan yerleştirilmiş olası doğu kolunun iki
yanında hücreler veya şapeller bulunan dört kollu, Grek haçı biçimli Bizans kilisesinin
akla geldiğini iddia etmektedir497.
T. Gökbilgin’de Yıldırım Han döneminde meşhur mimarlar varken garip plan
şeması ve mihrabının konumuyla caminin kiliseden dönme olduğunu belirtmektedir498.
Yukarıda yapının özelliklerini ve bu özelliklerle ilgili farklı araştırmacıların
görüşlerini belirtmeye çalıştık. Yapı ile ilgili bizimde ilgimizi çeken bir konu
bulunmaktadır. Tabhaneli camilerin hemen hepsinde olduğu gibi giriş ile aynı aksta
olan mekanın ibadet mekanı olarak kullanıldığından yola çıkarak, yapının batı
eyvanının ibadet mekanı olarak düşünülmüş olabileceğidir. Yapıdaki mevcut
açıklıkların simetrik bir şekilde düzenlenmiş olduğunu görmekteyiz. Kuzey ve güney
eyvanındaki pencere açıklıkları, tabhanelerin girişleri, pencerelerin konumu ve
ocakların konumu hep simetriktir. Bu veriler dikkate alındığında batı eyvanının kuzey
duvarında bir pencere açıklığına yer verilmişken bunun simetriğinde olan güney
duvarında pencere olmaması bizi düşündürmektedir. Bu duvarın dış yüzünde kapatılmış
olabilecek bir pencere izi de yoktur. Tuğla ve taş sıraları oldukça düzenlidir. E.H.
Ayverdi, bu duvarda yaptığı sondajda bir dolap nişinin varlığına ve çeşitli zamanlarda
değişikliğe
497
498
uğramış
olduğuna
dikkat
çekmektedir.
A. Kuran, a.g.m.,s.421.
T. Gökbilgin, “Edirne Hakkında Yazılmış…, s.92.
183
Çizdiği
kesitte
bu
nişi
işaretlemiştir499. Bugün bu duvar sıvalıdır ve herhangi bir niş izi görülmemektedir. H.
Rodoplu, nişin yüksekliğinin 2.25 cm. olduğunu, üzerinde var olabilecek bir kemer ile
bu yükseklik daha da artacağını ve burasının mihrap için ayrılmış olabileceğini
belirtmektedir500. Bütün bunları dikkate alarak biz de Rodoplu gibi bu duvarın yapı cami
olarak
kullanılmaya
başlandıktan
sonra
mihrap
için
ayrılmış
olabileceğini
düşünmekteyiz.
Yıldırım İmareti’nde batı eyvanı ibadet mekanı olarak tasarlanmıştır.
Anadolu’daki tabhaneli camiler arasında ibadet mekanının yan eyvanda yer aldığı diğer
örnek İznik Nilüfer Hatun İmareti’dir (Şekil 24). İmarette ibadet mekanı ile giriş aynı
akstadır. Giriş ve son cemaat yeri doğu cephede konumlanmıştır. Mihrap girişe karşı
gelen duvar yerine yan duvar üzerinde yer almaktadır501. Edirne’de de belki sokağın
durumuna uydurularak yapı doğu-batı yönlü inşa edilmiş olabilir. Son cemaat yeri de
doğu cephede yer almıştır.
Mihrabın girişe göre yan duvar üzerinde yer aldığı bir diğer örnek de Kütahya
Yakup Çelebi İmareti’dir (Şekil 155). Bu yapıda da avlunun etrafında eyvanlar yer
almaktadır. Kütahya’da eyvanlar farklı olarak kubbe ile örtülmüştür. Tabhane
mekanlarına geçit avludan sağlanmaktadır. Edirne’den ayrılan bir özelliği de son cemaat
yerinin yapının bünyesine dahil edilmiş olmasıdır. Ayrıca doğu eyvanına sonradan bir
türbe eklenmiştir.
Yıldırım Bayezid İmareti’nde taş-tuğla, alçı, çini ve kalemişi süslemelere yer
verilmiştir. Çok az da olsa devşirme parçalarda kullanılmıştır.
Taş-tuğla
ile
meydana getirilmiş
süslemeler
yapının dışında pencere
alınlıklarında görülmektedir. Geometrik örnekli süslemelerde hasır örgüsünü andıran
desenler, tuğlalarla çevrelenmiş altıgenler, birbirine düğümlerle bağlanmış izlenimini
veren sekizgenler bulunmaktadır. Alınlıklardaki kompozisyonlar sonsuz geometrik
düzende verilmiştir (Şekil 60). Güneydeki tabhane mekanının güney duvarındaki
pencerenin alınlığındaki sonsuz düzendeki geometrik süsleme, altıgen formlu taşlar ile
yassı tuğlalarla şekillenmiştir (P1) (Şekil 62). P2 ve P8’deki pencerelerde kare taşlar ve
499
E.H. Ayverdi, a.g.e., C.I., s.490, Şek.837.
H. Rodoplu, a.g.t., s.28.
501
Plan için Bkz. Şek.20
500
184
yassı tuğlalarla hasır örgüsü tarzında bir süsleme görülmektedir (Şekil 63, 67). P3’te
altıgen formlu taşların çevreleri yassı tuğlalarla sınırlandırılmıştır (Şekil 64). P4’te yatay
şekilde yerleştirilmiş iki tuğla ile kare taşlar alternatif şekilde yerleştirilmiştir (Şekil 65).
P5 ve P7’de normal tuğla işçiliktedir (Şekil 62, 66). P6’da ise ikişer tuğla yatay ve dikey
şekilde alternatif şekilde yerleştirilerek bir hasır örgüsü görünümü verilmiştir (Şekil 65).
Pencere alınlıklarındaki taş-tuğla süslemeler Yenişehir Postinpuş Baba Zaviyesi (Şekil
4), Bursa Timurtaş Paşa Zaviyesi (Şekil 56-59), Bursa Yıldırım Medresesi’ndeki ve
Muradiye Medresesi’ndeki pencerelerde yer alan süslemeleri de anımsatmaktadır502.
Şekil 62. Edirne Yıldırım Bayezid İmareti. Pencere Alınlığındaki Taş-Tuğla Süsleme
(P1-P7).
Şekil 63-64. Edirne Yıldırım Bayezid İmareti. Pencere Alınlığındaki Taş-Tuğla Süsleme
(P2)-(P3).
502
Y. Demiralp, Erken Dönem Osmanlı Medreseleri, Ankara, 1999, s.43-Şek.13, s.44-Şek.16-17; N.Y.
Uluengin, Osmanlı-Türk Sivil Mimarisinde Pencere Açıklıklarının Gelişimi, Ocak, 2000, s.29,
Res.44; s.31-Res.49a,49b.
185
Şekil 65. Edirne Yıldırım Bayezid İmareti. Pencere Alınlığındaki Taş-Tuğla Süsleme
(P4-P6).
Şekil 66-67. Edirne Yıldırım Bayezid İmareti. Pencere Alınlığındaki Taş-Tuğla Süsleme
(P5)-(P8).
Yapıda alçı süslemeler ibadet mekanında mihrapta, tabhane mekanlarında ise
ocaklardadır. Yarım daire kesitli alçı ocaklarda süslemelerde geometrik örnekler
kullanılmıştır. Her iki ocakta süsleme programı hemen hemen aynıdır. Desenler alçak
kabartma olarak işlenmiştir. Ocakların aynalıklarında merkezde kabartma rozetlerin yer
aldığı, oniki kollu yıldızlardan meydana gelen bir kompozisyon bulunmaktadır (Şekil
68). Eski fotoğraflarında, yaşmağın iki yanında aynı örneğin tekrar edildiği
görülmektedir503. Yapılan son restorasyon tahrip olan yaşmak ve etrafındaki geometrik
süsleme tekrarlanmamış, yarım daire kesitli niş basık bir kemer ile örtülmüştür. Ocağın
aynalık kısmı rumilerden oluşan dar bir şerit ile çevrelenmiştir. Ocaklar dikdörtgen
formlu bir şeritle çevrelenmiştir. Şerit birbirine geçmeli geometrik desenlidir504. Benzer
503
504
Bkz. Ege Ü. Sanat Tarihi Bölümü Arşivi.
Yapıdaki alçı süslemeler için ayrıca bkz. A. Karaçağ, a.g.t., s.93-97.
186
süslemeleri Konya Sırçalı Medrese’de taçkapıda505; Balat İlyas Bey Camii’nin doğu
cephedeki pencerenin tavan süslemesinde506 ve Diyarbakır Ali Paşa Camii’nin
minaresinde alt bilezikte507 de görmek mümkündür. Ocaklar palmet ve rumilerden
meydana gelen bitkisel bir kompozisyonla taçlandırılmıştır. Kaynaklarda 1877-78 Rus
işgaline kadar tabhane duvarlarındaki çinilerin varlığından söz edilmektedir508.
Güneydeki tabhane mekanının ocağı, üç yönden geometrik bir geçme bordür ile
çevrelenmektedir. Kapalı alanın içerisinde yer alan oniki kollu yıldızların iç
kısımlarında, kollar arasında kalan baklava motifli alanlarda ve geometrik süslemeli
çerçeve bordüründeki motiflerin içlerinde yeşil çini parçaları görülmektedir. Oniki kollu
yıldızlardan meydana gelen bu kompozisyonu Bünyan Ulu Cami’nin mihrabında509,
Damsaköy Taşkın Paşa Camii’nin mihrabında510, Bursa Yeşil İmaret’in ibadet
mekanındaki pencere tavanlarında da görebilmek mümkündür. İki ocağında özellikle alt
kesimlerinde ciddi tahribatlar olmuş, son onarımda da kalan modüller örnek alınarak
süslemeler tamamlanmıştır. Ancak dökülen çini parçaların yerlerine yenileri
yapılmamıştır.
Alçı
ocaklardaki
süslemeler
de
Yıldırım
Bayezid
dönemine
tarihlendirilmektedir511. Tabhaneli camilerden Bursa’daki Yeşil İmaret (Resim 169) ve
Yıldırım İmareti’nde de (Resim 84) alçıdan ocak nişleri bulunmaktadır. Her iki yapıda
da ocaklar geometrik ve bitkisel kompozisyonlarla bezenmiştir. İstanbul’daki Sultan
Selim Camii (Resim 564) ile Edirne’deki II. Bayezid İmareti’nde (Resim 450) tabhane
mekanlarında yer alan ocak nişleri basit silmelere sahiptir. Her iki yapının ocakları
2008-2009 yılındaki restorasyonlarda onarılmıştır.
İbadet mekanının güneydoğu köşesine yerleştirilen yarım daire kesitli mihrap
nişi, mukarnas kavsara ile örtülüdür. Kavsara köşeliklerinde yapraklar ve kıvrım
dallardan meydana gelen bitkisel bir kompozisyon bulunmaktadır. Mihrap, merkezinde
dini içerikli bir yazının bulunduğu dilimli kemerli bir tepelikle taçlandırılmıştır.
505
R.H. Ünal, L’Etude Du Portail Dans L’Architecture Pre-Ottomane, İzmir, 1982, Ph.49.
Y. Özbek, a.g.e., s.616, Res.575.
507
O.C. Tuncer, “Taşın Bezeme Şekli Üzerine Düşünceler”, VII. Vakıf Haftası Bildiriler, Ankara, 1990,
s.246.
508
O. Aslanapa, Edirne’de Osmanlı…, s.4; H. Rodoplu, a.g.t., s.22.
509
Ö. Bakırer, a.g.e., s.295, Şek.41.
510
Ay.es., s.326, Şek.73.
511
Y. Demiriz, a.g.e., I, s.552.
506
187
Yapıdaki çini süslemeler, doğudaki giriş eyvanının iki yanındaki tabhane
mekanlarındaki alçı ocaklara kakılmıştır. Bugün sadece güneydeki tabhane mekanında
yer alan ocağın aynalığında çok az kalan çini parçaların büyük bir kısmı dökülmüştür.
Yayınlarda iki ocakta da firuze renkli çiniler görülmektedir512.
Şekil 68. Edirne Yıldırım Bayezid İmareti. Güneydeki Tabhane Mekanında Yer Alan
Alçı Ocak Nişi.
512
O. Aslanapa, Edirne’de Osmanlı Devri…, s.4.
188
Kalemişi süslemeler yapının duvarlarında, örtü ve geçişlerdedir. Süsleme
unsurları geç dönem süsleme özellikleri gösteren bitkisel motifler ve iri harflerle
yazılmış dini içerikli yazı panolarıdır. Bu süslemeler son onarımda yenilenmiştir.
Sadece avlu kubbesinde eski süslemelerden birer dilim modül bırakılmıştır.
Batı eyvanında girişin güneyinde yakın tarihte yapılmış bir resim bulunmaktadır.
Resimde dağlar, nehir, gemiler, cami, köprü, otomobil ve tank benzeri araçlar
betimlenmiştir. Bunlar Kurtuluş Savaşı sırasında yabancı askerler tarafından çizilmiş
grafitilerdir513. Kaynaklarda benzer resimlerin kuzey tabhane mekanında da olduğu ve
bu resimlerin süsleme amacıyla değil, burada kalanların oyalanmak amacıyla yaptıkları
gelişi güzel karalamalar olduğu belirtilmektedir514. Bugün bu süslemelere dahil
herhangi bir veri bulunmamaktadır. Muhtemelen son onarımda üzerleri kapatılmış
olmalıdır.
Şekil 69. Edirne Yıldırım Bayezid İmareti. Güneydeki Tabhane Mekanında Yer Alan
Mermer Devşirme Parça Üzerinde Yer Alan Süsleme.
Yapıda devşirme parçalar güneydeki tabhane mekanının güney penceresinde
kullanılmıştır. Pencerenin tavanında ve üst kesiminde yer alan mermer parçalar üzerinde
yatay eksende yan yana dizilen ve birer düğümle birbirine bağlanan daireler ana
kompozisyonu oluşturmaktadır. Kırık çizgiler dairelerin merkezlerinde kesişmektedir.
Oluşan her bölüm içerisine birer palmet motifi yerleştirilmiştir (Şekil 69). Benzer
süslemeleri İzmir/Menderes İlçesi’nin Gölovası beldesindeki sarnıcın kapısının
513
514
H. Rodoplu, ay.yer.
Ay.yer.; S. Eyice, “Eski Bir Türk Karikatürü”, Türk Kültürü, S.14, Ankara, 1963, s.73-77.
189
sövelerinde mermer olarak515, Konya-Aksaray kervanyolu üzerinde yer alan Sultan
Han’da taçkapıda taş üzerinde516, Kayseri-Malatya kervan yolu üzerindeki Karatay
Han’da taçkapıda taş üzerinde517, İstanbul’da Hazreti İsa Pantokrator (Zeyrek
Kilise Camii), güney kilisede içten zemin döşemesinde de görmek mümkündür518.
Tarihlendirme
Kaynaklarda yapının inşa tarihi olarak H.789/1387-88 ve H.805/1402-1403
yılları arasında değişen tarihlere rastlanmaktadır. O. Aslanapa, yapıyı H.789/1387-88
veya H.802/1399-1400 yılına519, S. Eyice, I. Bayezid tarafından (1389-1403)
muhtemelen XIV. yüzyılın sonlarına tarihlerken520, T. Gökbilgin XIV. yüzyılın
sonlarına521, O.N. Peremeci, H.802/1399-1400 yılında inşa edildiğini belirtmektedir522.
A. Kuran ise şehrin fethedilmesinden önceye Murad Hüdavendigâr dönemine
tarihlemektedir523. O. Onur524 ve Y. Özbek525 ise Edirne Müzesi 1537 numarada kayıtlı
olan kitabenin Yıldırım Camii’ne ait olduğunu söylemektedir. A. Tüfekçioğlu Erken
Dönem Osmanlı Mimarisinde Yazı adlı eserinde, Yıldırım İmareti’nin Edirne Türkİslam Eserleri Müzesi’nde 1537 numarada kayıtlı, inşa kitabesinin fotoğrafını ve
metnini yayınlamıştır526. Celi sülüs olan kitabe Arapça’dır. Üç satırdan oluşan kitabe,
mermer üzerine kabartma tekniği ile yapılmıştır (Resim 102). Kitabenin Arapça harfler
ile yazışı şöyledir:
... اﻣﺮ اﻟﺴﻠﻄﺎن اﻟﻤﻌﻈﻢ ﻇﻞ اﷲ ﻓﻲ ا-١
ﻻ زاﻟﺖ ﻣﻌﻤﻮره وﻗﻔﺎ ﻟﻠﻔﻘﺮا.... .... ﺑﺎﯾﺰﯾﺪ ﺑﻦ ﻣﺮاد ﺑﻦ اورﺧﺎن ﻧﺎﺻﺮ اﻟﻤﺎ-٢
رﺳﻨﮫ اﺛﻨﻲ وﺛﻤﺎﻧﻤﺎﯾﮫ اﻟﮭﻼﻟﯿﮫ... واﻟﻌﻠﻤﺎء وﻟﺴﺎﯾﺮ ال-٣
515
Bkz. T. Acar, Menderes’teki Türk Eserleri, İzmir, 2011, Res.104.
R.H. Ünal, L’Etude Du Portail Dans L’Architecture Pre-Ottomane, İzmir, 1982, Ph.29.
517
Ay.es., Ph.14.
518
C. Mango, Bizans Mimarisi, s.200, Res.208.
519
O. Aslanapa, Edirne’de Osmanlı…, s.2; O. Aslanapa, “Edirne’de Türk Mimarisinin Gelişimi”, s.224.
520
S. Eyice, Zaviyeler ve Zaviyeli Camiler, s.35.
521
T. Gökbilgin, “Edirne Şehrinin Kurucuları”, s.164.
522
O.N. Peremeci, a.g.e., s.54.
523
A. Kuran, a.g.m., s.426,477; A. Kuran, The Mosque…, s.105-109.
524
O. Onur, Edirne, Türk Tarihi Vesikalarında Kitabeler (Tamamı), İstanbul, 1972, s.79.
525
Y. Özbek, a.g.e., s.177.
526
A. Tüfekçioğlu, a.g.e., s.92.
516
190
Kitabenin Anlamı: Orhan oğlu Murad oğlu, Allah’ın (yeryüzündeki) gölgesi,
milletin yardımcısı, yüce sultan Bâyezid, âlimler, fakirler ve diğer kimseler için
vakfedilmek üzere imar edilmiş olarak devam edecek (bu imaretin yapılmasını) hilâlî
(hicri) 802 yılında emretti527.
Müzedeki kitabesinden, yapının H.802/1399-1400 yılında Sultan Bayezid
tarafından inşa ettirildiği öğrenilmektedir.
527
Kitabenin farklı okunuşları için Bkz. H. Rodoplu, a.g.t., s.29; Y. Özbek, a.g.e., s.177, A. Tüfekçioğlu,
a.g.e., s.92; Z. Dikici, Edirne Camilerinde Yazı, (Dokuz Eylül Ü. Sos. Bil. Enst. İslam Tarihi ve
Sanatları A.B.D., Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İzmir, 2003, s.25-28.
191
Katalog No
Yapının Adı
Yeri
Şekil No
:3.14
: YILDIRIM İMARETİ528
:Balıkesir
İnceleme Tarihi
:70
Resim No
:09.01.2009
:103-108
Balıkesir Merkez, Yıldırım Mahallesi’nde yer alan yapı, cami ve medrese ile
birlikte Yıldırım Külliyesi’ni oluşturmaktadır. Caminin avlusunu “U” şeklinde medrese
hücreleri çevrelemektedir. İmaret ise caminin yaklaşık 500m. ilerisindedir. Yapının inşa
kitabesi yoktur. Kaynaklarda ve vakfiyesinde 1388 yılında Yıldırım Bayezid tarafından
yaptırıldığı belirtilmektedir. Yapı külliye yapıları ile birlikte 1818 ve 1897 yılındaki
depremlerden sonra ve son olarak da 1994-1995 yıllarında onarım görmüştür529. İmaret
bugün işlev değiştirerek, Ziraat Odası’nın deposu şeklinde kullanılmaktadır.
Doğu-batı şeklinde yerleştirilmiş yapı, avlu, ibadet mekanı ve iki adet tabhane
mekanından meydana gelmektedir (Şekil 70).
İmaretin duvarları kaba yonu taş ve moloz taş ile örülmüştür. Harç içerisinde yer
yer tuğla parçaları bulunmaktadır. Duvarlar üç sıra kirpi saçakla son bulmaktadır. Çatı
alaturka kiremit kaplı kırma birer çatı ile örtülüdür (Resim 103-104).
Yapının dikdörtgen formlu pencerelerinin, yuvarlak ya da sivri kemerli tuğladan
alınlıkları vardır. Üst sıradaki pencereler içten mazgal dıştan ise dikdörtgen formludur.
Doğu cephesinde giriş kapısının kuzey ve güneyinde birer pencere açıklığı
bulunmaktadır. Kuzeydeki pencere sonradan kapı şekline dönüştürülmüştür (Resim
103-104). Güneydeki tabhane mekanının güney ve batı duvarlarının ortalarında yer alan,
batıdaki tabhane mekanının kuzey duvarında yer alan pencereler son onarımda yapılmış
olmalıdır. E.H. Ayverdi’nin yayınlamış olduğu planda ve N. Yapraklı’nın tezinde bu
pencere açıklıkları gösterilmemiştir530. N. Yapraklı’nın rölövesinde ayrıca güneydeki
tabhane mekanı da işlenmemiştir. Sadece o yöndeki duvar dişleri rölövede yer almıştır.
528
Yapı I. Bayezid İmareti şeklinde de adlandırılmaktadır.
Balıkesir İli, Özyürek Yayınları, Balıkesir, 1991.
530
E.H. Ayverdi, a.g.e., I, s.372, R.610; N. Yapraklı, Balıkesir ve İlçelerinden Edremit İle
Burhaniye’deki Türk-İslam Anıtları (Camiler-Türbeler) (Ege Ü. Sanat Tarihi Bölümü,
Yayınlanmamış Lisans Tezi), İzmir, 1987, Şek.4.
529
192
Şekil 70. Balıkesir Yıldırım İmareti. Plan.
Doğu cephede yer alan taçkapı, dışa taşıntılı şekilde inşa edilmiştir. Kesme taş
malzemeli kapının çerçevesi düz, iç ve dış bükey silmelerle hareketlendirilmiştir.
Taçkapı ana nişi bir sivri kemerle örtülüdür. Basık kemerli giriş açıklığı üzerinde kare
formlu bir pencere onun da üzerinde beş satırdan meydana gelen bir kitabe
bulunmaktadır. Kitabe bugün okunamayacak durumdadır (Resim 104).
Doğu-batı yönlü dikdörtgen planlı avlu bugün ahşap bir tavan ile örtülüdür.
Zemin ise kare formlu döşeme taşları ile kaplanmıştır. Duvarlar sıvasızdır. Dış
duvarlardan farklı olarak taş örgünün arasında belli bir düzen göstermeyen yatay ya da
dikey şekilde yerleştirilmiş tuğlalar da bulunmaktadır. Bazıları ise boya ile tuğla
görünümündedir. Avlunun kuzey ve güney duvarlarında tabhane mekanlarına girişi
sağlayan dikdörtgen formlu birer kapı bulunmaktadır. Kapıların üzerinde sivri kemerli
hafifletme kemerleri vardır. Kemerler tuğladan örülmüştür (Resim 105).
193
Avlunun kuzey ve güneyinde yer alan dikdörtgen planlı tabhane mekanları,
doğu-batı yönlü uzanmaktadır ve birer beşik tonoz ile örtülüdür. Tonozlar kuzey-güney
yönlü ahşap gergilerle desteklenmiştir. Mekanların batı duvarlarının üst kesiminde birer
mazgal pencere yer almaktadır. Her iki mekanın dışa bakan duvarlarında da birer
pencere vardır. Güneydeki tabhane mekanının batı duvarında da alt kotta bir pencere
vardır. Daha önce yayınlanmış planlardan yola çıkarak her iki mekandaki söz konusu
pencerelerin son onarımla açıldığı söylenebilir. Bu onarımlardaki uygulamalardan biri
de kuzeydeki tabhane mekanında görülmektedir. Mekanın batı kesimi bir perde duvar
ile bölünerek mutfak ve Wc şekline dönüştürülmüştür (Resim 106-107). Balıkesir
Vakıflar Bölge Müdürlüğü’nde yapmış olduğumuz araştırmada yetkili Betül
Dikici’den aldığımız bilgilerle, yapının mülkiyetinin Vakıflar Genel Müdürlüğü’ne ait
olmadığı ve şu anda da yapının mülkiyetinin hangi kurumda olduğunun bilinmediği
öğrenilmiştir. Bugün Ziraat Odası’nın deposu olarak kullanılan imarette, depo
yetkililerinden 1994-1995 yılında onarımı yapılan yapının restorasyon öncesinde
örtülerinin tamamen yıkık olduğu öğrenilmektedir. Depo sorumluları da yapının
mülkiyetinin kime ait olduğu konusunda bilgi sahibi değildir.
Avlu ile arasında yaklaşık 10 cm. yükseklikte bir kot farklı olan ibadet mekanı
da dikdörtgen planlıdır. Mekan ahşap tavan ile örtülüdür. Mekanın kuzey ve güney
duvarlarında alt kotta bir dikdörtgen formlu pencere, üst kotta da sivri kemerli birer
hafifletme kemeri bulunmaktadır. Aynı hafifletme kemeri batı duvarında da yer
almaktadır. En üst kotta da mazgal pencereler yer almaktadır (Resim 108). Kaynaklarda
batı duvarında alt kotta yer alan iki pencerenin bir dönem örülerek kapatılmış olduğu
görülmektedir531.
Yapının içinde ya da dışında herhangi bir süsleme unsuruna rastlanmamıştır.
Tarihlendirme
Taçkapı üzerindeki kitabe bugün okunamamaktadır. Kaynaklarda kitabenin talik
yazı ile yazılmış olduğu ve Yıldırım döneminde bu yazı tipinin tercih edilmediğinden
yola çıkılarak kitabenin bir onarım kitabesi olduğu ve sonradan yapıya eklendiği
531
E.H. Ayverdi, a.g.e., I, s.372, R.613.
194
bilgileri bulunmaktadır532. Kitabesi olmayan yapı, kaynaklardan ve vakfiyesinden yola
çıkarak Yıldırım Bayezid dönemine XIV. yüzyılın son çeyreğine tarihlenmektedir.
532
E.H. Ayverdi, a.g.e., I, s.372, R.613.
195
Katalog No
Yapının Adı
Yeri
Şekil No
:3.15
:HOROZLU İMARET533
:Tokat
İnceleme Tarihi
:71
Resim No
:27.09.2010,02.12.2010
:109-118
Şehir merkezinde, Meydan Çarşısı’ndadır. Kaynaklarda Çelebi Mehmed (141321) döneminde, XV. yüzyılda yapıldığı belirtilmektedir534. 2009 yılında Vakıflar Genel
Müdürlüğü tarafından restore edilen yapı, bugün ihtiyacı olan kişilere yemek
dağıtımının sağlandığı aşevi olarak işlevini sürdürmektedir.
Yapı avlu, ibadet mekanı ve dört adet tabhane mekanından meydana gelmektedir
(Şekil 71).
Yapının beden duvarları moloz taşlarla kaplıdır. Köşe taşları olarak kesme taşlar
tercih edilmiştir. Giriş eyvanının cephesinde tuğla görünümlü düzgün kesme taşlar,
eyvan kemerinde ve pencere kemerlerinde de tuğla kullanılmıştır. Pencere söveleri ise
kesme taştır. Örtüler dıştan kurşun kaplıdır (Resim 109-111).
İbadet mekanı üç cephesinde yer alan birer adet pencere dikdörtgen formludur.
Diğer cephelere yerleştirilen ikişer adet pencere ise mazgal formdadır. İbadet
mekanındakilerin söve ve atkı taşları kesme taştır. Mazgal pencerelerin ise söveleri
kesme taş, yuvarlak kemerleri ise tuğladandır535. Pencereler son onarımda yenilenmiştir
(Resim 109-111).
Giriş sivri kemerli bir eyvan şeklinde düzenlenmiştir. Unsur, yanlardaki tabhane
mekanlarının saçak kotundan daha yüksek tutularak vurgulanmıştır. Eyvan kemeri tuğla
ile kemer çevresi ise düzgün kesme taşla örülmüştür. Eyvan kemeri iki yanda profilli
yastıklar üzerine oturmaktadır. Eyvanın iç duvarları ve sivri kemerli tonoz sıvalı ve
boyalıdır. Eyvanın dip duvarı üzerine basık kemerli bir giriş açıklığı yerleştirilmiştir.
533
Yapı halk arasında Horozoğlu İmareti şeklinde de adlandırılmaktadır. N. Seçgin, Tokat’taki Türk
Mimari Eserleri, (Mimar Sinan Ü. Sos. Bil. Enst. Arkeoloji ve Sanat Tarihi A.B.D., Türk ve İslam
Sanatları Programı, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul, 1993, s.45-47; Ş. Yetkin, “Tokat’ta
Horozlu İmaret”, IX. Türk Tarih Kongresi, C.III, (21-25 Eylül 1981), Ankara, 1990, s.1337-1344.
534
S. Eyice, a.g.m., s.37.
535
Yapının onarım öncesine ait fotoğraflarında, mazgal pencerelerin sövesiz olduğu görülmektedir. Bkz.
N. Seçgin, a.g.t., s.45-47, Res.99-104.
196
Basık kemer ve söveler mermer, çevresi ise kesme taş kaplıdır. Kapının üst kesiminde
sivri kemerli bir pencere bulunmaktadır (Resim 112).
Giriş eyvanındaki açıklık ile örtü katında iki kademeli olarak planlanmış
dikdörtgen planlı avluya geçilmektedir. Avlunun güney kesiminde sivri kemerler ile
kare bir alan oluşturulmuş ve üzeri geçişleri Türk üçgenleri ile sağlanmış bir kubbe ile
örtülmüştür. Kubbenin merkezine bir aydınlık feneri yerleştirilmiştir. Kuzey kesiminde
ise sivri bir tonoz, örtü unsuru olarak tercih edilmiştir. Avlunun doğu ve batı
duvarlarında yer alan kapılarla tabhane mekanlarına geçilmektedir. Geçişler birer basık
kemer ile örtülüdür. Kemer ve söveler kesme taştır (Resim 113-115).
Şekil 71. Tokat Horozlu İmaret. Plan (S. Eyice’den işlenerek).
Avlunun iki yanına ikişer adet tabhane mekanı yerleştirilmiştir. Kareye yakın
dikdörtgen planlı mekanların avluya bakan duvarlarına kuzey-güney yönlü kemerler
atılarak kare bir alan oluşturulmuş ve alanlar geçişleri Türk üçgenleri ile sağlanmış birer
kubbe ile örtülmüştür. Dört mekanın da plan şeması simetriktir. Hepsinin dışa bakan iki
duvarında ikişer adet mazgal penceresi vardır. Dördünün de avlu ile organik bağı olan
197
duvarlarında birer adet giriş açıklığı ve dikdörtgen formlu birer niş yer almaktadır.
Bugün bir niş şeklindeki unsurlar orijinalde birer ocaktı (Resim 116-117).
Avlu ile aynı aksta yer alan ibadet mekanı, ana kütleden dışa taşıntı yapan bir
eyvan görünümündedir. Mekan sivri kemerli bir tonoz ile örtülüdür. Mekanın üç
duvarında birer adet dikdörtgen formlu pencere vardır. Avlu ile ibadet mekanını ayıran
sivri kemerin arası, yapı aşevi olarak kullanılmaya başlandıktan sonra bir perde duvar
ile kısmen kapatılmış ve ibadet mekanı aşevinin mutfağı şekline getirilmiştir (Resim
118).
Yapıda herhangi bir süsleme unsuru bulunmamaktadır. Y. Demiriz, yapıyı
incelememiş, ancak yapıyı gören bir öğrencisinin verdiği bilgilerden yola çıkarak
tabhane mekanlarının ocaklarında kırık dallar arasında kuş figürlerinin olduğunu,
bezemelerin stuco üzerine kabartma tekniğinde işlendiğini belirtmektedir. Demiriz,
süslemelerin bugün mevcut olmadığını da eklemektedir536.
Tarihlendirme
Yapının inşa kitabesi yoktur. Plan şemasından ve kaynaklardaki bilgilerden yola
çıkarak
yapıyı
Çelebi
Mehmed
(1413-21)
dönemine,
tarihlemekteyiz537.
536
537
Y. Demiriz, a.g.e., I, s.653. Ayrıca bkz. A. Karaçağ, a.g.t., s.245.
S. Eyice, a.g.m., s.37; Y. Demiriz, a.g.e., I, s.653.
198
XV.
yüzyıl
başına
Katalog No
Yapının Adı
Yeri
Şekil No
:3.16
:HAMZA BEY ZAVİYESİ/CAMİİ538
:Tokat
İnceleme Tarihi
:20.12.2010
:72
Resim No
:119-123
Yapı Tokat il merkezinde, Örtmeliönü Mahallesi, Meydan Çarşısı’nda Çekenli iş
merkezinin arkasındadır. Ekim 2009 yılında Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından
onarım ihalesi yapılan zaviye, 2010 yılında ibadete açılmıştır. Yapı Çelebi Sultan
Mehmet döneminin önemli devlet adamlarından Bicaroğlu Hacı Nureddin Hamza Bey
tarafından H.815/1412 yılında zaviye olarak inşa edilmiştir539. Kaynaklara göre yapı ilk
inşa edildiğinde Bicar ailesinin evi ile iç içedir. Aile evi yapı için vakfetmiştir540.
Yapılan son onarımda yapı, üst katında konut ve yapıyla çağdaş olmayan şadırvan gibi
eklerden arındırılmıştır.
Asimetrik plan şemasında olan yapı avlu, ibadet mekanı ve üç adet tabhane
mekanından meydana gelmektedir. Yapının 10 m. kadar ilerisinde bir de minaresi vardır
(Şekil 72).
İnşa malzemesi moloz taştır. Son onarımda taş dokuda tamamlamalar yapılırken,
derzler tamamen yenilenmiştir. Örtüler dıştan kiremit kaplıdır (Resim 119-120). Eski
fotoğraflarda da örtü kaplaması kiremittir. Kubbe ise sundurma tarzında bir çatı ile
örtülüdür541.
Yapının alt sıra pencereleri dikdörtgen formlu ve taş sövelidir. Üst sıra
pencereleri ise mazgaldır (Resim 119-120).
Yapının 10m. kadar ilerisinde yer alan yapıdan bağımsız minarenin kaidesi kare
planlıdır. Kare planlı kaide almaşık düzendedir. Taş ve tuğla sıraları belli bir düzen
538
Yapı kaynaklarda ve halk arasında Hamza Bey Mescidi, Hamza Bey Camii, Çekenli Hamza Bey Camii
şeklinde de adlandırılmaktadır. E.H. Ayverdi, a.g.e., II, s.201; A.O. Uysal, a.g.m., s.314; K. Karabay, 63
No’lu Tokat Şer’iye Sicili, (Kahramanmaraş Sütçü İmam Ü. Sos. Bil. Enst., Tarih A.B.D.,
Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Kahramanmaraş, Ocak, 2007, s.13; A. Tüfekçioğlu, a.g.e., s.102;
N. Seçgin, a.g.t., s.52-53; N. Altaş, T.C. Başbakanlık Vakıflar Genel Müdürlüğü Tarafından Tescili
Yapılan Cami ve Mescitler, (Gazi Ü. Sos. Bil. Enst. Sanat Tarihi A.B.D., Yüksek Lisans Tezi), Ankara,
2007, s.217-24.
539
K. Karabay, a.g.t., s.13; A. Tüfekçioğlu, a.g.e., s.102; E.H. Ayverdi, a.g.e., II, s.201.
540
E.H. Ayverdi, a.g.e., II, s.201.
541
Ay.es., s.202, R.339.
199
göstermemektedir. Kaidenin kuzeyindeki kapısı sivri kemerlidir. Kemer ve söveler
kesme taştır. Silindirik gövde tuğladandır. Şerefe altı testere dişleri ve kemerleme dizisi
ile hareketlendirilmiştir. Silindirik formu tuğla petek dıştan kurşun kaplı konik bir külah
ile örtülüdür (Resim 119). Minare yapıya zaviye cami işlevi kazandıktan sonra
eklenmiştir542.
Şekil 72. Tokat Hamza Bey Zaviyesi. Plan (E.H. Ayverdi’den işlenerek).
Yapıya basık kemerli basit bir kapı ile girilmektedir. Kemer ve söveler
mermerdir. İnşa kitabesi yapının sağına yerleştirilmiştir (Resim 119,123).
Giriş açıklığı ile dikdörtgen planlı avluya girilmektedir. Avlunun kuzey kesimi
bir beşik tonoz ile merkezi ise dört yönden sivri kemerler üzerine oturan nervürlü bir
kubbe ile örtülüdür. Avlunun doğu duvarının kuzey ucunda aynı yöndeki tabhane
mekanına girişi sağlayan basit bir giriş açıklığı güney kısmında da yine aynı yöndeki
tabhaneye girişi sağlayan bir kapı ile dikdörtgen formlu pencere bulunmaktadır.
Avlunun batı duvarında da bir pencere ve bu yöndeki tabhane mekanına girişi sağlayan
bir kapı bulunmaktadır (Resim 121-122).
542
E.H. Ayverdi, a.g.e., II, s.202.
200
Avluya açılan üç adet tabhane mekanı da enine dikdörtgen planlıdır ve birer adet
beşik tonoz ile örtülüdür. Mekanların dış duvarlara açılan mazgal formlu pencereleri
vardır. Güneydoğudaki tabhane mekanının güney duvarında, batıdakinin de kuzey
duvarında yarım daire kesitli birer ocak nişi vardır.
Avlu ile aynı aksta yer alan ibadet mekanı dikdörtgen planlıdır ve bir beşik tonoz
ile örtülüdür. Mekanın doğu ve batı duvarlarında alt kotta dikdörtgen formlu birer adet
pencere bulunmaktadır. Güney duvarında da mihrabın üst kısmında mazgal formda bir
adet pencere vardır (Resim 122).
Yarım daire kesitli mihrap nişi, çeyrek küre şekilli bir kavsara ile örtülüdür. Niş
iki yandan birer sütunce ile sınırlandırılmıştır. Tepelik dönem ile uyuşmayan barok tarzı
bitkisel süslemeler ile meydan getirilmiştir (Resim 122).
Ahşap minber son onarımda eklenmiştir. Yapıda herhangi bir süsleme unsuru
yoktur.
Tarihlendirme
Giriş kapısının sağında yer alan mermer üzerine kabartılarak işlenen inşa
kitabesi, altı satırdır (Resim 123). Arapça kitabe aynı zamanda yapının vakfiyesinin
özetidir. Muhakkak yazı türündeki kitabenin Arapça harflerle yazılışı şöyledir:
اﻣﺮ ﺑﻌﻤﺎرة ھﺰه اﻟﺰاوﯾۃ اﻟﺸﺮﯾﻔۃ ﻋﻤﺮھﺎ اﷲ ﺗﻌﺎﻟﻲ اﻻﻣﯿﺮ اﻻﻋﺮ راﻧﺮ اﻟﺤﺮﻣﯿﻦ اﻟﺴﻨﺮﯾﻔﯿﻦ-١
ﻧﻮراﻟﺪوﻟۃ واﻟﺪﯾﻦ اﻟﺤﺎج ﺣﻤﺰه ﺑﻦ ﺑﯿﺠﺎر ﺗﻘﺒﻞ
اﷲ ﻣﻨﮫ ﻓﻰ اﯾﺎم دوﻟۃ اﻟﺴﻠﻄﺎن اﻻﻋﻈﻢ اﻟﺨﺎﻗﺎن اﻟﻤﻌﻈﻢ ﻣﻮﻟﻲ ﻣﻠﻮك اﻟﻌﺮب واﻟﻌﺠﻢ ﺳﻠﻄﺎن-٢
ﺳﻼﻃﯿﻦ اﻟﺒﺮ واﻟﯿﻢ اﺑﻲ اﻟﻔﺘﺢ
اﻟﺴﻠﻄﺎن ﻏﯿﺎث اﻟﺪﻧﯿﺎ واﻟﺪﯾﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﻟﻤﺮﺣﻮم اﻟﻼﻣﯿﺮ اﻟﺴﮭﯿﺪ ﺑﺎﯾﺰﯾﺪ ﺧﺎن ﺑﻦ ﻣﺮاد ﺧﺎن ﺧﻠﺪاﷲ-٣
ﺳﻠﻄﺎﻧﮫ ﻓﻮﻗﻒ ﻋﻠﻰ ﻣﺼﺎﻟﺤﮭﺎ ﺟﻤﯿﻊ اﻟﻘﺮﯾۃ زﻧﻐﺎر
وﺟﻤﯿﻊ اﻟﻘﺮﯾۃ اﻛﺴﻔﺎد وﺟﻤﯿﻊ ﻧﺼﻒ اﻟﻘﺮﯾﮫ ﺳﺒﯿﺮوس اﻟﻜﺎﻧﻨۃ ﻛﻠﮭﺎ ﻓﻲ ﺻﺤﺮ اﻗﺎراﺑﺎد و ﺟﻤﯿﻊ-٤
اﻟﺤﻨﯿﻨۃ اﻟﻤﻌﺮوﻓﮫ ﺑﻌﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ وﺟﻤﯿﻊ اﻟﺤﻨﯿﻨﮫ اﻟﻤﻌﺮوﻓﮫ
201
ﺑﯿﺤﻲ ﻗﺮاز وﺣﻤﯿﻊ اﻟﺤﻨﯿﻨﮫ اﻟﻤﺴﮭﻮره ﺑﺠﯿﻨﯿﮫ ﺷﺠﺎع وﺣﻤﯿﻊ اﻟﺤﻨﯿﻨﮫ اﻟﻜﻨﻨﮫ ﺣﻨﺐ ﻣﻘﺒﺮه اﻟﯿﮭﻮد-٥
وﺣﻤﯿﻊ اﻻرض اﻟﻤﻌﺮوﻓﮫ ﺑﺎرﻛﻠﻚ وﺣﻤﯿﻊ ﺛﻼﺛﮫ ارﺑﺎع اﻟﻄﺎﺣﻮﻧﮫ
ﻣﻤﻼن وﻧﺼﻒ ﺟﻤﯿﻊ اﻟﺤﺎن اﻟﻜﺎﯾﻦ ﻗﺮﯾﺐ اﻻﺣﻢ ﻣﺴﺤﺪ اﻟﻜﺎﯾﻦ ﻛﻠﮭﺎ ﻓﻲ ﺗﻮﻗﺎت ﻓﻰ ﺑﻌﺾ ﺷﮭﺮ ﺳﻨﮫ-٦
ﺧﻤﺲ ﻋﺴﺮه وﺛﻤﺎﻧﻤﺎﯾﮫ
Kitabenin Anlamı: Yüce emir, Haremeyn-i şerifeynin ziyaretçisi, dinin ve
devletin nuru, Bicar oğlu Hacı Hamza, büyük hükümdar, ulu hakan, Acem ve Arap
meliklerinin efendisi, kara ve sultanların sultanı, fethin babası, sultan, din ve dünyanın
yardımcısı, Murad Han oğlu, merhum şehid, emir Bayezid Han oğlu Mehmed’in –Allah
onu (zaviyeyi) sürekli kılsın- inşa edilmesini emretti. Allah onu kabul etsin. Onun
(zaviyenin) faydasına (geliri) olmak üzere Tokat’ta şehrin bir kısmında, Kazabad
sahrasında olan Zingar köyünün tamamını, Eksifad köyünün bütününü ve Sebirus
köyünün yarısının hepsini, yine Yahudi kabristanlığı yakınındaki Abdurrahman, Boyacı
Kazzaz ve Şu’a’ bahçeliği diye bilinen bahçelerin hepsini; Alaca Mescid yakınındaki
hanın tamamının yarısını, Mimlan değirmeninin dörtte üçünün hepsini ve Eriklik diye
bilinen mevkiin tamamını 815 yılında vakfetti543.
Kitabeden zaviyenin, H.815/1412 yılında Hamza Bey tarafından inşa edildiği
öğrenilmektedir.
Yapının banisi Bicar oğlu Hamza Bey, Bicar sülalesindendir. 821 yılında II.
Sultan Murad’ın şehzadeliği sırasında Lalası olmuş, 822 yılında da Samsun’u
fethetmiştir. H.5 Ramazan 823/13 Eylül 1420 yılında da vefat etmiştir544.
543
A. Tüfekçioğlu, a.g.e., s.102-103; E.H. Ayverdi, a.g.e., II, s.203.
Hamza Bey’in mezar taşı Tokat Müzesi’ndedir. Mezartaşının metni için bkz. E.H. Ayverdi, a.g.e., II,
s.201,204; R.341-343.
544
202
Katalog No
Yapının Adı
Yeri
Şekil No
:3.17
:YAKUP PAŞA ZAVİYESİ/CAMİİ545
:Amasya
İnceleme Tarihi
:06.06.2010
:73
Resim No
:125-136
Amasya Merkez’de, Pirler Semti’nde, Sofular (Yakup Paşa) Mahallesi’ndedir.
Zaviye, 1413 yılında Ankara Beylerbeyi Pazarlı oğlu Yakup Paşa tarafından inşa
ettirilmiştir. H.815 Zi’l-Kade/1413 Şubat tarihli vakfiyesi, Amasya Kadısı Mevlana
Rüknüddin Mahmud bin Mehmed’ül-Buhariy’ül-Burani tarafından onaylanmıştır.
H.1031/1621-22 yılında bir şeyh tarafından idare edilen yapı, daha sonra medrese
işlevinde de kullanılmıştır546. 1939 yılındaki Erzincan depremin zarar gören yapı, 196467 yılında Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından onartılmış ve 1968 yılında ibadete
açılmıştır547.
Yapı avlu, ibadet mekanı, iki adet tabhane mekanı ve 12 adet çilehane
hücresinden meydana gelmektedir (Şekil 73).
Yapının inşasında dere taşı, kesme taş ve tuğla kullanılmıştır. İki sıra dere taşı
duvar örgüsünde, üçer sıra tuğla hatıllar dönüşümlü olarak kullanılmıştır. Köşelerde de
kesme taşlar kullanılmıştır. Beden duvarları bir sıra tuğla ebatlarında kesme taş sıraları
ile avlu ve ibadet mekanının kasnakları ise iki sıra kirpi saçak ile son bulmaktadır.
Örtüler kurşun kaplıdır. Taş ve tuğla sıraları arasındaki çıkık derzler, onarıma işaret
etmektedir (Resim 125-127).
Dikdörtgen formlu pencerelerde atkı taşı ve söveler küfekidir. Üst sıra
pencerelerinin sivri kemerleri ise tuğlalarla şekillenmiştir. Güney cephede çilehane
hücrelerinin aralarında yer alan koridorun cepheye açılan dikdörtgen formlu pencereleri
ise tuğladan dilimli kemerler içerisindedir (Resim 125-127).
545
Yapı kaynaklarda ve halk arasında Çilehane Camii, Yakup Paşa Mescid-Tekyesi, Pir İlyas Zaviyesi
olarak da adlandırılmaktadır Bkz. Amasya Kültür Envanteri, s.112, Türkiye’de Vakıf…, I, s.253-254;
E.H. Ayverdi, a.g.e., II, s.26; D. Kuban, a.g.e., s.95; N. Atlaş, a.g.t., s.15-18.
546
Amasya Kültür Envanteri, s.112, Türkiye’de Vakıf…, I, s.253-254; E.H. Ayverdi, a.g.e., II, s.26; D.
Kuban, a.g.e., s.95.
547
E.H. Ayverdi, a.g.e., II, s.28; G. Urak, Amasya'nın Türk Devri Şehir Dokusu ve Yapıların Analiz
ve Değerlendirilmesi, (Gazi Ü. Fen Bil. Enst. Yayınlanmamış Doktora Tezi), Ankara, 1994, s.247; N.
Atlaş, a.g.t., s.15.
203
Minareye ibadet mekanının sağında yer alan koridorla ulaşılmaktadır. Taş tuğla
almaşıklığındaki gövde ve petek silindirik formdadır. Şerefe altı üç sıra kirpi saçak ile
dolgulandırılmıştır. Petek kurşun kaplı konik bir külah ile örtülüdür. Minare yapıyla
çağdaş değildir, 1968 yılındaki onarımda yeniden inşa edilmiştir548.
Şekil 73. Amasya Yakup Paşa Zaviyesi. Plan (E.H. Ayverdi’den işlenerek).
Yapıda taçkapı batı cephesinin ortalarında yer almaktadır. Derin bir eyvan
formundaki küfeki taşından taçkapı sivri kemerli bir tonoz ile örtülüdür. Düz silmelerle
çevrili taçkapıda herhangi bir süsleme unsuru bulunmamaktadır. Basık kemerli giriş
açıklığı iki kanatlı ahşap bir kapı ile örtülüdür. Basık kemer üzerinde yer alan
dikdörtgen formlu kitabe çökertmesinde orijinal kitabe yerine Türkçe karakterli bir
pirinç levha bulunmaktadır (Resim 125,128).
548
E.H. Ayverdi, a.g.e., II, s.29.
204
Taçkapıdan doğu-batı yönlü uzanan, beşik tonoz ile örtülü bir koridora
geçilmektedir.
Koridorun
tonozu
kuzey-güney
yönlü
destek
kemerleri
ile
desteklenmektedir. Avlu ile ibadet mekanını birbirinden ayıran bu koridorun doğu
duvarında da bir adet giriş açıklığı bulunmaktadır. Koridor geniş sivri bir kemer ile
avluyla basık kemerli bir giriş açıklığıyla da kuzeydoğu kesimindeki tabhane mekanıyla
ilişkilendirilmiştir. Birimin kuzeybatı kesiminde yer alan ve o yöndeki tabhane
mekanına açılan pencere üzerinde onarım kitabesi yer almaktadır. Koridorun güneybatı
ve güneydoğu kesiminde çilehane hücreleri ulaşımı sağlayan birer kapı vardır.
Merkezde de iki yönlü merdivenlerle ulaşılan ibadet mekanının kapısı bulunmaktadır
(Şekil 129).
Kare planlı avlu, geçişleri pandantiflerle sağlanan bir kubbe ile örtülüdür.
Mekanının kuzey duvarında üç adet, doğu ve batı duvarlarının kuzey ucunda da birer
adet pencere vardır. Ayrıca batı duvarının ortalarında batıdaki tabhane mekanına açılan
bir adet kapı bulunmaktadır. Basık kemerli giriş açıklığı iki kanatlı dövme demir bir
kapı ile örtülüdür. Kapı üzerinde yer alan usta imzası çeşitli dönemlerde üst üste yapılan
yağlıboyalar nedeniyle zorlukla algılanabilmektedir. Kapı kanatları iç içe geçmiş
geometrik örneklidir ve kafes oyma tekniğinde verilmiştir (Resim 130).
Avlunun iki yanında yer alan tabhane mekanları kare planlıdır ve geçişleri Türk
üçgenleri ile sağlanmış birer kubbe ile örtülüdür. Batıdaki tabhane mekanı türbe olarak
işlevlendirilmiştir. Mekanın kuzey ve batı duvarlarında ikişer adet, güney duvarında da
bir adet pencere açıklığına yer verilmiştir. Doğudaki tabhane mekanında da kuzey ve
doğu duvarlarında ikişer adet pencere yer almaktadır. Güney duvarında girişin
doğusunda bir adet dikdörtgen formlu niş bulunmaktadır. Doğu duvarında yer alan
alçıdan ocak ve dolap nişleri de dilimli kemerlidir (Resim 131).
İbadet mekanının iki yanında yer alan çilehane hücreleri simetrik düzendedir.
Altışar adet hücre kuzey-güney yönlü olarak yerleştirilmiş birer koridor etrafına
yerleştirilmiştir. Mekanlar birer beşik tonoz ile örtülüdür ve her biri dolap ve ocak
nişine sahiptir (Resim 133).
Kare planlı ibadet mekanı geçişleri tromplarla sağlanmış bir kubbe ile örtülüdür.
Mekanın doğu ve batı duvarlarında yer alan basit açıklıklarla çilehane hücrelerine
205
ulaşılmaktadır. Kuzey duvarında giriş açıklığı girişi iki yanında da dikdörtgen formlu
pencereler bulunmaktadır. Giriş açıklığı mukarnas kavsarası ve silmelerle içe de taçkapı
formunda yansımıştır. Ahşap kapı kanatları 1967 yılındaki onarımda eklenmiştir549.
Pencerelerin üst kesiminde yer alan dikdörtgen formlu nişlerin doğu ve batı duvarlarına
sivri kemerli küçük nişler yapılmıştır (Resim 134-135).
Yarım daire kesitli mihrap nişi çeyrek küre formlu bir kavsara ile örtülüdür.
Unsurda herhangi bir süsleme kullanılmamıştır. Ahşap minber yenidir.
Yapıdaki maden ve alçı süsleme görülmektedir. Batıdaki tabhane mekanının
kapısı dökme demirdendir. İki kanat ve bir biniden meydana gelen kapıda her kanat üç
bölüme ayrılmıştır. Üstteki bölümler sac levhalıdır ve bezemesizdir. Orta panolar iç içe
geçmeli onikigen, alt panolar ise sekizgenlerden meydana gelen geometrik
kompozisyonlarla hareketlendirilmiştir. Bezemeler kafes oyma tekniğinde verilmiştir.
Bini üzerinde yer alan usta kitabesi iki defa basılmıştır. Üst üste yapılan boyalar
nedeniyle yazılar zorlukla algılanmaktadır. Kaynaklarda bu yazıların kakma değil,
sıcakken mühürle yapıldığı belirtilmektedir550. Unsurun bugünkü durumu bizim teknik
konusunda net bir şey söylememize olanak vermektedir (Resim 130,132). Kapının
benzeri Amasya’daki Pir İlyas Türbesi’nde de karşımıza çıkmaktadır551.
Tarihlendirme
Yapının batıdaki tabhane mekanının koridora açılan güneydeki penceresinin
üzerinde dört satırdan meydana gelen mermer üzerine kabartma tekniğinde verilmiş bir
onarım kitabesi bulunmaktadır. Kitabede her satır dikdörtgen formlu dörder adet kartuşa
ayrılmıştır. Kitabe sol tarafı kartuşlar dışında da devam etmektedir. Arapça kitabe celi
sülüstür. Kitabenin Arapça harfler ile yazılışı şöyledir (Resim 136):
ﻋﻤﺮ ﻋﺰﯾﺰ او ﭼﻮن ﺑﺮ ﺷﺼﺖ وﺳﮫ ﺗﻤﺎم ﺷﺪ
ﭼﻮن ﺷﻲ ﯾﺨﻤﺎ ﺣﺴﺎﻣﻰ از ﻧﺴﻞ ﭘﯿﺮ اﻟﯿﺎس
ھﺮدم رﻣﮑﺮ ﺷﯿﻄﺎن ﻣﯿﮑﺮد ﺣﻖ ﭘﻨﺎھﻰ
ﮐﻮﺑﻮد ﻗﻄﺐ ﻋﺎﻟﻢ ﺑﻰ ﺷﻚ اﺷﺘﺒﻤﺎھﻰ
549
Orijinal kapı kanatları için bkz. E.H. Ayverdi, a.g.e., II, s.26, Res.41.
Kitabenin boyasız haldeki fotoğraflar için bkz. E.H. Ayverdi, a.g.e., II, s.27, Res.43-44.
551
E.H. Ayverdi, a.g.e., II, s.27,Res.45; E. Daş, a.g.e., s.141-144.
550
206
ان دم ﮐﮫ ﯾﺎﻓﺖ رﺣﺎت د ر ﻗﺮب ﺣﻖ ﺗﻌﺎﻟﻰ
ان ﺻﺎﺣﺐ ﮐﺮاﻣﺖ وان ﻣﺮﺷﺪ ﺣﻘﯿﻖ
٩٠٣ دروﯾﺶ ﮐﻔﺘﮫ ﺗﺎرﯾﺢ ﺑﺮاو رﺣﻤﺘﺎﻟﮭﻰ
دﻋﻮت ﺣﻖ ھﻤﻰ ﮐﺮد ﺧﻠﻖ رازان ﺑﯿﻞ اھﻰ
ﭸﻮ در ﻣﻜﻢ ﺷﺐ ﻋﻘﯿﺐ ﺟﻤﻌﮫ ﻋﯿﺪ ﻗﺮﺑﺎى
ﭼﻮن ﺑﻌﺪ اﯾﻦ ﺷﯿﺦ داﻣﺎدش ﺣﻤﺮ ﺷﺪ ﺣﻖ ﻣﺮﺷﺪ
ﻛﻢ ﺑﻮدﻋﺎﻟﻢ وھﻢ ﻋﺎرف ﻛﺮداھﻞ ﺣﺎل ﻣﺠﺰوﯾﻦ ﻣﻜﺎﻗﻰ ﺷﺪ ﺑﻘﺮب ﺣﻖ ﺑﺮﺣﻤﺖ ﻛﺮده اﯾﺼﺎل
ﭼﻮ اودﯾﻜﺮ رﺳﯿﺪ ﺑﺸﺼﺖ ﺳﮫ ﺷﻮق اواﻓﺰون رﺟﺎل ﺷﯿﺐ ﻧﺎ ﻣﺶ را اﺑﺪال ھﺒﮫ ﻣﻰ ﻛﻔﺘﻨﺪ
٩٣٥ ﻛﻢ ﺑﺎ ﺣﻖ ﺑﺎد )?( ﻛﻨﺪ ﻣﺨﺎوط ﺑﺤﺎك ﭘﺎك ﺑﺎ اﻓﻀﺎل دﻋﺎ ﻛﺮدﯾﻢ وﺷﺪ ﺗﺎرﯾﺦ ﺑﺎد ﻣﺮ ﺣﻤﺖ ﺑﺮ اﺑﺪال
ﻣﺰاره ﺑﺎﻓﺠﺎق ھﺮ دم دﻋﺎاﯾﻠﮫ واﻣﯿﻦ دى
دﻋﺎ ﻧﺎﻣﺎﻏﭽﻮن روﺿۃ ﺧﻠﺪ اوﻟﺪى ﺑﻮ ﺗﺎرﯾﺦ
ﻛﺘﺒﮫ ﻣﻮرﺧﮫ ﺣﺴﯿﻦ ﺟﻼ ل اﻟﺪﯾﻦ اﻻﺗﺎ ﺑﻜﻰ ﻋﻔﻰ ﻋﻨﮫ
Kitabenin Anlamı: “Alemin Kutbu olduğunda şek ve şüphe olmayan Pir İlyas
neslinden şeyh Hüsami, o keramet sahibi, o hakiki mürşid hayıra olan meylinden
herkesi tanrı yoluna davet ederdi. Onun aziz ömrü altmış üç olduğu zaman o daima
şeytanın mekr-ü hilesinden tanrıya sığınırdı, tanrı yanına göçtüğü zaman “rahmet beru
ilahi” dedi. Şeyhden sonra damadı Mehmet hakiki bir mürşid oldu, o hakikaten alim ve
arif ve ehl-i halin meczubu idi. O da almış üç yaşına geldiği zaman kabenin toprağına
ulaşmak arzusu kalbinde uyandı. Kurban Bayramı’nın akabinde Mekke’de Allah’ın
yanına gitti, rahmetine kavuştu, bütün rical-ül gayb…de ona abdal derlerdi, biz dua
ettik ve onun vefat tarihi …(935) oldu”.
Ketebe Kısmının Okunuşu: Dua kılmağçun ravza-i huld oldu bu tarih
Mezara bakcak her dem dua eyle ve amin de
Ketebehu mürerrihihu Celal bin Hüseyin El-Atabeyi afa anhu
Dörderden sekiz beyit Farisi kitabede, türbede yatan iki zatın vefat tarihleri ile
kimlikleri yazılmıştır. Yan tarafta da ketebe ibaresi bulunmaktadır. Kitabeye göre
207
Abdurrahman Çelebi 903/1497-98’de, Mehmed Çelebi 935 Ramazan bayramının aynı
gününde (15-20 Ağustos 1529)’da vefat etmiştir552.
Türbe olarak kullanılan batıdaki tabhane mekanının demir kapısının binisi
üzerinde usta kitabesi bulunmaktadır (Resim 132). Kitabede: ﻋﻤﻞ رﻣﻀﺎن اﻟﻘﺴﻄﻤﻮ ﺑﻰ
yazılıdır553.
Zaviye, 1413 yılında Ankara Beylerbeyi Pazarlı oğlu Yakup Paşa tarafından inşa
ettirilmiştir. H.815 Zi’l-Kade/1413 Şubat tarihli vakfiyesi, Amasya Kadısı Mevlana
Rüknüddin Mahmud bin Mehmed’ül-Buhariy’ül-Burani tarafından onaylanmıştır.
H.1031/1621-22 yılında bir şeyh tarafından idare edilen yapı, daha sonra medrese
işlevinde de kullanılmıştır.
552
Kitabe için ayrıca bkz. E.H. Ayverdi, a.g.e., II, s.29-31; G. Urak, a.g.t., s.245-47.
Kitabenin bugünkü durumu yukarıda da değinildiği gibi tarafımızdan okunamamıştır. Metin, unsurun
kat kat boyanmasından önce tespit edilmiş kaynaklardan alınmıştır. Bkz. E.H. Ayverdi, a.g.e., II, s.27.
553
208
Katalog No
Yapının Adı
Yeri
Şekil No
Şehir
:3.18
:BAYEZİD PAŞA İMARETİ/CAMİİ554
:Amasya
İnceleme Tarihi
:06.06.2010
:74-77
Resim No
:136-160
merkezinde
Künç
Köprüsü’nün
kuzeydoğusunda,
Bayezidpaşa
Mahallesi’ndedir. H.817 Muharrem/Mart-Nisan 1414 yılında Bayezid Paşa tarafından
inşa ettirilmiştir555. 1888 yılında ve son olarak 2004 yılında Vakıflar Genel
Müdürlüğü tarafından restore edilmiştir. 1949 yılına ait bir fotoğrafta büyük kubbenin
kurşun diğer kubbelerin alaturka kiremit kaplı olduğu görülmektedir. Evliya Çelebi
yapının kurşun kaplı olduğunu söylemektedir. Bu da yapının XVII. yüzyıldan önce
onarım geçirdiğini göstermektedir. İmaret, 1952-56 yıllarında tekrar onarılmıştır. Bu
tarihten önceki fotoğraflarda ve 1975-77 tarihindeki onarımından önceki fotoğrafta
minarenin şerefesinin kısmen ayakta olduğu, petek ve külahının ise yıkık olduğu
görülmektedir. Kurşun kaplama sırasında minareye dair izler tamamen kapatılmış üst
pencerelere de dışlık takılmıştır556. İlgili kurumda bu dönemlere ait herhangi bir projeye
rastlayamadık. Onarım raporunda ise kubbe kurşunlarının yenilendiği, döşemelerin
imitasyon tuğla ile avlu duvarlarının da kesme taş ile tamamlandığı öğrenilmektedir.
Yapı avlu, ibadet mekanı, dört adet tabhane mekanı, iki adet hücre, bir adet
tuvalet, batar kat ve beş birimli bir son cemaat yerinden meydana gelmektedir (Şekil
74).
Yapının inşa malzemesinde küfeki taşı, kabayonu taş, kiremit rengi kalker taşı,
tuğla ve beyaz mermer kullanılmıştır. Beden duvarlarının alt kesimi, pencerelerin tepe
noktalarının üst kesiminden başlayarak yatay şekilde devam eden silmeye kadar küfeki
taşı kaplamadır. Yer yer mermer parçalarda görülmektedir. Silmenin üst kesimi ise
554
Yapı kaynaklarda ve halk arasında Bayezid Paşa Camii, Bayezid Paşa Zaviyesi şeklinde
adlandırılmaktadır. Bkz. S. Eyice, a.g.m., s.37; E.H. Ayverdi, a.g.e., II, s.4; Amasya Kültür Envanteri,
s.115; A. Yardım, Amasya Kaya Kitabesi (Bayezid Paşa İmareti Vakfiyesi), Ankara, 2004; s.51; A.
Kuran, The Mosque in Early …, s.82-85; Y. Özbek, a.g.e., s.295; Ş. Çakmak, a.g.e., s.117; Z. Sönmez,
a.g.e., s.410; Türkiye’de Vakıf…, I, s.211; G.Goodwin, a.g.e., s.78; D. Kuban, a.g.e., s.108; C.E.
Arseven, a.g.e., s.296-97; Y. Demiriz, a.g.e., I, s.151-166; N. Atlaş, a.g.t., s.6-14.
555
A. Yardım, a.g.e., s.67; E.H. Ayverdi, a.g.e., II, s.5; A. Kuran, a.g.e., s.82; Y. Özbek, a.g.e., s.295; Ş.
Çakmak, a.g.e., s.117; Türkiye’de Vakıf…, I, s.211; S. Eyice, a.g.m., s.37.
556
G. Urak, a.g.t., s.249-70, Res.317, 147.
209
saçak altına kadar yatay ve dikey tuğlalar ile kasetlenmiş kaba yonu taşlarla kaplıdır.
Almaşık düzen iki sıra kirpi saçağın altında beş sıra yatay tuğla sırası ile son
bulmaktadır. Üst kesimdeki bu farklı örgü sistemi onarımı işaret etmektedir. Son cemaat
yeri cephesi ise küfeki taşı, kiremit rengi kalker taşı ve beyaz mermer kaplıdır. Pencere
sövelerinde, son cemaat yeri kemerlerinde iki renkli taş ve mermer de kullanılmıştır. Üst
sıra pencerelerinin kemerleri tuğladandır. Örtüler kurşun kaplıdır (Resim 137-138). Eski
fotoğraflarda tabhane mekanlarının örtülerinin alaturka kiremitlerle kaplı olduğu
görülmektedir557.
Şekil 74. Amasya Bayezid Paşa İmareti. Zemin Kat ve Batar Kat Planı (E.H.
Ayverdi’den işlenerek).
557
A. Yardım, a.g.e., s.48-49.
210
Yapının alt sıra pencereleri dikdörtgen formlu çökertmeler içerisindedir.
Dikdörtgen formlu pencerelerin sivri kemerleri iki renkli kesme taş ile şekillenmiştir.
Açıklıklar
lokma demir parmaklıklarla kapatılmıştır. Sivri kemerli üst
sıra
pencerelerinin alçıdan dışlıkları vardır. Kemer tuğladandır. Kemeri dıştan bir sıra testere
dişi tuğla bordür çevrelemektedir (Resim 137-138).
Son cemaat yerinin kuzeyinde yer alan şadırvan kurşun kaplı konik bir külah ile
örtülüdür. Unsur son onarımda yenilenmiştir (Resim 137).
Yapının minaresi 1939 yılındaki depremde yıkılmıştır558. Minareye batar kattaki
merdivenlerle ulaşılmaktaydı. Eski fotoğraflarda minare gövdesinin ve peteğinin
silindirik
formda
görülmektedir
559
olduğu,
şerefe
altının
mukarnaslarla
dolgulandırıldığı
.
Yapının beş birimli son cemaat yeri dışa sivri kemerler ile açılmaktadır.
Kemerler en dışlarda “L” şekilli, ortada ise dört adet kare formlu ayak ile taşınmaktadır.
Kemerler ve ayaklar iri renkli kesme taş kaplıdır. Sivri kemerler ayrıca dış bükey
profilli silmeler ve kırmızı renkli taş üzerine kazıma tekniği ile işlenmiş bitkisel bir
bordürle çevrelenmektedir. Kemer aynaları arasında daire formlu kabaralar yazı ve
geometrik örneklerle bezenmiştir. Kemer aynaları mermer kaplıdır. Kemer aynaları
silmelerle kademelendirilmiş ve ilk kademenin altına tüm cephe boyunca devam eden
bir vakfiye kitabesi yerleştirilmiştir. 25.5 m. ve 20cm. genişliğindeki kitabe, kırmızı taş
üzerine kazıma tekniğinde işlenmiştir. Silmenin üst kesiminde son cemaat yerini üç
yönden çevreleyen geometrik bir bordür yer almaktadır. On kollu yıldızlardan meydana
gelen geometrik örnekli bordür, mermer üzerine kazıma tekniğindedir. Saçak altı ise
mukarnas sırası ile son bulmaktadır (Resim 137-141).
Son cemaat yerinin doğu ve batıdaki kemer gözleri cephedeki düzeni ve
süslemeleri tekrar etmektedir. Ancak, batıdaki kemer gözünde bazı farklar
bulunmaktadır. Burada bitkisel örnekli kırmızı renkli bordürün bir kısmı usta kitabesi
ile bölünmektedir. On kollu yıldızdan meydana gelen süsleme yerine de dini içerikli bir
yazı tekrar etmektedir. Kufi karakterli yazı, cepheyi üç yönden dolanmaktadır (Resim
138).
558
559
E.H. Ayverdi, a.g.e., II, s.6.
Minareli fotoğraflar için bkz. A. Yardım, a.g.e., s.48-49.
211
Son cemaat yerinin güney duvarının ortasında taçkapı bulunmaktadır.
Taçkapının batısında bir adet yarım daire formlu dış mihrap ve bir adet niş, doğusunda
da iki adet niş bulunmaktadır. Dış mihrap ve nişler süslemesizdir. Cephenin üst
kesiminde sivri kemerli üst sıra pencereleri ve ara katın dışa açılan basık kemerli
şahnişinleri bulunmaktadır. Şahnişinlerin geometrik örnekli ahşap korkulukları yenidir.
Son cemaat yerinde birimler hareketli kubbelerle örtülmüştür. Çarkıfelek ve
dilimli süslemelerle hareketlendirilen kubbe geçişlerinde Türk üçgenleri tercih
edilmiştir. Kemer karınlarda ve taçkapıdaki kalemişleri yapıyla çağdaş değildir.
Onarımlarda eklenmiştir. Son cemaat yerinin iki yanı sekilerle yükseltilmiştir. Bu
sekilerin taçkapıya yakın birimlerinde dikdörtgen formlu kaideli çarkıfelek formlu
mermerden fıskıyeli havuzları bulunmaktadır. Fıskiyeler bugün işlevsizdir (Resim 139140).
Giriş ayvanı dilimli bir kubbe ile örtülüdür. Eyvanın doğu ve batı duvarlarında
sivri kemerli çökertmeler vardır. Çökertmelerin üst kesiminde de ara katın şahnişinleri
bulunmaktadır. Eyvanının dip duvarı üzerinde yer alan mermer taçkapı mukarnas
kavsara ile örtülüdür. Çerçevede düz ve bir kenarı kavisli silmeler bulunmaktadır.
Taçkapı yan kanatlarında yer alan dikdörtgen formlu mihrabiyeler birer mukarnas
kavsara ile örtülüdür. Kavsaraların alt kesiminde birer adet dikdörtgen formlu pabuçluk
bulunmaktadır. Pabuçlukların alt kesimi dilimli birer taş ile son bulmaktadır. Yan
kanatların dışa bakan cephelerindeki sekizgen planlı sütuncelerin gövdeleri zikzaklarla
hareketlendirilmiştir. Sütuncelerin başlık ve altlıkları da mukarnaslıdır. Giriş açıklığı
basık kemer ile örtülüdür. Basık kemer ve söveler mermerdir. Basık kemerin üzerinde
üç yönlü inşa kitabesi bulunmaktadır. Giriş açıklığı iki kanatlı ahşap bir kapı ile
örtülüdür. Kapı kanatları orijinaldir (Resim 141-142).
Taçkapıdan kare planlı avluya geçilmektedir. Avlunun kuzey duvarında giriş
açıklığı ve iki yandaki hücrelere girişi sağlayan dikdörtgen formlu kapılar
bulunmaktadır. Doğu ve batı duvarlarında ise dikdörtgen formlu çökertmeler ve tabhane
mekanlarının girişleri vardır. Basık kemerli tabhane mekanlarının girişlerinin çevresi ile
sivri kemerli çökertmelerin kemerleri kesme taştır. Duvarların kalan kısımları sıvalı ve
boyalıdır. Çökertmelerin kemer tepe noktalarının altında, dikdörtgen nişler içerisinde,
212
menfezler bulunmaktadır. Mekan geçişleri üçgen dolgularla sağlanan bir kubbe ile
örtülüdür. Sekizgen planlı kasnak ise Türk üçgenleri ile dolgulandırılmıştır. Kasnağın
her yüzünde sivri kemerli birer pencereye yer verilmiştir. Kubbenin merkezinde daire
formlu
bir
aydınlatma
feneri
vardır.
Fenerin
iç
yüzeyi
mukarnaslarla
hareketlendirilmiştir. Eteğine de pencereler açılmıştır (Resim 144).
Giriş eyvanının iki yanında yer alan dikdörtgen formlu hücreler birer düz tavan
ile örtülüdür. Mekanların kuzey, doğudakinin doğu, batıdakinin de batı duvarlarında
birer adet dikdörtgen formlu niş bulunmaktadır.
Giriş eyvanı ve iki yanındaki hücrenin üstünde bir batar kat düzenlemesi
bulunmaktadır. Bu kata kuzeybatıdaki tabhane mekanından ulaşılmaktadır. Mekanının
giriş aksı ile devam eden koridorunda üst kata ulaşımı sağlayan merdivenler vardır. Bu
merdivenlerle bir sahanlığa sahanlıktan kuzeybatıdaki dikdörtgen planlı mekana ve giriş
eyvanının arkasından dolanacak şekilde tasarlanan dar bir dehlize girilmektedir. Bu
dehlizle de kuzeydoğudaki diğer mekana ulaşılmaktadır. Mekanlar birer dilimli kubbe
ile örtülüdür. Son cemaat yerine ve giriş eyvanına şahnişinlerle açılmaktadırlar.
Duvarlarında farklı gabarilerde ufak nişler vardır. Kuzeybatıdakinin kuzey köşesinden
çatıya-minareye ulaşımı sağlayan basamaklar vardır (Resim 143). Giriş eyvanının üst
katıda bir batar kat düzenlemesi Bursa’daki Yıldırım ve Yeşil imaretlerde de karşımıza
çıkmaktadır (Şekil 50,79).
Avlunun iki yanında yer alan dört adet tabhane mekanından kuzeydekiler
dikdörtgen planlı, güneydekiler ise kare planlıdır. Dikdörtgen planlıların kuzey
duvarlarına doğu batı yönlü kemerler atılarak kare bir alan oluşturulmuş ve diğer
tabhane mekanları gibi geçişleri Türk üçgenleri ile sağlanmış birer kubbe ile
örtülmüştür. Her dört mekanın dışa bakan duvarlarının ortalarında birer adet dikdörtgen
planlı pencere vardır. Güneydekilerin güney duvarlarına da birer adet pencere açılmıştır.
Kuzeydeki iki tabhane mekanlarının kubbelerinde birer adet sekizgen planlı aydınlatma
fenerine yer verilmiştir.
Kuzeybatıdaki tabhane mekanının güneyinde dehliz şeklinde bir birim
oluşturulmuştur. Kaynaklarda burasının bir tuvalet olduğu belirtilmektedir. Son
onarımda birimin içine çeşitli malzemeler istif edilmiştir (Resim 145).
213
Güneydeki iki tabhane mekanının avluya bakan duvarlarında bütün duvar
boyunca devam eden alçıdan ocak ve dolap nişleri vardı. Yapılan son onarımda çok
küçük modüller bırakılarak tüm alçılar kırılmış ve yeniden yapılmıştır. Güneydoğudaki
yenileme işlemi tamamlanmış, güneybatıdakinin ise ilgili kurum ve müteahhit adına
açılan dava sonucunda onarım yarım kalmıştır. Alçı süslemelerin bulunduğu duvar bir
paravanla kapatılmış, yapılacak süsleme bir eskiz üzerine çizilerek bu paravana
tutturulmuştur. Sanat değeri yüksek ve bezeme özelliklerini tarif edecek kadar iyi
durumda olan bu süslemelere yönelik yapılan bu bilinçsiz ve böyle yanlış uygulama, bir
eserin detaylarının daha yok olmasına neden olmuştur (Resim 146-147).
Avlu ile ibadet mekanının enlice sivri bir kemer ayırmaktadır. Kemer doğu ve
batı duvarlarında yer alan kesme taş payelere oturmaktadır. Bu kemer ile ibadet
mekanındaki hafifletme kemerleri renkli boyalarla boyanmıştır. Bu uygulama da son
onarımın bir müdahalesidir. Kare planlı avlu geçişleri pandantiflerle sağlanmış bir
kubbe ile örtülüdür. Avluda da olduğu gibi sekizgen planlı kasnak Türk üçgenleri ile
dolgulandırılmıştır. Mekanın her üç duvarında alt kotta ikişer adet dikdörtgen formlu
pencere bulunmaktadır. Pencerelerin ahşap kapakları orijinaldir.
Dikdörtgen planlı mihrap nişi mukarnas kavsara ile örtülüdür. Alçı mihrap son
onarımda yenilenmiştir. Bugün çerçevede ve ana niş içerisinde yer alan geometrik
örnekli süslemeler özgün değildir, kartonpiyerdir560. Mihraptaki tek orijinal unsur iki
yandaki sütuncelerdir. Mermer ve kırmızı renkli kesme taşlarla meydana gelen gövde
boğumlar meydana getirmektedir. Kaide ve başlık ise mukarnaslıdır (Resim 148).
Ahşap minber ve vaaz kürsüsü yenidir (Resim 148).
Yapıda taş, ahşap, kalemişi ve alçı süslemeler bulunmaktadır.
Taş süsleme son cemaat yerindedir. Geometrik, bitkisel, mukarnas ve yazıdan
meydana gelen süslemeler kabartma tekniğindedir. Son cemaat yerinin saçak altı iki sıra
mukarnas dizisi ile son bulmaktadır. İç ve dış bükey kaval silmeler mukarnas sırasının
altında, geometrik süslemeli bordürün alt ve üstünde ve kemerlerdedir. Geometrik
süslemeli bordür on kollu yıldızların kollarından meydana gelen girift bir
560
Orijinal mihrabı gösteren fotoğraflar için bkz. E.H. Ayverdi, a.g.e., II, s.16, Res.22-23; Türkiye’de
Vakıf…, I, s.215; Y. Özbek, a.g.e., s.314; M. Top, a.g.t., s.76-77.
15, Res.323-325.
214
kompozisyondur. Son cemaat yeri kemerleri kiremit rengi taşlar üzerine kabartma
tekniğinde verilmiş bitkisel bir bordürle de çevrelenmektedir. Rumiler ve kıvrım
dallardan meydana gelen süslemelerde saplar bir sıra yivlidir. Bu süsleme programı
doğu cephede bire bir tekrar ederken batı cephede farklı bir uygulamaya gidildiği
görülmektedir561. Kaval silmelerin sınırladığı geometrik bordür yerine geometrik kufi
yazı bordürü kullanılmıştır. Dini içerikli yazıda “Elhamdülillah” kelimesi tekrar
etmektedir. Süsleme mermer üzerine yüksek kabartma tekniğindedir (Şekil 75).
Şekil 75. Amasya Bayezid Paşa İmareti, Son Cemaat Yerindeki Kufi Yazı Süslemesi.
Son cemaat yerinde kuzey cephede kemer aynaları arasında dört adet kabara
bulunmaktadır. Doğu ve batıdakilere geçmeli kufi hatla yazılmış dört adet
“Muhammed” ismi işlenmiştir. Ortadaki kabaralarda ise geometrik süslemenin tercih
edildiği görülmektedir. On kollu yıldız oluşturan kompozisyon, kabaraların kenarlarının
dış bükey silmelerle kademelendirilmesi ile tamamlanmıştır (Şekil 76-77).
561
Yapıdaki taş süslemeler için ayrıca bkz. S. Temuçin, İlk Devir Osmanlı Mimarisinde Taş Üzerinde
Bitkisel Bezeme, (Atatürk Ü. Sos. Bil. Enst. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Erzurum, 1988, s.5759.
215
Son cemaat yerindeki sekilerde yer alan fiskiyelerin çark-ı felek biçiminde yivli
yalakları vardır. Merkezdeki bu süslemenin çevresinde üç dilimli ters ve yüz palmet
fistosu bulunmaktadır.
Taçkapıdaki taş süsleme kitabenin altındaki ortada geçme yaparak dairesel bir
dilim oluşturan silmedir. Dairesel madalyonun merkezi, son cemaat yerindeki yazılı
kabaraları tekrarlamaktadır. Taçkapı yan kanatlarındaki sütuncelerin gövdeleri de yatay
eksende zikzak çizgilerle hareketlendirilmiştir. Kitabenin altındaki Zengi düğümü
yapıda Suriye kökenli ustaların çalışmış olabileceğini gösteren kanıtlardan biridir. Bir
diğer kanıtta kitabelerde kullanılan “muallim” unvanlarıdır. Bu unvan Memluklu
sanatçılar arasında tercih edilmektedir562.
Şekil 76-77. Amasya Bayezid Paşa İmareti, Son Cemaat Yerindeki Mermer
Kabaralardan.
Yapıda ahşap süsleme taçkapıda ve ibadet mekanındaki pencere kapaklarındadır.
Taçkapıdaki ahşap kapı kanatları iki kanat ve bir biniden meydana gelmektedir. Her
kanat dörder panoya ayrılmaktadır. Üstteki iki pano yazı, oradaki büyük dikdörtgen
pano, on kollu yıldızdan meydana gelen geometrik örnekli bir kompozisyonlu, alt pano
ise girift bitkisel örneklidir. Dini içerikli yazı panoları çift katlı rölyef tekniğindedir 563.
Bininin üstteki ilk boğumunda yer alan gülbezek içerisinde usta kitabesi
562
563
Y.Özbek, a.g.e., s.300.
Dini içerikli hatlar hakkında detaylı bilgi için bkz. A. Yardım, a.g.e., s.53-61.
216
bulunmaktadır564. Orta panolarda yer alan geometrik parçaların yüzeyleri yuvarlak
yüzeyli oyma tekniğinde bitkisel örneklerle hareketlendirilmiştir. Alt panolardaki
bitkisel süslemeler palmet, rumi ve kıvrım dallardan meydana gelmektedir. Çatma
tekniğindeki kapıda süslemeler, yuvarlak satıhlı oyma ve çift oyma tekniğindedir.
Kapının malzemesi cevizdir565. Kapı bezemeleri ile Merzifon Çelebi Sultan Mehmet
Medresesi (1414-17)566, Osmancık Koca Mehmet Paşa İmareti (Resim 267) ile
benzerlik göstermektedir.
İbadet mekanında yer alan alt sıra pencerelerinin ahşap pencere kepenkleri iki
kanat ve bir biniden meydana gelmektedir. Geometrik örnekli ceviz panolarda
kündekâri, çakma, yapıştırma ve oyma teknikleri kullanılmıştır. Mihrabın solundaki
kanatlarda çapraz çıtalar arasına zikzaklar yapılarak geometrik kompozisyonlar
meydana getirilmiştir. Birbirinin aynı olan doğudaki iki pencere kanadında altta ve üstte
çark-ı felek motifli iki tabla arasında ikisi düz üç birim vardır567 (Resim 149).
Yapıda son cemaat yeri, avlu ve ibadet mekanı kemerlerinde, taçkapıda kalemişi
süslemeler bulunmaktadır. Son onarımda yapılan bu süslemelerin herhangi bir özelliği
yoktur.
Yapıda güneydoğu ve güneybatıdaki tabhane mekanlarında avluya bakan
duvarlarını tamamen kaplayacak şekilde alçıdan alçak kabartma tekniğinde ocak ve
dolap nişleri bulunmaktaydı568. Son onarımda bu sanat eserleri yok edilmiş yerlerine
kartonpiyer süslemeler yapılmıştır. Bugün mihrapta yer alan alçı süslemeler de yapıyla
çağdaş olmayıp son onarımda yapıya yapılmış en büyük zararlardan birinin belgesidir.
Mihrabın eski fotoğraflarında süslemelerin çok iyi durumda olduğu ilgili koruma kurulu
ve yapının mülkiyetinin bulunduğu kurumda hangi karar ile böyle bir değişikliğe
gidildiği anlaşılamamıştır. Yüklenici tabhane mekanlarındaki alçı dolap ve ocaklara
yaptığı bu yanlış uygulamalarla mahkemelik olmuştur. Yapıyı incelediğimiz tarihte
564
Bkz. Tarihlendirme bölümü s. 219-224.
Kapı hakkında daha fazla bilgi için ayrıca bkz. S. Alp, Ahşap ve Alçı Süslemeciliğinde Çelebi
Mehmet Dönemi Süsleme Repertuarı, (Hacettepe Ü. Sos. Bil. Enst. Arkeoloji ve Sanat Tarihi A.B.D.,
Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara, Temmuz 1995, s.43-49.
566
R. Bozer, 15. Yüzyılın Ortasına Kadar Anadolu Türk Sanatında Ahşap Kapılar, Ankara, 1992,
s.225.
567
Pencereler hakkında daha fazla bilgi için bkz. S. Alp, a.g.t., s.50-60, Çiz.20, 23, 27, 28.
568
Alçı süslemeler için ayrıca bkz. S. Alp, a.g.t., s.42-60, 79-83; A. Karaçağ, a.g.t., s.136.
565
217
ibadete açık olan yapıda güney batıdaki tabhane mekanının alçı süslemelerinin
tamamlanmadan yarım kaldığı görülmüştür. Ancak güneydoğudaki süslemeler ile
mihrap tamamen yenilenmiştir569.
Tarihlendirme
Yapının inşa, onarım kitabeleri dışında
vakfiyesi ve usta kitabeleri
bulunmaktadır. Kitabeler taçkapıda, orijinal ahşap kapı kanatlarında, son cemaat yeri
payeleri ve saçak altında son cemaat yeri kuzey cephesinde ve güney duvarındadır.
Kaya üzerine işlenmiş vakfiyesi ise Künç Köprüsü’nün 50m. ilerisindedir (Resim 150160.
Taçkapı üzerinde yer alan üç taraflı inşa kitabesi mermer üzerine kabartma
tekniğindedir. Celi sülüs kitabe Arapça’dır (Resim 150-154). Kitabenin Arapça harflerle
yazılışı şöyledir570:
ٲﻧﺸ ھﺰه اﻟﻌﻤﺎرة اﻟﻤﺒﺎرﮐۃ ﻓﻲ ٲﯾﺎم دوﻟۃ
اﻟﺴﻠﻄﺎن اﻻﻋﻈﻢ اﻟﺸﺎھﻨﺸﺎه
اﻟﻤﻌﻈﻢ اﻟﺴﻠﻄﺎن ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﻟﺴﻠﻄﺎن اﻟﻤﺮﺣﻮم ﺑﺎﯾﺰﯾﺪ ﺧﺎن ﺧﻠﺪاﷲ ﺳﻠﻄﺎﻧﮫ اﻻﻣﯿﺮ اﻟﮑﺒﯿﺮ
اﻟﻮزﯾﺮ اﻟﺨﻄﯿﺮ اﻟﻤﻔﺨﻢ ﺑﺎﯾﺰﯾﺪ ﭘﺎﺷﺎ ﻋﻈﻢ اﷲ ﺟﻼل ﻗﺪره
ﻓﻲ ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﺤﺮم ﺳﻨۃ ﻋﺸﺮة و ﺛﻤﺎﻧﻤﺎﯾۃ
Kitabenin
Anlamı:
Bu
mübarek
imareti,
yüce
Sultan
ve
büyük
hükümdar/merhum Sultan Bayezid Han oğlu Sultan Mehmed’in- Allah saltanatını daim
eylesin- devletli olduğu günlerde; büyük Emir, ulu ve yüce Vezir –Allah kadr ü kıymetini
yüceltsin- Bayezid Paşa, / 817 senesinin Muharrem’inde yaptırmıştır571.
569
A. Balamir, “Moloza Karışan Tarih”, Mimarlık, S.316 Y:41, İstanbul, Mart-Nisan 2004, s.5’te 4-6
Mart 2004 tarihinde yapı restore edilirken fotoğraflarını çekmiş ayrıca sökülen alçı süslemelerin yapının
önünde yığılmış halini belgelemiştir. Orijinal alçı mihrapların fotoğrafları için bkz. E.H. Ayverdi, a.g.e.,
II, s.17, Res.24-25; Y. Demiriz, a.g.e., I, s.153-154.
570
Kitabenin sağ tarafı, orta ve sol tarafı sırası ile verilmiştir.
571
Kitabenin çizimi ve detaylı bilgileri için bkz. A. Yardım, a.g.e., s.64-67; Ayrıca bkz. E.H. Ayverdi,
a.g.e., II, s.22.
218
Kitabe çerçevesinin dışa bakan kısımlarında da usta kitabesi bulunmaktadır.
Dört satır halindeki metin sülüstür. Kitabenin Arapça harflerle yazılışı şöyledir572
اﻟﻤﻌﻠﻢ ٲﺑﻲ ﺑﮑﺮ ﺑﻦ/ رﺣﻤۃاﷲ ﺗﻌﺎﻟﻰ/ اﻟﻤﺤﺘﺎج اﻟﻰ/ اﻣﻞ اﻟﻌﺒﺪاﻟﻔﻘﯿﺮ
اﷲ ﻣﻦ ﯾﺮﺣﻢ ﻋﻠﯿﮫ/ اﻟﺪﻣﺸﻘﻲ رﺣﻢ/ ﺑﺒﻦ ﻣﺸﯿﻤﺶ/ﻣﺤﻤﺪ اﻟﻤﻌﺮوف
Kitabenin anlamı: Allah’ın rahmetine muhtaç fakir kul, İbn Müşeymiş diye
bilinen Şamlı Mehmed oğlu muallim Ebu Bekir yapdı. Ona rahmet okuyana, Allah da
rahmet etsin573.
İnşa kitabesinin altındaki dini içerikli kitabenin ortasında, içinde Hz.
Muhammed’in adının yazılı olduğu bir madalyon bulunmaktadır. Son cemaat yerinde
yer alan kabaralarda da görüldüğü gibi metin dörtlü şekilde kufi olarak işlenmiştir. Dini
içerikli metin ise rumiler ve kıvrım dallardan meydana gelen bir fon üzerinde iki
kademeli olarak verilmiştir. Metin sülüstür574.
Son cemaat yerinin sağ orta ayağında mimar kitabesi, sol orta ayağında da usta
kitabesi vardır. Her iki kitabede kırmızı taş üzerine kabartma tekniğinde işlenmiştir.
Sağdaki mimar kitabesi iki satır, soldaki usta kitabesi ise bir satırdır. Sağdaki mimar
kitabesinin Arapça harflerle yazılışı şöyledir (Resim 155):
ﻣﻌﻤﺎر ھﺰا اﻟﺒﺎب ﯾﻌﻘﻮب ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﷲ ﻣﻦ ﻣﻤﺎﻟﯿﻚ ﺑﺎﯾﺰﯾﺪ ﭘﺎﺷﺎ ﻋﻈﻢ اﷲ
ﺟﻼل ﻗﺪره و ﻧﻔﺰٲﺣﻜﺎم ٲﻣﺮه ﻟﺴﻨۃ اﺛﻨﯿﻦ وﻋﺸﺮﯾﻦ و ﺛﻤﺎﻧﻤﺎﯾۃ
Kitabenin Anlamı: Bu kapının mimarı, Bayezid Paşa’nın-Allah, kudretinin
büyüklüğünü yüceltsin ve buyruklarının hükmünü geçerli kılsın- azaldı kölelerinden
Abdullah oğlu Yakub’dur. 822 yılında yapılmıştır.
Soldaki usta kitabesinin Arapça harflerle yazılışı şöyledir (Resim 156):
ﻋﻤﻞ اﻟﻌﺒﺪ اﻟﻔﻘﯿﺮ اﻟﻤﻌﻠﻢ زﯾﻦ اﻟﺪﯾﻦ ﺑﻦ زﻛﺮﯾﺎ
572
Kitabenin önce sağ tarafı sonra da sol tarafı verilmiştir.
Kitabenin çizimi ve detaylı bilgileri için bkz. A. Yardım, a.g.e., s.68-71; E.H. Ayverdi, a.g.e., II, s.22.
574
Bkz. A. Yardım, a.g.e., s.71-75; E.H. Ayverdi, a.g.e., II, s.22; R. Gün, Amasya ve Çevresindeki
Mimari Eserlerde Yazı Kullanımı, (Ondokuz Mayıs Ü. Sos. Bil. Enst. İslam Tarihi ve Sanatları A.B.D.,
Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Samsun, 1993, s.26-29, 63, 70, 74.
573
219
Kitabenin Anlamı: Fakir kul Zekeriya oğlu muallim Zeyneddin yaptı575.
Son cemaat yerinin batı cephesindeki kemeri üzerinde kırmızı renkli bordürde
mimar kitabesi bulunmaktadır (Resim 157). Kitabenin Arapça harflerle yazılışı şöyledir:
ﻣﻌﻤﺎرھﺎ ﻃﻐﺎن ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﷲ ﻋﺘﯿﻖ ﺑﺎﯾﺰﯾﺪ ﭘﺎﺷﺎ
Kitabenin Anlamı: Bunun (imaretin) mimarı, Bayezid Paşa’nın azadlısı
Abdullah oğlu Doğan’dır576.
Taçkapının ahşap kapı kanatlarında 1 adet ayet-i kerime, 3 adet hadis-i şerif, 1
Farsça-Arapça mülemma (mülemma: her mısrası başka dilde olan manzume), 1 adette
marangoz kitabesi bulunmaktadır577 Bininin birinci boğumunda yer alan Arapça usta
kitabesinin Arapça harflerle yazılışı şöyledir:
ﻋﻤﻞ ٲﺳﺘﺎد ﻣﺼﻄﻔﻰ اﻟﻨﺠﺎر
Kitabenin Anlamı: Marangoz Mustafa usta yaptı.
Bu kitabelerden yapının ikişer adet mimarı ve ustası olduğu ortaya çıkmaktadır.
İmaretin mimarı Doğan bin Abdullah, ustası ise Zeyneddin bin Zekeriyya’dır. Kapının
mimarı, Yakup bin Abdullah, ustası da Ebu Bekir bin Mehmed’dir. Ahşap kapının ustası
da Marangoz Mustafa’dır578. İ.H. Uzunçarşılı ve E.H. Ayverdi, taçkapı üzerinde adı
geçen mimar ve ustanın ilk inşaatta çalıştığını, H.822/1419 tarihli diğer kitabede geçen
mimar ve ustanın ise onarımda çalıştıklarını öne sürmektedirler. Bu iddiayı da Hüseyin
Hüsameddin’in 1415 yılında Amasya bir deprem meydana geldiğini bildirmesine ve bu
bilgiden
yola
çıkarak
depremde
zarar
gören
yapının
onarım
geçirdiğine
dayandırmaktadırlar579. Ayrıca A. Gabriel, H.822/1419 yılında son cemaat yerinin
yapıya ilave edilmiş olabileceği ileri sürmektedir580. O. Aslanapa ise 1419 tarihinin
yapının inşasının tamamlanma tarihi olarak görmektedir581.
575
A. Yardım, a.g.e., s.79-80.
Ayrıntılı bilgi için Bkz. A. Yardım, a.g.e., s.85.
577
Metinlerin yazılışları, okunuşları ve anlamları için bkz. A. Yardım, a.g.e., s.52-61.
578
Ayrıntılı bilgi için Bkz. A. Yardım, a.g.e., s.87. Mimar ve sanatçılar hakkında da bkz. Z. Sönmez,
a.g.e., s.410-413; D. Kuban, a.g.e., s.109.
579
İ.H. Uzunçarşılı, a.g.e., s.113; E.H. Ayverdi, a.g.e., II, s.4; Y.Özbek, a.g.e., s.296.
580
A. Gabriel, Monuments Turcs D’Anatolie, II, Paris, 1934, s.30.
581
O. Aslanapa, Osmanlı Devri Mimarisi, İstanbul, 1986, s.33.
576
220
Yukarıdaki araştırmacıların verdiği bilgiler değerlendirildiğinde bazı görüşlerin
irdelenmesini uygun gördük. Örneğin son cemaat yerinin batı kemer gözü üzerinde yer
alan kitabe dikkat çekmektedir. Bu usta kitabesi neden taçkapıdaki usta kitabesinin
yanında değil de buraya işlenmiştir. Bu bize mimari inşa süreci ile süsleme programının
farklı tarihlerde tamamlanmış olabileceğini düşündürmüştür. Benzer bir uygulamaya
Bursa Yeşil İmaret’te de gidildiği görülmüştü. Bizde S. Eyice, A. Kuran, Y. Özbek ve Z.
Sönmez gibi 1414 ve 1419 tarihlerinin inşaatın sürecini gösteriyor olabileceğini
düşünmekteyiz582.
Yapıda inşa ve usta kitabeleri dışında, son cemaat yerinin saçak altında üç yönü
dolaşan mukarnas şeridin altında beyaz mermer üzerine oyma tekniği ile yapılmış,
geometrik örnekli kufi yazı şeridi bulunmaktadır. Yazı dörtlü olarak cephede 15,
yanlarda 8’er olmak üzere 31 defa tekrar edilmiştir. 124 defa tekrar eden dini içerikli
yazının Arapça harflerle yazılışı şöyledir: اﻟﺤﻤﺪﷲ
Kelimenin Anlamı: Allah’a hamd olsun’dur.
Son cemaat yerinde kemer ayakları arasında dört adet mermer kabara
bulunmaktadır. Bunlardan iki baştaki kufi yazılıdır. Kabaralarda Hz. Muhammed’in adı
( ) ﻣﺤﻤﺪayna usulü simetrik dörtlü olarak işlenmiştir583.
Son cemaat yeri kemerlerini dolanan vakfiye kitabesi kırmızı renkli taş üzerine
işlenmiştir. Sülüs kitabe Arapça’dır. Kitabenin büyük kısmı doğa etkileri ile deforme
olmuş, okunamaz duruma gelmiştir (Resim 158). İmaretin vakıf bilgilerinin bulunduğu
kitabe 820 yılında yazılmıştır584.
Bayezid Paşa İmareti’nin taşa oyulmuş vakfiyesi ise, Künç Köprüsü’nü geçtikten
sonra 50 m. kadar ilerideki dağın eteğindedir (Resim 159). Bugün çevresi bir park
düzenindedir. 300x110 cm. ebatlarındaki Arapça kitabe, sekiz satırdan meydana
gelmektedir. Zilhicce 820/Ocak 1418 tarihinde yazılmıştır. Zaman ve iklim etkileri ile
harflerde bozulmalar-deformasyonlar dikkat çekmektedir585.
582
S. Eyice, a.g.m., s.37; A. Kuran, a.g.e., s.82; Y.Özbek, a.g.e., s.296-97; Z. Sönmez, a.g.e., s.410.
Ayrıntılı bilgi için Bkz. A. Yardım, a.g.e., s.91-92.
584
Kitabenin çizimi, okunuşu detaylı bilgileri için bkz. A. Yardım, a.g.e., s.95-126; E.H. Ayverdi, a.g.e.,
II, s.23-25.
585
Kaya kitabesi ile ilgili bkz. A. Yardım, a.g.e., s.9-25; E.H. Ayverdi, a.g.e., II, s.24.
583
221
Son cemaat yerinde taçkapının doğusundaki duvarda talik yazılmış dört satırlık
bir de tamir kitabesi bulunmaktadır (Resim 160). Türkçe kitabenin Arapça harfler ile
yazılışı şöyledir:
ﮐﻠﺪي ﻣﻈﮭﺮ اﺑﺮ رﺣﻤﺖ ﺗﻚ ﺑﻮ ﮐﺎ اﻗﺘﺪي اب/ اب و ﺗﺎﺑﻲ ﻗﺎﻟﻤﺎﻣﺸﺪي ﺑﻮﯾﻠﮫ ﻣﻌﺒﺪ ﺧﺎﻧﮫ ﻧﻚ-١
ﭼﻮﻧﮑﻲ ﻗﻠﺪي ﺑﻮﻧﺠﮫ ﺳﻌﻲ و ﻏﯿﺮﺗﻲ ﺑﻲ ارﺗﯿﺎب/ ﺻﻮ ﮐﺒﻲ ﻋﻤﺮ ﻃﻮﯾﻠﻲ ﺣﻖ ﻧﺼﯿﺐ اﯾﺘﺴﻦ اﮐﺎ-٢
ﺑﺎﻧﻲً ﺛﺎﻧﻲ ﺛﻮاﺑﻦ اﯾﻠﺪي اول اﮐﺘﺴﺎب/ داﺧﻞ و ﺧﺎرﺟﺪه اﺻﻼ ﻗﻮﯾﻤﺪي ﻓﺮﺳﻮده ﯾﺮ-٣
رﺣﻤﺖ اوﻟﺴﻮن روح ﺑﺎﻧﻲ ﯾﮫ دﯾﺴﻮﻧﮑﻢ اﯾﭽﮫ اب/ ﺑﻨﺪﺧﻲ ﻧﻮﻟﮫ ﺛﺒﺎﺗﻲ ﺳﻮﯾﻠﮫ ﺳﻢ ﺗﺎرﯾﺨﻨﻲ-٤
( ١٣٠٥)
Kitabenin okunuşu:
1-Ab u tabı kalmamışdı, böyle ma’bed-hanenin;
Geldi Mazhar, ebr-i rahmet tek, buna akıtdı ab.
2-Su gibi, ömr-i tavili, Hak nasib etsün ana;
Çünkü kıldı bunca sa’y ü gayreti, bi irtiyab
3-Dahil ü haricde asla koymadı fersude yer;
Bani-i sani sevabın eyledi ol, iktisab.
4-Ben dahi n’ola Sebati söylesem tarihini:
“Rahmet olsun ruh-i baniye, disün kim içe ab!.”586
Son satır ebced hesabı ile 1305/1888 tarihini vermektedir.
Yukarıdaki tüm kitabelerde de anlaşılacağı üzere yapı H.817 Muharrem/MartNisan 1414 yılında Bayezid Paşa tarafından inşa ettirilmiştir. Yukarıda da değinildiği
gibi süsleme programı da 1419 yılında tamamlanmış olmalıdır. 1888 yılında da tamir
edilmiştir. Biri yapıda, biri kaya üzerinde, diğer beş tanesi de arşivlerde olmak üzere
586
Ab u tabı: Tazelik, güzellik. Ebr-i rahmet: Rahmet bulutu. Ab: Su. Ömr-i tavili: Uzun ömür. Bi
irtiyab: Şüphesiz. Fersude: Eskimiş, yıpranmış, pörsümüş. Bani-i sani: İkinci bani, binayı ikinci defa
yaptıran. İktisab: Kazanma. Bkz. A. Yardım, a.g.e., s.128.
222
yedi adet vakfiyesi vardır. Arşivlerdeki vakfiyelerden biri H.820/1418, iki adeti
H.821/1418-19, ikisi de H.823/1420 tarihlidir587.
Amasyalı Bayezid Paşa, 1413 yılında Çelebi Mehmed döneminde veziriazamlığa
atanmıştır. Paşa görevini 1421 yılında tahta geçen II. Murad döneminde de devam
ettirmiştir. Şehzade Mustafa (Düzmece) ile yapılan mücadele soncunda ele geçen Paşa,
1421 yılında öldürülmüştür588.
587
588
E.H. Ayverdi, a.g.e., II, s.5; Y. Özbek, a.g.e., s.295.
A. Yardım, a.g.e., s.6; E.H. Ayverdi, a.g.e., II, s.5.
223
Katalog No
Yapının Adı
Yeri
:3.19
:YEŞİL İMARET/CAMİ589
:Bursa
İnceleme Tarihi:08-09.08.2006, 19.12.2009,
08.05.2011
:78-99
Resim No
:161-180
Şekil No
Yeşil Semti’nde, Çelebi Sultan Mahallesi’nde bulunan yapı, 1419 yılında Çelebi
Sultan Mehmed tarafından yaptırılmıştır. Bazı kaynaklarda I. Mehmed tarafından inşa
ettirilen yapının, savaş yüzünden yarım kaldığını ve 1422 yılında II. Murad zamanında
tamamlandığı
belirtilmektedir590.
Cephedeki
pencerelerin
pencere
sövelerinin
pervazlarının yarım kalmış olarak durması inşaatın birden bire durdurulmuş olduğunu
göstermektedir. Külliyenin mimarı Hacı İvaz Paşa, nakkaşı İlyas Ali oğlu Ali, çini ustası
Mecnun Muhammed ve oyma ustası Tebrizli Ahmed oğlu Hacı Ali’dir591.
Bursa’nın en önemli külliyelerinden biri olan Yeşil Külliyesi, imaret, türbe
(824/1421) ve medreseden (821/1418) meydana gelmektedir (Resim 161). Külliyeye
1485 yılında bir de hamam ilave edilmiştir592. Yapıların hepsi dönem dönem kapsamlı
onarımlar geçirmişlerdir. İmaret ise 1233/1818, 1241/1825, 1242/1826 yıllarında ise
küçük çaplı onarımlar geçirmiştir593. Hamam haricindeki diğer yapılar halen ayaktadır
ve iyi durumdadır. Medrese 1924 yılından beri müze olarak kullanılmaktadır594.
Yapının
Vakıflar
Genel
Müdürlüğü
589589
tarafından
2009
yılında
başlayan
İmaret, yüksek lisans tez çalışmamız kapsamında da yer almaktadır. Bkz. T. Acar, a.g.t., s.138-181.
Yapı kaynaklarda ve halk arasında Yeşil Cami şeklinde de adlandırılmaktadır. Bkz. A. Kuran, The
Mosque…, s.114-119; D. Kuban, a.g.e., s.98; H.K. Söylemezoğlu, a.g.e., s.97,103-105; C.E. Arseven,
a.g.e., s.255-266; O. Aslanapa, Türk Sanatı, s.228-29; B. Çakıroğlu, a.g.t., s.189-194; L. Mozzati, a.g.e.,
s.276; R. Saoud, “Muslim Architecture under Ottoman Patronage (1326-1924)”, FSTC, July 2004, s.5-6.
589
R. Akbulut, Her Şeyi İle Bursa, İstanbul, 1957, s.129; S.K. Yetkin, İslam Ülkelerinde Sanat, s.63; Y.
Can-R. Gün, Ana Hatlarıyla Türk İslam Sanatları ve Estetiği, Samsun, Ocak 2005, s.178-181; M.
Hattstein-P. Delius, İslam Sanatı ve Mimarisi, Italy, 2007, s.545.
590
R. Akbulut, Her Şeyi İle Bursa, İstanbul, 1957, s.129; S.K. Yetkin, İslam Ülkelerinde Sanat, s.63; Y.
Can-R. Gün, Ana Hatlarıyla Türk İslam Sanatları ve Estetiği, Samsun, Ocak 2005, s.178-181; M.
Hattstein-P. Delius, İslam Sanatı ve Mimarisi, Italy, 2007, s.545.
591
E. Yücel, “Bursa Yeşil Külliyesi”, Arkitekt, S.318, 1965, s.31; R. Akbulut, a.g.e., s.119; S.K. Yetkin,
ay.yer.; Z. Sönmez, Başlangıcından 16. Yüzyıla Kadar Anadolu Türk-İslam Mimarisinde
Sanatçılar, Ankara, 1995, s.423-24.
592
E. Yücel, a.g.m., s.31; G. Cantay, a.g.e., s.35.
593
K. İnce, III. Selim-IV. Mustafa ve II. Mahmud Dönemi (1789-1839) Osmanlı Cami ve Mescidleri,
(Atatürk Sos. Bil. Enst. Arkeoloji ve Sanat Tarihi A.B.D. Yayınlanmamış Doktora Tezi), Erzurum, 1995,
s.273.
594
K. Baykal, Bursa, S.5, Bursa, tarihsiz; E. Yücel, a.g.m., s.35.
224
restorasyonunun, son incelememizde de halen devam ettiği görülmüştür595. Restorasyon
sırasında kubbe ve geçişlerdeki kalemişi süslemeler tamamlanarak canlandırılmış,
bezemeler özgünlüklerini yitirmiştir (Resim 172).
Şekil 78. Bursa Yeşil İmaret. Zemin Kat Planı (E.H. Ayverdi’den işlenerek).
Yapı avlu, ibadet mekanı, avluya açılan iki yan eyvan ve dört tabhane
mekanından oluşmaktadır (Şekil 78). Yapının son cemaat yeri yoktur. Kuzey cephesi
üzerinde yer alan konsollardan yola çıkarak, beş birimli bir son cemaat yeri inşasının
tasarlandığı; ancak yapılamadığı anlaşılmaktadır. Yapının kuzeydoğu ve kuzeybatı
595
2009-2010 yılı restorasyonu hakkında bkz. D. Yavaş, “Bursa Yeşil Cami’de 2009/2010 Restorasyonu”,
XIV. Ortaçağ Türk Dönemi Kazıları ve Sanat Tarihi Araştırmaları Sempozyumu Bildirileri, 20-22
Ekim 2010, Konya, 2011, s.629-653.
225
köşelerinde birer minare bulunmaktadır. İki minare de yenidir596. Ahşap desteklerle
taşınan düz tavanlı, kurşun kaplı şadırvan kuzeydedir. Şadırvanın ortasındaki havuz
mermerdir. Eski fotoğraflardan şadırvanın kemerlerinin bugünkü gibi üç dilimli değil,
kaş kemer formunda olduğu anlaşılmaktadır. Üzeri, günümüzdeki gibi kurşun kaplı
konik bir külah ile örtülüdür597.
Şekil 79. Bursa Yeşil İmaret. Üst Kat Planı (E.H. Ayverdi’den işlenerek).
Yapının inşasında mermer, taş ve tuğla kullanılmıştır. Kuzey cephesinin tamamı
mermer kaplıdır (Resim 161-163). Diğer duvarların alt kesimleri, pencere hizasına
596
597
R. Kaplanoğlu, a.g.e., s.129.
N.T. Dostoğlu, a.g.e., s.175,177.
226
kadar düzgün kesme taş iken, üst kesimleri mermerle kaplanmıştır. 1890-95 yılları
arasına ait fotoğraflarda duvar dokusunda mermer ve düzgün kesme taş örgü rahatlıkla
algılanabilmektedir598. Bugün yapının tüm örtü unsurları kurşunla kaplıdır. Eski
fotoğraflarda aynı eksendeki iki kubbenin ve eyvan kubbelerinin kurşun kaplı olduğu,
yan mekanların ise kiremitlerle kaplandığı görülmektedir599. 1863 yılında Bursa Valisi
Ahmet Vefik Paşa tarafından Yeşil İmaret’in tamiri için Fransa’dan Parvillèe isimli bir
mimar getirtilmiştir. Mimar, kubbeleri çemberlerle bağlamış ve çatlaklar arasına
çimento dökmüştür600. Bursa Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu
arşivindeki belgelerden de, Kasım 1954 yılında yapının kubbe kasnağındaki ve dış
cephedeki sıvalarının yenilenmiş olduğunu öğrenmekteyiz.
Yapının doğu ve batı cephelerinde altta ve üstte üçer pencere, güney cephesinde
altta ve üstte ikişer pencere ve kuzey cephesinde ise altta ve üstte dörder pencere
açıklığına yer verilmiştir. Alt sıra pencereleri dikdörtgen formludur ve sivri kemerli
alınlıkları vardır. Pencereler dikdörtgen silmeler içerisine alınmıştır. Alınlıklarında
farklı örneklerde bitkisel ve yazı motiflerinden meydana gelen süslemeler vardır (Resim
162-163). Bazı pencereler çini kakmalar ve mukarnaslarla da hareketlendirilmiştir. Üst
seviyedeki pencereler ise sivri kemerlidir ve dikdörtgen çökertmeler içerisindedir.
Pencerelerin alçıdan dışlıkları vardır (Resim 162). Yapının pencerelerinin metal
doğramalarında, hemen hemen her lokmasında, gümüş kakma ile yapılmış bitki, yazı ve
sembollerden oluşan süsleme ve işaretler vardır. Bugün bu süslemeler çok fazla
algılanamamaktadır601.
Yeşil İmaret’in kuzeydoğu ve kuzeybatı köşelerinde, beden duvarları üzerinde
yükselen iki minaresinin de pabuçları bombelidir. Çokgen gövdeler tuğladır. Şerefe
altları sarkıt tarzı süslemeler ve bir sıra kirpi saçakla hareketlendirilmiştir. Petek ve
külahlar taştandır (Resim 161). İki minare de XIX. yüzyıla aittir602. 1890 ve 1895
yıllarına ait iki fotoğrafta minarenin petek ve külahı bugünkünden farklıdır.
598
N.T. Dostoğlu, a.g.e., s.149,151,159,161,163.
Ay.yer.
600
R. Akbulut, a.g.e., s.132.
601
Yapıdaki aydınlatma düzeni için ayrıca bkz. T. Doğan, a.g.t., s.25-26.
602
A. Kuran, a.g.e., s.80; R. Akbulut, a.g.e., s.129.
599
227
Bugünkünden daha kalın formda olan petek, küçük bir kubbe ile örtülüdür603.
Minarelerde petek ve külah, XIX. yüzyıldan sonra da müdahale görmüş olmalıdır.
Evliya Çelebi minarelerin ve kubbelerin çini ile kaplı olduğunu belirtmekte604, Ayverdi
ise Evliya’nın verdiği bilgileri abartılı bulmaktadır. Yapının adından yola çıkarak
minarelerin çini ile süslenmiş olabileceğini ancak kubbelerin Evliya’dan önce kurşun
kaplı olduğunu eklemektedir605. Ayverdi yapının geçirdiği onarımları ve kubbenin
durumunu İstanbul Belediye Kütüphanesi Mu’allim Cevdet Fermanlar kısmında
bulduğu vakfiyesinden yola çıkarak desteklemektedir. Yapının vakfiyesi Rebi’ıyyîn
822/28 Mart 1419 tarihlidir. Bu vakfiyeye göre yapı ilk inşa edildiğinde de kubbeleri
kurşun kaplı idi. Yapı inşasından 132 yıl sonra tamir edilmiş ve o tarihten sonra cami
işlevini almıştır. Kuzeydoğudaki tabhane mekanına bir dönem kapı açılmış, daha sonra
kapatılıp ocak ve çinileri onarılmıştır606.
Yapının son cemaat yeri yoktur. Kuzey cephesi simetrik düzendedir. Ortada giriş
açıklığı, açılığın iki yanında, aralarında birer dış mihrap bulunan ikişer pencere yer
almaktadır. Dikdörtgen formlu pencerelerin sivri kemerli alınlıkları vardır. Çerçeveleri
silmelerden oluşmaktadır. Üç kenarlı dış mihraplar, birer mukarnaslı kavsara ile
örtülüdür. Kavsaraların kemer köşelikleri ve mihrap ana nişi bitkisel örnekli
süslemelerle bezenmiştir. Dış mihraplar iki yandan, renkli mermer sütuncelerle
sınırlanmaktadır. Üst seviyedeki şahnişinler Bursa kemeri formundadır ve geometrik
örnekli mermer korkuluklara sahiptir (Resim 162).
Yeşil İmaret’in mermer taçkapısı, cephenin ortasındadır. Giriş açıklığı zıvanalı
basık kemerlidir. Dikdörtgen formlu kapı, mukarnaslı kavsara ile örtülüdür. Taçkapının
mermer söveleri içten mukarnaslarla son bulmaktadır. Kapı, düz, kaval ve oluk
silmelerle hareketlendirilmiştir. Köşe sütunceleri silindirik kesitlidir ve mukarnaslı
başlıklara ve altlıklara sahiptir. Yan nişler, dikdörtgen kesitlidir ve birer mukarnas
kavsara ile örtülüdür. Kavsara köşeliklerinde ve yan nişlerde yoğun bitkisel süslemeler
bulunmaktadır. Nişlerin üst kesiminde de kitabe panoları bulunmaktadır. Bitkisel
603
N.T. Dostoğlu, a.g.e., s.159.
Y. Dağlı-S.A. Kahraman, Günümüz Türkçesiyle Evliya Çelebi Seyahatnamesi: Bursa-BoluTrabzon-Erzurum-Azerbaycan-Kafkasya-Kırım-Girit, Cilt:2, Kitap:1, İstanbul, Ocak 2008, s.15-16.
605
E. H. Ayverdi, a.g.e., III, s.46.
606
Ay.es., s.49-50.
604
228
süslemeler ve yazı şeritleri taçkapı çerçevesinde dönüşümlü olarak kullanılmıştır.
Kitabe basık kemer üzerinde taçkapının üç yüzünü dolanmaktadır. Taçkapının ahşap
kapı kanatları üçer panoya ayrılmıştır. Orta panoda geometrik örnekli bir süsleme, alt ve
üst panoda ise yazılar vardır. Kavsaranın alt kesiminde, kitabe panosunun üzerinde
dikdörtgen kesitli, küçük bir pencere yer almaktadır (Resim 163-164)607. Taçkapıya
XIX. yüzyılda, dönemin karakterini yansıtan iri konsollarla taşınan bir sundurma
yapılmıştır. Bu sundurma sonradan kaldırılmıştır608. Ayverdi ise rokoko tarzı bu
sundurmanın belki de Haziran 1775 yılındaki onarımda yapıya eklenmiş olabileceğini
belirtmektedir609.
Taçkapıdan ulaşılan giriş eyvanı iki kademelidir. Kuzeydeki kısım kareye
yakındır ve düz tavan ile örtülüdür. Tavan kalemişleri ile tavan eteği ise mukarnaslarla
hareketlendirilmiştir. Bu kesimde, kuzeydoğu ve kuzeybatıdaki tabhane mekanlarına
geçişi sağlayan koridorların girişi bulunmaktadır. Girişler dilimli kemerlidir. Giriş
eyvanının güney kesimi dikdörtgen formdadır ve ortasında dikdörtgen formlu bir
çökertme bulunan kuzey-güney yönlü bir Bursa kemerli tonozla örtülüdür. Duvarları tek
renk yeşil çini plakalarla kaplanmıştır. Bu çiniler, ayet ve bitkisel örnekli bordürlerle
son bulmaktadır. Çinilerin ortasında içlerinde bitkisel örnekli süsleme bulunan birer
madalyon yer almaktadır (Resim 165).
Yeşil İmaret’in kuzey kesimi Bursa’daki Yıldırım İmareti’nde de olduğu gibi iki
katlı olarak düzenlenmiştir (Şekil 79). Giriş eyvanının iki yanındaki koridorlarda yer
alan merdivenlerle üst kata çıkılmaktadır. Birbirleri ile bağlantıları olan altı birimin
ortasında dağılım mekanı görevini de üstlenen hünkar mahfili yer almaktadır. Hünkar
mahfili iki bölüm halindedir. Kuzey kesimi kare planlıdır ve birim ortasında aydınlatma
feneri bulunan mukarnaslı bir kubbe ile örtülüdür. Güneydeki hünkar mahfilinin düz
tavanı, zemini ve duvarları tamamen çinilerle kaplanmıştır. Mahfil, avluya açılan
kapının üzerinde mermer balkonlu olarak, yapının içine tamamen hakim şekilde inşa
607
Taçkapının kavsarasında pencere uygulaması pek yaygın değildir. Bu uygulamanın hünkar mahfili ile
bağlantısı olabileceği akla gelmektedir.
608
N.T. Dostoğlu, a.g.e.,, s.173.
609
E. H. Ayverdi, a.g.e., III, s.53.
229
edilmiştir (Resim 166). Hünkar mahfili ilk defa Yeşil İmaret’te ortaya çıkmıştır610.
Hünkar mahfilinin, doğu ve batısında da ikişer mekan yer almaktadır. Her iki mekan,
kare planlıdır ve birer aynalı manastır tonozu ile örtülüdür. Doğudaki mekanın batı
duvarında; batıdaki mekanın ise doğu duvarında alçıdan ocak ve dolap nişleri vardır.
Duvarlar alt kattaki birimlerde de olduğu gibi çinilerle kaplıdır. Bu mekanların kuzey
duvarlarında, kuzeyde yer alan mekanlara açılan birer pencere vardır611. Kuzeydeki
mekanlardan doğudaki dilimli bir kubbe ile batıdaki ise geçişleri pandantiflerle sağlanan
bir kubbe ile örtülüdür. Mekanların duvarları çinilerle kaplıdır. Bu mekanların kuzey
duvarlarında şahnişinler yer almaktadır. Kuzeybatıdaki mekanın tabanının ortasında
mermer bir havuz vardır. Üst kattaki kapı ve pencere kanatları ahşaptandır ve
panolarında bitki ve yazılardan oluşan süslemeler yer almaktadır. Ocak ve dolap nişleri
ile su giderlerinin bulunması nedeniyle bu mekanların maiyet erkanına veya muhafızlara
ait olabileceği akla gelmektedir612.
Giriş eyvanından kare planlı avluya girilmektedir. Birim geçişleri Türk üçgenleri
ile sağlanmış bir kubbe ile örtülmüştür. Kubbe eteğinde dört pencereye yer verilmiştir.
Güneydeki pencere kapalıdır. Avlunun aydınlatılması ve hava sirkülasyonu, kubbedeki,
dışa altı pencere ile açılan bir aydınlatma fenerinden sağlanmaktadır. Fener 18 Eylül
1826 yılında onarılmıştır613. Kubbe eteğini, zemini kırmızı renkte bir ayet panosu
dolanmaktadır. Avlunun ortasında, aydınlatma fenerinin altına gelecek şekilde
yerleştirilmiş, sekizgen planlı mermer bir havuz vardır. Avlu kuzey duvarı oldukça
hareketlidir. Ortada mermer, sivri kemerli giriş, girişin iki yanında müezzin mahfilleri,
mahfillerin üzerinde dikdörtgen formlu, sivri kemerli alınlıkları olan birer pencere,
madalyon ve girişin üzerinde hünkar mahfili vardır (Resim 167). Hünkar mahfilinin de
üzerinde dikdörtgen formlu, iki satırlık kitabe panosu bulunmaktadır. Avlunun duvarları
mermer kaplıdır. Osmanlı İmparatorluğu’nun son yıllarında ibadet mekanını
genişletmek amacıyla avlu ve ibadet mekanı aynı seviyeye getirilmiştir. Avlu mekanı
toprak ile doldurulduğu sırada havuz/şadırvan toprak altında kalmıştır. Ahmet Vefik
610
E. Yücel, a.g.m., s.33.
Kuzeyde yer alan bu mekanlarının koridordan ulaşılan girişleri kapalı olduğu için içlerine giremedik.
Bu mekanlardan fotoğrafları ancak batı ve doğudaki mekanların pencerelerinden çekebildik. Bu
mekanlarda detaylı fotoğraflarımız yoktur.
612
E. Yücel, a.g.m., s.33; A. Kuran, a.g.e., s.80.
613
E. H. Ayverdi, a.g.e., III, s.54.
611
230
Paşa’nın Bursa valiliği sırasında şadırvan meydana çıkarılarak imaret eski haline
getirilmiştir. Şadırvanın etrafındaki altın ve gümüş kakmalı parmaklık ve fıskiye
üzerindeki akik ve mücevherler bulunamamıştır614.
Avlunun kuzeybatısında ve kuzeydoğusunda ikişer basamaklarla ulaşılan birer
müezzin mahfili bulunmaktadır. Eyvan formundaki birimler Bursa kemerleri ile dışa
açılmaktadır. Birimler düz tavan ile örtülüdür. Mahfillerin kuzey duvarlarında
dikdörtgen formlu birer pencere vardır. Pencere nişinin tamamı, eyvan duvarları, tavanı
ve kemer tamamen çinilerle kaplanmıştır. Pencerenin ahşap kapı kanatları üçer panoya
ayrılmıştır. Eyvanların başlangıç kemerleri, geometrik örnekli, mermer şebekelerle
başlamaktadır. Eyvana çıkılan basmakların yanları dilimli kemerli pabuçluklarla
değerlendirilmiştir (Resim 167).
Yapının dört tabhane mekanından kuzeydoğu ve kuzeybatıdakilere, giriş
eyvanıyla bağlantısı bulunan, basık tonozla örtülü “L” planlı birer koridorla
ulaşılmaktadır. Koridorun kuzeyinde iki devşirme sütun ile taşınan üç sivri kemerli bir
revak uygulaması vardır. Cins ve şekil itibariyle birbirine benzemeyen bu sütunları aynı
seviyeye getirmek için kaidelerine bir takım ilaveler yapılmıştır. Taşıyıcı bir fonksiyonu
olmayan bu sütunlar, dekoratif amaçlarla kullanılmış olmalıdır. Ayrıca bu kesimde üst
kata ulaşımı sağlayan merdivenler bulunmaktadır. Koridorun güneydoğusundan
kuzeydoğudaki tabhane mekanına ulaşılmaktadır. Tabhane mekanının girişi dikdörtgen
formdadır ve sivri kemerli bir alınlığı vardır. Kare planlı mekan bir yıldız tonoz ile
örtülüdür. Mekanın doğu ve batı duvarlarında altta ve üstte birer pencere açıklığına yer
verilmiştir. Tabhane mekanının güney duvarında ise, alçıdan ocak ve dolap nişleri
bulunmaktadır. Geometrik ve bitkisel süslemeler içeren bu alçıların bazı yerlerine çini
parçaları kakılmıştır. Mekanın duvarları belli bir seviyeye kadar tek renk sırlı altıgen
formlu
çini
plakalarla
kaplanmıştır.
Plakalar
bitkisel
örnekli
bir
bordürle
sonlanmaktadır. Kapı ve pencerelerin alınlıkları da yazı ve bitkisel örnekli çinilerle
hareketlendirilmiştir. Kuzeydoğudaki tabhane mekanının simetriği olan kuzeybatıdaki
tabhane mekanı plan ve süsleme özelliği açısından diğer mekanı tekrar etmektedir.
Aralarındaki farklar ise kuzeybatıdaki tabhane mekanın kuzey duvarındaki bir açıklıkla
614
E. Yücel, a.g.m., s.32.
231
batı eyvanına ulaşılması ve mekanın örtü ve duvarların üst kesiminde kalemişi
süslemelerin olmasıdır (Resim 169-171).
Güneydoğu ve güneybatıdaki tabhane mekanlarına ise avludan ulaşılmaktadır.
Avlu ile aralarında kot farkı olmayan birimlerin girişleri basık kemerlidir ve sivri
kemerli çökertmeler içerisindedir. Kare planlı mekanlar birer dilimli kubbe ile
örtülüdür. Dilimler kalemişi süslemelerle bezenmiştir. Mekanların duvarları iki metre
yüksekliğe kadar geometrik örnekli tek renk sırlı çini plakalarla kaplanmıştır. Plakalar
bitkisel örnekli bir bordürle sınırlandırılmıştır. Mekanların kuzey duvarında alçıdan
ocak ve dolap nişleri bulunmaktadır. Güneydoğudaki tabhane mekanı ile güneybatıdaki
tabhane mekanı arasındaki fark, doğudakinin örtüsünde kalemişi süslemenin
olmamasıdır (Resim 169-171).
Avludan ikişer basmakla çıkılan doğu ve batı eyvanları, dışa sivri kemerlerle
açılmaktadır. Eyvanlar, geçişleri mukarnaslarla hareketlendirilmiş pandantiflerle
sağlanan birer dilimli kubbe ile örtülüdür. Kasnaktaki Türk üçgenleri de dahil olmak
üzere örtü ve geçişler kalemişleri ile hareketlendirilmiştir. Eyvan duvarları yerden belli
bir seviye kadar tek renk altıgen formlu çini plakalarla kaplanmıştır. Bitkisel örnekli ve
dini içerikli yazı bordürü ile sınırlanan bu çini plakalardan batıdakilerin üzerine sır üstü
baskı tekniği ile altın yaldızlar işlenmiştir. Eyvanların pencereleri dikdörtgen formludur
ve sivri kemerli alınlıkları vardır. Pencerelerin ahşap kapı kanatları bitkisel örnekli
süslemelere sahiptir. Doğudaki eyvanın doğu ve güney duvarlarının üst kesiminde,
içlerinde dini içerikli yazılar bulunan madalyonlar vardır. Batıdaki eyvanın kuzey
duvarındaki bir açıklıkla kuzeybatıdaki tabhane mekanına ulaşılmaktadır. Bursa kemeri
formundaki kapı ve söveleri pembe renkte mermerdir (Resim 171).
Avlunun güneyindeki dört basamakla çıkılan ibadet mekanı, kare planlıdır.
Mekan, geçişleri Türk üçgenleri ile sağlanmış bir kubbe ile örtülüdür. Türk üçgenleri
kalemişleri ile süslenmiştir. Kubbe eteğini bir ayet bordürü dolanmaktadır. Kasnaktaki
üç pencere vitraylıdır. Doğu ve batı duvarlarında birer, güney duvarında ise mihrabın iki
yanına yerleştirilmiş iki pencere vardır. Alt sıra pencereleri, dikdörtgen formlu, mermer
söveli, üst sıra pencereleri ise sivri kemerli ve vitraylıdır. Alt sıra pencere nişlerinin
tavanları, geometrik süslemeli mermerlerle kaplanmıştır. İbadet mekanının duvarları tek
232
renk sırlı, kobalt mavisi, altıgen formlu çini plaklarla kaplıdır. Çiniler diğer mekanlarda
da olduğu gibi dini içerikli yazıların bulunduğu bir bordürle sınırlanmaktadır.
Duvarların üst kesiminde, çiniden halife isimlerinin bulunduğu panolar, büyük
boyutlarda madalyonlar ve dikdörtgen formlu hat örnekleri yer almaktadır. Avlu ile
ibadet mekanını ayıran Bursa kemerinin karın kısmında, ortasında mukarnaslı sarkıtı
olan geometrik örnekli altın yaldızlı dikdörtgen bir pano vardır. Kemer yastıkları
mukarnaslarla hareketlendirilmiştir. Kemer ayaklarında da mukarnas kavsaralı nişler
bulunmaktadır. İbadet mekanına çıkışı sağlayan merdivenlerin iki yanı dilimli kemerli
pabuçluklarla değerlendirilmiştir (Resim 173). Hangi duvarı olduğu belirtilmemekle
birlikte, Ayverdi’nin içeriğini yayınlandığı Evahir-i Zi’l-Hicce 1026/Kanun-i Evvel
1617 tarihli vesikada, ibadet mekanının duvarı tamir edilmiştir615. Bu vesikadan başka
harim duvarının tamir edildiğine dair üç adet daha vesika bulunmaktadır. 13 Nisan
1645616, 18 Eylül 1671617 ve Teşrîn-i Sânî 1671618 tarihli bu vesikalarda geçen “harim”
terimi ibadet mekanı için mi yoksa tüm yapı için mi kullanılmıştır bilinmemektedir.
Güney duvarının ortasında yer alan ve neredeyse tüm duvar boyunca yükselen
mihrap nişi beşgen formdadır. Niş, mukarnaslı kavsara ile örtülüdür. Tepelik palmet
fistosundan oluşmaktadır. Mihrap tamamen çini kaplamadır. Mihrap çerçevesinin en
dışında yazı bordürü bulunmaktadır. Daha sonra içe doğru mukarnas dişlerinden
meydana gelen bir bordür gelirken onu geometrik örnekli bir başka bordür takip
etmektedir. Çerçeve bitkisel süslemeli bir kaval silme, lotus-palmet fistosu ve geniş
bitkisel bordürlerle son bulmaktadır. Mihrap ana nişi iki yandan yivli gövdeli, üzeri
bitkisel süslemeli, başlık ve altlıkları kum saati formunda birer sütunce ile
sınırlanmaktadır. Kemer köşelikleri, ana niş ve süpürgelik tümüyle çinilerle kaplıdır.
Mihraptaki usta kitabesi de çinidendir (Resim 173, 175). Bu mihrap çinilerinin renk ve
desenleri Timur devrinde Meşhet, Herat ve Semerkant’ta yapılmış örnekleri
hatırlatmaktadır. Bu benzerlik aynı ekole mensup olan işçilerin her iki tarafta çalışmış
olmalarını akla getirmektedir. Mihrabın sol tarafında Gülüstan’dan bir beyit, sağ
615
E. H. Ayverdi, a.g.e., III, s.51.
Ay.yer.
617
Ay.es., s.52.
618
Ay.yer.
616
233
tarafında da Fetih Suresi yazılıdır619. Mihrabın sağ tarafı 1300/1893 yılında çıkan bir
yangında tahrip olmuş, yangın sırasında patlayan çinilerin yeri kalemişi ile
tamamlanmıştır620. Mihrabın üzerindeki kırmızı zemin üzerindeki yazının yapıyla
çağdaş olduğu düşünülmektedir621.
İbadet mekanının güneybatısında yer alan ahşap minber ve güneydoğusundaki
vaaz kürsüsü yenidir.
Yeşil İmaret’te taş, çini, ahşap ve kalemişi süslemelere yer verilmiştir. Pencere
parmaklıklarında da gümüş kakma süslemeler ve işaretler bulunmaktadır. Tezyinat işleri
Çelebi Sultan Mehmed’in ölümünden sonra üç yıl devam etmiş, 1424 yılında inşaat
durdurulmuştur622. Yapının beş yerinde inşası ve süslemesiyle ilgili kitabeler
bulunmaktadır. Kitabelerine göre Yeşil İmaret, H. Zilhicce 822/Aralık 1419-Ocak
1420’de yapılmış, süslemesi ise H. Ramazan 827/Ağustos 1424’te tamamlanmıştır623.
Yapının banisi Sultan I. Mehmed, mimarı ise Hacı İvaz bin Ahi Bayezid624’dir. İmaretin
tüm süsleme ve çinilerinin yapımı, ünlü şair Lami Çelebi’nin babası olan Nakkaş Ali
tarafından idare edilmiştir. Çinilerin büyük kısmı Vefik Paşa tarafından yapılan tamirat
sırasında yenilenmiştir. Yeşil İmaret’in çinileri Mecnun Muhammed adlı bir usta
tarafından işlenmiştir.
Yeşil İmaret’te taş süsleme dış cephede yoğunlaşmıştır. Kuzey cepheyi tam
ortadan simetrik olacak şekilde ikiye ayıran ve saçağa kadar yükselen taçkapı,
taçkapının iki yanındaki ikişer pencere, bu pencerelerin aralarındaki yüzeylere oyulmuş
mihrabiyeler ve üst kat şahnişinlerin şebekeleri kuzey cephede süslemelerin yer aldığı
619
E. Yücel, a.g.m., s.32.
E.H. Ayverdi, a.g.e., III, s.68.
621
Ay.es., s.71.
622
A. Kuran, a.g.e., s.80.
623
Y. Demiriz, a.g.e., I, s.333.
624
Tokat’ın Kazabat nahiyesinde doğan Hacı İvaz Paşa Osmanlı ordusunda tımarlı sipahi olarak hizmet
etmiş, H.814/M.1411 yılında subaşı olmuştur. Çelebi Mehmed’in maiyetinde Bursa muhafızı olmuştur.
Hacı İvaz Paşa H.831/M.1428 yılında veba salgınında vefat etmiştir. Askerlikteki başarılarının yanı sıra
mimarlıkta yaptığı eserlerle de ölümsüzlüğü yakalayan Paşa, Yeşil Külliyesi’nden başka Kazabad’da
medrese, Tuzpazarı’nda İmadiye Medresesi, İnegöl’de mekteb, Bursa Pirinç Hanı karşısındaki İmaret,
Bursa ve İnegöl arasındaki birçok han ve çeşmeler sayılmaktadır. E. Yücel, a.g.m., s.31; ayrıntılı bilgi
için Bkz. S. Pay, “Baş Mimar Hacı İvaz Paşa”, Bir Masaldı Bursa, İstanbul, 1996, s.177-185; İ.H.
Uzunçarşılı, “Hacı İvaz Paşa’ya Dair”, İ.Ü. Edebiyat Fak. Tarih Dergisi, C.X, S.14, İstanbul, 1959,
s.25-49.
620
234
bölgeler olarak dikkati çekmektedir (Resim 162-164). İç mekanda taş süsleme, ibadet
mekanları ile avluyu ayıran kemerin üzengi ve kilit taşında, ibadet mekanını aydınlatan
dört pencerenin tavanları ve hünkar mahfili altındaki eyvan biçimli müezzin
mahfillerinin korkuluklarında görülmektedir. Süslemelerde gri damarlı beyaz Marmara
mermerinden çok keskin konturlu alçak kabartma olarak yapılmıştır. Sadece korkuluklar
şebeke olarak işlenmiştir.
Taş süslemenin yoğun şekilde bulunduğu taçkapı dikdörtgen formlu, derince bir
niş şeklindedir. Kuzeyden fazla çıkıntı yapmamaktadır. Taçkapının geniş profilli
çerçevesi çeşitli kompozisyonlar içeren birkaç bordürle süslenmiştir. Bordürler dıştan
içe doğru sıra ile enine gelişen palmet-rumi; sülüs yazı; uzunlamasına gelişen kartuş
bölümle kıvrım dallar; kufi yazılı ve çiçekli kıvrım dallardan gelişmiştir. Bu çerçeve
içindeki çok zengin mukarnas kavsaralı niş, iki yandan silindirik duvar payeleriyle
sınırlanmış olup, köşeleri çok girift spiral dolguludur. Basit profilli sövelere sahip giriş
açıklığının iki renkli basık kemeri de oldukça sadedir. Giriş açıklığı ile kavsara arasında
mihrabiyelerin yukarısında da devam eden yapı kitabesi yer almaktadır. Yanlarda bu
kitabenin altındaki mimar kitabesinde Hacı İvaz Paşa’nın adı vardır. (Resim 176-180).
Şekil 80. Bursa Yeşil İmaret. Taçkapıdaki Birinci Bordür.
Daha aşağıda ise mukarnas kavsaralı mihrabiyeler yer almaktadır. Birbirlerinin
eşi olan mihrabiyeler gerek köşelikleri, gerekse içleri sonsuz düzende kıvrım dal esasına
235
dayalı yüzey dolguları içermektedir625. Taçkapının ana niş kavsara köşelikleri, hiç boş
yer bırakılmaksızın, birbirine kıvrım dallarla bağlanan iri rumi motifleriyle süslenmiştir
(Resim 164, Şekil 80-82)626.
Şekil 81. Bursa Yeşil İmaret. Taçkapıdaki Üçüncü Bordür.
Şekil 82. Bursa Yeşil İmaret. Taçkapıyı Kuşatan Dördüncü Bordür.
Taçkapıdaki mihrabiyeler mukarnas kavsaralı üç yüzlü birer niş şeklindedir.
Yuvarlak profilli silmelere sahip olan mihrabiyeler iki yandan yeşil renkli sütuncelerle
sınırlanmıştır. Nişte ve alınlıktaki kıvrım dallı yüzey süslemesi simetri esasına
dayanmaktadır. Nişin dolguları yukarıda birer palmetle sonuçlanmaktadır627. Taçkapı
mihrabiyelerinin alt kesimi pabuçluk olarak değerlendirilmiştir. Amasya Bayezid Paşa
İmareti’nde de bu uygulamaya rastlanmaktadır628. Erken dönem Osmanlı mimarisinde
ve beylikler döneminde Selçuklunun anıtsal taçkapı örneklerine pek rastlanmamaktadır.
Bursa Ulu Cami’n629 kuzey taçkapısı erken Osmanlı döneminin ilk anıtsal taçkapısıdır.
625
Y. Demiriz, a.g.e., I, s.333.
Taçkapıdaki diğer süslemelerin çizimi için bkz. Ş. Çakmak, a.g.e., s.72.
627
Y. Demiriz, a.g.e., I, s.333.
628
Ayrıca Merzifon Çelebi Mehmed Medresesi, Bursa Yeşil Türbe ve Osmancık Koca Mehmed Paşa
İmareti’nde de taçkapıların yan nişlerinin alt kesimlerinde pabuçluklar vardır. Bkz. Ş. Çakmak, a.g.e.,
s.52.
629
Bkz. Ş. Çakmak, a.g.e., Res.10-13.
626
236
Eyvan formu, kavsarası ve süslemeleri ile Bursa Yıldırım İmareti’nin taçkapısı Anadolu
Selçuklu dönemi taçkapılarından ayrılmaktadır. Yeşil İmaret’in taçkapısı ise yukarıda
da saydığımız özellikleri ile Selçuklu taçkapılarına en yakın örnektir630.
Yapının kuzey duvarında, taçkapının doğu ve batı kesimlerdeki iki pencere
arasında yer alan dış mihraplar, üç kenarlıdır ve mukarnas kavsara ile örtülüdür. Duvar
yüzeyinden çıkıntı yapan düz silmelerle çerçevelenmiştir. Dış mihraplarda ana niş, iki
yönden siyah mermerden yapılmış sütuncelerle sınırlandırılmıştır. Mihrap nişleri ve
kavsara köşelikleri bitkisel süslemelerle hareketlendirilmiştir. Köşeliklerde üç dilimli
palmetler, bir saptan çıkan dilimli rumiler, çanak yaprakları ve taç yaprakları ile bir
kompozisyon
meydana
getirilmiştir.
Yaprak
yüzeyleri
basit
yivlerle
damarlandırılmıştır631.
Yeşil İmaret pencereleri sivri kemerlidir ve basit profilli silmelerden bir
dikdörtgen içerisindedir. Pencerenin geniş sövesinin dış kısmında daire ve oval formlu
kartuşlar alternatif olarak dizilmişlerdir. Uzun bölümlerde girift sülüs yazılar vardır.
Alınlıklarda ışınsal sistemde düzenlenmiş örgülü, çok girift kufi yazılar ve bitkisel
süslemeler kullanılmıştır. Sövelerin iç kısmı mukarnaslıdır. Alınlık köşeliklerinde ise
klasik rumilerle kıvrım dal esasına göre düzenlenmiş dolgular yer almaktadır.
Güneydeki cephedeki iki pencere, kuzeydeki iki farklı kompozisyondaki dört pencere
ve doğudaki pencerelerle simetriği olan batıdaki pencerelerin alınlıklarında aynı
süslemeler vardır.
Kuzey cephede dış mihrapların iki yanında bulunan pencerelerden köşelerde yer
alanlar, duvar yüzeyinden kademelenerek derinleşen, iç ve dış bükey üç sıra silmeyle
çerçevelenmiştir. Süslemelerde yazılar hakimdir. Pencerelerin söveleri yekpare
mermerdendir ve dikey olarak iki bölüme ayrılmıştır. Dış kısımda pencere alınlık
kemerinde de devam eden içleri boş dairevi madalyonlar ve oval formlu kartuşlar
bulunmaktadır. Kartuşların içi dini içerikli yazılarla dolgulandırılmıştır. Düz profilli
630
Osmanlı öncesi taçkapılar için Bkz. R.H. Ünal, Osmanlı Öncesi Anadolu-Türk Mimarisinde
Taçkapılar, İzmir, 1982; Erken Dönem Osmanlı taçkapıları için Bkz. Ş. Çakmak, a.g.e., s.8.
631
Dış mihraplar için ayrıca bkz. M. Top, a.g.t., s.82-83.
237
kabartma harfler sülüstür632. Pencerelerin alt kesimindeki kartuşlar boş bırakılmıştır.
Pencere alınlıkları, ışınsal olarak düzenlenmiş, girift ve düğümlü bir kufi hatla
bezenmiştir. Pencerelerin alınlık köşeliklerinde de palmet, dilimli rumiler ve kıvrım
dallarla meydana gelen bir kompozisyon dikkat çekmektedir. Süslemelerin yüzeyleri
basit yivlerle damarlandırılmıştır (Şekil 83).
Taçkapının sağında ve solunda yer alan pencereler alınlık süslemesi dışında
form olarak diğer iki pencere ile aynıdır. Pencere sövelerindeki kartuşların bazıları
yarım kalmıştır. Kartuşların içerisinde Hz. Ali’nin sözleri vardır633. Pencere alınlık
kemerinde kartuş içerisinde dini içerikli yazılar bulunmaktadır634. Alınlıkta palmet,
dilimli rumi, kıvrım dallar ve yapraklarla girift bir süsleme meydana getirilmiştir. Tüm
yaprakların yüzeyi yivlendirilmiştir (Şekil 84).
Şekil 83. Bursa Yeşil İmaret. Kuzeydeki Pencere Alınlığındaki Taş Süsleme (1A-1B).
Kuzeydeki tabhane mekanlarının doğu ve batısındaki pencerelerde yer alan
süslemeler aynıdır. Dikdörtgen formlu pencereler duvar yüzeyinden iç ve dış bükey
silmelerle çevrelenmiştir. Silmelerin dışında da firuze renkli sırlı çinilerle bir çerçeve
632
Kartuşların içerisinde Zümer Suresi’nin 53. ayeti yazılmıştır. Bkz. Kur’an-ı Kerim ve Türkçe Anlamı
(Meal), Ankara, 1985, s.463.
633
Bkz. Y. Özbek, a.g.e., s.336.
634
Ahzab Suresi 56. Ayet. Bkz. Kur’an-ı Kerim…, s.425.
238
meydana getirilmiştir. Söveler ve atkı taşı mukarnaslarla hareketlendirilmiştir635. Alınlık
bitkisel süslemelerle dolgulandırılırken, köşelikler kuzeydeki pencerelerden farklı
şekilde boş bırakılmıştır. Alınlıktaki süslemenin merkezinde sekiz kollu yıldızdan
gelişen palmet, rumi, yaprak ve kıvrım dallardan meydana gelen girift bir süsleme
vardır.
Rumilerin
yüzeyi
oyularak
boşaltılmıştır.
Saplar
bir
sıra
yivle
hareketlendirilmiştir (Şekil 85).
Şekil 84. Bursa Yeşil İmaret. Kuzeydeki Pencere Alınlığındaki Taş Süsleme (2A-2B).
Şekil 85. Bursa Yeşil İmaret. Kuzeydeki Tabhane Mekanlarının Pencere Alınlığındaki
Taş Süsleme (3A-3B).
635
İznik Yeşil Cami’nin son cemaat yeri giriş kapısının söveleri ve atkı taşı, Bkz. Y. Özbek, a.g.e., s.97,
Res. 52; Milas Firuz Bey İmareti taçkapısı (Resim 65-66); Ankara Hacı Bayram Veli Türbesi, batı
cephedeki pencere Bkz. Y. Özbek, a.g.e., s.423, Res. 436; Bursa Yıldırım İmareti doğu, batı ve güney
cephedeki pencereler de mukarnaslarla hareketlendirilmiştir (Resim 78-79).
239
Avlunun doğu ve batısında yer alan eyvanların pencerelerinin formları, diğer iki
pencere ile aynıdır. Alınlıktaki süsleme büyük boyutlarda tutulmuş beş dilimli
palmetlerlerden gelişmektedir. Ortadaki palmetin içi hatayi üslupta bir çiçekle
doldurulmuştur.
Kompozisyon
palmet,
rumi,
yaprak
ve
kıvrım
dallarla
hareketlendirilmiştir. Bitkisel örneklere ve saplara yivlerle derinlik kazandırılmıştır.
Benzer süsleme örneğini Bursa Muradiye İmareti’nin kuzey cephesinin doğu
tarafındaki pencerenin çini alınlığı ile benzerlik göstermektedir (Şekil 86).
Güneyindeki tabhane mekanlarının pencereleri de form olarak diğer pencerelerle
aynıdır. Sadece alınlık süslemesi farklıdır. Merkezde küçük dairenin içinde hatayi tarzı
bir bitkisel süsleme, ikinci daire içinde sülüs yazı ile yazılmış bir metin636, en dış
dairede ise ters ve düz şekilde yerleştirilmiş bir palmet fistosu bulunmaktadır. Geri
kalan kısımlarda ise ışınsal düzende yerleştirilmiş palmet, rumi, yaprak ve kıvrım
dallardan meydana gelen bir kompozisyon ile dolgulandırılmıştır. Süslemelerdeki
kabartmalar, konturlarda derin oyma tekniğinde, yaprak yüzeylerinde ise konturlardan
işlenen ikinci yüzeye doğru içbükey olarak oyularak boşaltılmıştır (Şekil 87).
Şekil 86. Bursa Yeşil İmaret. Eyvanların Doğu ve Batı Cephelerindeki Pencere
Alınlığındaki Taş Süsleme (4A-4B).
636
“Ey Şefkatli, Ey Bağışlatıcı, Sultan Sensin, Ey İspat Edici” anlamında Tanrı sıfatları yazılmıştır. Bkz.
Y. Özbek, a.g.e., s.341.
240
Şekil 87. Bursa Yeşil İmaret. Güneydeki Tabhane Mekanların Pencere Alınlığındaki
Taş Süsleme (5A-5B).
İbadet mekanının doğu ve batı duvarlarında yer alan pencereler, duvar
yüzeyinden kademelenerek daha derine yerleştirilmesi, dikdörtgen formu ve çini
çerçevesi ile aynı cephedeki pencereleri tekrarlamaktadır. Alınlık sivri kemerlidir.
Kemer içerisinde merkezde içi palmet, rumi, yaprak ve kıvrım dallarla dolgulanmış iri
bir palmet motifi yer almaktadır. Yüksek kabartma tekniğinde yapılmış palmet
motifinde konturlar derin oyma tekniklidir. Tüm motiflerin yüzeyi içbükey yivlerle
hareketlendirilmiştir (Şekil 88).
Şekil 88. Yeşil İmaret. İbadet Mekanının Doğu ve Batısında Yer Alan Pencere
Alınlıklarındaki Taş Süsleme (6A-6B).
241
İbadet mekanının güney duvarında yer alan iki pencere diğer pencere formlarını
tekrarlamaktadır. Bu pencerelerdeki fark dıştaki çini çerçevenin ok ucunu anımsatır
formda palmet şeklinde son bulmasıdır. Kakma tekniğindeki bu çinilerle mihrap cephesi
daha da vurgulanmıştır637. Konturları yuvarlak yüzeyli kabartma olarak işlenmiş
palmetler, rumiler, yapraklar ve kıvrım dallarla girift şekilde tüm alınlık yüzeyi
dolgulandırılmıştır (Şekil 89).
Şekil 89. Bursa Yeşil İmaret. İbadet Mekanının Güneyindeki Pencere Alınlığındaki Taş
Süsleme (7A-7B).
Pencere alınlıklarının tümünde dört farklı kompozisyon vardır. Alınlık
yüzeylerinde hiç boş yer bırakmama düşüncesinden yola çıkılarak formlar
oluşturulmuştur. Kompozisyondaki süslemelerde yivler de kullanılarak vurgu
arttırılmıştır. İznik Yeşil Cami638 kuzey cephenin batı tarafındaki pencerenin alınlığı da
bitkisel örnekli süslemelerle hareketlendirilmiştir.
Yeşil İmaret’in üst kattaki şahnişinlerinin korkuluklarından bazıları son yıllarda
tamamlanmış olmakla beraber, eski resimlerde de mevcuttur639. Korkuluklarda altı kollu
yıldız ve altıgenlerden meydana gelen geometrik kompozisyon, sonsuz düzendedir640
(Resim 162). Kafes oyma tekniğinde yapılan süslemelerin benzerlerini Bitlis Şerefiye
637
Y. Özbek, a.g.e., s.343.
Ay.es., s.112, Res.82.
639
Y. Demiriz, a.g.e., I, s.334.
640
Yapıdaki taş süslemeler ile ilgili ayrıca bkz. S. Temuçin, a.g.t., s.61-72.
638
242
Camii taş pencere şebekesinde641, Çorum Hamit Camii minberinde642 ve Kahire
Kalavun Maristanı pencere şebekesinde643 görmek mümkündür. Müezzin mahfilinin
eyvan kemerleri başlangıcındaki korkuluklarda merkezlerinde altı kollu yıldızlardan
gelişen onikigenlerin meydana getirdiği bir geometrik süsleme vardır. Kafes oyma
tekniğinde yapılan süslemelerin yüzeyi yivlenmemiştir. Süslemeler farklı malzeme ve
teknikle Çorum Ulu Cami’n minber korkuluğunda644, Konya Sahip Ata Türbesi
pencere korkuluğunda645, Amasya Mustafa Bey Hamamı sıcaklık bölümündeki
şebekede mermerden646 ve Bursa Muradiye İmareti’nin son cemaat yeri beşinci kemer
aynalığında sırlı tuğla süsleme (Resim 223) olarak uygulanmıştır.
İbadet mekanı ile avluyu ayıran kemerin üzengileri, mukarnas kavsaralı birer
nişle hareketlendirilmiştir. Kavsaradaki mukarnasların alt sırası ters yerleştirilmiş
palmetlerle son bulmaktadır. Eyvan kemerinin karnı (kilit taşı) oniki kollu yıldızların
kollarının uzatılmasıyla meydana gelen bir süsleme ile şekillenmiş geometrik bir
kompozisyon oluşturmaktadır. Süslemenin üzeri yaldızlanmıştır. Tire Yeşil İmaret’in
ibadet mekanının kemer yastığı647 ve Milas Firuz Bey İmareti’nin son cemaat yeri orta
kemer üzengisi de648 mukarnaslarla süslenmiştir.
İbadet mekanının doğu ve batı cephesindeki pencere tavanları ise mermerden
yuvarlak kabartma olarak oniki köşeli yıldız etrafında beş köşeli yıldızlar teşkil eden
kıvrım çizgilerden meydana gelen geometrik sistemden ibarettir. Zemin düz
bırakılmıştır649. Benzer süslemeleri Aksaray Sultan Hanı, köşk mescit mihrabında taş
kabartma olarak650 ve Ayaş Ulu Cami alçı mihrabı651 gibi pek çok örnekte görebiliriz.
641
O. Tuncer, “Diyarbakır, Mardin ve Dolaylarında Bazı Hıristiyan Dini Yapılarında Türk-İslam Mimari
Unsurları”, Sanat Tarihi Yıllığı, 5, 1972-73, s.212, Res.9.
642
Y. Demiriz, “XIV. Yüzyılda Ağaç İşçiliği”, s.63, Res. s.62.
643
G. Öney, “İslam Süsleme ve El Sanatlarına Türklerin Katkısı”, İslam Sanatında Türkler, İstanbul,
1976, Res.35.
644
Y. Demiriz, a.g.e., I, s.62, Res. s.26.
645
S. Mülayim, a.g.e., Res.143.
646
Y. Özbek, a.g.e., s.440, Res.458.
647
Ay.es., s.447, Res.468.
648
Ay.es., s.143-44, Res.106-107.
649
Y. Demiriz, ay.yer.
650
Ö. Bakırer, a.g.e., s. 154-156, Res.67-68.
651
Ay.es., s. 225-27, Res.175,177.
243
Milas Firuz Bey İmareti’nin son cemaat yerinde üst pencere tavanında da geometrik
örnekli mermer süsleme vardır652.
Giriş eyvanının iki yanındaki koridorda yer alan revak uygulamasındaki sütunlar
ve korint tarzı başlıkları devşirmedir.
Erken Osmanlı dönemine özgü kalemişi süslemeler avlu, ibadet mekanı ve
eyvan kubbeleri, geçişleri ve eteklerinde; güneydoğudaki tabhane mekanının kubbesi,
kasnağı, geçiş bölgesi ve duvarlarının üst kısmı ve giriş bölümlerinde ahşap
tavanlardadır653. Süslemeler sıva üzerine çoğu kırmızı veya lacivert zemin üzerine
beyaz ve sarı motif ve siyah konturlu olarak yapılmıştır. Yapıda örtü ve geçişlerde yer
alan kalemişi süslemeler 2009 yılında başlayan ve halen devam etmekte olan son
onarımda tamamlanarak canlandırılmış ve özgünlüklerini yitirmiştir. Süslemelerde
kullanılan renklerin oldukça koyu tonlarda verilmesi, mekanın ahengini bozmuş ve
kasvetli görünmelerine neden olmuştur (Resim 172). Danışman eşliğinde yapılan bu
müdahaleler yapının tarihi kimliği ile örtüşmemektedir. Bu bağlamda kalemişi
süslemeler ile bölümde, yapıyı incelediğimiz onarım öncesi 2006 ve 2009 yılındaki
özgün süslemeleri betimlemeyi uygun gördük.
Büyük kubbelerin Türk üçgenli geçiş bölgelerinde, her yüzeyde kıvrım dal
esasına uygun bir dolgu bulunur. Ancak, yüzeyler birbirinin eşi olmadığından, farklı
kompozisyonlar gerekmiş, yerine göre simetrik veya asimetrik düzen ve daima kapalı
form kullanılmıştır. Motifler genellikle rumi, pek azı ise hatai grubundandır. Türk
üçgenli bölümün altını ise bir yazı kuşağı dolaşmaktadır. Kırmızı zemin üzerine beyazla
yer yer örgüler ihtiva eden kufi yazının arası klasik rumili kıvrım dallarla süslüdür.
Giriş açıklığından ulaşılan ilk bölümün tavanında kırmızı zemin üzerine merkeze
bir şemse motifi yerleştirilmiştir. Simetrik süsleme içeren şemse ve köşeliklerin içleri
rumilerle
dolgulandırılmıştır.
Dar
bir
lotus-palmet
bordürü
kompozisyonu
tamamlamaktadır. İkinci bölümün tavanında zemin mavi renktedir. Zemin üzerinde
ortada rumili, simetrik kıvrım dal süslemeli yuvarlak bir madalyon ve enine gelişen
652
Y. Özbek, a.g.e., s.164, Res.146.
Y. Can-R. Gün, a.g.e., s.221; E. Çalıkuşu, a.g.e., s.79-82; C. Nemlioğlu, 15, 16 ve 17. Yüzyıl Osmanlı
Mimarisinde Kalemişleri, (İstanbul Ü. Sos. Bil. Enst., Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul, 1989,
s.80-83.
653
244
rumili bir bordür vardır. Madalyonun dört köşesine geometrik kufi yazılar
yerleştirilmiştir.
Kuzeybatıdaki tabhane mekanının yıldız tonozunda ve duvarların üst
kesimindeki kalemişi süslemelerde kısmi bozulmalar dikkat çekmektedir. Palmet, rumi
gibi soyut süslemelerin yanında çok çenekli natüralist çiçekler ve kıvrım dallarla
şekillenen süslemelerde kırmızı, sarı, yeşil ve siyah renkler kullanılmıştır. Süslemelerin
bir kısmı dökülmüş, bir kısmı da boya ya da sıva tabakası altında kalmış olabilir (Resim
169-170). Kalemişlerine yönelik yapılan uygulamalarla ilgili herhangi bir veriye
ulaşamamış olmamız, bu konuda net saptamalar yapmamızı engellemektedir. Duvar
yüzeylerinin üst kesiminde yer alan daire formlu madalyonlar ve pencere görünümü
verilmiş süslemelerin, sıva altından devamları gelecek gibi bir görünümleri vardır. Daire
formlu madalyonlar giriş eyvanında yer alan çiniden madalyon süslemesini
tekrarlamaktadır. Kuzeydoğudaki tabhane mekanında ise kalemişi süsleme yoktur.
Süslemelerin üzerleri ya boya ile kapatıldı ya da örtü onarımları sırasında tamamen yok
edildi. Boya tabakalarının altında kalmış olma olasılığı yüksek olan bu süslemelere
ulaşmak için ince boya raspası yapılmalıdır. Kalemişi süslemelerin tarihlendirmesine ve
bozulmalarına yönelik bilgiyi Evâil-i Cemâziy’ül-Ậhir 1032/Nisan 1623 tarihli bir
vesikadan öğrenmekteyiz. Bu vesikaya göre kurşunları bozulan kubbeden yağmur
içeriye girmiş yapının nakışlarının ve çinilerinin zarar vermiştir654. Demek ki yapının
özgün kalemişi süslemeleri bu tarihten önce bulunmaktaydı. Süslemelerde meydana
gelen kayıplar bu ve bundan sonraki onarımlar sonrasında meydana gelmiş olabilir.
Ayrıca Haziran 1775 tarihli bir başka vesikada da sıva ve nakışların yenilendiği
belirtilmektedir655. Ayverdi bugünkü sarı badanalı zeminin Parvillée onarımı sırasında
yapıldığını, süslemelerin bir kısmının sıva ve boya tabakası altında kaldığını ve bunların
sonradan ortaya çıkarıldığını bildirmektedir656. Kalemişi süslemeler son onarımda
tamamlanarak canlandırılmıştır.
Avlunun doğusunda ve batısında yer alan eyvanların örtü ve geçişlerinde; beden
duvarlarının üst kesiminde; güneybatıdaki tabhane mekanının örtü ve geçişlerinde ve
654
Bkz. E.H. Ayverdi, a.g.e., III, s.51.
Ay.es., s.53.
656
Ay.es., s.79-80. Ayrıca bkz. C. Nemlioğlu, a.g.t., s.80-83.
655
245
ibadet mekanının örtü, geçişleri ve beden duvarlarında yer alan kalemişi süslemeler
özgün gibi gözükmektedir. Kubbe ve geçişlerde tüm yüzeyler palmet, rumi ve çok
çenekli çiçeklerle, duvar yüzeylerinin üst kesiminde ise içi dini içerikli yazılarla
bezenmiş daire formlu madalyonlarla hareketlendirilmiştir. İbadet mekanında kırmızı ve
yeşil zemin üzerine yazılmış yazılar Ayverdi’ye göre 1275 yılına aittir657. Yakın tarihli
onarımlar sırasında meydana çıkarılan süslemelerin büyük kısmı sıva ve boya
tabakalarının altındadır. Yapılacak ince boya raspalarıyla daha fazla süslemeye
ulaşılabilir. Mevcut süslemelerin bazı kesimlerinde de bozulmalar ve kayıplar dikkat
çekmektedir. İçlerinde hat olan madalyon şeklindeki süslemeler Bursa Yıldırım
İmareti’nde de vardır (Resim 85).
Yeşil İmaret’te çiniler mihrap, ibadet mekanı ve yan eyvanların duvarlarının alt
bölümlerinde, pencere ve kapı alınlıklarında, alt kattaki mahfillerin bütün yüzeyleri ile
pencerelerin tavanlarında, ibadet mekanında Allah, peygamber ve halife adlarını taşıyan
madalyonlarda, hünkar mahfili ve çevresindeki oda ve balkonlarda ve şahnişin
sofalarında yer almaktadır. Çinilerin çoğu renkli sır tekniğinde olup, önemli
sayılabilecek bir kısmı kabartma veya profillidir. Firuze lacivert, beyaz, sarı gibi bu
tekniğin klasik renkleri yanında yer yer kırmızı kontur görünmesi dikkate değerdir. Bazı
yerlerde ise altın yaldız kullanılmıştır. Altın yaldız ya çok renkli çinilerin bazı
kısımlarında veya tek renkli çiniler üzerinde baskı tekniğinde görülmektedir. Bazı
yerlerde mozaik tekniği de kullanılmıştır658.
Yapının dış cephelerinde çini çok fazla kullanılmamıştır. Doğu ve batı
cephelerdeki pencerelerin çevrelerindeki çiniler düz küçük dikdörtgen parçalar halinde
birer şerit oluştururken, güney cephelerde yer alan pencerelerin çevresindekiler palmet
şeklindedir. Firuze renkli çiniler güneyde taşın içine kakılmıştır.
Yeşil İmareti’nde taçkapıdan giriş eyvanına geçilmektedir. Eyvanın doğu ve batı
duvarlarında yeşil renkli altıgen formlu çinilerle kaplanmıştır. Bu çinilerin ortasında
657
C. Nemlioğlu, a.g.t., s.61.
İlk Osmanlı çinileri için bkz. Ş. Yetkin, Anadolu’da Türk Çini Sanatının Gelişmesi, İstanbul, 1972,
s.195-205; Yeşil İmaret’in çini süslemeleri için ayrıca bkz. N. Özlük, “Selçuki ve Osmanlı Çinileri
İşçiliği”, Selçuk Ü. Türkiyat Araştırmaları Enst. Türkiyat Araştırmaları Dergisi, S.23, Konya, Bahar
2008, s.321-24.
658
246
karşılıklı şekilde yerleştirilmiş büyük iki madalyon vardır. Simetrik olan bu
madalyonların merkezinde altı kez tekrarlanmış rumiler ve kıvrım dallardan gelişen
girift bir kompozisyon yer almaktadır. Merkezdeki bu süslemeyi dışta palmet-rumi
bordürü çevrelemektedir. İki bölüm arasında ise bir sıra inci dizisi dikkat vardır.
Giriş eyvanının iki yanındaki koridorlardan üst kata çıkılmaktadır. Üst katta bir
balkon görünümünde avluya açılan hünkar mahfilinin bütün duvarları ve tavanı, giriş
kemeri, tabanı659 ve imarete açılan kemeri ile korkuluğu tamamen çini kaplıdır. Duvar,
tavan, korkuluk şebekesi ve mahfilin imarete bakan yüzündeki geniş yüzeyler sekiz ve
beş köşeli yıldızlar meydana getiren geometrik desenler ile bezenmiştir660 (Şekil 90).
Tavan ile duvarların birleştiği bölümdeki mukarnaslar da aynı planı tekrarlamaktadır.
Bu sistemi meydana getiren çiniler renkli sır tekniğinde kabartma, korkulukta ise şebeke
şeklinde ajurludur. Kabartmalı çinilerin birebir aynısı, Bursa Yeşil Türbe’nin661 ve
Edirne Muradiye İmareti’nin mihrabında662 bulunmaktadır. Hünkar mahfilindeki Bursa
kemerinin kemer karnında beş ve on kollu yıldızlardan gelişen geometrik kompozisyon,
çini mozaik tekniği ile yapılmıştır. Aynı kompozisyon kemer içinde simetrik olarak
renkli sır tekniği ile yapılmıştır. Bu geometrik süsleme Konya Karatay Medresesi’nin
eyvan tonozlarındaki663 geometrik düzenleme ile büyük benzerlik göstermektedir.
Kemer süslemeleri ile duvar süslemeleri arasında basit bir lotus-palmet bordürü
bulunmaktadır. Bu bordür, kemerin diğer tarafında da devam etmektedir. İkinci bordür
boyuna gelişmektedir ve hatai ve kıvrım dallardan meydana gelmektedir.
Üst kattaki hünkar mahfilinin kuzey kesimi ile doğu ve batısındaki mekanların
duvarları, altıgen ve üçgen formlu çinilerle kaplanmıştır. Çiniler basit kıvrım dallardan
659
Tabanına çini levhaların uygulandığı ilk ve tek örnektir. Bkz. Ş. Yetkin, “Bursa’da Yeşil Camii’nin
Hünkar Mahfilindeki Çiniden Zemin Döşemesi”, Prof. Dr. Yılmaz Önge Armağanı, Konya 1993, s.98.
660
Aynı süslemeyi; Ahlat mezar taşlarında, bkz. B. Karamağralı, Ahlat Mezar Taşları, Ankara, 1972;
Aksaray Ulu Cami minber yan yüzeyinde, bkz. S. Mülayim, Anadolu Türk…, Desen 223; Akşehir
Kızılca Mescid’in ahşap kapısı, bkz. Y. Demiralp, a.g.e., Şek.26, Res.34; Akşehir Maruf Köyü, Şeyh
Hasan Türbesi taçkapı yan nişi, bkz. Y. Demiralp, a.g.e., Şek.60a, Res.103; Birgi Ulu Camii ahşap
minber ve çini mihrabında, bkz. Y. Demiriz, “XIV. Yüzyılda Ağaç İşleri”, s.61; S. Mülayim, a.g.e.,
Res.154; Bursa Yıldırım İmareti’nde alçı (Resim 128,130) gibi pek çok yapıda farklı malzeme ile görmek
mümkündür.
661
G. Öney, “Bursa Çinileri”, Bursa, İstanbul, 1996, s.108.
662
H.M. Tuğrul-R. Kazancı, Edirne’de Osmanlı Döneminden 2000 Yılına Kalan Mimari Eserler
Albümü, İstanbul, 2000, s.34; B. Eskici, “Anadolu Selçuklu ve Beylikler Dönemlerinde Alçı Mihraplar”,
Sanat Tarihi Dergisi, XV/1, İzmir, Nisan 2006, s.57.
663
Ş. Yetkin, Anadolu’da…, Res. 21-26.
247
gelişen bir bordür ile son bulmaktadır (Şekil 93, 99). Giriş aralıkları simetrik rumilerden
meydana gelen bir bordür ile çevrelenmiştir (Şekil 95). Köşeliklerde hatai ve rumilerden
oluşan desen simetrik şekilde yer almaktadır. Alınlık ise dini içerikli yazılarla
bezenmiştir. Hünkar mahfilinin iki yanında yer alan mekanların pencerelerinde basit bir
kıvrım dal bordürü vardır. Alınlıkları ise dini içerikli yazılarla hareketlendirilmiştir.
Kuzeydoğu ve kuzeybatıdaki mekanlarında duvarları altıgen ve üçgen formlu çinilerle
kaplanmıştır. Bu çiniler üst kattaki diğer mekanlardan farklı şekilde bitkisel bir bordürle
değil, bir mekik bordürü ile sonlanmaktadır.
Şekil 90. Bursa Yeşil İmaret. Hünkar Mahfilinin Duvarlarındaki Geometrik Örnekli
Çini Süslemelerden.
Giriş eyvanının iki yanında avluya açılan loca şeklinde müezzin mahfilleri
vardır. Mahfillerin bütün duvarları ile tavanı ve kemerlerinin alt ve dış yüzü tamamen
renkli sır tekniğindeki çinilerle kaplanmıştır. Duvarların alt kısımları, lacivert altıgen
çini levhalarla ve nesih-kufi yazı bileşimi geniş üst bordürle yan eyvanların benzeridir.
Üst duvarlarda ise çiçek ve rumilerle bezeli iç içe geçmiş üçgenlerden oluşan sonsuz
dekor bulunmaktadır. Tavanda, ortada büyük daire formlu bir madalyon vardır. Dışa ise
dar bir bordür yerleştirilmiştir. Bordür kıvrım dallı bitkisel, madalyon ise enine gelişen
lotus-palmet frizinden ibarettir. Madalyon zemininde altı defa tekrarlanan ışınsal
248
simetrik rumili süsleme yer almaktadır. Madalyonun ikinci halkasını lotus-palmet
bordürü çevreler. Madalyonun dışında zemin, palmet, rumi, hatai ve kıvrım dallarla
bezenmiştir. Kemer karnında tavan süslemesiyle yakınlık gösteren geniş bordürler yer
almaktadır (Şekil 88). Kemer karnında rumi, palmet ve hatailerden meydana gelen
süslemelerle, kemer yüzeyi ise palmet ve rumilerden oluşan bir kompozisyonla
süslenmiştir. Kemer ayakları mukarnaslıdır. Mukarnasların altındaki süslemeler karşı
kemer ayağında da tekrarlanmıştır. Bu süslemelerin altında da basit bir lotus-palmet
bordürü yer almaktadır. Mahfillerin avluya açılan yüzündeki iki bordür mahfilin
içindeki simetrik bordürle aynıdır (Şekil 91). Kemer köşeliklerinde yine kıvrım dal ve
rumilerden meydana gelen bir girift kompozisyon vardır. Bunun üzerinde ise enine
dikdörtgen formlu bir pano içerisinde dini içerikli yazı yer almaktadır. Mahfillerin
kuzey duvarlarında dikdörtgen formlu birer pencere vardır. Pencere nişlerinin tavanının
çinileri, mozaik tekniğindedir. Bordürü kartuşlara bölünmüş, zemin ise ışınsal simetrik
merkezi kompozisyonla teşkilatlandırılmıştır. Motifler, karşılıklı rumilerin meydana
getirdiği iri palmetler arasında hatai tarzı çiçeklerden ibarettir. Yeşil İmaret’te hünkar
mahfili ve müezzin mahfilerinde görülen basit lotus-palmet bordürü, Sivas Gök
Medrese’nin yan eyvanı arka duvarında görülen bordürle664 benzerlik göstermektedir.
Aynı bordür Konya Karatay Medresesi’nde665 kubbe kasnağının çevresini dolanan
lotus-palmet bordürü ile yakınlık gösterir. Yeşil İmaret’te mahfillerin avluya bakan
cephelerinde dolanan bordür, Edirne Şahmelek Camii’ndeki 666 ile aynıdır.
Şekil 91. Bursa Yeşil İmaret. Müezzin Mahfilinde Yer Alan Çini Süsleme Bordürü.
664
Ş. Yetkin, Anadolu’da Türk…, Res.41-43.
M. Sözen, Geleneksel Türk El Sanatları, İstanbul, 1998, s.58-59.
666
S. Bayrakal, a.g.e., s.184, Res.8; B. Eskici, “ Anadolu Selçuklu ve Beylikler Dönemlerinde Alçı
Mihraplar”, Sanat Tarihi Dergisi, XV/I, İzmir, Nisan 2006, s.58.
665
249
Şekil 92. Bursa Yeşil İmaret. Müezzin Mahfilindeki Bursa Kemerinin Karın Kısmında
Yer Alan Çini Süsleme.
İbadet mekanında, yan eyvan duvarlarında, tabhanelerde, hünkar mahfilinin
yanındaki odaların duvarlarında birbirine benzeyen çiniler vardır (Şekil 93-94). İbadet
mekanının duvarlarının alt kısımları altıgen ve üçgen667, sadece altıgen veya dar beyaz
çinilerle sınırlandırılmış altıgen668 çinilerle kaplanmıştır669. Duvar yüzeyindeki çiniler
dar tutulmuş bordürlerle sınırlandırılmıştır. Dar yüzeyli bu bordürler mihrap
çerçevesinin en dışındaki basit kıvrımlı dar bordürle aynıdır. Duvar yüzeylerindeki tek
renk çini plakaları sınırlandıran bu bordür, Yeşil Türbe670, Bursa Muradiye İmareti
(Resim 231, 235), Bursa Muradiye Medresesi671 ve Edirne Şahmelek Camii’nde672
de vardır. Eyvanlarda duvar kaplamasının yukarısında pencere söve ve kemerlerini
dolanan geniş yazı frizleri vardır. Diğer yerlerde pencere ve kapıların sivri kemerli
alınlıkları dini konulu yazılarla kaplanmış, bazı alınlıklarda ise simetrik kıvrım dallı
süsleme tercih edilmiştir. Duvarların üst kısımlarında “Allah”, “Muhammed” ve ilk altı
halife adlarının yazılı olduğu yuvarlak madalyonlar da alınlıklar gibi süslenmiştir. Bu
667
Aynı süslemeleri Bursa Muradiye İmareti’nde çini (Resim 318); Bursa Muradiye Medresesi’nde çini
Bkz. Y. Demiriz, a.g.e., I, Res.182; Tokat Murat Sevdakar Türbesi’nde kubbe kasnağında çini, bkz. Ş.
Yetkin, Anadolu’da…, s.96, Res.50; Tokat Gök Medrese’de çini levhalarda, bkz. Ş. Yetkin, a.g.e., s.94,
Res.48; Tim Arap Ata Türbesi taçkapı çevresinde tuğla, bkz. M. Cezar, a.g.e., Res.77; Gülpayegan,
Minare, duvar payesinde, D. Hill-O. Grabar, a.g.e., Res.286; Bursa Selçuk Hatun Camii, cephede taş,
bkz. Y. Demiriz, a.g.e., I, s.307.
668
Aynı süslemeyi Bursa Koca Naib Camii, minare kaidesinde tuğla ve taş ile bkz. Y. Demiriz, a.g.e., I,
Res.144; Bursa Yıldırım Medresesi’nde tuğla ve taş ile bkz. Y. Demiriz, a.g.e., I, Res.432; İstanbul Çinili
Köşk’te çini bkz. E.H. Ayverdi, a.g.e., C.II, Res.1056-2.
669
A. Gabriel, a.g.e., Texte I, s.87-89’da ibadet mekanı duvarlarındaki çinilerin sırlarının bazen dalgalı ve
kabarık olduğunu, diğer çinilerden belirgin bir şekilde ayrıldığını, ancak bu çini plakaların daha sonradan
yapıldığına dair hiçbir kanıtı olmadığını söylemektedir. Gabriel, çinilerin bir kısmının beklide 1864
yılındaki onarımda değiştirilmiş olabileceğini eklemektedir. Araştırmacı çiniler hakkında kesin bir
şeylerin söylenebilmesi için ciddi bir analiz yapılması gerektiğini de eklemektedir.
670
G. Öney, “Bursa Çinileri”, s.108.
671
Y. Demiralp, Erken Dönem…, s.277, Res.50.
672
B. Ersoy, “Edirne Şah Melek Camii’nin Tanıtımı ve Mimari Özellikleri Hakkında Düşünceler,
Arkeoloji-Sanat Tarihi Dergisi, VI, İzmir, 1982, s.47-62.
250
madalyonlar renkli sır tekniğinde yapılmış çiniyle işlenmiştir673. Avluya açılan
eyvanların yeşil tek renk sırlı altıgen formlu çinilerinin üzeri altın yaldız ile
desenlendirilmiştir. Bursa Şehzade Mustafa ve Cem Sultan Türbesi’nde674 de altın
yaldız baskılı çiniler vardır.
Duvar yüzeylerindeki çiniler tek renkli sır tekniğindedir. Bu tekniğin tipik
renkleri kullanılmıştır. Duvar yüzeyindeki çiniler mihrap çinilerine göre daha farklı ve
sadedir. Altıgen ve üçgen çinilerden bazıları palmetli ve rumili rozetlerden ibaret altın
bezemelidir. Başkalarında da bu çeşit bezemelerin bulunduğu, fakat zamanla silindiği
tahmin edilmektedir675.
Şekil 93. Bursa Yeşil İmaret. İbadet Mekanı, Eyvanlar, Tabhaneler ve Mahfil Katındaki
Duvarlarda Yer Alan Çini Süslemelerden.
Şekil 94. Bursa Yeşil İmaret. İbadet Mekanının Beden Duvarlarındaki Çini
Süslemelerden.
673
G. Öney, a.g.e., s.75.
Y. Demiralp, “Şehzade Sultan Mustafa ve Cem Sultan Türbesi”, Erken Osmanlı Sanatı, s.117.
675
Y. Demiriz, a.g.e., I, s.355.
674
251
Şekil 95. Bursa Yeşil İmaret. İbadet Mekanı, Eyvanlar, Tabhaneler ve Mahfil Katındaki
Duvarlarda Yer Alan Çini Süslemeleri Sınırlayan Bordür.
Şekil 96. Bursa Yeşil İmaret. Güneydeki Tabhane Mekanlarının Pencere Alınlığında
Yer Alan Çini Süslemelerden.
İbadet mekanında nerdeyse tüm duvar boyunca yükselen mihrap, renkli sır
teknikli çinilerle bezenmiştir. Mihrap çeşitli genişlikte yedi bordürle çevrelenmiş (Şekil
97-99), mukarnas kavsaralı, üç kenarlı bir nişten meydana gelmiştir. Nişin yukarısında
dikdörtgen aynalık yer almaktadır. Niş iki yandan demet sütuncelerle sınırlanmış,
yukarıda bir palmet dizisi ile taçlandırılmıştır. En dışta basit bir kıvrım dal bordürü yer
almaktadır (Şekil 99). Bunu içeriye doğru geniş bir yazı şeridi takip etmektedir. Nesih
ve kufi yazılar iç içe geçmiş, rumili spiral kıvrım dallarla bezenmiştir. Beyaz renkli iri
sülüs yazı ile Kur’an’dan ayetler verilmiştir. Mihrabın alt kısmında yazının yerini
örgülü kufi yazı etkisi bırakan çok girift geçmeler alır. Üçüncü bordür üç sıra
mukarnastan oluşmaktadır. Mukarnas dişlerinin üzeri, palmet ve rumi gibi bitkisel
örnekli süslemelerle hareketlendirilmiştir. Daha sonraki bordür, geometrik çokgen ve
252
altı köşeli yıldızlı bir kompozisyondur. Bu geniş bordür sonsuz düzendedir. Süslemede,
renkli sır tekniği, kazıma ya da kabartmalı olarak verilmiştir. Süslemelerde kobalt
mavisi, beyaz, firuze, lacivert, sarı ve yeşil renkler kullanılmıştır. Bunu takip eden iki
bordür kaval silmeler üzerinde olup, dıştaki boyuna, içteki ise enine gelişen palmet
bölmelidir. Rumi ve hatai kıvrımlarının kartuşlar içinde yer aldığı geniş bordürle
mihrabın çerçeve kısmı tamamlanır. Üç kenarlı mihrap nişi birbirini tekrarlayan, tekstil
tarzında bitkisel bir süslemeyle bezenmiştir. Palmet ve rumilerle meydana gelen
kompozisyonda süslemeler, lacivert zemin üzerine beyaz, siyah, yeşil, firuze ve altın
yaldızla yapılmıştır. Mihrap köşeliklerinde ise rumi ve çiçekli kıvrım dalların iç içe
geçtiği spiral kıvrım dallı çok zengin bir kompozisyon görülmektedir. Köşeliğin
sütuncelerle birleştiği yerlerde sağda usta kitabesi, solda Gülistan’dan mısralar ihtiva
eden küçük yazılı levhalar yerleştirilmiştir. Sütuncelerin gövdesi dilimlidir ve kıvrım
dal bordürleriyle bezelidir. Sütuncelerin başlıkları ve altlıkları kum saati formundadır.
Bunlarında yüzeyleri palmet, rumi, ve kıvrım dallarla hareketlendirilmiştir. Kavsaradaki
mukarnasların her bir yüzeyi ise çeşitli bitki süslemeleri ile bezenmiştir. Süslemede
kullanılan motifler, palmet, rumi, hatai, mine çiçeği ve uzun yapraklı çiçeklerdir.
Kavsaranın tepe noktasına istiridye kabuğu formu verilmiştir. Mukarnas dişlerinin
çevreleri ve istiridye form sarı renkle boyalıdır. Kavsara köşelikleri bitkisel süslemelerle
hareketlendirilmiştir. Süslemelerde palmet, rumi, şakayık, hatai, çok çenekli çiçek ve
kıvrım dallarla bir kompozisyon oluşturulmuştur. Kıvrık dallar taçkapının kavrasa
köşeliklerinde de olduğu gibi spiral oluşturacak şekilde birbirlerine bağlanmaktadır.
Dalların uçlarında iri rumiler ve palmetler vardır676. Bu süsleme İstanbul Çinili
Köşk’te bulunan Selçuk Camii mihrabının köşelerinde de görülmektedir677. Mihrabın
tamamı renkli sır tekniğinde çinidendir. Mukarnas, sütunce ve benzeri yerlerde çiniler
plastik formlarda olmakla beraber yüzey süslemesi kabartma değildir. Firuze, lacivert,
beyaz ve açık yeşil renklerle altın yaldız kullanılmıştır. Yeşil İmaret’in mihrabı Yeşil
Türbe’nin mihrabına ve Edirne Muradiye İmareti (1435-36)678 mihrabı ile benzer
özellikler
göstermektedir.
Ancak
Edirne
676
Muradiye
İmareti’nin
mihrabında
Mihrap hakkında ayrıca bkz. M. Top, a.g.t., s.78-81.
Ö. Onat, a.g.t., s.19.
678
S. Eyice, a.g.m., s.39; İ. Kuyulu, “Muradiye Külliyesi”, a.g.e., s.180-81; E.H. Ayverdi-İ.A. Yüksel,
a.g.e., s.55-56.
677
253
mukarnaslarda mavi-beyaz çiniler kullanılmıştır. Renk sayısı farklıdır ve renk
tonlamalarını görmek mümkündür (Resim 217). Bu bağlamda Yeşil İmaret’in mihrabı
ile Yeşil Türbe’nin mihrabı birbirlerine daha yakındır.
Şekil 97. Bursa Yeşil İmaret. Mihraptaki Çini Süslemelerden.
Mihrap çinileri klasik üslupta olmakla beraber, Türk sanatının çok fazla
benimsemediği aşırı dolu yüklü tarzdadır. Bu özellik imaretin taş işçiliğinde de dikkati
çekmektedir679. Mihrap zaman içinde onarımlar gördüğü için bir kısmı yenidir. Sağ
kesimi tahrip olan mihrap, boyanarak onarılmaya çalışılmıştır680.
Yapıda hünkar mahfilindeki çini kitabelerde çini ustası Muhammed el Mecnun
İsa ve Ali İbn İlyas Ali adları geçmektedir. Bu ikincisi Nakkaş Ali olarak tanınır,
Bursa’lıdır ve 1402’de Timur’la Semerkant’a gitmiş, orada Timur devri çini stilini
öğrenmiştir. Beraberinde gelen Tebriz’li ustalarla Yeşil İmaret ve türbede çalışmıştır.
Yeşil İmaret’in çinilerinin bezemelerindeki bitkisel ve geometrik desenlerin Selçuklu
desenleri ile benzerlik gösterdiğini, usta kitabelerinden anlaşıldığına göre Tebrizli
ustaların çalıştığını, fakat çinilerin imalat yerinin kesin olarak neresi olduğu
bilinmediğini söyleyebiliriz.
Şekil 98. Bursa Yeşil İmaret. Mihrap Bordüründeki Çini Süslemelerden.
679
680
Y. Demiriz, a.g.e., s.351-52.
E.H. Ayverdi, a.g.e., C.II, s.68; S. Gök, a.g.t., s.28.
254
Şekil 99. Bursa Yeşil İmaret. Mihrap Bordüründeki Çini Süslemelerden.
Yeşil İmaret’te alçı süslemeler tabhane mekanlarında ve hünkar mahfilinin doğu
ve batısındaki mekanlardadır. Bu süslemeler kabartma tekniği ile meydana getirilmiştir.
Üst katta hünkar mahfilinin batısında yer alan mekanda alçı ocak ve dolap nişleri
mekanın doğu duvarını kaplamıştır. Ortada bir ocak, iki yanda da birer dolap nişi yer
almaktadır. Yarım daire kesitli ocak, sekiz kenarlı, üzeri konik bir yaşmakla örtülüdür.
Sekiz kenarın her bir yüzünde, kartuşlar içerisinde bitkisel süslemeler vardır. Alçı işleri
yukarıda lotus-palmet frizi ile sonuçlanmaktadır. Dolap nişlerinin üst tarafı ikişer, alt
tarafı ise birer adet kare formlu panoya ayrılmıştır. Panolarda sekiz681 veya on kolu
yıldızlardan682 gelişmiş geometrik ağ motifi bulunmaktadır. Niş köşeliklerinde rumili,
bordürlerde de yine çoğunlukla farklı formlarda rumili kıvrım dal süslemesi
kullanılmıştır. Doğudaki mekanın batı duvarında yer alan ocak ve dolap nişleri
batıdakinden farklıdır. Ortada batıdaki gibi bir ocak bulunurken dolap nişlerinin sayısı
azalmıştır. Sadece bir dolap nişi olan unsurda diğer nişin olması gereken yerde ikisi
enine gelişen dar, biri geniş üç dikdörtgen pano ve biri de boyuna gelişen dikdörtgen
pano vardır. Sağ taraftaki dolap nişinin altında enine gelişen dar bir dikdörtgen pano, üst
tarafında ise daha büyük bir pano vardır. Bu panoların üzerinde batıdaki süslemeler
tekrar edilmiştir. Burada tepelik yoktur. Yaşmağın iki yanına kobalt mavisi dikdörtgen
formlu küçük çini parçası kakılmıştır.
681
Aynı süslemeyi Amasya Bayezid Paşa İmareti’nde taş kabartma (Resim 137-138); Ankara Direkli
Cami’de minberde taş kabartma bordür Bkz. Y. Demiriz, a.g.e., I, s.181, Res.49; Ankara Hacı İvaz
Mescidi alçı mihrap köşeliği Bkz. Y. Demiriz, a.g.e., I, Res.65; Ankara Molla Büyük Mescidi alçı mihrap
köşeliği Bkz. Y. Demiriz, a.g.e., I, Res.91 görmek mümkündür.
682
Aynı süslemeyi Karatay Hanı iç taçkapısında taş kabartma şeklinde Bkz. K. Erdmann-G. Schneider,
Das Anatolische Karavansaray des 13. Jahrhunderts. Die Ornamentik, Berlin, 1976, lev.101,103
görmek mümkündür.
255
Kuzeydoğudaki tabhane mekanında ortada bir ocak nişi, ocağın iki yanında birer
maşalık ve dolap nişi, üst tarafta sağda dörderden iki sıra niş, onlarında altında üç adet
niş vardır. Sol tarafta ise üçerden iki sıra niş bulunmaktadır. Üst sıradaki nişlerin hepsi
dilimli kemerlidir. Ocak ve alt sıradaki iki büyük dolap nişinin çevresi mukarnaslarla
hareketlendirilmiştir. Mukarnasların arasına küçük çini parçaları kakılmıştır. Üst
sıradaki küçük nişlerin ve ocağın üzerindeki panolarda sekiz veya on kolu yıldızlarla
teşkilatlandırılmış geometrik ağ motifi bulunmaktadır. Niş köşeliklerinde rumili,
bordürlerde de yine çoğunlukla çeşitli rumili kıvrım dal süslemesi kullanılmıştır. Dış
çerçeveyi rumili kıvrım dallarla bezenmiş sülüs yazı ile “Kelime-i Tevhid”
süslemektedir. Unsur bir lotus-palmet fistosu ile son bulmaktadır. Kuzeybatıdaki ocak
nişinin içerisine batıdaki eyvana geçebilmek için sonradan bir kapı açılmıştır. Ocak
nişinin sağında ve solunda birer maşalık vardır. Maşalıkların üzerine küçük birer niş
yerleştirilmiştir. Ocağın sağında mukarnas çerçeveli büyük bir niş, solunda ise yine
mukarnas çerçeveli, ancak üst üste yerleştirilmiş iki küçük niş yer almaktadır. Büyük
nişlerin üzerinde sağ tarafta dikdörtgen çökertmeler içerisine yerleştirilmiş üçerden iki
sıra küçük niş, sol tarafta ise üçerden üç sıra niş vardır. Büyük bölümler birbirinden
mukarnas şeritleriyle ayrılmıştır. Ocağın üzerinde boyuna dikdörtgen, iki yanında ise
enine dikdörtgen panolar vardır. Panolarda sekiz veya on kolu yıldızlarla
teşkilatlandırılmış geometrik ağ motifi bulunmaktadır. Yine bu alçı ocak ve dolaplarda
geometrik bölmelerin bazıları firuze çinilerle doldurulmuştur. Tepelikteki lotus-palmet
fistosu diğer tabhane mekanından daha küçük boyutlarda tutulmuştur. Güneybatıdaki
tabhane mekanında ise ortada bir ocak, sağ tarafta bir maşalık ve maşalığın üzerinde üst
üste gelecek şekilde yerleştirilmiş iki küçük niş vardır. Altta büyük bir niş, üstte ise üst
üste gelecek şekilde yerleştirilmiş ikişerden iki adet küçük niş bulunmaktadır. Ocağın
solunda ise dikdörtgen bir çökertme içerisine altta iki, üstte üç adet küçük niş
bulunurken en üst sıra yan yana yerleştirilmiş üç adet nişle son bulmaktadır. Ocak ve
yan nişler birbirlerinden mukarnas sıralarıyla ayrılmaktadır. Üst kısımdaki üç panodan
ortadaki çok kollu yıldızlardan gelişen geometrik örnekli iken iki yandakiler palmetrumi ve kıvrım dallardan meydana gelen girift bir bitkisel kompozisyon meydana
getirmektedir. Yukarıya doğu üçgen şeklinde daralan alınlık, lotus-palmet fistosu ile son
bulmaktadır. Alınlık kısmının ortasında ajurlu bir kabartma bulunmaktadır. Niş
256
köşeliklerinde rumili, bordürlerde de yine çoğunlukla çeşitli rumili kıvrım dal süslemesi
kullanılmıştır. Güneydoğudaki ocak ve dolap nişlerinin süslemeleri güneybatıdakini
tekrarlamaktadır. Üçgen alınlık burada önce bir sıra mukarnas dizisi, sonrada lotuspalmet fistosu ile son bulurken, alınlıkta geometrik örnekli bir pano vardır683. Benzer
alçı ocak ve dolap nişleri Bursa Yıldırım İmareti’nde de görülmektedir. Alçılardaki
süslemeler de birbirine çok yakındır.
Yeşil İmaret’te Bursa’daki tabhaneli camilerde pek fazla görülmeyen ahşap
işçiliği dikkat çekmektedir. Özellikle giriş kapısı, ahşap örnekleri arasında önemli bir
yere sahiptir. Yapıda ahşap süslemeleri giriş kapısı ve yapının içindeki pencerelerin
kanatlarında görmek mümkündür. Genellikle meşe ağacından yapılan unsurlarda,
kündekâri ve tek levhadan oyma teknikleri kullanılmıştır. Gerek giriş kapısı, gerekse
pencere kanatları üçer pano halinde düzenlenmiştir. Genellikle üst pano kıvrım dal
süslemeli sülüs yazı ile bezenmiştir. Giriş kapısında ayrıca kufi yazıda bulunmaktadır.
Orta ve alt panolar yıldızlı-çokgenli bölmelere ayrılmış, içleri çeşitli motiflerle
bezenmiştir.
Giriş açıklığının ahşap kapısı eşit ölçülere sahip iki kanat ve biniden meydana
gelmektedir. Her kanat üzerinde üçer pano yer alır. Panolardan üsttekilere kemer formu
verilmişken alttakiler yatay dikdörtgen, ortadakiler dikey dikdörtgen şeklindedir. Celi
sülüs ve kufi karakterli hadis-i şerif yazılı üst panolarda, düz yüzeyli oyma tekniği
kullanılmıştır. Yazı süslemesi ile birlikte rumi ve kıvrım dallar da kullanılmıştır684.
Orta ve alt panolarda altı kollu yıldız, altıgen ve çeşitli formda çokgenlerden
meydana gelen bir geometrik kompozisyon yer almaktadır. Geometrik parçaların tümü
düz yüzeyli oyma tekniği ile yapılmış, çok çenekli çiçek, palmet ya da kıvrım dallardan
bitki süslemesi ile doldurulmuştur. Bursa Ulu Cami ahşap kapısında685 ve Edirne Üç
Şerefeli Cami’nin ahşap kapısında686 benzer süslemeleri görmek mümkündür.
Bini, süslemelidir. Üstten ve alttan kalın ve dikdörtgen bir hatla başlayan bininin
orta kesimi, yuvarlaktır. Bini, boydan boya düz yüzeyli oyma tekniği ile yapılmış bitki
683
Alçı süslemeler hakkında ayrıca bkz. S. Alp, a.g.t., s.84-93; A. Karaçağ, a.g.t., s.159.
Hadisin içeriği için Bkz. A. Tüfekçioğlu, a.g.e., s.139.
685
Y. Demiriz, a.g.e., I, s.220, Res.236a.
686
Ay.es., s.321.
684
257
süslemesi ile doldurulmuştur. Üst ve alttaki düz hatta rumi, çift rumi (palmet) ve kıvrım
dallardan oluşan bitki süslemesi yivli bir geçiş bölümü ile yuvarlak hat üzerinde de
devam etmiştir. Bininin orta bölümünde ve alt kısmında, göbeğinde çarkıfelek tarzı
süsleme bulunan, altı kollu yıldız formunda küçük birer madeni kabara yer almaktadır.
Orta pano ile bini arasında da çok çenekli bir çiçeği anımsatan madeni bir kapı tokmağı
ve bu tokmaktan yukarıya doğru uzanan yaprak formunda bir madeni kısım da vardır687.
Yeşil İmaret’in kapı kanatları Y. Demiriz tarafından orijinal kabul edilmiş ve türbenin
kapı kanatlarını yapan ustanın eseri olabileceği ileri sürülmüştür688. R. Bozer, ise E.H.
Ayverdi’nin yayınladığı 1880 yılına ait bir resimden yola çıkarak689 mevcut kanatların
XIX. yüzyıla tarihlemektedir690.
Müezzin mahfillerinin kuzeyinde yer alan iki pencerenin, kuzeydeki ve
güneydeki tabhane mekanlarının doğu ve batı duvarındaki pencerelerin ahşap pencere
kanatları eşit ölçülere sahip iki kanat ve biniden meydana gelmektedir. Her kanat
üzerinde üçer pano yer alır. Panolardan alttakiler ve üsttekiler yatay dikdörtgen,
ortadaki ise dikey dikdörtgendir. Panolar ve bini süslemesizdir. Panolar içe doğru
daralan formda dikdörtgenlerle hareketlendirilmiştir. Tire Rum Mehmet Paşa Camii
giriş kapısı691, Manisa Hatuniye Camii’nin kapı kanatları (Resim 467), Manisa Sultan
Camii pencere kanatlarında692 da benzer özellikler göstermektedir. Ancak, Hatuniye
Camii ve Sultan Camii’ndekilerin orta panolarında süslemeler vardır.
İbadet mekanında bulunan dört pencere eşit ölçülere sahip iki kanat ve biniden
meydana gelir. Her kanat üzerinde üçer pano yer alır. Panolardan üsttekiler ve alttakiler
yatay dikdörtgen, ortadakiler ise dikey dikdörtgen şeklindedir. Üst panolarda, yuvarlak
yüzeyli oyma tekniği ile yapılmış hadis içerikli yazı süslemesi görülür693.
687
Ahşap süslemeler hakkında ayrıca bkz. S. Alp, a.g.t., s.62-69.
Y. Demiriz, a.g.e., I, s.25, 377, Res.322-325.
689
E.H. Ayverdi, a.g.e., III, Res.136.
690
R. Bozer, 15. Yüzyıl Ortasına Kadar Anadolu Türk Sanatında Ahşap Kapılar (Ankara Ü. Sos. Bil.
Enst. Arkeoloji ve Sanat Tarihi (Sanat Tarihi) A.B.D. Yayınlanmamış Doktora Tezi), Ankara, 1992, s.6.
691
E. Gürsoy, Ege Bölgesi Camilerinde Kullanılan Ahşap Kapı ve Pencere Kanatları, (Ege Ü. Sosyal
Bil. Enst. Türk-İslam Sanatı A.B.D., Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İzmir, 2005, Res. 72, Şek.7879.
692
Ay.tez., Res.119.
693
Hadisin içeriği için Bkz. A. Tükekçioğlu, a.g.e., s.159.
688
258
Orta panolarda on kollu yıldızın etrafında gelişen altıgen, üçgen ve farklı
formlarda geometrik süsleme, çakma ve yapıştırma kündekâri tekniği ile yapılmıştır.
Aynı süslemeleri Bursa Muradiye İmareti ahşap kapısında (Resim 230) ve Edirne Üç
Şerefeli Camii ahşap kapısında da694 görmek mümkündür. Batıdaki pencere kanadında
panolarda ortadaki on kollu yıldızın üst ve alt kesiminde kimi parçalar değiştirilmiş
gibidir. Alt panolarda da bu değişimin izleri görülebilmektedir. On kollu yıldızdan
gelişen geometrik parçalarının tümü giriş kapısında da olduğu gibi düz yüzeyli oyma
tekniği ile yapılmış, çok çenekli çiçek, palmet ya da kıvrım dallardan bitki süslemesi ile
doldurulmuştur. Manisa Sultan Camii pencere kanatlarında da aynı süsleme
görülmektedir695. Bini, süslemelidir. Üstten ve alttan kalın ve dikdörtgen bir hatla
başlayan bininin orta kesimi, yuvarlaktır. Bini, boydan boya düz yüzeyli oyma tekniği
ile yapılmış bitki süslemesi ile doldurulmuştur. Burada giriş kapısındaki bini üzerinde
yer alan süsleme tekrar edilmiştir. Üst ve alttaki düz hatta rumi, çift rumi (palmet) ve
kıvrım dallardan oluşan bitki süslemesi yivli bir geçiş bölümü ile yuvarlak hat üzerinde
de devam etmiştir. Orta pano ile bini arasındaki pencere tokmağı giriş kapısında da
olduğu gibi, çok çenekli bir çiçeği anımsatan madeni bir kabara şeklindedir ve bu
kabaradan da yukarıya doğru uzanan yaprak formunda bir madeni kısım vardır.
Güneydeki tabhane mekanlarının güney duvarlarındaki pencereler, dolap şekline
getirilmiştir. Ahşap dolap kapakları eşit ölçülere sahip iki kanat ve biniden meydana
gelmektedir. Her kanat üzerinde üçer pano yer alır. Panolardan alttakiler ve üsttekiler
yatay dikdörtgen, ortadaki ise dikey dikdörtgendir. Panolar süslemesiz, bini ise
süslemelidir. Panolar müezzin mahfilleri ve tabhane mekanlarındaki pencere
kanatlarında
da
olduğu
şekilde
içe
doğru
daralan
formda
dikdörtgenlerle
hareketlendirilmiştir. Üst panolarda, yuvarlak yüzeyli oyma tekniği ile yapılmış yazı
süslemesi görülür. Yazıların üzerleri boyanmıştır ve bozulmalar vardır. Üstten ve alttan
kalın bir hatla başlayan bini, yuvarlak bir hatla devam eder ve ortada dairesel bir göbek
meydana getirir. Bininin alt ve üst kısmındaki kalın düz hat, düz yüzeyli oyma tekniği
ile yapılmış bitkisel süslemeler ile doldurulmuştur. Ortadaki yuvarlak hat balık pulu
şeklinde süslemelerle hareketlendirilmiştir. Daire şekilli göbek kısmında da çok çenekli
694
695
Y. Demiriz, a.g.e., I, Res.569.
E. Gürsoy, a.g.t., Katalog No:50, Res.113.
259
bir çiçek süslemesi yer almaktadır. Dolap kasanının etrafı ise içleri boş küçük ve büyük
altıgenlerin alternatif şekilde yerleştirilmesi ile meydana gelmiş bir geometrik hatla
bezenmiştir. Bursa Yıldırım İmareti’nin pencerelerinin söve ve atkı taşlarında da bu tarz
süslemelere rastlamıştık.
Eyvanların doğu ve batı duvarlarında yer alan pencereler eşit ölçülere sahip iki
kanat ve biniden meydana gelir. Her kanat üzerinde üçer pano yer alır. Panolardan
üsttekiler ve alttakiler yatay dikdörtgen, ortadakiler dikey dikdörtgen şeklindedir.
Batıdaki pencerenin sülüs karakterli hadis-i şerif yazılı üst panosunda, düz yüzeyli
oyma tekniği kullanılmıştır. Panoda yazı süslemesi ile birlikte rumiler de kullanılmıştır.
Orta panoda, ortaya yerleştirilmiş şemsenin altında ve üstünde, damla şekilli birer
gülbezek yer almaktadır. Şemsenin, gülbezeklerin içi ve tüm pano, düz yüzeyli oyma
teknikli palmet ve rumilerin kıvrım dallarla birbirine bağlandığı, bitki süslemesi ile
doldurulmuştur. Alt panoda da kıvrım dallarla geometrik girift bir süsleme meydana
getirilmiştir. Bu süsleme düz yüzeyli oyma tekniği ile yapılmıştır. Üstten ve alttan kalın
bir hatla başlayan bini, yuvarlak bir hatla devam eder ve ortada dairesel bir göbek
meydana getirir. Üst ve alttaki düz hatta palmet, rumi ve kıvrım dallardan oluşan bitki
süslemesi vardır. Yuvarlak hat üzerinde ise balık pulu süsleme görülür. Daire şekilli
göbek kısmında da yine çok çenekli bir çiçek süslemesi yer almıştır (Resim 174). Birgi
Ulu Cami’nin kuzey cephesinin doğu ucundaki pencere kanadı da benzer özellikler
göstermektedir696.
Doğudaki eyvanın pencere kanadının orta panosu süslemesizdir. Bozulan pano,
yenilenmiş olmalıdır. Alt ve üst panoda farklı formda geometrik parçalar, geometrik bir
kompozisyon oluşturmaktadır. Bu parçaların yüzeyi palmet, rumi ve kıvrım dallarla
bezelidir. Bini batı eyvanındaki ile aynı karakterdedir.
Kapı ve pencere kanatları bu kadar özenli işçiliğe sahipken ahşap minber ve
vaaz kürsüsü niteliksiz ve yenidir.
Yeşil İmaret’in demir pencere parmaklıklarının dış ve iç yüzeyinde gümüş
kakma motifler bulunmaktadır. Süslemeler lokma parmaklıklarda dörtgen ve üçgen
696
R.H. Ünal, “Ulu Cami”, Birgi, Tarihi, Tarihi Coğrafyası ve Türk Dönemi Anıtları, Ankara, 2001,
Res.21.
260
yüzeylere; yatay ve dikey parmaklıklarda da dilimlerinin ortalarında oluşturulmuş
sekizer adet çok köşeli yüzeylere yapılmıştır. Süslemeler kazıma tekniği ile yapılmıştır.
Süsleme yuvalarına ince gümüş telden motifler kakma olarak işlenmiştir.
Gümüş
kakma
motifler
çerçevelerine
göre şekillenmişlerdir.
Örneğin,
lokmalarda dörtgen ve üçgen çerçeveli motifler görülmektedir. Yatay veya dikey
parmaklık dilimlerindeki süslemeler ise yatay çerçeveli, dikey çerçeveli, eş kenar
dörtgen çerçeveli, oval çerçeveli olarak görülmektedir. Her lokmanın iç ve dış
yüzeylerinde birer çerçeve yer almaktadır. Çerçevelerin içinde fazla girift olmayan, düz,
spiral, “S” hatlı veya soyut motifler işlenmiştir. Farklı motifler kullanılmamış, belirli
motifler sık sık tekrarlanmıştır.
Gümüş kakma motiflerde yoğun olarak geometrik motifler kullanılmıştır. Hakim
olan geometrik motifler üçgenler, dörtgenler, yamuklar, ovaller ve çemberlerdir. Bunlar
tek tek kullanıldığı gibi birbiri ile girift olarak ta uygulanmıştır. Ayrıca bitki, yazı ve
soyut şekiller de kullanılmıştır. Bitkisel motifler içerisinde ise çeşitli yapraklar, stilize
edilmiş bitkiler, rozetler, kıvrım dallar, spiraller ve zengin çiçek motifleri yer
almaktadır. Süslemelerde kullanılan yazılar genellikle dini içerikli ve “Kelime-i Tevhid”
ağırlıklıdır. Parmaklıkların imaretin dış duvarları örülürken takılmış olmaları nedeni ile
gümüş kakma motiflerinin 1419 yılında yapıldığını söylemek mümkündür697.
Parmaklıkların paslanması, yağlı boyayla boyanması, zaman içinde meydana gelen
onarım işleri gibi pek çok etkenle bu kakmaların çoğunda dökülmeler ve bozulmalar
olmuştur.
Tarihlendirme
Yeşil İmaret’in taçkapısı üzerinde taçkapı nişini üç yönden dolanan bir inşa
kitabesi vardır (Resim 176-180). Arapça kitabe celi sülüstür. Kitabenin Arapça harflerle
yazılışı şöyledir:
697
B. Yalman, “Bursa Yeşil Cami Pencere Parmaklıklarındaki Gümüş Kakma Motifler”, Dokuzuncu,
Türk Sanatları Kongresi Bildiriler, 23-27 Eylül 1991 İstanbul, Ankara, 1995, s.438.
261
اﻟﻌﯿﻢ ﻣﺼﻨﻮع ﺻﺎﻧﻊ اﻟﻔﻄﺮة وﻣﺼﻮع ﺻﺎﻧﻊ اﻟﻘﺪرة/ﺑﺴﻢ اﷲ اﻟﺮﺣﻤﻦ اﻟﺮﺣﯿﻢ واﻻﻋﺘﺼﺎم ﺑﻜﺮﻣﮫ
ﻟﯿﻢ وروﺿﺔ ﻣﻦ/اﻋﻨﻰ ھﺰه اﻟﺒﻘﻌﺔ اﻟﻜﺮﻣﺔ ﻧﺴﺨﮫ ﻣﻦ ﻧﺴﺦ ﺟﻨﺔ اﻟﻨﻌﯿﻢ ﻧﺴﺨﺖ ﺑﺘﻘﺪﯾﺮ اﻟﻌﺮﯾﺮ اﻟﻊ
رﯾﺎض اﻟﻌﻘﺒﻰ ﻧﺴﺠﺖ ﺑﺰھﺮه اﻟﺤﯿﻮه اﻟﺪﻧﯿﺎ
ﺻﺎر ﻣﺎ ﺳﻤﺢ ﺑﻤﺜﺎھﺎ اﻻدوار ﻣﺎدار اﻟﻔﻠﻚ اﻟﺪوار/ ﺗﺒﺨﺘﺮت ﻋﻠﻰ اﻻﻗﻄﺎر وﺗﻀﺎءﻟﺖ دوﻧﮭﺎ اﻻم-٢
م واﻟﻌﺮب اﻟﻤﻮﯾﺪ ﺑﺘﺎﯾﯿﺪ/وﻗﻒ اﻟﺴﻠﻄﺎن اﻻﻋﻄﻢ واﻟﺤﻘﺎن اﻻﻛﺮم ﺳﻠﻄﺎن اﻟﺸﺮق واﻟﻐﺮب وﺧﺎﻗﺎن اﻟﻌﺞ
رب اﻟﻌﺎﻟﻤﯿﻦ ﻏﯿﺎث اﻟﺪﻧﯿﺎ واﻟﺪﯾﻦ
ﯾﺮﯾﺪ ﺑﻦ ﻣﺮاد ﺑﻦ اورﺣﺎن ﺧﻠﺪاﷲ ﻓﻰ ﺧﻼﻓﮫ اﻻرض/ اﻟﺴﻠﻄﺎن ﺑﻦ اﻟﺴﻠﻄﺎن اﻟﺴﻠﻄﺎن ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺑﺎ-٣
ﻧﮭﺎ وﺗﺴﯿﯿﺪھﺎ واﺗﻔﻖ/ﻣﻠﻜﮫ واﺣﺮي ﻓﻰ ﺑﺤﺮ اﻟﻤﺮادات ﻓﻠﻜﮫ ﺑﺎﻻﻣﻦ ﺑﺘﺎﺳﯿﺴﮭﺎ وﻃﯿﺪھﺎ وﺗﺴﺪﯾﺪ ارﻛﺎ
اﺗﻤﺎﻣﮭﺎ ﻓﻰ زى اﻟﺤﺠﮫ ﺣﺤﮫ اﺛﻨﯿﻦ وﻋﺴﺮﯾﻦ وﺛﻤﺎﻧﻤﺎﯾﮫ
Kitabenin Türkçeye çevirisi: Çok bağışlayıcı ve merhamet edici olan Allah’ın
adıyla ve O’nun âlemi kuşatan kerem ve ihsanına bağlanarak işe başlıyorum. Fıtratı
yaratanın sanat eseri ve kudret kuyumcusunun kudret eseri, yani bu yüce eser –ki Naîm
Cenneti΄nin azîz ve alîm olan Allah’ın takdiri ile istinsah edilmiş nüshalarından bir
nüsha, ahiret bahçelerinden dünya hayatının çiçeği ile bezenmiş bir bahçe, dünya
süsleri ile meydana getirilmiş olan makam, kainat kurulduğundan beri sanatının
inceliği ve manzarasının güzelliği ile bütün cihana ne kadar iftihar etse, en mâmur
şehirler bile benzerine kavuşamadıklarından dolayı çekingen bir vaziyette karşısında ne
kadar utanıp kalsalar yeridir- Orhan’ın oğlu Murad’ın oğlu Bâyezid’in oğlu büyük
sultan, ihsan sahibi hakan, doğunun ve batının padişahı, Arap ve Acem’in hakanı,
âlemlerin Rabbı olan Allah’ın te’yidi ile desteklenmiş, din ve dünyanın yardımcısı,
sultan oğlu, sultan, Sultan Mehmed’in –Allah yer yüzünde onun mülkünü devamlı kılsın
ve arzular dünyasında da emniyetle yürütsün- vakfıdır. O, 822 yılının zilhicce ayında
binanın
inşasını
ve
diğer
kısımlarını
kuvvetlendirerek
ve
sağlamlaştırarak
tamamlamaya muvaffak oldu.
Taçkapı mihrabiyelerinin üst kesiminde de usta kitabesi vardır. Kitabe de
yapının mimarının adı geçmektedir. Kitabenin Arapça harflerle yazılışı:
ﺣﺎﺟﻰ ﻋﻮص ﺑﻦ اﺧﻰ ﺑﺎﯾﺮﯾﺪ ﻏﻔﺮ ﻟﮭﻤﺎ
262
راﻗﻤﮫ وﻧﺎﻇﻤﮫ وﻣﻘﻨﻦ اﻧﯿﻨﮫ اﻗﻞ ﺧﺪم ﺑﺎﻧﯿﮫ
Kitabenin Anlamı: Yazılarını yazan, planlarını çizen, kanunlarını tesbit eden,
yapının bânisinin hizmetkârlarının en değersizi Ahi Bâyezid’in oğlu Hacı İvaz’dır.
Kendisine ve babasına ğufran nasib olsun698.
Kitabeye göre Çelebi Mehmed’in emriyle H.817/M.1415 yılında inşasına
başlanan imaret, H.822/M.1419 yılında tamamlanmıştır. Yapının mimarı da Hacı
İvaz’dır.
698
Kitabeler için bkz. A. Tüfekçioğlu, a.g.e., s.136-138; K. Baykal, a.g.e., s.202-203; E.H. Ayverdi, a.g.e.,
II, s.93, Y. Demiriz, a.g.e., I, s.333; Vakıf Abideler, III, s.216-19.
263
Katalog No
Yapının Adı
Yeri
Şekil No
:3.20
:ORHAN İMARETİ/CAMİİ699
:Bursa
İnceleme Tarihi
:100-103
Resim No
:08.08.2006,19.12.2009
:181-188
Tahtakale’den Sedbaşı’na giden eski yol üzerinde, Atatürk Caddesi’nde, Eski
Belediye Binası karşısında, Ulu Cami’nin doğusundadır.
Orhan İmareti sokağa göre çukurda kalmaktadır Çeşitli tarihlerde yapılan yol
çalışmaları sonucu, imaret ile yol arasında 2.50 m. fark oluşmuştur700. Ayrıca
güneyindeki istinat duvarı, doğusundaki eski belediye binası ve yapıyı kuzey ve batıdan
kuşatan Koza Hanı nedeniyle de imaret güçlükle algılanabilmektedir.
Bursa’nın gelişmesi Aşağı Hisar ve Orhan Külliyesi’nin kurulmasıyla
başlamıştır. Orhan Külliyesi, şehrin doğuya doğru genişlemesini sağlamıştır. Külliyenin
ilk inşasında, imaret ile birlikte, han ve hamamdan oluştuğu bilinmektedir. Bazı
kaynaklarda imaretin doğusunda medrese, batısında hamam ve han, kuzeyinde ise
sıbyan mektebi yer almaktaydı701. Sultan II. Bayezid döneminde, Koza Han’ın inşası
699
İmaret, yüksek lisans tez çalışmamız kapsamında da yer almaktadır. Bkz. T. Acar, a.g.t., s.34-62.
D. Kuban, a.g.e., s.84. Yapı Orhan Camii, Orhan Gazi Camii şeklinde de adlandırılmaktadır. A. Kuran,
The Mosque…, s.98-101; H.H.K. Söylemezoğlu, a.g.e., s.84; A. Gabriel, Bir Türk Başkenti Bursa,
(Haz.lar N. Er, vd.), İstanbul, Mayıs 2010, s.46-49; C.E. Arseven, a.g.e., s.240-243; O. Aslanapa, Türk
Sanatı, s.222-23.
700
İmaretin Atatürk Caddesi’ne bakan alanının zemin kotu mutlaka düşürülmelidir. Aksi takdirde yapı
nem nedeniyle daha büyük zarar görebilir. İmaretin çevresine yapılan kalanetler faydalı olmamaktadır,
çünkü çevredeki ağaçlardan düşen yapraklar, bu kanalları doldurmakta ve yapının nem almasına sebep
olmaktadır.
701
G. Cantay, a.g.e., s.31; E.H. Ayverdi, a.g.e., I, s.61’de yapının vakfiyesine konu olan ana yapıyı “cami”
olarak kabul etmektedir. Ayverdi, İmareti “müsafirhane-zaviye” ya da “imaret-zaviye” adıyla caminin
doğusuna, hamam ve hanı batıya, mektebi ise kuzeye yerleştirmektedir. Ayrıca daha önce hamam, han,
medrese, mektep ve caminin aynı avlu içerisinde olduğunu, avlu değiştikten sonra Koza Han’ın
yapıldığını belirtmektedir. Ayverdi, s.95’de Orhan İmareti’ni bir yandan vakfiyede adı geçmeyen “cami
[ile birlikte] diğer müştemilâtı da kavrayacak bir tabir olarak” görürken; bir yandan da, vakfiyenin varlık
nedeni olmasına karşın, hakkında hiçbir bilgi verilmeyen ve “tayin edilemeyen” bir zamanda yıkılmış
olan bir müştemilât yapısı saymaktadır. S. Emir, a.g.e., II, s.19-21’de yapıyı zaviye olarak
adlandırmaktadır. Eserde, Orhan İmareti’nin H.761/1360 tarihli özgün vakfiyesinin H.896/1481 tarihli bir
çevirisini vermiştir. Emir, vakfiyede adı geçen yapıların ve yapı düzeninin XV. yüzyılın sonlarındaki
görünüşleriyle betimlendiğini belirtmektedir. Vakfa konu olan yapının, “bey’en-nâs imaret dinmekle
ma’rûf olan” ve H.820/1417 tarihli onarım kitabesinde de imaret olarak adlandırılan zaviye olduğunu,
Eski Bezâzistan olarak bilinen bir han (Emir Hanı) ile “zaviyeye muttasıl olan muhavvata-ı kebîre
dâhilinde binâ olınan” bir hamam (Orhan Hamamı) vakfın gelirleri arasında yer aldığını belirtmektedir.
Biz de, S. Emir gibi Ayverdi’nin öne sürdüğü bilgilere karşı, vakfiyede bir cami ya da bir medreseden söz
264
sırasında, külliyeye ait
yapılardan medrese ve sıbyan mektebinin yıkıldığı
öğrenilmektedir. İmaret, han (Emir Hanı) ve hamam (Orhan Hamamı) ise günümüzde
halen ayaktadır.
Orhan İmareti, aynı eksen üzerinde avlu ve ibadet mekanı, avlunun doğu ve
batısında ikişer tabhane mekanı ve kuzeyindeki beş birimli son cemaat yerinden
oluşmaktadır (Şekil 100). Minare imaretin kuzeydoğu köşesinde, beden duvarları
üzerinde yükselmektedir. Sekizgen planlı şadırvan ise imaretin kuzeyinde yer
almaktadır.
Şekil 100. Bursa Orhan İmareti. Plan (E.H. Ayverdi’den işlenerek).
edilmediğine, burada zaviye, cami [ile birlikte] diğer müştemilâtı da kavrayacak bir tabir de olmadığına
ve sözü edilenin tek bir yapı olduğuna, avlu içindeki diğer yapıların ayrıca sayıldığını düşünmekteyiz.
Araştırmacılardan İ.A. Yüksel, “XV. Yüzyıl Ortasına Kadar…, s.160’da ise Orhan Külliyesi’nin
yapılarından medrese, misafirhane ve imarethanenin 1935’lere kadar mevcut olduğunu ve yapıların
şimdiki yolun bulunduğu yerde olduklarını belirtmektedir.
265
Yapının son cemaat yeri duvarları, örgü tekniği ve malzeme bakımından diğer
duvarlardan farklıdır. Son cemaat yeri duvarlarının üst kesiminde, bir sıra düzgün
kesme taş ve üç sıra tuğladan oluşan almaşık örgü görülmektedir. Diğer duvarlar ise
kabayonu taş ve tuğlalar ile örülmüştür. Taş-tuğla sıralaması düzenli değildir. Yapılan
onarımlarda derzler yok olmuştur ve sonradan yapılan derzler nedeniyle tuğlalar
arasındaki kabayonu taşlar algılanamamaktadır. Kimi yerlerde ise derzler boyanarak
tuğla görünümü verilmiştir. Kasnaklar sıvalı ve boyalı olduğu için malzemesi
görülememektedir. 1880–1904 yılları arasına ait iki fotoğraftan, kasnağın iki sıra yatay
ve bir sıra dikey tuğla ile kasetlenmiş düzgün kesme taşlarla örülü olduğu
anlaşılmaktadır702. 1905 onarımından sonraki bir fotoğrafta ise, duvar örgüsü ve kasnak
bugünkü görünümünden oldukça farklıdır. Fotoğrafta, duvarlarda sadece üçer tuğladan
oluşan dört sıra tuğla hatıl görülmektedir. Kasnak ise eşkenar dörtgenlerle
hareketlendirilmiştir.
belirginleştirildiği;
1905
onarımında
kasnağın
da
aynı
duvarlardaki
onarımda
yine
hatılların
boya
ile
boya
ile
süslendiği
anlaşılmaktadır703. Yapıdaki tüm örtü unsurları kurşun levhalarla kaplanmıştır (Resim
181-182).
Orhan İmareti’nin kuzeyinde, yer alan sekizgen planlı şadırvanın kubbesi,
çokgen kesitli taş ayaklarla taşınmaktadır. Kubbe dıştan kurşun levhalarla kaplanmıştır.
Şadırvan, mermer bir platform üzerindedir. Bursa kemerli çökertmeler içerisindeki
çeşmelerin çevresine yakın bir tarihte çini plakalar yerleştirilmiştir. Şadırvan geniş
ahşap bir saçakla örtülüdür. 1905 onarımından sonraki eski bir fotoğrafta ise şadırvan
bugünkü görünümünden farklıdır. Ahşap desteklerle taşınmaktadır ve dışarıya dilimli
kemerlerle
açılmaktadır.
Kemer
köşeliklerinde
basit
geometrik
geçmeler
bulunmaktadır704.
702
S. Manaz, “XIV. Yüzyıl Bursa Camilerinde Tuğla Malzemenin Kullanıldığı Örnekler”, II.
Uluslararası Eskişehir Pişmiş Toprak Sempozyumu Bildiriler Kitabı 17-30 Haziran 2002, Eskişehir,
s. 101’de Orhan İmareti’nin kasnağının almaşık sistemde olduğunu bildirmektedir. Duvar örgüsü için
ayrıca bkz. Y.S. Şener, a.g.t., s.21-28. Onarımlar için ayrıca bkz. K. İnce, a.g.t., s.250.
703
Kaynaklarda Karamanoğlu Mehmet Bey tarafından 1413 yılında Ulu Cami ile birlikte yakılan yapının
1417 yılında Bayezid Paşa tarafından yeniden inşa edildiği, H.1271/1855 yılında yıkılan depremle de
Ahmet Vefik Paşa’nın valiliği döneminde Leon Parvillèe tarafından 1864 yılında restore edildiği ve
yapının H.1320/1904 yılında da tekrar onarıldığı belirtilmektedir. Bkz. D. Kuban, a.g.e., s.84. Yapılan bu
onarımlarla yapı özgün kimliğinden uzaklaşmış olmalıdır.
704
S. Emir, a.g.e., C.II, Res.32.
266
İmaretin kuzeydoğu köşesinde, beden duvarı üzerinde yükselen minarenin,
gövde ve şerefesi tuğladandır. Çokgen gövde üzerinde yine tuğladan bir rozet yer
almaktadır. Şerefe altı, tuğlaların testere dişi şeklinde dizilmesiyle dolgulandırılmıştır.
Petek ve külah düzgün kesme taştandır (Resim 181-182). Minareye, kuzeydoğudaki
tabhane mekanındaki demir basamaklarla çıkılmaktadır.
Yapının tüm cephelerinde ikişer pencere açıklığına yer verilmiştir. Tüm
pencereler, sivri kemerli çökertmeler içine alınmıştır. Alt ve üstteki pencereler atkısız,
sadece sivri kemerlidir. Güney cephedeki alt sıra pencerelerinden güneydoğudakinin
kenarında, basit çini plakalar kullanılmıştır. 1880-1904 yılları arasına ait üç eski
fotoğrafta yapının alt sıra pencerelerinin alınlıkları olduğu görülmektedir. Bu
fotoğraflardan güneydoğudaki pencerenin alınlığında son cemaat yerinin batı
cephesindeki ikiz kemer alınlığındaki gibi bir süsleme görülmektedir. Ancak
süslemelerin
orijinal
mi
yoksa
onarımlar
sonucu
boya
ile
mi
yapıldığı
anlaşılamamaktadır705. Eski fotoğraflarda lokma demirden yapılmış doğramalar, bugün
yerini basit doğramalara bırakmıştır. Ahşap doğramalar ve mermer denizlikler de
yenidir. Alınlıkları boşaltılan ve büyütülen bu pencereler bugünkü şeklini 1905
onarımında almış olmalıdır706.
Duvarların üst kesimi, kasnaklar ve son cemaat yerinin kuzeyinde yükselen
kalkan duvarı iki sıra kirpi saçakla son bulmaktadır (Resim 181-182).
Harimin kuzeyinde yer alan son cemaat yeri beş birimlidir. Son cemaat yerinin
kuzeydoğu ve kuzeybatısındaki iki birim, dönemin sevilen unsuru aynalı manastır
tonozu ile ortadaki üç birim ise birer kubbe ile örtülmüştür. Üç kubbeden ortadakinin
geçiş unsuru Türk üçgeni, yanlardakilerin ise pandantiftir. Kubbelerin göbeklerinde ve
kemer karınlarında geç döneme özgü kalemişleri vardır.
Son cemaat yeri duvarları üç sıra yatay, bir sıra dikey tuğla ile kasetlenmiş
düzgün kesme taşlarla kaplanmıştır. S. Emir, son cemaat yeri ve tüm cephelerin düzgün
kesme taşlarla örüldüğünü, tuğla görünümlerinin de derzlerin üzerlerinin boyanması ile
705
706
S. Emir, a.g.e., C.II, Res.30.
Ay.es., s.41; D. Kuban, a.g.e., s.85. Yapıdaki aydınlatma sistemi için ayrıca bkz. T. Doğan, a.g.t., s.17.
267
meydana getirildiğini belirtmektedir707. Bu uygulama özellikle son cemaat yerinde bazı
bölgelerde görülmekle beraber, yapının tüm duvar örgüsünde görülmemektedir. Taş ve
tuğladan meydana gelen duvarların bazı kesimlerinde, boya ile yapılmış tuğla
görünümleri de kullanılmıştır. Bu durum son cemaat yerinin ciddi müdahaleler
gördüğünü göstermektedir.
Son cemaat yeri kemerleri sivridir. Son cemaat yerinin doğu ve batı cepheleri
dışa ikiz kemerlerle açılmaktadır. Sivri kemer formundaki bu ikiz kemerlerde devşirme
sütunlar kullanılmıştır. Sütun başlıkları kompozittir. Kemer alınlıklarında taş ve
tuğlanın birlikte kullanıldığı kakmalar yapıya hareketlilik sağlamıştır. Doğudaki ikiz
kemer alınlığı eşkenar dörtgen ve baklava motifleri, batıdaki ise kare şekilli süslemelere
sahiptir. İkiz kemerler içinde bulundukları kemer gibi kademeli sivri kemerler
halindedir. İkiz kemerlerin karın kısmı geç döneme özgü kalemişleri ile süslenmiştir.
Kemerler güneyde ve kuzeyde profilli taş yastıklar üzerine oturmaktadır (Resim 181183).
Son cemaat yerindeki kesme taş ayaklar oldukça anıtsaldır. Ortadakiler “T”
şekilli, kenarlardakiler kareye yakın dikdörtgen formundadır. Son cemaat yerindeki tüm
kemerler sivridir. Kemerler sade tutulmuş, bazıları zikzaklarla veya silmelerle
kademelendirilerek hareket sağlanmıştır. Son cemaat yerinin orta kemeri, bu dönem
yapılarının pek çoğunda olduğu gibi daha yüksek tutulmuştur. Bu birimin örtüsü de
daha yüksek tutularak vurgulanmıştır. Orta birim kemeri, zikzaklarla hareketlendirilerek
diğer kemerlerden ayrılmıştır. Kuzeybatı ve kuzeydoğudakiler testere dişleri ile
vurgulanmış, diğer iki kemer ise sade bırakılmıştır. Son cemaat yerinde yapının doğu
duvarlarında da olduğu gibi taş ve tuğla ile oluşturulmuş rozet ve madalyonlardan
oluşan çeşitli süsleme unsurlarına rastlanmaktadır. Son cemaat yeri kemer aralarında
çelik gergiler bulunmaktadır. Son cemaat yerinin doğu ve batısı birer seki ile
yükseltilmiştir. Bu sekilerde, özellikle batı kesimde, ayaklar arasında devşirme mermer
parçalar vardır708 (Resim 181-183).
707
708
S. Emir, a.g.e., C.II., s.37-38.
Yapıdaki devşirme parçalar için ayrıca bkz. B. Yosunkaya, a.g.t., s.28.
268
Yapının kuzey duvarında ortada giriş açıklığı ve iki yanda sivri kemerli
çökertmeler içerisine yerleştirilmiş dikdörtgen formlu ikişer pencere açıklığı yer
almaktadır. Pencere çökertmeleri geç döneme özgü kalemişleri ile taçlandırılmıştır.
Son
cemaat
yerinden
avluya
geçişi
sağlayan
giriş,
eyvan
şeklinde
düzenlenmiştir. Eyvan, geçişleri pandantiflerle sağlanan bir kubbe ile örtülmüştür. Giriş
açıklığı ise basık kemerlidir ve eyvanın dip duvarı üzerindedir. Basık kemer ve söveler
mermerdir. Dikdörtgen formlu giriş açıklığı sivri kemerli çökertmeler içerisindedir. Bu
çökertme içerisinde sivri kemerli kitabe levhası, onun da üzerinde bir pencere açıklığı
yer almaktadır (Resim 183). Girişin ahşap kapı kanatları yenidir ve üç panoya
ayrılmıştır. Üst panolarda kûfi yazı ile “Allah” yazılıdır. Giriş eyvanını örten kubbenin
göbeği, kalemişi akantus motifi ile süslenmiştir.
Giriş eyvanının doğu ve batısındaki sivri kemerli birer açıklıkla geçiş
mekanlarına girilmektedir. Kuzeydoğu ve kuzeybatıdaki tabhanelere ulaşımı sağlayan
bu geçiş mekanları, küçük boyutludur ve kubbemsi birer tonozla örtülüdür. İki geçiş
mekanının güneyinde birer niş vardır. Kuzeybatıdaki niş ahşap bir kapakla kapatılmıştır.
Geçiş mekanlarından kuzeydoğu ve kuzeybatıdaki tabhane mekanlarına sivri kemerli bir
açıklıkla girilmektedir. Her iki tabhane mekanı, doğu-batı yönlü enine dikdörtgen
planlıdır. Kuzeydoğudaki tabhane mekanı bugün düz ahşap tavanla, kuzeybatıdaki ise
sivri kemerli bir tonozla örtülüdür. Kuzeydoğudaki tabhane mekanı da batıdaki gibi
tonozla örtülü olmalıdır. Kuzeydoğudaki tabhane mekanının doğusunda minareye çıkışı
sağlayan merdivenler, batı duvarının üst kesiminde de çatıya çıkışı sağlayan açıklık yer
almaktadır. Kuzeybatıdaki tabhane mekanının kuzey duvarındaki dikdörtgen formlu
pencere yuvarlak kemerli bir çökertme içerisindedir. Batı duvarının üst kesiminde de
yuvarlak kemerli bir pencere vardır709. Güney duvarında da basit bir kapı ve yuvarlak
kemerli bir pencere açıklığı bulunmaktadır. Güney duvarındaki bu açıklıklarla avlunun
batısında yer alan eyvana ulaşılmaktadır. Bu iki tabhane mekanına bugün hem giriş
eyvanından hem de diğer tabhane mekanından ulaşılabilmektedir.
709
Mazgal açıklık 1905 yılındaki pencere onarımları sırasında genişletilerek üstlük penceresine
dönüştürülmüştür. S. Emir, a.g.e., C.II, s.43.
269
Dağılım mekanı işlevi üstlenen orta avlu, dikdörtgendir. Mekan, kuzeyden
1.40m. eninde bir kemerle kareye dönüştürülmüştür. Avlu geçişleri pandantiflerle
sağlanmış, dört kemere oturan, hafif beyzi bir kubbe ile örtülmüştür. Kubbe kasnağında
ise Türk üçgenleri kullanılmıştır. Kasnakta sadece güneydeki pencere sağırdır (Resim
184-185). Avlunun kuzeyindeki, ahşap desteklerle taşınan kadınlar mahfili sonradan
yapılmıştır710. Mahfile kuzeydoğuda yer alan ahşap merdivenlerle çıkılmaktadır.
Avluyla giriş aynı kottadır.
Avludan ikişer basamakla çıkılan doğu ve batıdaki tabhane mekanları, sonradan
avluya bakan duvarları açılmak suretiyle birer eyvana dönüştürülmüştür. Eyvan
kemerleri sivridir. Kuzey-güney yönlü dikdörtgen şekilli birer plana sahip olan bu
mekanlar, kuzey ve güney duvarlarına atılan birer sivri kemerle üstte kareye
dönüştürülmüş ve birer kubbeyle örtülmüştür. Kubbe geçişleri pandantiflerle
sağlanmıştır. Batıdaki tabhanenin kubbe kasnağında, biri güneyde, biri batıda olmak
üzere iki pencere açıklığı vardır. Mekanın güneyinde altta sivri kemerli, üstte yuvarlak
kemerli olmak üzere birer pencere açıklığı yer almaktadır. Batı duvarında da altta sivri
kemerli iki pencere, üstte ise yuvarlak kemerli bir pencere açıklığı vardır. Birimin kubbe
göbeğinde, pencerelerinin üstünde ve kemer karınlarında geç döneme özgü kalemişleri
ile yapılmış süslemeler yer almaktadır. Doğudaki tabhane mekanı gerek mimari gerekse
de süsleme özellikleri bakımından batıdaki tabhane mekanını tekrarlamaktadır. Sadece
birimin kuzeydoğusundaki pencere açıklığı sonradan kapı haline getirilmiştir (Şekil
100).
Avludan üç basamaklı bir merdiven aracılığı ile ibadet mekanına geçilmektedir.
Yükseltilen
bu
kısım,
mermerden
sivri
ve
dilimli
kemerli
pabuçluklarla
değerlendirilmiştir. Avlu ve ibadet mekanları, enlice bir kemerle ayrılmaktadır. İbadet
mekanı dikdörtgendir ve oval bir kubbeyle örtülüdür. İbadet mekanı kubbesi avlu
kubbesinden daha geniş olmakla birlikte daha alçak tutulmuştur. Kubbe geçişleri,
üçgenlerle dolgulandırılmış tromplarla sağlanmıştır (Resim 186). Kubbe eteğinde dört
pencere açıklığı vardır. Beden duvarlarının üst kesiminde, her duvarda trompların
710
Yalın görünüşlü bu mahfilin, korkulukları dışında, yapının camiye dönüşümünden sonra inşa edilen ve
1619 tarihli onarım kaydında adı geçen mahfil olduğu söylenebilir. Vakfiye bilgileri için bkz. S. Emir,
a.g.e., C.II, s.19-39.
270
arasında sivri kemerli çökertmeler yer almaktadır. İbadet mekanının doğu, batı ve güney
duvarlarında aynı seviyede altta ve üstte ikişer pencere açıklığına yer verilmiştir. Alttaki
pencereler sivri kemerli, üsttekiler ise yuvarlak kemerlidir.
Harim güney duvarının ortasında yer alan yarım daire formlu mihrap nişi,
mukarnaslı bir kavsaraya sahiptir. Alçıdan geometrik örgüler içeren şeritlerle
çevrelenmiş mihrap, geç döneme özgü, boya ve Barok karakterli süslemelerle
değişmiştir (Resim 186).
İbadet mekanının güneybatı köşesindeki ahşap minber ve kuzeydoğusundaki
ajur tekniğinde yapılmış vaaz kürsüsü yenidir.
İbadet mekanında kubbe, kubbe eteği, tromplar, pencerelerin üzerleri ve mihrap
geç döneme özgü kalemişleri ile süslenmiştir.
H.740/1339-1340’ta inşa edilip, 1417’de onarıldığı bilinen Orhan İmareti’nin ilk
şeklini koruyup korumadığı tartışmalıdır. 1855’de yaşanan depremde Bursa’daki diğer
yapılar gibi Orhan İmareti de hasar görmüştür. Bu depremde büyük hasar gören Yeşil
İmaret’in onarımı için Ahmet Vefik Paşa 1863’te dönemin ünlü Fransız Mimarı Léon
Parvillée’yi Bursa’ya davet etmiştir. Parvillée, Bursa’daki pek çok yapı ile birlikte
Orhan İmareti’nde de bazı onarımlar yapmıştır. Bu onarımlar, bugün üzerinde
tartışmalara yol açan, oval kubbe kullanımı gibi bazı uygulamaların ortaya çıkmasına
neden olmuştur. Bugünkü haliyle aynı eksen üzerinde yer alan avlu ve ibadet mekanı
oval kubbelerle örtülüdür. İbadet mekanının kubbesi avlu kubbesinden daha alçak ancak
geniştir. Avlu kısmını örten kubbe bu tip yapılarda genellikle ibadet mekanındaki
kubbeden daha büyük ve yüksek tutulmuştur711. Kubbe Parvillée712 zamanında yapılan
onarımlarda elden geçirilmiş ve bugünkü şeklini almış olmalıdır. Tabhaneli camilerin
avlu kubbelerinde genellikle, mekanın ortasında, fıskiyeli havuzun üzerine gelecek
şekilde bir aydınlık feneri yer almaktadır713. Orhan İmareti’nin avlusunda ise bu
uygulamaya rastlanmamaktadır. Bugün görülmeyen bu durum, orijinalde de olmadığı
711
Bkz. Pafta 1.
Ayverdi, Parvillée’nin Yeşil İmaret için Türkiye’ye geldiğini, Orhan İmareti’ni de tamir ettiğini
bildirmektedir. Bkz. E.H. Ayverdi, a.g.e., I, s.61-62.
713
S. Eyice, “Zaviyeler ve Zaviyeli-Camiler”, s.7.
712
271
anlamına gelmemektedir. Yapı farklı dönemlerde kapsamlı onarımlar geçirmiş, bu
uygulamalar sırasında da fener ve havuz kaldırılmış olmalıdır714.
Orhan İmareti, aynı dönemde inşa edilmiş olan camilerden daha gelişmiş bir
plan şemasına sahiptir. Bu durum çeşitli bilim adamlarınca farklı görüşlerle
açıklanmıştır. H. Wilde, Orhan İmareti’nin Bursa’daki en eski Osmanlı camii olduğunu,
tamamen yıkılarak yeniden inşa edildiğini iddia etmektedir. Plan şemasında ise Yıldırım
İmareti’nin715 (1399-1400) örnek alındığı fikrindedir716. Araştırmacı eski camiden
geriye kalan tek unsurun son cemaat yerindeki Bizans tipi başlıklara sahip iki sütun
olduğunu iddia ederken, E.H. Ayverdi bu görüşe tamamen karşıdır. E.H. Ayverdi, Orhan
İmareti gibi tamamen kâgir olan bir binanın ateşle yanamayacağını, ayrıca
Karamanoğlu Mehmed Bey’in düşmanlığının Yıldırım’a karşı olduğunu ve onun eseri
olan Ulu Cami’nin bu saldırıda ana hedef olabileceğini, dolayısıyla Orhan İmareti’nin
çok fazla tahrip edilmediğini düşünmektedir. Ayverdi, imaretin kitabesinden de yola
çıkarak, “yapı tamamen yeniden inşa edilseydi birinci inşaattan bahsedilmeyip yeni bir
kitabenin yerleştirileceğini, çeşitli dönemlerde yapılan onarımların izlerinin rahatlıkla
görüldüğünü, fakat yapının planının değiştirilip yeniden inşa edildiğini gösteren
delillerin bulunmadığını” bildirmektedir. Reşid Mümtaz Paşa’nın valiliği sırasında
yapılan onarımlardan önceki fotoğraflarda da, sonradan açılan kapı ve pencerelerin bile
görülmediğini, sadece esas giriş ile minarenin yeni olduğunu eklemektedir717. Ayverdi,
ayrıca, özellikle Orhan dönemi yapılarında görülen kıble yönündeki sapma gibi bazı
acemice uygulamaların bu yapıda da görüldüğünü, bu nedenle imaretin yeniden inşa
edilmediğini belirtmektedir. Orhan İmareti’nde mihrap kıble yönünden 48 derece
sapmaktadır718. A. Gabriel’de Orhan dönemi yapılarında görülen bu acemilikler
konusunda aynı fikirdedir ve Orhan İmareti’nde kıble sapmasının 30 derece olduğunu
714
E. Pekin-S. Rifat, Green Bursa, İstanbul, Tarihsiz, s.45’te caminin 1417, 1619, 1629, 1732, 1773,
1782, 1794, 1808, 1863 ve 1904 yıllarında onarım gördüğünü bildirmekte, fakat bu onarımların
kapsamını vermemektedir. S. Emir, a.g.e., C.II, Res. 82,83’te avludaki şadırvanın fıskiyesine ait
olabileceğini düşündüğü resimleri yayınlamıştır.
715
Türkiye’de Vakıf Abideler, III, s.228-33; S. Eyice, a.g.m., s.36; E.H. Ayverdi, a.g.e., I, s.419-40; K.
Baykal, a.g.e., s.155; Y. Demiralp, “Yıldırım Külliyesi”, Erken Osmanlı Sanatı, İstanbul, 1999, s.105106; E.H. Ayverdi- İ.A. Yüksel, a.g.e., s.22-24.
716
H. Wilde, Brussa, s.11-12.
717
E.H. Ayverdi, “Orhan Gazi Devrinde Mimari”, s.128.
718
Hemen bütün Orhan dönemi camilerinin mihraplarında asgari 30, azami 45 derece sapma vardır. Bkz.
E.H. Ayverdi, “Bursa Orhangazi Camii…”, s.75-76, dipnot 17.
272
söylemektedir719. A. Gabriel, imaretin 1417 onarımında bazı unsurlarını bünyesinde
barındırmakla beraber tamamen yeniden inşa edildiğini savunmaktadır. Araştırmacı bu
nedenle Osmanlı mimarisinin ilk örneklerini Orhan devri eserleri değil, I. Murad
dönemi yapıları olarak görmektedir720. Mimar S. Çetintaş, imaretin ilk inşaattaki şeklini
koruduğunu, kâgir olduğu için yakılamayacağını, planın aksayan yönleri ve
acemilikleriyle Çelebi Mehmet döneminde inşa edilmeyip sadece onarım gördüğünü
ileri sürmektedir721. O. Aslanapa, yapının çeşitli dönemlerde geçirdiği tamiratlarda
planında bir değişiklik olmadığını, sadece zarar gören kısımların tamir ettirildiğini
savunmaktadır722. S. Eyice, yapının ilk inşaatında ahşap olduğunu, H.816/1414’te
yakıldıktan sonra şimdiki şekliyle inşa edilmiş olabileceğini öne sürmektedir723. S. Emir
ise, bugün eyvan şeklindeki tabhane mekanlarının kapalı birer mekan olduklarını ve
kuzey duvarlarında birer ocak olduğunu, yapının camiye dönüştürüldükten sonra,
muhtemelen 984/1576 tarihli Dîvân hükmü uyarınca avlu duvarlarının yırtılarak birer
kemerle ibadet mekanına dahil edildiğini, bu onarım sırasında, avludan kuzeydeki
tabhane mekanlarına açılan özgün giriş kapıları ile doğu ve batıdaki tabhane
mekanlarındaki ocakların kapatıldığını iddia etmekte ve yapının bir restitüsyonunu
vermektedir724.
Yukarıdaki tartışmalar ve Orhan İmareti’nde gördüğümüz bazı uygulamalar
konuyu açmamızı gerektirmiştir. Son cemaat yerinin kuzeydoğusundaki ilk iki kemer
arasında yer alan yıldız rozet üzerinde, kırmızı boya ile yazılmış “Tamir 1381” yazısı
dikkati çekmektedir (Resim 188). Bu kitabe ve son cemaat yerindeki bazı uygulamalar,
cephenin kapsamlı bir onarım geçirdiğini göstermektedir725. Rozet çevresindeki bazı
719
A. Gabriel, a.g.e., s.46-49.
A. Gabriel, “Bursa’da Murad I Camii ve Osmanlı Mimarisinin Menşei Meselesi”, Vakıflar Dergisi, II,
Ankara, 1942, s.37-43.
721
S. Çetintaş, a.g.e., s.18-19.
722
O. Aslanapa, Yüzyıllar…, 1977, s.21.
723
S. Eyice, “Zaviyeler ve Zaviyeli-Camiler”, s.37-38.
724
S. Emir, a.g.e., C.II, s.42, restitüsyon planı 35. Emir’in restitüsyonu bazı hatalar içermektedir. Doğu ve
batıdaki tabhane mekanları kapatılmıştır. Bu mekanlar kapalı olsa da girişlerini neden avlunun kuzey ya
da güney ucunda olabilecek bir kapıyla değil de kuzeydeki tabhane mekanlarına ulaşılan birer koridorla
vermiştir. Doğu ve batıdaki tabhanelere ulaşmak için neden böyle uzun bir yol izlenmesi gerekmektedir.
Ayrıca giriş eyvanı ile kuzeydeki tabhane mekanlarının bağlantısını iptal etmiştir. Giriş eyvanın amacı
zaten kuzeydeki mekanlara ulaşılmayı kolaylaştırmak, kuzeyde çoğalan birimler arasındaki bağlantıyı
rahatlatmaktır. Bu bağlantı ortadan kaldırılınca giriş eyvanının da işlevi değiştirilmiş olur.
725
S. Emir, a.g.e., C.II, s.37.
720
273
taşlar sıvanmıştır. Almaşık örgüyü oluşturan tuğla hatılların bazılarının da gerçekten
tuğla olmayıp, taş duvar üzerinde sıva ile biçimlendirildiği görülmektedir. Tuğla
unsurlar bazı yerlerde ayırt edilmezken, sıva derzleri süreklilik göstermektedir. Bazı
yerlerde de tuğlaların, normal bir tuğla ölçülerinde olmadığı görülmektedir. Duvar
yüzeyindeki tuğla sıralarına dikkatlice bakıldığında, bazı kesimlerde bu tuğlaların
gerçek olmadığı, bunların derzler üzerine boya ile yapılmış uygulamalar olduğu
anlaşılmaktadır. Benzer durumlar yapının diğer duvarlarında da görülmekle beraber bu
uygulama, son cemaat yerinde daha fazla algılanmaktadır. Son cemaat yerinin doğu yan
yüzündeki ikiz kemer alınlığında yer alan süslemelerde de boyamalar rahatlıkla
görülebilmektedir. S. Emir, almaşık örgülü son cemaat yeri kemerleri ile cephe
duvarlarının tümüyle kesme taşla inşa edildiği, tuğla görünümlerinin de boya ile
yapıldığı düşüncesindedir726. Son cemaat yerindeki kitabe de sahte tuğlaların boyandığı
kırmızı boya ile yazılmıştır. N.T. Dostoğlu tarafından yayımlanan727 1880-1940 yılları
arasına ait fotoğrafta kabayonu taşlar arasındaki tuğla derzler belli bir düzen
göstermezken 1905’teki fotoğrafta taş sıralarının sayısı artmış, tuğla hatıl görünümleri
düzenli olarak üç sıra haline gelmiştir. Bunların boya olduğu çökertmeler içindeki
pencerelerde daha rahat algılanabilmektedir. Tuğla hatıllar, pencere kemerlerinde bile
devam etmektedir. Ayrıca, bugün yerinde olmayan doğu girişi üzerindeki kitabe levhası
da boya ile yapılmıştır.
Bursa Orhan İmareti, dışında XIV. yüzyıla tarihlenen, Yenişehir Postinpuş Baba
Zaviyesi (XIV. yüzyıl) (Resim 4-6), İznik Nilüfer Hatun İmareti (1388) (Resim 35-37),
İznik Yakup Çelebi Zaviyesi (XIV. yüzyıl) (Resim 45-48) ve Geyve Elvan Bey İmareti
(XIV. yüzyıl) (Resim 403-405) tuğla ve taşın birlikte kullanıldığı almaşık duvar
tekniğinde inşa edilmiştir. Bunlar erken tarihli örneklerdir. İki, üç ama çoğunlukla tek
sıra tuğla hatıllar, tek taş sıralarıyla dönüşümlü olarak sıralanmıştır. Erken Osmanlı
yapılarından biri olduğu kabul edilen Orhan İmareti’nin son cemaat yerinin duvar
örgüsünde görülen bu uygulamalar ise, S. Emir’in de belirttiği gibi, yapının diğer
726
S.Emir, a.g.e., C.II, s.38’de, kitabede Parvillée onarımı olan 1281/1864 tarihinin yazılmak istendiğini
ve iki yerine yanlışlıkla üç rakamının yazıldığını, bu yüzden kitabeyi gayr-i müslim bir usta tarafından
yerinde yazıldığını söylemektedir. Emir, onarımın miladi 1381 yılında değil, hicri 1281 yılında yapılmış
olması ihtimalini daha güçlü görmektedir.
727
N.T. Dostoğlu, Osmanlı Döneminde Bursa, 19. Yüzyıl Ortalarından 20. Yüzyıla Bursa
Fotoğrafları, C.I, Bursa, Aralık 2001, s.53.
274
duvarlarındaki malzemeden farklıdır. Yapının çağdaşı olan yukarıdaki yapılarında
görülmeyen bu durumdan yola çıkarak son cemaat yerinin 1417 onarımında yenilenmiş
ya da kuzey cephenin ciddi bir değişiklik geçirmiş olduğunu söyleyebiliriz.
Şekil 101-102. Bursa Orhan İmareti. Tahmini Restitüsyon.
Yapıyla ilgili bir diğer tartışma konusu da eyvan şeklindeki taçkapıdır. Eyvan
şekilli taçkapılar, Anadolu Selçuklu döneminde görülmekle beraber yoğunlukla
Osmanlı döneminde, XIV. yüzyılın sonu ile XV. yüzyıl ortası içinde uygulanmıştır728.
Yani yapının inşa edildiği 1339-40 tarihi böyle bir taçkapı için erken bir tarih gibi
görünmektedir. Bu durum, taçkapının 1417 onarımında inşa edilmiş olabileceğini akla
getirmektedir729. İmaretin kuzey cephesindeki bu karışıklıklar belki de sadece kubbe ya
da
kapı gibi
unsurların
değil
tüm kuzey
cephenin
değişikliğe
uğradığını
düşündürmektedir. Orhan İmareti gibi Bursa Yıldırım İmareti (Şekil 49) ve Bursa
Muradiye İmareti’nde de (Şekil 128) giriş açıklığı eyvanın dip duvarı üzerindedir.
Orhan İmareti’nin son cemaat yerindeki duvar örgüsündeki farklı uygulamalar
ve girişin eyvan şeklinde olması, bizi son cemaat yerinin 1417 onarımından sonraki
728
Taçkapılar hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. Ş. Çakmak, Erken Dönem Osmanlı Mimarisinde
Taçkapılar, s.7, dipnot 35.
729
Ş. Çakmak, ay.yer.
275
döneme ait olabileceğini düşündürürken; örtü, destek sistemi, dış mihrap gibi unsurların
aynı yüzyıldaki yukarıda değindiğimiz camiler ve tabhaneli camilerle benzerlik
göstermesi bizi bu konuda daha başka verileri de incelemeye yöneltmiştir. Buradan yola
çıkarak son cemaat yerinin süslemeleri incelenmiştir. Birimde çini süslemeye
rastlanmamıştır. Kalemişi süslemeler ise geç döneme aittir. Taş ve tuğla ile yapılmış
süslemeler ise son cemaat yeri ve yapının dış duvarları üzerinde görülebilmektedir.
Orhan İmareti’nde son cemaat yerinin doğu ve batısı dışa ikiz kemerlerle açılmaktadır.
Bu kemerlerin aynalarında bazı geometrik örnekli süslemeler bulunmaktadır. Benzer
süslemeler Bursa Hüdavendigâr İmareti (Resim 25-28) ve Bursa Muradiye İmareti’nde
de görülmektedir (Resim 221-224). Hüdavendigâr İmareti 1365-1385 yılları arasına
tarihlenirken, Muradiye İmareti 1425-26 yıllarına tarihlenmektedir. Son cemaat yeri
kuzey duvarında görülen tuğla ve taş ile meydana getirilmiş rozetlerin benzerleri de
İznik Nilüfer Hatun İmareti’nde son cemaat yeri cephesinde de vardır (Resim 37).
Nilüfer Hatun İmareti 1388 yılına tarihlenmektedir. Son cemaat yerinde görülen bu
süslemeler, Orhan İmareti’nden sonra inşa edilmiş olan tabhaneli camilerde
görülmektedir. Buradan yola çıkarak ya Orhan İmareti’nden sonra yapılmış olan bu
tabhaneli camilerin Orhan İmareti’nden etkilenmiş olduğunu ya da Orhan İmareti’nde
son cemaat yerinde görülen bu süslemelerin son cemaat yeri ile birlikte sonradan
yapılmış oldukları akla gelmektedir. Görülüyor ki süsleme özellikleri de Orhan
İmareti’nin içinde bulunduğu durumu netleştirmeye yardımı olmamıştır.
Yukarıda tartıştığımız konuların dışında Orhan İmareti’nin plan şeması da bazı
noktalara değinmemizi gerektirmiştir. Bu durum bizi Orhan dönemine ait İznik Orhan
Gazi İmareti (Şekil 2) ve Bilecik Orhan Gazi İmareti’nin (Şekil 10) plan şemasının
incelenmeye yöneltmiştir. Bu iki yapıda sadece ana eyvan uygulaması yapılmış ve
mekanlar birer tonoz ile örtülmüştür. Orta avlunun doğu ve batısındaki tabhane
mekanlarının ibadet mekanı ile bağlantısı yoktur. Her iki mekan da birer tonozla
örtülüdür. Arkaik özelliklere sahip bu yapılara rağmen Orhan İmareti’nde bugün ikisi
eyvan şeklinde ikisi de enine dikdörtgen planlı dört tabhane mekanı vardır. Giriş
eyvanından ulaşılan birer dar açıklıkla doğu ve batıdaki küçük mekanlara, oradan da
276
kuzeydoğu ve kuzeybatıdaki tabhane mekanlarına ulaşılmaktadır730. Bu tabhane
mekanları ayrıca avlunun doğu ve batısında bulunan bugün eyvan görünümlü tabhane
mekanlarına da açılmaktadırlar. Kuzey-güney yönlü, dikdörtgen planlı bu tabhane
mekanlarının kuzey ve güney kenarlarına atılan doğu-batı doğrultulu kemerler
sayesinde, mekanlar kare şeklini almış ve kubbe ile örtülmüştür. Orhan İmareti bazı
kaynaklarda eyvanlı olarak betimlenmektedir731. Yapının planına göz attığımızda ise ilk
yapıda eyvanların kapalı olduğu anlaşılmaktadır (Şekil 101-102). Çünkü eyvanlar
genellikle yapılara kısa kenarı ile birleşir. Burada ise tam tersi bir uygulama söz
konusudur. Kuzeyde yer alan tabhanelerin hem giriş mekanına hem de eyvanlara açılan
girişleri bulunmaktadır. Bursa’daki eyvan içeren yapılar incelendiğinde eyvanların
güney ve kuzeyindeki tabhane mekanlarının arasında yer aldığı, yani simetri kaygısı ile
yerleştirildikleri görülmektedir. Burada ise durum farklıdır. Eyvanların güneyinde
tabhane mekanları bulunmamaktadır. Ayrıca Texier’in planında da bu mekanlar eyvan
şeklinde değil, kapalı birer tabhane mekanı şeklindedir. İşte bu nedenlerden dolayı bu
hacimlerin eyvan değil, kapalı birer tabhane mekanı olduğunu düşünebiliriz732. Avlunun
doğu ve batısına yerleştirilen eyvan veya tabhane mekanlarının kuzeylerindeki
mekanlarla bağlantıları incelendiğinde Bursa Yeşil İmaret’te eyvanlarla kuzeydeki
tabhane mekanları arasında bağlantının olmadığı, kuzeydeki tabhane mekanlarına giriş
eyvanından ulaşıldığı görülmektedir (Şekil 78). Filibe İmaret Camii’nde (1430)733
eyvanların kuzey duvarındaki açıklıkla, kuzeydeki birimlere geçilmektedir. Kuzeydeki
enine dikdörtgen planlı mekanların başka girişleri yoktur. Kütahya Yakup Çelebi
İmareti’nde (1411) (Şekil 155) eyvanlarla kuzeylerindeki mekanlar arasında bağlantı
730
Yapı içinde hem orta avludan ulaşılan hem de bir koridorla ulaşılan tabhane mekanı olan camiler:
Bursa’da Hüdavendigar İmareti, Yıldırım İmareti, Muradiye İmareti, Yeşil İmaret; Selanik Alaca İmaret,
İstanbul Mahmud Paşa Camii.
731
E.H. Ayverdi, a.g.e., I, s.71.
732
C. Texier, a.g.e., s.220’de Orhan İmareti planını vermiş fakat yapıyı yanlış olarak I. Murad Camii
olarak adlandırmıştır. Bu plan şemasında da bugün eyvan olarak görülen tabhane mekanlarının kapalı
olduğu, orta avluya açılmadığı görülmektedir. Tabhane mekanlar sadece kuzeydoğu ve kuzeybatıdaki
birimlere açılmaktadır. S.Emir, a.g.e., C.II, s.39,40’ta da eyvanların kapalı olduğunu, avluya açılan
kemerlerle avlu askı kemerleri arasında kalan duvar yüzeylerinde ayırt edilebilen ve düzgün bir profil
göstermeyen derzler ve sıva uyuşmazlıkları ile sofa duvarlarının yırtıldığına işaret ettiğini belirtmektedir.
Eyvanlara çıkışı sağlayan basamaklarında doğrudan avlunun tuğla döşemesine yerleştirildiğini, özellikle
doğudakinin kalın bir harç tabakasına oturtulduğunu işaret etmektedir. Her iki taraftaki basamakların
boyutlarının da farklı olduğunu bildirmektedir.
733
S. Eyice, a.g.m., s.39; E.H. Ayverdi, Avrupa’da Osmanlı Mimari Eserleri, C.4, 4.Kitab, s.156-59.
277
yoktur. Kuzeydeki mekanlara avlunun kuzeydoğu ve kuzeybatısındaki açıklıklarla
ulaşılmaktadır. Bursa Yıldırım İmareti’nde eyvanlarla kuzey ve güneydeki tabhane
mekanlarının bağlantısı yoktur. Mekanlara avludan ulaşılmaktadır (Şekil 49). Amasya
Bayazid Paşa İmareti’nde de (1414-19) (Şekil 74) avlunun doğu ve batısındaki ikişer
tabhane mekanının birbirleri ile bağlantıları yoktur. Her dört mekana da avludan
ulaşılmaktadır. Edirne Yıldırım İmareti’nde (XV. yy. sonları) (Şekil 60) ise sadece
batıdaki eyvanın kuzey duvarındaki bir açıklıkla kuzeyindeki tabhane mekanına giriş
vardır. Yapı oldukça fazla onarım geçirmiştir. Benzer uygulama Bursa Muradiye
İmareti’nde734 de (1425-26) görülmektedir. Bursa Muradiye İmareti’de bugün eyvanlı
görünümdedir (Şekil 128). Bursa Muradiye İmareti’nin plan şeması incelendiğinde,
eyvana dönüştürülen tabhane mekanlarının Orhan İmareti’nde de olduğu gibi yapının
kısa kenarıyla birleştiği, kuzey-güney yönlü dikdörtgen planlı mekanların, kuzey ve
güney duvarlarına doğu-batı yönlü kemerler atılarak kareye dönüştürüldüğü ve bu
mekanlara kuzeylerinde yer alan birer koridorla da ulaşıldığı görülmektedir. Bu imarette
de eyvana dönüştürülen tabhane mekanları dışında, kuzeyde küçük boyutlu birer
tabhane mekanı daha vardır. Görülüyor ki Orhan İmareti çağdaşı olan İznik ve Bilecik
Orhan imaretlerinden daha gelişmiş bir plan şemasına sahiptir.
Yapıda plan şeması ve kıble yönü gibi aksaklıkların dışında yan cephelerin
düzenlerinde de bazı aksaklıklar vardır. Dış duvarlardaki çökertmeler ve bu çökertmeler
içine yerleştirilmiş pencerelerin aynı eksende olmaması yapının aksayan yönlerindendir.
Bu da duvarlarda ciddi değişiklikler yapıldığını akla getirmektedir. Doğu cephesinde
kimi sağır kemerler ve nişler sonradan doldurulduğu için cephe üzerinde malzeme farkı
rahatlıkla görülebilmektedir. Yapının tüm cephelerinde altta ve üstte ikişer pencere yer
almaktadır. Pencereler sivri kemerli çökertmeler içerisindedir. Doğu ve batıdaki tabhane
mekanlarının güney duvarlarında ise sadece altta ve üstte birer pencere vardır. Bu
pencereler de diğer cephelerde olduğu gibi sivri kemerli çökertmeler içerisindedir.
İmaretin doğu duvarı üzerinde, güneydoğu köşede, alt sıradaki pencerenin üzerinde,
sonradan kapatıldığı anlaşılan bir pencere vardır. İmaretin doğu cephesinin alt sırasında
734
Türkiye’de Vakıf Abideler Eski Eserler, III, s.135-37; S. Eyice, a.g.m., s.38; E.H. Ayverdi, a.g.e., I,
s.61-63; K. Baykal, a.g.e., s.39-40; Y. Demiriz, a.g.e., I, s.265-68; Y. Demiralp, “Muradiye Külliyesi”,
a.g.e., s.113-14; H. Wilde, Brussa, s.51-56; G. Cantay, a.g.e., 35; A. Gabriel, Brousse, s.106-111; E.H.
Ayverdi-İ.A. Yüksel, a.g.e., s.53-55.
278
yer alan penceresi sonradan kademeli silmelere sahip, mermer bir giriş açıklığına
dönüştürülmüştür. Açıklığın içinde bulunduğu çökertme de, aynı cephenin güneydoğu
ucunda üst seviyede yer alan pencere gibi sonradan doldurulmuştur (Resim 4).
1413 yılında Karamanoğlu Mehmed Bey’in Bursa’yı kuşatması sırasında Ulu
Cami ve Orhan İmareti yakılmak istenmiştir. Her iki yapıda, yangın sırasında hasar
oluşmuştur. Orhan İmareti’nde son cemaat yeri ve giriş kısmındaki mermer kalker
taşından yapılan kısımlar zarar görmüştür. 1417 yılında Çelebi Sultan Mehmed’in
emirleriyle Vezir Beyazid tarafından zarar gören kısımlar onarılmıştır. Yapı 1904 yılında
da Sultan II. Abdülhamid tarafından da tamir ettirilmiştir. İmaret Bursa’daki R.1321
yılındaki büyük depremde zarar görmüş, çeşitli dönemlerde tamir edilmiştir. Reşit
Mümtaz Paşa zamanında yapılan onarımlarda daha önce olmayan doğu kapısı açılmış,
tabhane mekanlarının kemer aynaları boşaltılarak yükseltilmiş, önceden lokmalı olan
şebekeler yerine diyagonal atkılı lokmasız şebekeler ve yeni doğramalar takılmış,
mermer denizlikler eklenmiştir. Kuzeybatıdaki tabhane mekanının mazgal penceresi
genişletilip, üstlük penceresi haline getirilmiştir. Duvarlar ise tamamen değişikliğe
uğramış, abartılı şekilde boyama tuğla sıralarıyla yenilenmiştir. Minarenin sivri ve
kurşunlu olan külahı yerine boğumlu taş bir külah yapılmış ve şadırvan yenilenmiştir735.
Mekan zenginliği, girişin eyvan şeklinde verilmiş olması ve yukarıda bahsedilen
acemice uygulamalardan yola çıkarak yapının yeniden inşa edilmediği, ancak 1417 ve
1905 onarımlarında özellikle kuzey cephesinin kapsamlı bir onarım gördüğü
düşüncesindeyiz.
Orhan İmareti’nin kuzeye açılan son cemaat yeri kemerlerinden ortadaki zikzaklı
sivri kemer, bu kemerin iki yanında birer yalın sivri kemer, kuzeydoğu ve kuzeybatı
uçtaki kemerler ise dişli sivri kemerler formundadır. Gerek dişli sivri kemerlerin
gerekse de zikzaklı sivri kemerin Anadolu’daki ilk örnekleri ile Osmanlı ve Memluk
mimarilerinin oluşumundan önce, Şam kökenli mimar Muhammed bin Havlan elDımışki’nin eserlerinde karşılaşılır736. Konya Alaeddin Camii (1219 tarihli kesim)737
735
K. Baykal, a.g.e., s.103; S. Emir, a.g.e., C.II, s.48; E.H. Ayverdi, a.g.e., I, s.67.
M.B. Tanman, “Erken Dönem Osmanlı Mimarisinde Memluk Etkileri”, s.85, Res.10-11.
737
O. Aslanapa, Anadolu’da İlk Türk Mimarisi, Ankara, 1991, s.31-35, Res.41.
736
279
ve caminin yanına bitiştirilmiş kümbet (1220?)738 bu örnekler arasındadır. Bu
kemerlerin Memluklulardan önce Anadolu’da örneklerinin olması, erken Osmanlı
mimarisine Selçuklu kanalıyla ulaştığını düşündürmektedir. Bunun yanında İsrail’de,
Yubnâ kasabasındaki Memluk yapılarından Ebû Hureyre Meşhedi (1274)739 ile Orhan
İmareti’nin son cemaat yeri kemerleri arasındaki benzerlik, erken Osmanlı döneminde
Filistin-Suriye-Anadolu arasında bir etkileşimin olduğunu göstermektedir. Hureyre
Meşhedi’nde üç sivri kemerden ortadaki zikzaklı, yandakiler dişlidir740.
Orhan İmareti’nin mimarı bilinmemektedir. Yapının cephelerinde görülen
almaşık örgü, yuvarlak sağır kemerler, taş-tuğla rozet, testere silme gibi Bizans kökenli
birçok ayrıntı, Orhan İmareti ve birçok erken Osmanlı yapısının Türk-Rum karşımı bir
ekip tarafından inşa edilmiş olduğunu akla getirmektedir741. Ancak Ebû Hureyre
Meşhedi ile arasındaki benzerlikten yola çıkarak bu şantiyede yerli ustalarla beraber,
Memluk üslubunda yetişmiş ustaların da çalışmış olabileceği hiçte uzak bir ihtimal gibi
görülmemektedir. Ne yazık ki erken Osmanlı dönemine ilişkin belgelerin az olması bu
durumun netleşmesini engellemektedir742.
Orhan İmareti’nin farklı mimari üsluplardan etkileşimi gösteren bir diğer unsur
ise, son cemaat yerinin doğu ve batıya açılan ikiz kemerleridir. Hüdavendigâr İmareti
revaklarında daha sık kullanılan bu ikiz kemerler Haçlı Seferleri sonrasında, Doğu
Akdeniz’de ortaya çıkan kültür ortamı içinde görmek mümkündür. Memluk
mimarisinde yaygın olarak kullanılan bu ikiz kemerler sivri olmasıyla, Osmanlı
örneklerine, Balkanlar’daki yuvarlak ikiz kemerlerden çok daha yakındır743.
Son cemaat yerindeki demir gergiler 1271/1855 depreminden sonra 128081/1863-64 yılındaki onarımda Parvillée tarafından yapılmıştır744. Giriş eyvanı
önündeki ahşap gergi ise Parvillée onarımından önceki döneme ait tek unsur olmalıdır.
738
R.H. Ünal, L’Etude Du Portail Dans L’Architecture Pre-Ottomane, İzmir, 1982, Pl.CXLI, Ph.113.
L.A. Mayer-J. Pinkerfeld, Some Principal Muslim Religious Buildings in Israel, Jerusalem, 1950,
s.21-24, plates 1-11.
740
M.B. Tanman, “Erken Dönem Osmanlı Mimarisinde Memluk Etkileri”, s.85, Res.12.
741
A. Kuran, İlk Devir Osmanlı Mimarisinde Cami, s.71.
742
M.B. Tanman, a.g.m., s.85.
743
Ay.mak., s.85-87.
744
E.H. Ayverdi, “Orhan Gazi Devrinde Mimari”, s.78.
739
280
Orhan İmareti’nin beden duvarları üzerinde yükselen minaresi yenidir745. Gövde
tuğla, petek ve külah taştandır746. Gabriel, minarenin kapı yönündeki iki hücrenin
üzerinde ve çiftte minare olabileceğini ve XIX. yüzyıla ait olduğunu iddia etmektedir747.
Oysa minare Gabriel’in iddia ettiği gibi hücreler üzerinde değil, Ayverdi’nin de
belirttiği gibi tek olarak duvar köşesine konulmuştur748. Ayverdi yapının vakfiyesinde
1196/1782 yılında cami ve minarenin tamir gördüğü bildirmektedir749. Ayverdi
minarenin XVII. yüzyıl750, Çetintaş ise XVIII. yüzyıldan sonra inşa edildiği
görüşündedir751. S. Emir ise, minarenin özgün olmadığını ve yapının camiye
dönüşümünden sonra, muhtemelen XVI. yüzyılın ikinci yarısında inşa edildiğini ileri
sürmektedir. Tuğla gövdenin XVI. yüzyıldan sonra onarım gördüğüne ya da
yenilendiğine ilişkin herhangi bir veri saptayamamış, 1196/1782 tarihli sicil kaydından
yola çıkarak mermer şerefe döşemesinin onarıldığını ve külahın yenilendiğini vermiştir.
Eski fotoğraflardan yola çıkarak külahın 1905 onarımına kadar sivri ve kurşun olduğu
ve bu onarımında yenilenerek bugünkü taş külahın inşa edildiği, XIX. yüzyıla ait
fotoğraflar gösterilerek belirtilmiştir752. Bizde Uysal753 gibi imaretin kuzeydoğu
köşesinde, beden duvarları üzerinde oturan minarenin ilk yapıya ait olma ihtimalini
zayıf görmekteyiz. Minarenin imaret duvarına oturuş tarzı, ulaşım için kâgir değil,
demir merdivenlerin bulunması, unsurun imaret ile aynı dönemde planlanmadığını akla
getirmektedir754. Emir’in de vurguladığı gibi 1196/1782 tarihli sicil kaydından yola
çıkarak minarenin camiye dönüştürüldükten sonra yapılmış olabileceği söylenebilir.
Minare yapının doğu cephesindeki durum hakkında da ipuçları vermektedir. Minareye
giriş, kuzeydoğudaki tabhane mekanından sağlanmaktadır. Demir merdivenlerle çıkılan
minarede, minare gövdesine ulaşılabilmek için tonoz yırtılmış ve kuzey duvarı, çıkış
745
A. Kuran, a.g.e., s.71. Bursa Hüdavendigâr İmareti, İznik Yeşil Cami (1378-1391), Edirne Muradiye
İmareti (H.830), Balat İlyas Bey Camii (1440) minareleri de cami duvarı üstünde yükselmektedir.
746
1904’ten önce çekilmiş bir fotoğrafta külah kurşundur. Bkz. E.H. Ayverdi, “Orhan Gazi…, s.131.
747
A. Gabriel, a.g.e., s.47.
748
E.H. Ayverdi, “Orhan Gazi…, s.76.
749
E.H. Ayverdi, a.g.e., I, s.67.
750
Ay.es., s.76.
751
S. Çetintaş, Türk Mimari Anıtları, I, s.19.
752
S. Emir, a.g.e., C.II, s.44-45.
753
A.O. Uysal, “Zaviyeli Camilerde Minare Sorunu”, Türk Etnografya Dergisi, S.XX, Ankara, 1997,
s.48.
754
E. Pekin-S. Rifat, Green Bursa, s.45’te minarenin 1904 restorasyonunda inşa edildiğini
bildirilmektedir.
281
için gereken açıklığı sağlamak için köşede 30 cm. kadar açılmıştır. Minare inşaatıyla
yapılan onarım, doğu cephesindeki duvar örgüsünde de izlenebilmektedir. Doğudaki
tabhane mekanının duvarı diğer duvara göre daha aşağı kotta kalmaktadır. Ayrıca beden
duvarları iki sıra kirpi saçakla son bulurken bu kesim tek sıra saçak ile son bulur. Son
cemaat yeri doğu kemer gözünün üstü ile tabhane mekanı arasında duvar örgüsü de
dikkatli bakıldığında farklıdır. Batıdaki çörten burada yoktur755.
Orhan İmareti’nde taş-tuğla, alçı, kalemişi ve çini süslemelere yer verilmiştir.
Taş ve tuğla süslemeler, duvar süslemesi olarak kullanılmıştır. Son cemaat
yerinin kuzey, doğu ve batı cephelerinde bu süslemeler görülmektedir. Son cemaat yeri
doğu ve batı cephedeki ikiz kemerin aynalarında doğudakinde baklava (Resim 181)
batıdakinde ise kare/altıgen formunda süslemeler görülmektedir (Şekil 103). Bu tarz
süslemeleri Bursa Hüdavendigâr İmareti ikiz kemerlerinde (Resim 25-26), Şam
Nureddin Zengi Maristanı’nda kapısında756 da yer almaktadır. Son cemaat yerindeki
bu süslemeler, muhtemelen boya ile yapılmışlardır. S. Çetintaş bu süslemelerin üzerinde
bir takım firuze renkli küçük çini parçalarının olduğunu, bunların sıvaya gömülmek
suretiyle basit bir süsleme meydana getirdiklerini, ancak bunların yapının çini
süslemeleri olduğunu göstermediğini, bunların az miktarda tek renkli küçük parçalardan
ibaret olduğunu ve sadece burada kullanıldığını söylemektedir. Çetintaş ayrıca,
Osmanlıda Yeşil İmaret’ten önce hiçbir yapıda çini kullanılmadığını, Bursa Yıldırım
İmareti’nin tavanındaki çini panoya bile şüpheyle baktığını eklemektedir757. Bugün
süslemeler üzerinde herhangi bir çini parçasına rastlanmamıştır. Yine birimin kuzey ve
doğu cephelerinde güneş kursları ve ışınsal rozetler vardır. Bu rozetler taş ve tuğlalarla
oluşturulmuştur. Yapının beden duvarlarından doğudakinin ortasında yer alan
çökertmede ve güneybatıdaki ilk pencerenin üzerinde de güneş kursları bulunmaktadır.
Benzer süsleme örneklerini Yenişehir Postinpuş Baba Zaviyesi (XIV. yüzyıl) (Resim 45) ve İznik Nilüfer Hatun İmareti’nde (1388) (Resim 35-37) son cemaat yeri cephesinde
görmek mümkündür. Minare gövdesinde de tuğla ile yapılmış bir rozet yer almaktadır.
755
Minare ve duvar örgüsü için ayrıca bkz. S. Emir, a.g.e., C.II, s.43-46.
Y. Demiriz, a.g.e., I, s.76.
757
S. Çetintaş, a.g.e., I, s.21.
756
282
Yapıda çok fazla çini süsleme yer almamaktadır. Esas ibadet mekanın kıble
duvarının doğu kesimindeki pencerenin iki yanındaki dikdörtgen çökertmelerin içi çini
plakalarla dolgulandırılmıştır. Firuze renkli çini plakalar üçgen tuğlalarla çevrelenmiştir.
Basit geometrik kompozisyon oluşturan bu plakalar iki sıra halindedir.
Şekil 103. Bursa Orhan İmareti. Son Cemaat Yerinin Batısındaki İkiz Kemer
Aynalığındaki Taş-Tuğla Süsleme.
Orhan İmareti’nin mihrabı kalıplama tekniğinde, alçak kabartma olarak
yapılmıştır. Alçı mihrap, boyanmış olmakla beraber kimliğini kaybetmemiştir758.
Mihrabın mukarnas kavsarası ve çerçevesi yağlı boya ve altın yaldızla boyanmıştır.
Kavsara köşeliklerinde kabartma şeklinde rumiler yer almaktadır. Mihrap çerçevesi
geometrik geçmelerle
hareketlendirilmiştir. Çerçeveyi dıştan
mukarnas
şeridi
çevrelemektedir. İç çerçeve ise geometrik örgülüdür. Mihrap ana nişindeki mermer
758
İmaret, 1576 yılında genişletilmiştir. XVI. yüzyılın en güzel alçı süslemelerinin yer aldığı mihrap, ne
yazık ki bugün, zemin kotunun yükseltilmesi nedeniyle tahrip görmüştür. R. Kaplanoğlu, Bursa Anıtlar
Ansiklopedisi, Bursa, 1994, s.99. 2004 yılının Mart ayında Uludağ Ü. öğretim üyelerinden Prof. Dr.
Zeren Tanındı başkanlığında mihrapta sıva raspası yapılmıştır. Ayrıca, onarımın kapsamı tam olarak
bilinmemekle beraber, yapıda, boya, badana, alçı, kalemişi tezyinat restorasyonu ve basit onarımı
yapılmış (Bursa Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu Arşivi’nden).
283
sütuncelerin mukarnaslı başlıkları vardır759 (Resim 186). XIV. yüzyılda alçıyla yapılmış
mihrap örnekleri oldukça fazladır760.
Yapıdaki tüm birimlerin örtü ve geçişlerinde; pencere ve kapılarının
alınlıklarında ve mihrapta palmet, rumi, çeşitli yapraklar ve kıvrık dallarla oluşturulmuş
kalemişi süslemelere rastlanmaktadır. Bu süslemeler yapıyla çağdaş değildir.
Son cemaat yeri kubbe göbeklerinde dilimli daire formlu bir madalyon içerisinde
palmet, rumi ve kıvrık dallardan meydana gelen süslemeler bulunmaktadır. Kırmızı
zemin üzerinde mavi, yeşil, sarı ve beyaz renkler kullanılmıştır. Kemer karınlarında da
dikdörtgen
kartuşlar,
palmet
ve
rumilerden
meydana
gelen
süslemelerle
dolgulandırılmıştır. Tonozlardaki dikdörtgen kartuşların içerisinde kemer karınlarındaki
süslemeler tekrar edilmiştir. Dikdörtgenin çevresinde de içteki süslemenin ikiye
kesilmesi ile meydana getirilmiş birer süsleme yer almaktadır. Giriş eyvanının kubbe
göbeği ise kenger yaprakları, realist çiçekler ve palmetlerle şekillenen bir
kompozisyonla hareketlendirilmiştir. Yapıdaki pencereler, palmet, rumi, akantus
yaprağı ve kıvrık dallarla taçlandırılmıştır.
Avlu kubbesinin içerisinde palmet, rumi ve kıvrık dallardan meydana gelen bir
süsleme vardır. Etekteki bordür çok çenekli yapraklardan meydana gelmiştir. Kasnak
üzerindeki pencerelerin aralarında, bordürdeki süsleme unsurları uygulanmıştır.
Pandantiflerin kenarlarında ise palmet, rumi ve kıvrık dallar kullanılmıştır.
Süslemelerde hakim renkler kahverengi, kırmızı, yeşil, mavi ve beyazdır.
İbadet mekanında kubbe içerisinde kırmızı zemin üzerine kahverengi, mavi,
krem ve siyah renklerle palmet, rumi, kıvrık dallar girift şekilde bir kompozisyon
oluşturmaktadır. Uçları ovalleştirilmiş kartuş şeklinde biten bu süslemelerin içerisinde
dini içerikli yazılar da vardır. Kubbe eteğine açılan pencerelerde bitkisel örnekli
süslemelerle taçlandırılmıştır. Etekteki bordür ise palmet, eşkenar dörtgen ve
yapraklardan meydana gelmektedir. Mavi, kırmızı, beyaz ve yeşil renkler kullanılmıştır.
759
S. Emir, a.g.e., C.II, s.47-48’de mihrabın yükseltildiğini ve boyandığını, mihrap ve tromp nakışlarının
1224/1809 onarımına, geçiş kuşağında mihrap üstündeki 1281 tarihli ayetli panonun Parvillée onarımına,
ahşap minberin ise 1905 onarımına ait olduğunu belirtmektedir. Mihrap hakkında ayrıca bkz. M. Top,
a.g.t., s.35-36, Çiz.3.
760
XIV ve XV. yüzyıl alçı mihrapları için bkz. B. Eskici, “Anadolu Selçuklu ve Beylikler Döneminde
Alçı Mihraplar”, Sanat Tarihi Dergisi, XV/1 Nisan 2006, İzmir, 2006, s.57-75.
284
Tromplar farklı formda üçgenlere bölünmüştür. Zemin kırmızıdır. Üçgen formların her
biri, palmet, rumi ve kıvrık dallarla dolgulandırılmıştır. Dört yöndeki sağır kemerlerin
içleri de dini içerikli yazılar, içleri küçük çiçeklerle hareketlendirilmiş altıgenler ve
yapraklarla bezenmiştir. İbadet mekanın doğu duvarının güneyinde yer alan pencerenin
yanında daire formunda bir madalyon bulunmaktadır. Bu madalyonun içerisinde daire
şeklinde dini içerikli yazılar yazılmıştır. Ortada kufi yazı ile “Kelime-i Tevhid” yazılıdır.
Benzer şekilli madalyonları Bursa Yıldırım İmareti’nin ibadet mekanında da görmek
mümkündür (Resim 108).
Mihrap palmet, rumi, kıvrık dal ve çok çenekli çiçeklerle meydana getirilmiş bir
tepelikle taçlandırılmıştır. Tepeliğin ortasındaki dikdörtgen formlu ayet panosunda
simetrik şekilde yazılmış “Kelime-i Tevhid” bulunmaktadır. Tepelikle mihrabı içleri
küçük çiçeklerle dolgulandırılmış altıgenlerden oluşan bir bordür ayırmaktadır. Mihrap
ana nişi içerisinde bir palmet motifi vardır. Palmet motifini üst bölümündeki oval
kısımda simetrik olarak yazılmış dini içerikli bir yazı yer almaktadır. Nişin
köşeliklerinde de palmet, rumi ve kıvrık dallarla şekillenen süslemelere yer verilmiştir.
Kavsarada
her
bir
mukarnas
dişi
ince
işçilikli
bitkisel
süslemelerle
hareketlendirilmiştir761 (Resim 186).
Tarihlendirme
Harim girişi üzerindeki sülüs yazılı kitabeye göre Orhan İmareti, H.740/1339-40
yılında Orhan Bey tarafından yaptırılmıştır (Resim 187). Cami Karamanoğlu Mehmed
Bey tarafından yakıldıktan sonra, Çelebi Sultan Mehmed’in emirleriyle baş vezir
Bayezid tarafından H.820/1417-18 yılında tamir ettirilmiştir762. Celi sülüs yazılı Arapça
kitabenin metni şöyledir:
761
Kalemişi süslemeler için ayrıca bkz. E. Çalıkuşu, a.g.e., s.31-38.
Yapının tarihlendirilmesi için bkz. O. Aslanapa, Yüzyıllar Boyunca Türk Sanatı (14. Yüzyıl), 1977,
s.21-22; E.H. Ayverdi, “Osmanlı Mimarisinin İlk Asrı”, Milletlerarası Birinci Türk Sanatları
Kongresi, Ankara, 1962, s.72-73; E.H. Ayverdi, a.g.e., I, s.61-89; K. Baykal, a.g.e., s.102,191; A. Batur,
“Osmanlı Camilerinde Almaşık Duvar Özerine”, Anadolu Sanatı Araştırmaları, II, İstanbul, 1970,
s.144,211-214; Y. Demiriz, a.g.e., I, İstanbul, 1979, s. 301; S. Eyice, “Zaviyeler ve Zaviyeli-Camiler”,
s.37-38; A. Gabriel, a.g.e., s.46-49; A. Gabriel, a.g.m., s.37-43; G. Goodwin, A History of Ottoman
Architecture, London, 1971, s.51-53; H.B. Kunter, “Kitabelerimiz”, Vakıflar Dergisi, II, Ankara, 1942,
s.438; A. Kuran, İlk Devir Osmanlı Mimarisinde Cami, s.67-71; A. Tüfekçioğlu, Erken Osmanlı
762
285
اﻣﺮ ﺑﮭﺰه اﻟﻌﻤﺎره اﻟﺴﺮﯾﻔﮫ-١
ﺳﻠﻄﺎن اﻟﻐﺮاه واﻟﻤﺤﺎھﺪﯾﻦ اورﺧﺎن ﺑﻚ ﺑﻦ-٢
ﻋﺜﻤﺎن ﺑﻚ ﻃﺎن ﺛﺮاھﻤﺎ ﻓﻲ ﺳﻨﮫ ارﺑﻌﯿﻦ وﺳﺒﻌﻤﺎﯾﮫ وﺣﺮق وﻟﺪ-٣
ﻗﺮﻣﺎن ﺛﻢ اﻣﺮ اﻟﻨﺎﻇﺮ وھﻮ اﻟﻮرﯾﺮ اﻻﻛﺒﺮ ﺑﺎﯾﺮﯾﺪ ﺑﺎﺷﺎ ﺑﺎﺷﺎرة-٤
اﻟﺴﻠﻄﺎن ﺑﻦ اﻟﺴﻠﻄﺎن ﺳﻠﻄﺎ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺑﺎﯾﺮﯾﺪ ﺣﺎن ﺳﻠﻄﺎﻧﮫ ﻓﻰ ﺳﻨﮫ ﻋﺸﺮﯾﻦ وﺛﻤﺎﻧﻤﺎﯾﮫ-٥
Kitabenin Türkçe’ye çevirisi: Osman Bey oğlu, gazilerin ve mücahitlerin sultanı
Orhan Bey –makamları güzel olsun-, 740 senesinde bu şerifli imaretin yapılmasını
emretti. Karamanoğlu’nun yakmasından sonra, Bâyezîd Han oğlu sultan oğlu sultan
Mehmed’in –hükümdarlığı devamlı olsun- işaretiyle büyük vezir nâzır Bâyezîd Paşa 820
yılında (eserin tamirini) emretti763.
Caminin kitabesinde imaret vakfiyesinde ise zaviye olduğu geçmektedir.
Harimdeki alçı mihrabın taç kısmında boya ile yazılmış ayette: 1281/1864 tarihi
Parvillée’nin tamir tarihine de uymaktadır764.
Son cemaat yerinde de boya ile yazılmış Tamir 1381 yazısı okunmaktadır
(Resim 188).
Orhan İmareti, ilk kez Sultan Orhan zamanında inşa ettirilmiştir. Yapı 1413
yılında Karamanoğlu II. Mehmed Bey’in Bursa’yı kuşatması sırasında yakılmak
istendiği için zarar görmüştür. 1417 yılında Çelebi Sultan Mehmed ve 1904 yılında da
Sultan II. Abdülhamid tarafından tamir ettirilmiştir765.
Kaynaklara göre Orhan Bey, Karesi’nin fethinden sonra 736/1336 yılında
Bursa’da cami, medrese, imaret ve kervansaray olmak üzere çeşitli binaların inşalarını
Mimarisinde Yazı, Ankara, 2001, s.130-33; Türkiye'de Vakıf Abideler ve Eski Eserler (Bursa İl
Merkezi), III, Ankara, 1983, s.148-52; B. Yalman, Bursa, İstanbul, 1984, s.93-96; E. Pekin-S. Rifat,
a.g.e., s.44; C.E. Arseven, a.g.e., s.240-243.
763
Kitabenin okunuşundaki farklar için bkz. H.B. Kunter, a.g.m., s.438; E.H. Ayverdi, “Orhan Gazi
Devrinde Mi’mari”, s. 128; K. Baykal, a.g.e., 191; Y. Demiriz, a.g.e., s.301; Türkiye’de Vakıf Abideler
ve Eski Eserler, III, s.148-49.
764
E.H. Ayverdi, a.g.e., I, s.79.
765
O. Aslanapa, Yüzyıllar…, s.21; S.K. Yetkin, İslam Ülkelerinde Sanat, İstanbul, 1984, s.63; C.E.
Arseven, a.g.e., s.240-243.
286
başlatmıştır. İmaretin kitabesinde görülen 740/1340 tarihi imaretin belki de tüm
külliyenin tamamlanma tarihidir766. Orijinal kitabenin ne olduğu hakkında kesin bilgiler
yoktur. Kitabenin, Karamanoğlu tarafından yapılan tahribat sonucu kaybolduğu
düşünülmektedir. Şimdiki kitabe ise, 820 yılındaki tamiri göstermek üzere Bayezid Paşa
tarafından sonradan konulmuştur767.
766
767
S. Çetintaş, Türk Mimari Anıtları, Osmanlı Devri, Bursa’da İlk Eserler, İstanbul, 1946, s.18.
S. Çetintaş, ay.yer.
287
Katalog No
Yapının Adı
Yeri
Şekil No
:3.21
:ALİ BEY İMARETİ/CAMİİ768
:Manisa
İnceleme Tarihi
11.05.2008, 04.02.2009
:104-105
Resim No
:04.04.2008,
22.04.2008,
:189-198
Ali Bey İmareti, Manisa Merkez, Adakale Mahallesi, Demirtaş Sokak, 8 pafta,
65 ada, 7 parselde yer almaktadır. Mülkiyeti Vakıflar Genel Müdürlüğüne ait olan
tarihi yapı, Eski Eserler ve Müzeler Genel Genelgesi ile korunması gerekli taşınmaz
kültür varlığı olarak tescil edilmiştir.
Yapı, çeşitli tarihlerde tamir görmüştür. Yapıda ana plan şeması kısmi olarak
korunsa da genel detaylar incelendiğinde ve kuzey cephesindeki son müdahaleler
dikkate alındığında, yapının özgünlüğünün büyük ölçüde kaybolduğu söylenebilir.
Ali Bey İmareti, Demirtaş Paşa’nın oğlu Ali Bey tarafından H.831/1427 yılında
yapılmış ve vakfiyesi de aynı yıl içinde düzenlenmiştir769. Ali Bey, İshak Bey Hanı’nı
yapıya vakfetmiş, mütevelliğine de Hızır Bey bin İsmail’i atamıştır770. İ.H.
Uzunçarşılı’nın Kitabeler adlı eserinde, mescidin Ali Bey’in torunlarından Haydar
Çelebi tarafından H.975/1567 yılında camiye çevrildiği, Cafer Çelebi tarafından da
H.978/1570 yılında tamir edildiği, minber ve minare gibi yeni unsurların ilave edildiği
belirtilmektedir771.
İ. Gökçen’in Manisa Tarihinde Vakıflar ve Hayırlar adlı eserinde yapının
Zi’l-Ka’de 1034/1625 yılındaki depremde büyük ölçüde zarar gördüğü, caminin
768
İzmir II Numaralı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu Arşivi’nde yapı, Emir Ali
Bey Camii şeklinde adlandırılmaktadır. Kaynaklarda da Bkz. D. Kuban, a.g.e., s.119, Ali Bey Zaviyesi
şeklinde adlandırılan yapıyı, biz metin içinde kitabesinden yola çıkarak imaret olarak adlandırdık.
769
İ.H. Uzunçarşılı, Kitabeler, İstanbul, 1929, s.77’de Ali Bey’in Manisa’daki ikameti sırasında yapının
mescit olarak yapıldığı belirtilmektedir. E.H. Ayverdi, Osmanlı Mi’marisinde Çelebi ve II. Sultan
Murad Devri, C.II, İstanbul, 1989, s.182; H. Acun, Manisa’daki Türk Devri Yapıları, Ankara, 1999,
s.80-81; F. M. Emecen, XVI. Asırda Manisa Kazası, Ankara, 1989, s.92; N. Köklü, “Manisa’daki
Osmanlı Eserleri II”, Manisa, S.5, Manisa, Şubat 1994, s.3.
770
İ.H. Uzunçarşılı, a.g.e., s.77.
771
Ay.yer.
288
mütevellisi Timurtaş Efendi’nin gayretleri ile çatının çardağının772 bazı yerlerinin tamir
edildiği belirtilmektedir773.
Güney-kuzey yönlü eğimli bir arazi üzerine kurulu Ali Bey İmareti, avlu, ibadet
mekanı, iki tabhane mekanı ve son cemaat yeri ile güneybatı köşesinde yer alan
minareden meydana gelmektedir. Yapı geniş bir bahçe içerisindedir. Bahçeye kuzey ve
güneydeki kapılarla girilmektedir. Yapının dış bahçe duvarlarından kuzey cephesi
üzerinde bir de sivri kemerli çeşmesi bulunmaktadır (Şekil 104), (Resim 189-192).
Şekil 104. Manisa Ali Bey İmareti. Plan.
Bahçede, ahşap desteklerle taşınan ahşap örtülü bir şadırvanı vardır. Büyük
ölçüde işlevini kaybeden unsur, bugün kullanılmamaktadır ve kendi haline
terkedilmiştir. Yapının kuzeybatı köşesine ise son dönem eklentileri betonarme yapılar
yapılmıştır (Resim 191).
772
773
E.H. Ayverdi, a.g.e., C.II, İstanbul, 1989, s. 182-183’te ahşap revak olacağını belirtmektedir.
İ. Gökçen, Manisa Tarihinde Vakıflar ve Hayırlar, İstanbul, 1946, s. 36-39.
289
Yapının inşa malzemesi dış cephesinin tamamen sıvanıp boyanması nedeniyle
anlaşılamamaktadır (Resim 189-191). Ancak E.H. Ayverdi’nin yayınlamış olduğu bir
fotoğrafta görüldüğü üzere, duvar örgüsü moloz taşlarla şekillenmiştir774. Beden
duvarları iki sıra kirpi saçakla son bulmaktadır. Tabhane mekanları tek yöne eğimli
birer çatı ile ana yapı ise Marsilya tipi kiremitlerle kaplı kırma bir çatı ile örtülüdür
(Resim 189).
Yapının güneybatı köşesinde yer alan kare kaideli minare yapıyla çağdaş
değildir. İnşa kitabesinden, minarenin yapı bünyesine 1570 yılında dahil edildiği
anlaşılmaktadır775. Kaide yatay ve dikey tuğlaların kasetlemiş olduğu kesme taşlarla
almaşık düzendedir. Kare kaideden sekizgen planlı pabuca geçilmektedir. Pabucun alt
kesimi iki renkli düzgün kesme taşlarla şekillenmiştir. Her yüzde sağır sivri kemerler
vardır. Pabucun üst kesiminde ise alt bölümle bir kaytan silme ile ayrılmış prizmatik
Türk üçgenleri bulunmaktadır. Silindirik formlu tuğla gövde, zikzak şeklinde bir
süsleme ile hareketlendirilmiştir. Şerefe altı mukarnaslarla dolgulandırılırken, petek
sıvanmış ve kurşun bir külah ile örtülmüştür. Minarenin zemini imaretin zemininde
2.00m. daha yüksektedir. Minarenin asıl kapısı dışarıdadır. Bugün batıdaki tabhane
mekanının güney duvarında yer alan pencere kapıya çevrilmiş ve minareye de bu kapı
ile ulaşım sağlanmıştır (Şekil 104) (Resim 192).
Yapının bahçe duvarlarından kuzey cephedeki girişin batısında bir çeşme nişi
yer almaktadır. H. Acun, eserinde güneydeki girişinde yanında sivri kemerli bir
çeşmenin olduğunu belirtmektedir776. Bizde Sayın H. Acun gibi, malzeme ve duvar
tekniği bakımından çeşmenin, imaret ve diğer külliye yapılarıyla aynı dönemde
yapıldığını düşünmekteyiz777. Dikdörtgen planlı çeşme nişi sivri bir kemer ile örtülüdür.
Çeşmenin küçük bir ayna taşı vardır. Ayna taşının üzerinde ince uzun bir niş şeklinde
sabunluk, alt kesimde de oluğu bulunmaktadır.
İbadete açık olan Ali Bey İmareti’ne, kuzeyde yer alan çift yönlü merdivenle
çıkılmaktadır. Yapının oldukça dik eğimli bir arazi üzerine inşa edilmesi bu uygulamayı
774
Bkz. E.H. Ayverdi, a.g.e., C.II, s.184, R.310 b.
Yapının geçirdiği müdahalelere s.293-95’te değinilmiştir.
776
H. Acun, a.g.e., s.82.
777
Ay.yer.
775
290
zorunlu kılmıştır. Merdivenin merkezinde dikdörtgen formlu bir niş yer almaktadır.
Nişin tuğla kemeri bozulmuştur. Nişin çevresindeki alanda taş duvar örgüsü belli bir
kesime kadar korunmuş, merdivenin diğer kısımları, basamaklar hariç, sonradan
sıvanmış ve boyanmıştır (Resim 190-191). N. Köklü’nün onarım öncesi planında niş,
çeşme olarak işaretlenmiştir.
İki sıra betonarme kolonlarla taşınan son cemaat yerinde üst sıra pencereleri
basık kemerlidir ve alüminyum doğramalıdır. Kuzey duvarının doğu ve batı ucundaki
dikdörtgen planlı pencereler de alüminyum doğramalıdır, lokma demir parmaklıklı
pencerelerin denizlikleri dökme mozaiktir. Son cemaat yeri Vakıflar Genel
Müdürlüğü’nün son onarımından sonra bu şekli almıştır. İki sıra ahşap desteklerle
taşınan son cemaat yeri ahşap tavanı ve destekler betonarme konstrüksiyon ile
değiştirilmiş, avlunun kuzeyinde yer alan kadınlar mahfili betonarme ve “U” şeklinde
uzatılarak son cemaat yerine dahil edilmiştir. Son cemaat yerinin batı duvarına abdest
muslukları yerleştirilmiştir (Resim 190,193).
Ali Bey İmareti’nde yapının içine dikdörtgen formlu basit bir açıklıkla
girilmektedir. İki kanatlı demir kapı, muhtemelen son onarımın eseri olmalıdır. Kapının
batısında inşa kitabesi yer almaktadır (Resim 193).
Ana giriş kapısı ile kareye yakın dikdörtgen planlı avluya girilmektedir. Mekan,
ahşap tavan ile örtülüdür. Avlunun kuzeyinde son cemaat yerine doğru taşan kadınlar
mahfili yer almaktadır. Mahfil avluya sivri bir kemer ile açılmaktadır. Mahfilin güneyi
ahşap bir kafes ile kapatılmıştır. Betonarme unsura avlunun kuzeydoğu köşesindeki
merdivenlerle çıkılmaktadır (Resim 194-195).
Avlunun doğu ve batısında birer tabhane mekanı bulunmaktadır. Her iki mekan
da avluya sivri kemerlerle açılmaktadır. Avlu ile tabhane mekanları arasında kot farklı
yoktur. Dikdörtgen planlı iki mekan da düz ahşap tavan ile örtülüdür. Doğudaki tabhane
mekanın duvarlarında birer pencere yer almaktadır. Doğu duvarının kuzey ucunda ise
dikdörtgen planlı pencere sonradan kapıya dönüştürülmüştür. Batıdaki tabhane
mekanında da aynı düzen görülmektedir. Ancak burada güneydeki pencere sonradan
minareye çıkışı sağlayan bir kapı şekline dönüştürülmüştür (Resim 196).
291
Avlunun güneyinde alçak bir kot farkı ile belirtilmiş ibadet mekanına
ulaşılmaktadır. Kareye yakın dikdörtgen planlı mekanın tavanı avluda da devam eden
bir ahşap tavan ile örtülüdür. Mekanın alt seviyede doğu ve batı duvarlarında dikdörtgen
planlı birer pencere, üst sırada ise güneyde iki, doğu ve batıda ise sivri kemerli birer
pencere yer almaktadır. Mekanın güney duvarı ortasında yer alan beş kenarlı mihrap
nişi mukarnaslı bir kavsara ile örtülüdür. Bugün, mihrap ana nişi ve çerçeve fayanslarla
kaplanmış, kavsara ise yağlı boya ile boyanmıştır (Resim 197).
Mihrabın güneydoğusundaki ahşap vaaz kürsüsü ve mekanın kuzeybatı köşesine,
bir kısmı avluya taşacak şekilde yerleştirilmiş ahşap minber yenidir. Yapı camiye
çevrildikten sonra minber yapı bünyesine dahil edilmiştir778. Ancak bugünkü minber
XVI. yüzyılda eklenen minber değildir (Resim 197).
Ali Bey İmareti’nde mekanların tüm duvarları ahşap lambrilerle kaplanmıştır.
Yapının iç ve dış duvarları sıvalı ve boyalı olduğu için herhangi bir süsleme unsuruna
rastlanmamıştır.
Ali Bey İmareti farklı dönemlerde geçirdiği onarımlarla özgün görüntüsünden
uzaklaşmıştır. Tarihçe bölümünde de belirttiğimiz gibi kitabesinde açıkça verilen
onarım bilgilerinden yola çıkarak yapının, ilk ciddi onarımının 1567-68 ve 1570-71
yıllarında gerçekleştiği ve bu onarımlarla imaretin kimlik değiştirerek cami fonksiyonu
kazandığı anlaşılmaktadır. Minber, mahfil ve minare gibi unsurların yapı bünyesine
dahil edilmesi, inşa edildiği dönemde tabhaneli bir cami olarak tasarlanan bu yapının
aynı kategorideki diğer yapılarla aynı kaderi paylaştığını göstermektedir. Belirli bir
ihtiyaçtan doğan ve belli bir dönemde inşa edilen tabhaneli camilerin en önemli özelliği
siyasi bir oluşumla yeni bir yapı tipinin meydana gelmesi ve gelişmesi; siyasi ortamın,
kişi ve kurumların zaman içinde işlevselliklerini kaybetmeleri ya da farklı yönelimlere
ihtiyaç duyulması ile bu yapı tiplerine ihtiyaç kalmaması, yapıların değişimlerini
zorunlu kılması ve kimliklerinin değişmesidir.
Ali Bey İmareti de bu kimlik değişimini tam da bu yapıların ve hizmet ettikleri
kurumların ve kişilerin önemlerini yitirmeye başladıkları yıllarda yaşamıştır. İnşa
778
Bkz. yapının inşa kitabesi ve E.H. Ayverdi, a.g.e., C.II, s.184, R.310d.
292
edildikten yüzyıl sonra kimliğinde değişim olmuş, yeni unsurları ile artık her mekanında
ibadet edilebilecek bir cami işlevini kazanmıştır.
Yapıda ilk büyük değişimden sonraki en büyük değişim, H.1034/1625 yılındaki
büyük depremden sonra gerçekleşmiştir. Bu depremden sonra yapının harap olan çatı ve
son cemaat yeri tamir edilmiştir779.
Mihrabın iki yanında, üst sırada yer alan vitraylı pencerelerin üzerinde
H.1164/1750-51 tarihi yazılıdır. Muhtemelen yapı bu tarihte de onarılmış olmalıdır780.
İmaret en son Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından onarılmıştır. Bu onarımda, son
cemaat yerinin ahşap destekleri değiştirilerek bugün gördüğümüz beton kolonlar
yerleştirilmiş, minber yenilenmiş, eskiden harimin kuzeyinde yer alan mahfil
değiştirilerek son cemaat yerinin üzerine alınmış ve yanları kuzeye doğru “U” şeklinde
uzatılmıştır. Batı yan kanadın güney penceresi kapı şekline getirilerek minareye çıkışın
önü açılmış, doğu yan kanadın kuzey alt penceresi kapı şekline getirilmiştir. Harime
girişi sağlayan kapı üzerindeki kitabe üzerinden alınarak, kapının sağ tarafına
konulmuştur781. Yapının dış görüntüsünü tamamen değiştiren diğer en önemli unsur ise
dış cephenin tamamen çimento içerikli sıva ile sıvanmasıdır. Bu yanlış uygulamalar
sonucunda yapı, orijinalliğinden büyük ölçüde uzaklaşmıştır.
Yapıdaki en büyük değişiklik, iki sıra ahşap destekle taşınan son cemaat yerinde
görülmektedir. Ahşap destekler kaldırılmış yerlerine betonarme kolonlar konulmuştur.
Avlunun kuzeyinde yer alan ve ahşap desteklerle taşınan kadınlar mahfili betonarme
olarak değiştirilmiş ve son cemaat yerinin ilk destek sırasının hizasına ve doğu ve batı
kısmına kadar “U” şeklinde uzatılmıştır. Son cemaat yerinin özgünlüğü kaybetmesine
neden olan bu uygulama yapının gelecek nesillere yanlış bilgi vermesine neden
olmaktadır. 326,8.5.198 Top. No’lu Kültür Bakanlığı Gayrimenkul Eski Eserler ve
Anıtlar Yüksek Kurulu Başkanlığı’nın kararında782; “yapılan onarımın çok kötü olduğu,
aslına tamamen aykırı yapıldığı, caminin eski fotoğrafı varsa rölövelerinden
779
Bkz. H. Acun, a.g.e., s.81; İ. Gökçen, a.g.e., s.36; E.H. Ayverdi, a.g.e., C.II, s.185.
Bkz. H. Acun, ay.yer; İ. Gökçen, “Ali Bey Camii”, Gediz, S.15, 1938, s. 11; Ç. Uluçay-İ.Gökçen,
Manisa Tarihi, İstanbul, 1939, s. 95.
781
H. Acun, a.g.e., s.81.
782
Bu kararı İzmir II Numaralı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu’nda yapmış
olduğumuz araştırmalar sonucunda edindik.
780
293
yararlanılarak yeniden düzeltilmesi” hakkındaki karara rağmen bugüne kadar bu
yanlışlıkların düzeltilmesine yönelik herhangi bir çalışma yapılmamıştır (Şekil 104).
Yapıya ulaşımı sağlayan merdivenlerin altında onarım öncesinde bir ahır olduğu
belirtilmektedir783. Bugün ise buna dahil herhangi bir iz yoktur.
İmaretin kitabesindeki bilgiler hem bizi aydınlatmakta, hem de bazı ihtimalleri
düşünmemize yol açmaktadır. Cami olarak tasarlanıp inşa edilmeyen yapı, sonraki
dönemlerdeki eklentileri ve geçirdiği onarımlarla tartışmaya açıktır.
Yapının plan şeması irdelendiğinde Bursa’daki Timurtaş Paşa Zaviyesi (Şekil
53) ve Ebu İshak Zaviyesi’ne (Şekil 48) benzediği görülmektedir. Yalnız bizimde Ali
Bey İmareti’nin restitüsyon denemelerinde yaptığımız gibi iki yapıda da avlu birer
kubbe ile örtülüdür (Şekil 105). Bursa Ebu İshak Zaviyesi’nde tabhane mekanları birer
tonoz ile örtülüdür. Ayrıca her iki yapıda, tabhane mekanları avluya birer kapı ile
açılmaktadır. Ali Bey İmareti’nde ise tabhane mekanları avluya büyük kemerlerle
açılmaktadır. Ancak bu kemerler yapıya tamamen cami işlevi yüklendiği zaman açılmış
olmalıdır.
H. Acun’un yayınlamış olduğu yangın sonrasını gösteren eski bir fotoğrafta,
ibadet mekanı ile avlunun iki basamakla ayrıldığı görülmektedir784. Minber bugünkü
minber değil, E.H. Ayverdi’nin de yayınladığı eski minberdir785. Kadınlar mahfilinin de
bugünkünden farklı olarak ahşap desteklerle taşındığı görülmektedir786.
N. Köklü makalesinde; “kuzeydeki bahçe girişinden girildikten sonra medrese
hücrelerinin kalıntılarının görüldüğünü, camiye iki yönlü merdivenlerle çıkıldığını, son
cemaat yerinin tavanının olmadığını, ancak ahşap desteklerle taşındığını, zeminin kare
şekilli
tuğlalarla döşeli
olduğu,
kitabenin
belirtilmektedir787.
783
H. Acun, a.g.e., s.82; E.H. Ayverdi, a.g.e., C.II, s.182.
H. Acun, a.g.e., s.88, R.52.
785
Ay.yer.
786
H. Acun, a.g.e., s.88, R.54.
787
N. Köklü, a.g.m., s.3.
784
294
giriş kapısı
üzerinde olduğunu”
N. Köklü’nün Ali Bey İmareti’ne değindiği bir diğer eserinde caminin tüm
birimlerinin kurşun kaplı olduğunu ve yapıya ulaşımı sağlayan merdivenin altındaki
çeşmenin üç lüleli olduğu belirtilmektedir788.
Şekil 105. Manisa Ali Bey İmareti. Restitüsyon Denemesi.
Bugün cami olarak kullanılan yapı bu işleve göre ya da daha önce yapıya
yüklenen işlev neticesinde özgün plan şemasını kaybetmiştir. Yapının beden duvarları
projede de görüldüğü gibi özgün kalmış, tabhane mekanlarının avluya bakan ara
duvarları, son cemaat yeri ve pencere-kapı açıklıkları ise özgünlüğünü koruyamamıştır.
Yapılan restitüsyon denemelerinde benzer yapılardan yola çıkarak plan şeması üzerinde
tahminler işlenmiştir. Tabhane mekanlarının avlu ile bağlantıları ve ara duvarlar ile son
cemaat yerinin olması gereken şeması verilmiştir (Şekil 105). Ayrıca kapı ve pencere
doğramalarının bugün olduğu gibi alüminyum değil orijinaline uygun şekilde ahşap
malzeme ile yapılması gerekmektedir. İleride yapılacak restorasyonda bugün sıvalı olan
dış cephede itinalı sıva raspası yapılması, eski fotoğraflarında görülen taş dokunun
açığa çıkarılması uygun olacaktır. Sıva raspası sonrasında yüzey taşlardaki bozulmalar
788
N. Köklü, Dünkü Manisa, Ankara, 1970, s.17.
295
tespit edilmelidir. Raspa sonrasında derzlerde bozulma veya boşalma gözlendiği
takdirde gerekli yerlerde orijinaline uygun yeni derzler yapılmalıdır.
Ahşap desteklerle taşınan ahşap tavanlı son cemaat yerinin ve avlunun
kuzeyinde yer alan ahşap desteklerle taşınan kadınlar mahfilinin de bugünkü
görüntüsünden kurtarılıp, özgününe uygun hale getirilmelidir.
Sonuç olarak, yukarıda Ali Bey İmareti’nin plan şemasına, tarihçesine, geçirdiği
değişim ve onarımlarına kısaca değinilmiştir. Tabhaneli camiler içerisinde, kitabesinde
ve kaynaklarda bir imaret olarak tasarlanıp, bir cami olarak değişimini belgelerle
destekleyen ünik eserlerden biri olması yapıyı önemli kılmaktadır. Kitabesinde ilk inşa
edildiği dönemde Cuma namazı kılabilmek için gerekli unsurları barındırmadığı ki bu
maksatla inşa edilmediğini gösteren en önemli kanıttır, daha sonra tam da bu yapılara
ihtiyacın azaldığı dönemde yani XV. yüzyılın sonlarına doğru yapıya minare, minber,
mahfil gibi bir caminin vazgeçilmez unsurları eklenerek yapının işlev değiştirdiği
belirtilmiştir. Ali Bey İmareti ile tabhaneli şekilde inşa edilen bu yapıların değişimleri
açıkça görülmüştür. Bugün Ali Bey İmareti de diğer tabhaneli camiler gibi artık halk
arasındaki adı ile cami şeklinde adlandırılarak görevini sürdürmeye devam etmektedir.
Ali
Bey
İmareti’nde
iç
ve
dışta
herhangi
bir
süsleme
unsuruna
rastlanmamaktadır. Yapıdaki tek süslemeli unsur minare gövdesindedir. Silindirik
gövde de tuğlalar zikzak oluşturacak şekilde örülmüştür. Manisa’da Göktaşlı Camii789,
Dilşikar Camii790, Aynı Ali Camii791 ve Serabat Camii’nde de792 tuğla minare
gövdeleri, tuğlaların farklı şekilde yerleştirilmeleri ile hareketlendirilmiştir (Resim
189,192).
Yapıdaki ahşap elemanların hepsi yeni olduğu için bunlarda da özgün süsleme
bulunmamaktadır. E.H. Ayverdi’nin eserinde yer alan ahşap minber bugünkü minber
değildir. Bu minber yapı cami işlevi aldıktan sonra yapı bünyesine dahil edilmiş olan
minber olmalıdır. Fotoğraftan görülebildiği kadarıyla ahşap minberin aynasında
geometrik geçmeler, korkuluğunda kafes oyma tekniği kullanılmıştır793. Ayverdi’nin
789
H. Acun, a.g.e., s.144, R.108-109.
Ay.es., s.209, R.175.
791
Ay.es., s.249, R.214.
792
Ay.es., s.264, R.229.
793
E.H. Ayverdi, a.g.e., C.II, s.184, R.310d.
790
296
yayınlamış olduğu
fotoğraflardan
birinde de
mihrabın doğusundaki pencere
kanatlarından sadece bir örneğin kaldığını bu örneğinde silmelerle hareketlendiğini
anlamaktayız794. Ayverdi diğer pencere kapaklarının düz meşe olduğunu da
belirtmektedir. Bugün tüm pencereler, alüminyum doğramadır ve hiçbirinde kapak
yoktur.
Tarihlendirme
Ali Bey İmareti’nin avluya girişi sağlayan kapısının yanında795 Arapça bir inşa
kitabesi bulunmaktadır (Resim 198). Mermer üzerine yazılı kitabenin Arapça harfleri ile
yazılışı şöyledir:
رة١ﻋﺪ ﻋﻦ وذ١ﺗﻖ١ش ﺑﻌﺪ م١رة ﻋﻠﻰ ﺑﻚ ﺑﻦ ﺗﻤﺮت١ﻟﻢ١ﻣﻊ و١ﻟﺞ١ ١ﺑﻨﻰ ھﺬ
ﻓﻠﻢ ﯾﺘﯿﺴﺮاﻗﺎﻣﺔ اﻟﺠﻤﻌﮫ ﻓﯿﮫ اﻟﻰ آن ﺟﺎء٨٢١ ﻟﺒﻠﺪ ﺳﻨﮫ١ ن ﻓﻰ١د ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ خ١ن ﻣﺮ١ﻟﺴﻠﻂ١
ﺛﻢ ﺗﻮﻟﻰ ﻣﻨﮭﻢ ﺟﻌﻔﺮ ﭼﻠﺒﻰ وﺳﻌﻰ ﻓﻰ٩٧٥ اﻣﺮ ﻧﺴﻞ اﺑﻦءه ﺣﯿﺪر ﭼﻠﺒﻰ ﻓﺎﻗﺎﻣﯿﺎ ﻓﯿﮫ ﺳﻨﮫ
ﺗﻌﻤﺮه وﺗﺮﻣﺤﮫ ﻓﺠﺪد ﺳﻘﻔﮫ وروزﻧﺎﺗﮫ اﻟﻔﻮﻗﺎﻧﯿﮫ واﻟﺘﺨﺘﺎﻧﯿﮫ واﻟﻤﺤﻔﻞ واﺗﻢ
٩٧٨ ﻣﻨﺒﺮه وﻣﻨﺎرﺗﮫ وزﻧﺘﮫ ﻋﻠﻰ ﻣﺎﯾﺮى ﻓﻰ ھﺰا اﻟﺘﺎرﯾﺦ ﺑﻔﻀﻞ اﷲ
Kitabenin Türkçe anlamı ise şöyledir: Bu cami ve imareti, Timurtaş Oğlu Ali
Bey vezirlikten emekli olduktan sonra bina etti. Sultan Mehmet’in oğlu Sultan Murat
Han 821’de Manisa’da idi. Ancak orada Cuma kılmak mümkün olmadı, taki tekrar
gelene kadar. Çocuklarının neslinden, Haydar Çelebi’nin emri ile caminin tamirine
başlandı. 975’ten sonra, mütevelli olan Cafer Çelebi tamirini üstlenerek bu uğurda
uğraş verdi. Çatısını, pervazını, ahşap işlerini, mahfilini, minber ve minaresinin
Allah’ın lutfiyle 978’de yeniledi796.
Bu kitabe caminin inşa ve onarımı ile eklentilerinin verildiği belge değerindedir.
Kitabeye göre yapı, H.821/1418-19 yılında, Osmanlı Ümerasından Vezir Kara Timurtaş
794
E.H. Ayverdi, a.g.e., C.II, s.184, R.310c.
H. Acun, a.g.e., s.80’de kitabenin kapı üzerinde olduğunu son restorasyonda kitabenin kapının batısına
konulduğunu belirtmektedir.
796
Kitabenin Arapça metni ve yazılışı için bkz. E. H. Ayverdi, a.g.e., C.I, s.184-185; İ.H. Uzunçarşılı,
a.g.e., s.77; H. Acun, a.g.e., s.80-81.
795
297
Paşa’nın oğlu Ali Bey tarafından yaptırılmıştır. Dört sene kadar Saruhan Sancak Beyliği
yapmış olan Ali Bey vezirlikten takaüte ayrıldıktan sonra mescit, imaret ve hamamdan
oluşan bu külliyeyi inşa ettirtmiştir. Kitabede yapıya eklenen unsurlar ve onarım
aşamalarına da değinilmiştir. Kitabede, Ali Bey’in torunlarından Haydar Çelebi’nin
yapıyı H.975/1567-1568 yılında camiye çevrildiği, kardeşi Cafer Çelebi’nin de
H.978/1570-1571 yılında mescitte tamir ve tadilat yaparak, mahfil, minber ve minare
gibi unsurların ilave edildiğini böylelikle Cuma namazı kılınabilecek büyük bir cami
haline getirildiğini öğrenmekteyiz.
298
Katalog No
Yapının Adı
Yeri
Şekil No
:3.22
:GAZİ MİHAL İMARETİ/CAMİİ797
:Edirne
İnceleme Tarihi
:20.11.2008
:106
Resim No
:199-208
Yapı, Edirne’nin 1,5 km. ötesinde, Kapıkule’ye giden yolun solunda, Tunca
Nehri’nin üzerindeki Gazi Mihal Köprüsü’nün yakınlarındadır798. Kaynaklarda
yapının imareti olduğu belirtilmektedir799. Çalışmamıza konu olan bu yapıların ilk inşa
edildiği dönemde cami olarak değil ibadet mekanı olan tabhaneli bir yapı şekilde inşa
edilmesi günümüzde bu yapıların adlandırılmasında farklı yorumlara neden olmuştur.
Bugün yapı tamamen cami fonksiyonu ile işlevini devam ettirmektedir. S. Eyice, Badi
Efendi’ye atfen yapının önceden zaviye olduğunu belirtmektedir800. Bu da yapının ilk
inşaatı ile ilgili yukarıda belirttiğimiz düşünceyi desteklemektedir.
Yapı, avlu, ibadet mekanı ve avlunun iki yanına konumlanmış tabhane
mekanından meydana gelmiştir. Yapının kuzeyinde beş birimli bir son cemaat yeri ile
kuzeydoğusunda da bir minaresi vardır (Şekil 106). Bir bahçe içerinde yer alan yapı,
güney ve batı yönden bir hazire ile çevrelenmiştir. Bahçenin kuzeydeki girişi yol
kotunun yükselmesi ile bugünkü cadde kotundan aşağıda kalmıştır.
Yapının inşa malzemesinde düzgün kesme taş ve tuğla kullanılmıştır. Yapının
kuzey cephesi hariç tüm cephelerinde, kasnakta ve minarede düzgün kesme taş, son
cemaat yerinin güney duvarında ve örtülerde tuğla kullanılmıştır. Son cemaat yerinin
güney duvarındaki almaşık örgü, yonu taş sıralarının arasında yatay düzlemde üçer sıra
tuğla ile şekillenmiştir. Yapının duvar örgüsünde küçük boşluklar bulunmaktadır.
Yapının çevresine iskele kurulurken bazen bu tip hatıl yuvalar bırakılmaktadır. İskele
797
Yapı, Orta İmaret, Gazi Mihal Camii, Mihal Bey Camii şekilde de adlandırılmaktadır. Bkz. T.
Gökbilgin, “Edirne Şehrinin Kurucuları”, s.164; H.S. Selen, “Yazma Cihannüma’ya Göre Edirne Şehri”,
s.307; S.A. Kahraman-Y. Dağlı, Günümüz Türkçesiyle Evliya Çelebi Seyahatnamesi: KonyaKayseri-Antakya-Şam-Urfa-Maraş-Sivas-Gazze-Sofya-Edirne, Cilt:3, Kitap:2, İstanbul, Haziran
2006, s.578; A. Kuran, The Mosque…, s.86-89; H.Ç. Arslan, Türk Akıncı Beyleri…, s.57-62.
798
Kent kurgusu ve yapı ilişkisi için bkz. S. Yıldırım, Kuruluşundan XVIII. Yüzyıla Kadar RumeliEdirne Kent Kurgusu ve Yapı Grupları (Manzume, İmaret, Külliye) İlişkisinin Çağdaş Kent ve
Mimarlık İlkeleri Açısından Değerlendirilmesi, (Gazi Ü. Fen Bil. Enst., Yayınlanmamış Doktora
Tezi), Ankara, Ağustos 1991, s.167-171.
799
E.H. Ayverdi, a.g.e., II, s.386; O. Aslanapa, Edirne’de Osmanlı…, s.98; N. Peremeci, a.g.e., s.66;
H.S. Selen, “Yazma Cihannüma’ya Göre Edirne Şehri”, s.307; G. Cantay, a.g.e., s.37.
800
S. Eyice, “Zaviyeler ve Zaviyeli Camiler”, s.38.
299
söküldükten sonra bu boşluklar yapının hava almasına yardımcı olmaktadır801. Yapı
örtüleri kurşun levhalar ile kaplanmıştır. İbadet mekanının güney duvarı üçgen bir
alınlıkla son bulmaktadır. Edirne’deki diğer tabhaneli camilerde karşılaşmadığımız bu
durum, ibadet mekanının bir tonoz ile örtülü olmasından kaynaklanıyor olmalıdır.
Tabhane mekanlarının sekizgen kasnakları iki sıra kirpi saçakla son bulmaktadır.
Tabhane kubbelerinin güneyinde birer baca bulunmaktadır (Resim 199-201).
Şekil 106. Edirne Gazi Mihal İmareti. Plan.
Yapının her cephesinde ikişer pencere açıklığına yer verilmiştir. Dikdörtgen
formlu pencerelerin, sivri kemerli alınlıkları vardır. Pencereler, silmelerden oluşan
dikdörtgen çökertmeler
içerisinde yer almaktadır. Silmelerde iki renkli taş
801
Duvar örgüsü içinde bırakılan hatıl yuvaları hakkında daha fazla bilgi için bkz. İ. Aktuğ-Kolay, Batı
Anadolu 14. Yüzyıl Beylikler Mimarisinde Yapım Teknikleri, Ankara, 1999, s.20.
300
kullanılmıştır. Kırmızı taşlar bazı pencerelerde yarıya kadar devam etmektedir.
Pencerelerin lokma demir parmaklıkları vardır (Resim 200-201).
Yapının kuzeydoğu köşesinde beden duvarları üzerinde yükselen minare düzgün
kesme taşlarla örülmüştür. Beden duvarlarının üzerinde kare planlı bir kürsü, bombeli
formda bir pabuç ve silindirik gövde ile yükselmiş, Barok karakterli bir külah ile son
bulmaktadır. Gövdedeki kalın kaytan silmeler, şerefenin altını da hareketlendirmektedir.
Minarenin girişi doğudaki tabhane mekanının giriş açıklığının kuzeyinde yer
almaktadır. Duvar içerisinde kuzeye doğru uzanan dehliz doğuya doğru kıvrılmakta ve
minare kürsüsüne ulaşmaktadır. Dehlizi iki mazgal pencere aydınlatmaktadır. Minare
dehlizine ulaşımı sağlayan dar taş merdivenlerin tavanında oniki kollu yıldızlardan
oluşan geometrik örnekli bir süsleme kompozisyonu dikkat çekmektedir (Resim 199201). Minarenin şerefeden yukarısı, 1953 yılındaki depremin hasarından sonra Vakıflar
Genel Müdürlüğü tarafından onartılmıştır802. Minarenin pabuç kısmı XVIII-XIX.
yüzyılda yapılmış olmalıdır. 1953’ten sonraki onarımda külah pabuç kısmına
benzetilerek soğan biçimli olarak inşa edilmiştir.
İmaretin kuzeyinde, bahçede yer alan ahşap konstrüksiyonlu unsur, bir kuyunun
üzerini örtmektedir. Ahşap yapının sekisi mermer plakalarla yükseltilmiştir. Sekinin
alınlarına musluklar yerleştirilerek abdest almak için bir alan oluşturulmuştur. Ahşap
desteklerle taşınan sekiz dilimli örtü, alaturka kiremitlerle kaplanmıştır (Resim 199).
Yapının kuzeyindeki son cemaat yeri beş birimlidir. Ortadaki birim yedi sıra
mukarnas dolgulu pandantiflerle geçişleri sağlanan bir kubbe ile diğer dört birim ise
birer aynalı manastır ile örtülüdür. Orta birim diğer bölümlerden daha yüksek tutularak
vurgulanmıştır. Son cemaat yeri kuzeyde beş sivri kemerle dışarı açılmaktadır.
Kemerler kuzeyde altı adet köşeleri pahlanmış kareye yakın dikdörtgen kesitli ayaklar
üzerine oturmaktadır. Ortadaki kemer, diğerlerinden daha geniş ve yüksek tutularak
vurgulanmıştır. Kemerin üstünde duvar yükseltilmiş, kalkan duvarı görünümündedir.
Bu uygulama kubbeyi gizlemektedir. Böylece giriş daha da fazla vurgulanmıştır (Resim
199, 201).
802
O. Onur, Edirne Minareleri…, s.26; H. Rodoplu, a.g.t., s.34.
301
Son cemaat yeri doğu ve batıda da sivri kemerlerle dışarı açılmaktadır. Kemerler
kuzey-güney ve doğu-batı yönlü ahşap gergilerle desteklenmiştir. Son cemaat yeri
kemerleri pencerelerde de olduğu gibi kalın kaytan silmelerle meydana getirilmiş
çökertmeler içerisine alınarak hareketlendirilmiştir. Son cemaat yerinin güney
cephesinde, ortada taçkapı ile taçkapının iki yanındaki pencereler ve kuzeybatı köşede
yer alan batı tabhanesinin girişi bulunmaktadır. Cephe almaşık duvar örgüsü ile
hareketlendirilmiştir. Üç veya dört sıra tuğlanın arasına kabayonu taş kullanılmıştır.
Düzgün sıralar oluşturan kabayonu taşların arasına yer yer dikine tuğlalar
yerleştirilmiştir. Taçkapının iki yanındaki dikdörtgen planlı pencerelerin atkı taşı ve
söveleri düzgün kesme taştır. Batıdaki tabhane mekanının dikdörtgen formlu girişi,
basık kemer ile örtülüdür. Kemer ve söveler mermerdir (Resim 199,201). Son cemaat
yerinin önünde kuzeye doğru eğimli ahşap çatılı ikinci bir son cemaat yeri
bulunmaktaydı803. Sonradan eklenen bu uygulama kaldırılmıştır. Bugün sadece bu
birimin sekisi durmaktadır.
Yapının güney cephesinde yer alan taçkapı, silmelerle çevrelenmiş ve bir tepelik
ile taçlandırılmıştır. Giriş aralığı zıvanalı geçmeli basık kemerlidir. Kaytan silmelerle
harekelendirilmiş sivri kemerli tonoz ile örtülü giriş aralığının üzerinde dikdörtgen
formlu mermer inşa kitabesi bulunmaktadır. Dışa taşkın şekilde inşa edilmiş taçkapının
iki yanında mihrabiyeler vardır. Beş köşeli mihrabiyeler birer mukarnas kavsara ile
örtülüdür. Basık kemerin yan sövelerinde, üstte mukarnas başlıklar altta da dikdörtgen
bir kartuş içerisinde palmetler ve kıvrım dallarla şekillenmiş bir bitkisel kompozisyon
yer almaktadır. Taçkapıda sekizgen kesitli köşe sütuncelerinin mukarnaslı başlıkları
vardır. Taçkapının üst kesiminde iki sağır kemer bulunmaktadır. Muhtemelen bu sağır
kemerler taçkapının üzerine gelecek ağırlığı dağıtmak için yapılmış olmalıdır (Resim
202). Kaynaklarda taçkapının üst kesimindeki tepeliğin orta kısmının olmadığını
öğrenmekteyiz804. Yapılan son onarımda tepelik tamamlanmış olmalıdır.
Kuzeydeki giriş açıklığı ile avluya girilmektedir. İbadet mekanı ile avlu aynı
akstadır. Avlunun iki yanında da birer tabhane mekanı vardır. Avluya girişi sağlayan
taçkapı içeriye de taçkapı formunda yansımıştır. Kare planlı avlu, geçişleri
803
804
H. Rodoplu a.g.t., s.33.
Ay.tez., s.34.
302
pandantiflerle sağlanmış bir kubbe ile örtülüdür. Pandantifler
mukarnaslarla
hareketlendirilmiştir. Kubbe dıştan diğer birimlerin örtülerinden daha yüksek
tutulmuştur. Sekizgen planlı kasnağın dört yönüne sivri kemerli pencereler açılmıştır.
Avlunun doğu duvarı pabuçluklarla değerlendirilmiştir. Avlu ile girişleri avlunun
kuzeybatı ve kuzeydoğu uçlarında yer alan tabhane mekanları arasında kot farkı yoktur.
Tabhane mekanlarının girişleri de birer taçkapı formundadır. Düzgün kesme taş ile inşa
edilmiş anıtsal taçkapılar sivri kemerli tonoz ile örtülüdür. İki yandan mukarnas başlıklı,
birer gömme sütun ile sınırlandırılmış taçkapılar, dışa taşkın olarak inşa edilmiştir. Giriş
aralığı basık kemerlidir. Batıdaki taçkapının beşgen profilli mihrabiyeleri ile doğudaki
taçkapının dikdörtgen kesitli mihrabiyeleri birer mukarnas kavsara ile örtülüdür.
Nişlerin alt kesiminde dilimli kemerli birer pabuçluk yer almaktadır (Resim 203-204).
Birer seki ile yükseltilmiş olan tabhane mekanları kareye yakın dikdörtgen
formludur. Avlunun iki yanına konumlanmış tabhane mekanlarının, güneyde yapının
bünyesinden dışa taşkın şekilde inşa edilen ibadet mekanı eyvanının dar ucuna bitiştiği
görülmektedir. Benzer uygulama Edirne ve Bursa’daki Muradiye imaretlerinde (Şekil
107, 128), Amasya Yörgüç Paşa İmareti (Şekil 140), Filibe İmaret Camii805, Tokat
Horozlu İmaret (Şekil 71), Amasya Bayezid Paşa İmareti (Şekil 74), Bursa Orhan
İmareti (Şekil 100), İznik Yakup Çelebi Zaviyesi (Şekil 26), Ankara Karacabey İmareti
(Şekil 144), Bursa/Karacabey İmareti (Şekil 163), Bursa Hamza Bey İmareti (Şekil
164) ve İnegöl İshak Paşa İmareti’nde de (Şekil 173) görülmektedir. Dikdörtgen planlı
tabhane mekanları kuzey ve güney duvarlarına atılan birer kemerle kareye
dönüştürülmüş ve birer kubbe ile örtülmüştür. Batıdaki tabhane mekanının kubbe geçişi
pandantifler üzerinde Türk üçgenleri ile doğudaki yelpaze dilimli pandantif üzerinde
üçgenlerle sağlanmıştır. Kubbe eteği batıdakinden farklı olarak yıldız biçiminde
bitmektedir. Kubbe yüzeyi yıldız biçiminde, kubbeyi sekiz eşit parçaya bölen kaytan
silmelerle hareketlendirilmiştir. Tabhane mekanlarının güney duvarları simetrik
düzendedir. Duvarın alt kotunda ortalarında birer yarım daire formlu ocak bulunan sivri
kemerli iki niş bulunmaktadır. Tuğladan örülmüş ocak, yine tuğladan basık bir kemer
ile örtülüdür. Duvarın üst kotunda da iki pencere sivri kemerlidir. Aynı düzen tabhane
mekanlarının dışa bakan doğu ve batı duvarlarında da tekrarlamaktadır. İki duvarda da
805
S. Eyice, a.g.m., s.71, Şek.26.
303
altta ve üstte ikişer pencere açıklığına yer verilmiştir. Doğudaki tabhane mekanının
doğu duvarının kuzey ucunda sivri kemerli bir giriş açıklığı, güney ucunda da sivri
kemerli bir alınlığı olan dikdörtgen formlu bir pencere yer almaktadır. Pencere dış
cephedeki gibi silmelerle şekillenmiş çökertmeler içerindedir. Giriş açıklığının formu ve
penceredeki hafifletme kemeri ile benzerliği bu kapının pencere olduğu sonradan kapıya
dönüştürüldüğü düşünülmektedir (Resim 205-206). Yapı ile ilgili kaynaklarda her iki
tabhane mekanının üst örtüsünün yıldız formunda işlendiği görülmektedir806.
Batıdaki tabhane mekanının batı duvarında ise iki pencere yer almaktadır.
Pencereler doğudaki tabhane mekanındaki düzeni tekrarlamaktadır. Mekanın kuzey
duvarında ise dikdörtgen formlu bir niş ve dikdörtgen formlu bir giriş açıklığı
bulunmaktadır. Kaynaklarda bu girişin sonradan açıldığı belirtilmektedir807. İki tabhane
mekanının da girişleri farklı dönemlerde kapatılmış ve sonradan tekrar açılmıştır808.
Yapının güneyinde bir eyvan formunda çıkıntı yapan ibadet mekanı, yuvarlak
kemerli bir tonoz ile örtülüdür. Mekanın doğu ve batı duvarının kuzey uçlarında birer
pencere yer almaktadır. Dikdörtgen formlu pencerelerin, söveleri taştır. Pencere
nişlerinin zeminine altıgen formlu taban tuğlaları döşenmiştir. Güneydeki duvarda ise
ortada bir mihrap nişi, nişin iki yanında da sivri kemerli alınlıkları olan birer dikdörtgen
formlu pencere vardır. Duvarın üst kotunda da alt kottaki pencereler ile aynı aksta yer
alan dar-uzun dikdörtgen formlu, sivri kemerli alınlıklı üst sıra pencereleri
bulunmaktadır. Üst sıra pencereleri vitraylıdır (Resim 207).
Dikdörtgen formlu alçı mihrap, mukarnas kavsara ile örtülüdür. Kavsara kemer
köşelikleri üzerinde oniki kollu yıldız motifinden meydana gelen geometrik bir
kompozisyon vardır. İkisi tam ikisi yarım yıldızlar geçmeli olarak işlenmiştir.
Kavsaranın üzerindeki dikdörtgen panonun üzeri iki adet yıldız motifi ile
taçlandırılmıştır. Mihrap ile geometrik ve mukarnas bordüründen oluşan çerçevenin alt
kesimleri sonradan yapılan onarımda sıvanmıştır. Muhtemelen süslemelerde bozulmalar
gerçekleşmiş ve yapılan onarımda süslemeler devam ettirilmeden sıvanmıştır. Yapının
eski fotoğraflarında mihrabın süslemelerinin bazı kayıplarla beraber tam olduğu, hatta
806
V.C. Gurlitt, a.g.m., s.53; A. Kuran, The Mosque…, s.86.
H. Rodoplu, a.g.t., s.36.
808
Ay.yer., Res.56-57.
807
304
batılılaşma dönemi kalemişleri ile ek süslemelerin yapıldığı görülmektedir809. Son
onarımda bu dönem ekleri kaldırılmış olmalıdır.
İbadet mekanının duvarlarının üst kesiminde dini içerikli yazılar ve mihrabın
batısındaki ahşap minber ile doğusundaki vaaz kürsüsü yenidir. Eski fotoğraflarda harap
minberin korkuluk ve aynalığının geometrik düzen gösteren şebekelerle süslenmiş
olduğu, köşk kısmının da konik bir külah ile örtülü olduğu görülmektedir810.
Gazi Mihal İmareti’nde taş, alçı ve kalemişi süslemeler bulunmaktadır.
Taş süslemeler yapının dış cephesinde pencereler, taçkapı ve minareye ulaşımı
sağlayan bölümün tavanındadır. Düzgün kesme taş kaplı cephelerde pencereler ile son
cemaat yerinin kuzey cephesinde kemerler kaytan silmelerden meydana gelen
çökertmeler içerisinde alınmıştır. Pencereler söveleri Erken döneme özgü profillerle
işlenmiş, kırmızı renkli taş kakmalarla da hareketlendirilmiştir. Kemer biçimindeki
farklılık dışında bu uygulama Edirne Eski Cami’n pencerelerini tekrarlamaktadır811.
Taş süslemelerin uygulandığı bir diğer alan taçkapıdaki sövelerin konsollarıdır.
Beyaz mermerden dört sıra mukarnas altında palmet ve rumilerden simetrik kare
panolar, düz yüzeyli kabartma tekniğindedir812.
Yapıdaki taş süslemenin görüldüğü bir diğer yer minareye ulaşımı sağlayan
basamakların olduğu dehlizin tavanıdır. Kompozisyon, oniki kollu yıldızdan
gelişmektedir. Benzer geometrik süslemeli örnekleri Bursa Yıldırım İmareti’nde,
Edirne Üç Şerefeli Cami’de813 ve Edirne Yıldırım İmareti’nde de görmek mümkündür.
Alçı süsleme yapının mihrabındadır. Alçı mihrapta kalıplama tekniğinde alçak
kabartma olarak geometrik süslemeler bulunmaktadır814. Oniki kollu yıldızlardan
gelişen geometrik kompozisyonda süsleme yüzeyleri kısmen renklendirilmiştir815.
Bugün süslemelerin büyük kısmı bozulmuş, özellikle de ana niş ve çerçevenin alt
809
H. Rodoplu, a.g.t., s.38, Res.58-59.
Ay.tez., Res.59.
811
N. Sönmez, “Edirne’deki Erken ve Klasik Osmanlı Camilerinde Pencere Tasarımının Gelişimi”,
Uluslararası Kuruluşunun 700. Yıl Dönümünde Bütün Yönleriyle Osmanlı Devleti Kongresi 07-09
Nisan/April 1999 Bildiriler, Konya, 2000, s.101,Res.1-3.
812
Süslemenin çizimi için bkz. Ş. Çakmak, a.g.e., s.77, Şek.47; Y. Demiriz, a.g.e., I, s.481-482.
813
Y. Demiriz, a.g.e., I, s.97.
814
XIV ve XV. yüzyıl alçı mihrapları için bkz. B. Eskici, “Anadolu Selçuklu ve Beylikler Döneminde
Alçı Mihraplar”, Sanat Tarihi Dergisi, XV/1 Nisan 2006, İzmir, 2006, s.57-75.
815
Mihrap için ayrıca bkz. M. Top, a.g.t., s.108-109; A. Karaçağ, a.g.t., s.154.
810
305
kesimi yapılan onarımda sıvanmıştır. 1963 ya da 1973 yılına ait olduğu belirtilmemiş
bir fotoğrafta mihrabın alt kesiminin bugünkü gibi süslemesiz olduğu görülmektedir816.
Yapıdaki kalemişi süslemeler yapının beden duvarlarının üst kesimi ile
örtülerdedir. Duvarların üst kesimini süsleyen dini içerikli hatlar ile örülerdeki bitkisel
süslemeler yapının son onarımında yapılmıştır.
Tarihlendirme
Gazi Mihal İmareti’nin kuzeydeki taçkapının üzerinde mermerden 58X114 cm.
ölçülerinde bir Arapça inşa kitabesi bulunmaktadır. Üç satırdan meydana gelen Celi
sülüs kitabenin Arapça harfler ile yazılışı şöyledir:
اﻧﺸﺂ ھﺰا اﻟﻤﻜﺎن اﻟﻤﺒﺎرك اﻻﻣﯿﺮرى اﻟﻜﺒﯿﺮي-١
ﻋﺰ ﻧﺼﺮه ﻣﯿﺨﺎل ﺑﻦ ﻋﺰﯾﺰ ﺗﻜﻤﻠﺖ ﻓﻲ اﯾﺎم اﻟﺴﻠﻄﺎن ﻣﺮاد-٢
ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺑﺎﯾﺰﯾﺪ ﺧﺎن ﻓﻲ ﺳﻨﮫ ﺧﻤﺲ و ﻋﺸﺮﯾﻦ و ﺛﻤﺎﻧﻤﺎء-٣
Kitabenin Anlamı: Aziz oğlu, büyük emir Mihal-yardımı yüce olsun-, Bayezid
Han oğlu Muhammed oğlu Sultan Murad’ın günlerinde 825 yılında tamamlanan bu
mekanı inşa ettirdi817.
Kitabeden yapının H.825/1421-1422yılında II. Murad zamanında Mihal Bin Aziz
tarafından yaptırıldığı anlaşılmaktadır.
Kitabede adı geçen ve yapının banisi olan Mihal Bey’in H.728/1327-1328 veya
H.729/1329-1329 yılında ölen Köse Mihal’in torunu olabileceği düşünülmektedir.
Mihaloğulları sülalesinin bir ferdi olan bu kişi Aziz Bey’in oğludur. Yapının
güneyindeki
haziredeki
mezar
taşında
H.839/1435-1436
yılında
vefat
ettiği
öğrenilmektedir. Hazirede ailesinin de mezarları bulunmaktadır818.
816
Y. Demiriz, a.g.e., I, s.482, Res.478.
Kitabedeki farklılıklar için Bkz. A. Tüfekçioğlu, Erken Dönem Osmanlı Mimarisinde Yazı, Ankara,
2001, s.183-184; H. Rodoplu, a.g.t., s.38; O.N. Peremeci, a.g.e., s.66; E.H. Ayverdi, a.g.e., C.II, s.389; Y.
Demiriz, a.g.e., I, s.481; Z. Dikici, a.g.t., s.54-56; H.Ç. Arslan, a.g.t., s.58.
818
H. Rodoplu, a.g.t., s.38; O.N. Peremeci, a.g.e., s.141-142; H.Ç. Arslan, a.g.e., s.57.
817
306
Katalog No
Yapının Adı
Yeri
Şekil No
:3.23
:MURADİYE İMARETİ/CAMİİ819
:Edirne
İnceleme Tarihi
:19-20.11.2008
:107-127
Resim No
:209-220
Muradiye İmareti, Edirne’nin kuzeydoğusunda Muradiye ismiyle anılan yüksek
bir tepe üzerinde inşa edilmiştir820 (Resim 209). Tekke, mektep ve imaretten meydana
gelen külliyeden günümüze sadece imaret ile imaretin güneyinde yer alan hazire
kalmıştır821. Yapının mimarı bilinmemektedir. Kaynaklarda, Üç Şerefeli Cami ve
Muradiye İmareti’nin mimarının saray içindeki Cihannüma Kasrı mimarı Konya’dan
sedye içerisinde getirilen birisi olduğu belirtilmektedir822. Bu eserlerde imza
bulunmamaktadır.
Muradiye İmareti’nin Sultan II. Murad tarafından mevlevihane olarak yapıldığı
ve aynı hükümdar tarafından semahane tahtları kaldırılıp bir minber ve bir minare
ilavesiyle camiye çevrildiği görüşleri bulunmaktadır823. Yapının kuzeyindeki taçkapının
üzerinde bir inşa kitabesi bulunmaktadır. Bu kitabede yapının mevlevihane olduğuna
dair herhangi bir bilgi bulunmamaktadır824. Bazı kaynaklarda da yapının sonradan
mevlevihaneye dönüştürüldüğü belirtilmektedir825. Bu yayınlarda mevlevihane kısmının
1929 yılına kadar ayakta olduğu, 1935’lerde ise mektep ve imaretin kalıntılarının
819
Yapı, Muradiye Camii, Muradiye Zaviyesi şeklinde de adlandırılmaktadır. Bkz. Y. Demiriz, a.g.e., I,
s.487; A. Ersoy, XV.Yüzyıl Osmanlı Ağaç İşçiliği, s.28; O. Onur, Edirne Minareleri, s.31; R. Osman,
a.g.e., s.39, 44; A. Kuran, The Mosque…, s.124-125; C.E. Arseven, Türk Sanatı Tarihi, s.276-78; O.
Aslanapa, Türk Sanatı, s.232.
820
Kent kurgusu ve yapı ilişkileri için bkz. S. Yıldırım, a.g.t., s.175-179.
821
Bkz. B. Kılıç, Edirne’de Erken Osmanlı Devri Eserlerinde Çini Süslemeler, (Ege Üniversitesi,
Sanat Tarihi Anabilim Dalı, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İzmir, 2000, s.23; İ. Kuyulu, “Edirne”,
Erken Osmanlı Sanatı, s.179-180; O. Aslanapa, Edirne’de…, s.83; İ.H. Uzunçarşılı, “Sultan İkinci
Murad’ın Vasiyetnamesi”, Vakıflar Dergisi, IV, Ankara, 1958, s.13-14; B.N. Şehsuvaroğlu, “Edirne
Fatih Devri Eserlerine Kısa Bir Bakış ve Sitti Hatun Camii”, Vakıflar Dergisi, V, Ankara, 1962, s.200.
822
A.S. Ünver, “Edirne Medeniyetimiz ve Tezyini Misalleri”, Edirne, Edirne’nin 600. Fethi Yıldönümü
Armağan Kitabı, Ankara, 1993, s.250.
823
O. Aslanapa, Edirne’de…, s.83; Evliya Çelebi Seyahatnamesi, C.III, s.435; R. Osman, a.g.e., s.39,
44.
824
O. Aslanapa, Edirne’de…, s.83; A. S. Ünver, Edirne Muradiye…, s.9; G. Öney, Beylikler…, s.14;
O. Aslanapa, Türk Çini Sanatı, İstanbul, 1993, s.232, B. Kılıç, a.g.t., s.23.
825
S. Ünver, Edirne Muradiye Camii, İstanbul, 1952, s.11; O. Onur, Edirne Kitabeler…, s.106; E.H.
Ayverdi, Osmanlı Mimarisinde Çelebi…, s.406.
307
görüldüğü belirtilmektedir826. İki kubbeli, bir minareli olan yapının minaresinin ve
içinin çini ile süslü olduğu, 839 yılında II. Murad tarafından Mevlevihane olarak
tasarlandığı, imarette Mevlevi ve suhte fukaralara yiyecek dağıtıldığı belirtilmektedir.
II. Murad’ın Edirne’ye sadece bir cami (Üç Şerefeli Cami), bir Dar-ül-Hadis (Dar-ülHadis Camii) ve bir Mevlevihane (Muradiye İmareti) yaptırıldığı belirtilmektedir.
Dar-ül-Hadis ve Mevlevihane sonradan camiye çevrilmiştir. Neşri’de Cihannüma’da
II. Murad’ın hayatını anlatırken “Edirne’de bir cami-i azam ve dar-ül-fakr bir imaret-i
âliye ve Dar-ül-Hadis bir medrese ve Mevlevihane yaptırdı” şeklinde bilgi
vermektedir827. Buradan da anlaşılacağı üzere, II. Murad döneminde sadece Üç Şerefeli
Cami, cami olarak inşa edilmiş, diğer iki yapıdan biri Dar-ül-Hadis, diğeri de
Mevlevihane şeklinde tasarlanmıştır.
İki yapı sonradan camiye
çevrilmiştir.
Kaynaklarda yapının bir külliye dahilinde olduğu, cami, imaret ya da mektep gibi
isimlerde yapıların külliye birimleri arasında anılması bazı anlam karmaşalarına yol
açmaktadır. Daha öncede belirttiğimiz üzere çalışmamıza konu olan bu yapılarda ibadet
fonksiyonun yapının plan şemasında belirleyici unsur olmadığı, yapının inşaat
felsefesinde birimlere farklı işlevlerin yüklenildiği göz ardı edilmektedir. Yapıda
avlunun iki yanında yer alan tabhane mekanları misafirhane, imaret ya da mektep olarak
kullanılmaktaydı. Yapılarla ilgili vakfiye ya da daha farklı belgelerde bu isimlerin
kullanılması sanki bu birimlerin yapıdan ayrı birer yapı şeklinde algılanmasına neden
olmaktadır. Yukarıda yapının içinde bulunduğu külliye yapıları ile değindiğimiz
kaynaklarda da durum bu şekildedir.
Muradiye İmareti, avlu, ibadet mekanı, iki tabhane mekanından meydana
gelmektedir. Yapının kuzeyinde beş birimli bir son cemaat yeri, kuzeybatısında da
beden duvarları üzerinde yükselen bir minaresi bulunmaktadır (Şekil 107).
Yapının tüm duvarları kesme taş kaplıdır. Duvarlar, bir dizi silmeden oluşan
saçak ile son bulmaktadır. Yapının örtüleri kurşun kaplıdır. Kurşunlar 1998-2001
yılındaki restorasyonda yenilenmiştir. Aynı onarımda beden duvarlarındaki bozuk yonu
826
E.H. Ayverdi, a.g.e., II, s.405-407.
T. Gökbilgin, “Edirne Hakkında Yazılmış Tarihler ve Enis-ül Müsamirin”, Edirne, Edirne’nin 600.
Fethi Yıldönümü Armağan Kitabı, Ankara, 1993, s.91-92; M. Neşri, Cihannüma, C.II, s.677-681; H.S.
Selen, “Yazma Cihannüma’ya Göre Edirne Şehri”, Edirne, Edirne’nin 600. Fethi Yıldönümü
Armağan Kitabı, Ankara, 1993, s.307.
827
308
taşlar çürütülerek yenilenmiştir. Cami çevresinde drenaj ve tecrit yapılmıştır (Resim
209-212).
Şekil 107. Edirne Muradiye İmareti. Plan.
Doğudaki tabhane mekanının doğu ve güney duvarlarının alt seviyesinde
dikdörtgen formlu, mermer söveli iki adet pencere bulunmaktadır. Pencerelerin, iki
renkli taşlarla meydana getirilmiş sivri kemerli alınlıkları vardır. Sivri kemerli üst sıra
pencerelerinin şebekeli dışlıkları bulunmaktadır. Üst ve alt sıra pencereleri dikdörtgen
çökertmeler içerisine alınmıştır. Batıdaki tabhane mekanının ise güney duvarında
doğudaki tabhane mekanı gibi ikişer pencere yer alırken, batı duvarında sadece bir
pencere bulunmaktadır. İbadet mekanının güney duvarında altta ve üstte ikişer pencere,
doğu ve batı duvarında da birer pencereye yer verildiği görülmektedir. Tüm
pencerelerin formu ve düzeni doğudaki pencereler gibidir (Resim 210). 1959 tarihli eski
309
bir fotoğrafta batı ve güney duvarının üst pencerelerinin etrafında silmeler
gözlenmektedir. Bugün bu silmelere rastlamamaktadır. Silmeler onarımlar sırasında
yapılmış, sonraki bir onarımda da ortadan kaldırılmış olmalıdır. Aynı fotoğrafta, ibadet
mekanının batı duvarındaki sivri kemerli pencerenin yerinde şebekeli dışlığı olan öküz
gözü pencere vardır. Bu pencerede ilk inşaattan değil sonraki bir onarımın getirisi
olmalıdır828. Yine aynı fotoğrafta ibadet mekanının batı ve güney duvarlarındaki
çatlakları
durdurmak,
çekmektedir
829
berkitmek
için
yerleştirilmiş
demir
çubuklar
dikkat
.
Minare yapının kuzeybatısında, batıdaki tabhane mekanının beden duvarları
üzerinde yer almaktadır. Minareye ulaşım, avlunun kuzeybatısındaki duvarın içerisinden
ilerleyen merdivenlerle sağlanmaktadır. Beden duvarları üzerindeki kare kaideden,
prizmatik pabuca geçilmektedir. Çokgen kesitli gövde ile pabuç arasında ve gövde ile
şerefe arasında birer kaytan bilezik bulunmaktadır. Şerefe altı silmelerle genişletilmiştir.
Çokgen formlu petek, kurşun kaplı konik bir külah ile örtülüdür (Resim 209-210). Bazı
kaynaklarda minarenin yapıya sonradan eklendiği, ilk inşa edildiğinde yeşil çinilerle
kaplı olduğuna dair bilgiler bulunmaktadır830. Minare, H.1165/1752 yılındaki depremde
zarar görmüş, bu bağlamda H.1165/1753 yılında onarım geçirmiştir. H.1334/1918
yılında minarede bazı çatlakların varlığı tespit edilmesi üzerine unsurun bir kısmı
yıktırılarak yeniden inşa edilmiştir831. Minareye ulaşımın duvar içerisinde ilerleyen bir
koridorla sağlanması E.H. Ayverdi gibi araştırmacılarında değindiği gibi yapının ilk inşa
edildiğinde de minareli şekilde tasarlanmış olabileceğini akla getirmektedir832.
İmaretin kuzeyinde mermerden sekizgen planlı bir şadırvan bulunmaktadır.
Unsur, baldaken kuruluşlu ahşap bir örtü ile örtülüdür.
Yapının kuzeyinde beş birimli bir son cemaat yeri bulunmaktadır. Son cemaat
yeri kuzeyde beş, doğu ve batıda ise birer sivri kemerle dışarıya açılmaktadır. Doğu,
kuzeydoğu ve kuzeybatıdaki kemer gözlerinde kısmı olarak tuğla kullanılmıştır. Diğer
kemerler kesme taştır. Kemerler kuzeyde yaklaşık kare kesitli payeler üzerine, güneyde
828
Yapıdaki aydınlatma sistemi için ayrıca bkz. T. Doğan, a.g.t., s.30.
H. Rodoplu, a.g.t., s.60, Res. 123.
830
S. Ünver, a.g.e., s.10.
831
Ay.es., s.10-11.
832
E.H. Ayverdi, a.g.e., II, s.406.
829
310
ise kaytan silmeli yastıklar üzerine oturmaktadır. Aynı formda silmeler, payelerde de
vardır. Kemerler, kuzey-güney ve doğu-batı yönlü ahşap gergilerle desteklenmiştir.
Kuzey cephe, kemerler dikdörtgen çerçeve içerisine alınarak hareketlendirilmiştir. Son
cemaat yerinde orta birim geçişleri üçgen kuşaklarla sağlanmış bir kubbe ile diğer dört
birim ise birer aynalı manastır tonozu ile örtülmüştür. Orta birim hem örtüsü ile hem de
diğer birimlerden daha yüksek tutularak vurgulanmıştır. Son cemaat yerinin doğusu ve
batısı yerden 20 cm. yükseklikteki sekilerle giriş aksından yükseltilmiştir. Son cemaat
yerinin güney duvarında ortada taçkapı, taçkapının iki yanında dikdörtgen formlu birer
pencere yer almaktadır. Pencereler mermer sövelidir ve silmelerle çevrelenmiştir.
Lokma demir parmaklıkları vardır. Batıdaki pencerenin sağında bir de dış mihrap
bulunmaktadır. Beşgen planlı mihrap nişi, sivri kemerli çeyrek küre şekilli bir kavsara
ile örtülüdür. Son cemaat yerinde taçkapının doğusunda duvar yüzeyine iri Arapça
harflerle “Allah” ve “hu” kelimeleri yazılmıştır (Resim 211-212).
Yapının kuzey cephesinin ortasında yer alan taçkapı, dışa taşkın şekilde inşa
edilmiştir. Taçkapı çerçevesi silmelerle meydana getirilmiştir. Giriş aralığı mukarnas
kavsara ile örtülüdür. Kavsara kuşatma kemeri sivridir. Taçkapı yan kanatları üzerinde
gömme sütunceler bulunmaktadır. Taçkapı yan kanatlarındaki dikdörtgen formlu
mihrabiyeler mukarnas kavsara ile örtülüdür. Giriş aralığı üzerinde kitabe levhası yer
almaktadır. Dikdörtgen formlu kitabe çerçevesi kırmızı renkli mermerdir. Üç satırdan
meydana gelen kitabe, kazıma tekniği ile şekillenmiştir. Dikdörtgen formlu giriş aralığı
zıvanalı geçmeli basık bir kemer ile örtülüdür. Basık kemer iki renkli mermerle inşa
edilmiştir. Giriş aralığı geometrik geçmeli ahşap kapı kanatları ile kapatılmıştır.
Taçkapının kavsara seviyesinde dikdörtgen formlu, lokma demir parmaklıklı birer
pencere bulunmaktadır. Bu pencereler çerçevelerdeki silmeleri de kesmektedir (Resim
213).
Taçkapıdan kare planlı avluya girilmektedir. Taçkapı, avlunun kuzey duvarında
içeriye doğru taşıntı yapmıştır. Avlunun kuzey cephesinde bir kadınlar mahfili
bulunmaktadır. Mahfilin alt kesimindeki pencereler, Bursa kemerli nişler içerisindedir.
Kuzey duvarının üst kesiminde, mahfile çıkışı sağlayan sivri kemerli açıklık ve
taçkapının kavsarasının iki yanındaki pencereler görülmektedir. Mahfil gibi giriş
311
açıklığının söveleri de kesme taştır (Resim 214-215). Mahfil yapıya H.1253/1837
yılında eklenmiştir833.
Avlunun doğu ve batı duvarlarının kuzey uçlarında birer niş bulunmaktadır.
Batıdaki sivri kemerli açıklıkla mahfile ve minareye ulaşım sağlanmaktadır. Taş söveli
girişin kemeri iki renklidir. Doğu duvardaki ise sivri kemerli sağır bir niştir. Bu niş ile
minare girişinin etrafı belli bir seviyeye kadar kesme taş kaplıdır. Bunun dışında avlu
duvarları ile örtü sıvalıdır. Doğu ve batı duvarlarındaki sivri kemerlerle tabhane
mekanlarına ulaşılmaktadır. Kemerlerin bugünkü görünümünden avlunun doğu ve batı
duvarlarının sonradan açıldığı rahatlıkla algılanabilmektedir. Avlu, ibadet mekanı ve
tabhane mekanları arasında kot farkı yoktur. Avlunun kuzey duvarındaki pencerelerin
avlu zemini ile aynı seviyede olması zeminin yükseltildiğinin en büyük kanıtlarından
biridir (Resim 216).
Avlu geçişleri Türk üçgenleri ile sağlanmış bir kubbe ile örtülüdür. Geçişlerin
dört yönüne sivri kemerli birer pencere açılmıştır. Kubbenin merkezinde sekizgen planlı
bir aydınlatma feneri bulunmaktadır (Resim 215). Fenerin doğramaları, 1998-2001
onarımında onarılarak değiştirilmiştir. Kubbe yüzeyinde ve avlu duvarlarının üst
kesiminde kalemişi süslemeler bulunmaktadır. Günümüze çok az kısmı gelen bu
süslemeler
görülebildiği
kadarı
ile
dini
içerikli
yazılar,
içlerinde
bitkisel
kompozisyonların bulunduğu oval madalyonlardan meydana gelmektedir.
Avlunun iki yanındaki tabhane mekanları dikdörtgen planlıdır. Mekanların
kuzey ve güney duvarlarına doğu-batı yönlü kemerler atılarak kare bir alan
oluşturulmuştur. Bu alanlar geçişleri pandantiflerle sağlanmış birer kubbe ile örtülüdür.
Batıdaki tabhane mekanının kuzey duvarı doğudaki tabhane mekanına göre daha
kalındır. Minareye çıkışı sağlayan merdivenlerin bu duvar içerisinde olması bu farkı
yaratmıştır. Tabhane mekanlarının güney duvarlarında altta ve üstte ikişer pencere
bulunmaktadır. Alt sıra pencereleri dikdörtgen planlıdır ve sivri kemerli hafifletme
kemerleri vardır. Pencerelerin etrafına ahşap pervaz eklenmiştir. İki kanatlı ahşap
pencere kanatları, kazıma tekniğindedir. Üst sıra pencereleri sivri kemerlidir ve alçıdan
şebekeli içlikleri vardır. Tabhane mekanlarının kuzey duvarlarında ise dikdörtgen kesitli
833
S. Ünver, a.g.e., s.10-11.
312
dörder adet niş bulunmaktadır. İki yandaki nişler sivri kemerli, ortadaki nişler ise
yuvarlak kemerlidir ve ocaktır. Batıdaki tabhane mekanının batı duvarının güney
ucunda altta ve üstte birer, doğudaki tabhane mekanının doğu duvarında altta ve üstte
ikişer pencere vardır. Pencere düzeni güneydeki pencere düzenindedir. Her iki tabhane
mekanının duvarlarının üst kesiminde, avluda da olduğu şekilde kalemişi fragmanları
bulunmaktadır (Resim 216).
Şekil 108. Edirne Muradiye İmareti. Kesit (E.H. Ayverdi’den işlenerek).
Avlu ile aynı aks üzerinde yer alan ibadet mekanı kare planlıdır ve geçişleri Türk
üçgenleri ile sağlanmış bir kubbe ile örtülüdür. Avlu ile güneyinde yer alan ibadet
mekanını sivri bir kemer ayırmaktadır. Kemer plaster görünümünde zemine kadar
devam etmektedir. Kemerin doğu ve batısında kesme taştan mukarnas kavsara ile
örtülü, beşgen kesitli nişlerle hareketlendirilmiştir. Nişlerin avluya bakan köşelerinde
gömme sütunceler bulunmaktadır. Sütuncelerin başlıkları palmet motifini andıran
süslemelerle hareketlendirilmiştir. İbadet mekanının güney duvarında altta ve üstte
ikişer, doğu ve batı duvarında ise birer pencere yer almaktadır. Dikdörtgen planlı alt sıra
pencerelerinin ahşap pervazları vardır. Sivri kemerli üst sıra pencerelerinin alçıdan
şebekeli içlikleri bulunmaktadır (Resim 217-219, Şekil 108). 1959 yılından kalan bir
fotoğrafta alt sıra pencerelerinin ahşap kapaklarının olduğu görülmektedir. Aynı
313
fotoğrafta ibadet mekanının duvarlarındaki özgün süslemelerin üzeri sıvalıdır. Kubbe
eteğinde ise batılılaşma dönemine özgü süslemeler vardır834. Üzeri sıva ve boya
tabakaları ile kapatılmış özgün süslemeler sonraki bir dönemde raspalanarak meydana
çıkarılmıştır835.
İbadet mekanının güney duvarının ortasında yer alan çini mihrap, beşgen
profillidir ve bir mukarnas kavsara ile örtülüdür. Mihrap ana nişi iki yandan birer
gömme sütunce ile sınırlandırılmıştır. Silindirik planlı sütuncelerin başlıkları ve
altlıkları mukarnaslıdır. Niş, palmetler, rumiler, çiçek, yaprak ve şakayıklarla
bezenmiştir. Renk olarak mor, sarı, yeşil, mavi ve beyaz renklerin tonları tercih
edilmiştir. Çerçeve, sülüs ve kufi yazılı dini içerikli yazılar, sekiz kollu yıldız ve
altıgenlerden meydana gelen geometrik bordür, kabartmalı olarak işlenmiş mukarnas
dizisi ile bezenmiştir. Mihrabın üst kesiminde palmet fistosundan meydana gelen bir
tepelik bulunmaktadır (Resim 217).
Mihrabın batısındaki ahşap bir minber yer almaktadır. Minberin dolap
aynalığında on kollu yıldızlardan gelişen geometrik kompozisyon, aynalık kısmında
yatay ve dikey çıtalardan meydana gelen bir diğer geometrik örnek, korkulukta ise
şebekeli geometrik bir süsleme bulunmaktadır. Minber kapısı sivri kemerlidir. Kapının
üç parçadan meydana gelen bir tepeliği vardır (Resim 217). Minberin yapı ile aynı
dönemde yapıldığına dair bilgiler bulunmaktadır836. Bazı kaynaklarda ise minberin
camiye çevrildikten sonra yapıya eklendiği belirtilmektedir837.
İbadet mekanında doğu, güney ve batı duvarları yerden 2.50cm. yüksekliğe
kadar altıgen ve üçgen çini panolarla meydana getirilmiş kompozisyonlarla bezenmiştir.
Çini plakaların yüzeyi geometrik ve bitkisel süslemelerle hareketlendirilmiştir. Çini
plakalar bitkisel bordürlerle sınırlandırılmış ve üst kesimde de palmet fistosu ile
taçlandırılmıştır. 32 m2 çiniden 16 m2 ’si 1998-2002 yılları arasındaki restorasyon
sırasında 23.03.2001 yılında tahrip edilerek çalınmıştır. Çalınan ve tahrip edilen
parçaların yerine alçı zemin hazırlanmış ve yüzey bezenmeyerek boş bırakılmıştır
(Resim 217-218).
834
H. Rodoplu, a.g.t., Res.144.
Ay.tez., s.64.
836
E.H. Ayverdi, a.g.e., II, s.409.
837
O. Aslanapa, Edirne’de Osmanlı…, 83.
835
314
Muradiye İmareti’nin plan şeması irdelendiğinde tabhane mekanı ile avlunun
bağlantısının zaman içinde değişime uğradığı, giriş açıklıklarının iptal edilerek
mekanların girişlerinin olduğu duvarların kaldırılarak girişlerin olduğu yerde büyük
kemerlerin açıldığı görülmektedir. Cami olarak tasarlanmayan bu yapıların tamamen
cami fonksiyonu kazandıktan sonra işlev değiştirmesi bu tip yapılarda sıklıkla
karşılaşılmaktadır. Benzer uygulama bu yapıda da görülmektedir. Tabhanelerin ve
avlunun zemini ibadet mekanı ile aynı kota getirilmiş, avlunun ortasında aydınlama
fenerinin altına gelecek şekilde yerleştirilmiş havuz ortadan kaldırılarak tüm
mekanlarda namaz kılınacak bir ortam hazırlanmıştır. Bu mekanlarda inşa edildikleri
dönemden sonra eklenen bir diğer unsurlardan biri de mahfil uygulamalarıdır. Muradiye
İmareti’nde de avlunun kuzey kesimine bir kadınlar mahfili eklenmiştir.
Muradiye İmareti’nde taş, çini, çini mozaik, ahşap ve kalemişi süslemeler
bulunmaktadır.
Yapıdaki taş süsleme, avluyla ibadet mekanını ayıran kemerin alt kesiminde yer
alan nişlerdedir. Bu nişlerin sütuncelerin başlıkları palmeti anımsatan süslemelerle
hareketlendirilmiştir.
Yapıdaki çini süslemeler, ibadet mekanının güney, doğu ve batı duvarlarındadır.
Duvarlardaki çiniler yerden belli bir seviyeye kadar yüksekliktedir. Duvarlarda yer alan
32 m2 çiniden 16 m2 ’si 1998-2002 yılları arasındaki restorasyon sırasında 23.03.2001
tarihinde tahrip edilerek çalınmıştır. Edirne Vakıflar Bölge Müdürlüğü’ndeki
20.11.2008 tarihli çalışmamızda, çinilerin çalınmasından sonra caminin ibadete
kapandığı, 07.12.2001/444 tarih ve numaralı Edirne Kültür ve Tabiat Varlıklarını
Koruma Bölge Kurulu kararı ile caminin tümüne ve çinilere yönelik müdahale ve
teşhis raporu istendiği bilgileri edinilmiştir. 1039 adet çini parça, 76 kutu ile 30.04.2001
tarihinde tutanakla Edirne Vakıflar Bölge Müdürlüğü’ne teslim edilmiştir. Bu olayda
ibadet mekanında yer alan mavi-beyaz renkli çinilerden elli adeti ile üst sıradaki iki adet
palmetin çalındığı anlaşılmaktadır. Olayda neredeyse çalınan parçalar kadar çini plaka
ve geometrik kompozisyonu sınırlandıran bitkisel bordürler de tahrip edilmiştir. Doğu
duvarının kuzey ucundaki çinilerden C11, C15, D8, D10, E1, E5, E7, E11, F10, F14,
G1, G11, H2, H14, H16, I5, I13, I15, J2, J14, K5, K13, L2, L4, M13, M14, N2, N6, N8,
315
O9; doğu duvarının güney ucundaki çini panoda D17, E14, F17, H9, H15, H17, I4,I6,
I10, J7, J11, K4, K6, L9, L11, M6, M10, M16, O4, O6, O14, P15, R14; batı duvarının
kuzey ucundaki panoda ise F11, G8, H1, H13, J1, J7, K8, K16, L3, L17, M12, M14,
M16, O8, O12, O16, P3, P7, P11, R8, R10, R12 plakalar tahrip olmuştur. Doğu
duvarının kuzey ucundaki panoda M12 ve R12 plakaları 2001 yılındaki hırsızlık
olayından öncede yoktu. Muhtemelen bu plakalar da bir tahribat ya da hırsızlık sonucu
bugün yerlerinde bulunmamaktadır (Şekil 109-111).
Yapılan onarımda, tahrip olan çini parçalar birleştirilerek tümlenmiştir. Eksik
parçaların yerleri ise alçı ile sıvanmış, ancak bezeme yapılmamıştır (Resim 218).
Edirne Vakıflar Bölge Müdürlüğü’nde yapmış olduğumuz çalışmalarda tahrip olan
çinilerin duvar üzerindeki şeması basit bir çizimle belirlenmişti. A4 kağıda hazırlanan
bu eskiz yetkililerden talep edilmiş, ancak talebimiz yetkililerce uygun görülmeyerek
reddedilmiştir. Yapıdaki çalışmalarımız sırasında çektiğimiz fotoğraflardan ve aldığımız
notlardan yararlanarak çinilerin bulundukları duvarların çizimleri yapılmış ve eksik
parçalar işaretlenmiştir. Bu eksik parçalarda hangi çinilerin olduğu da H. Rodoplu’nun
hazırlamış olduğu tezde kullandığı çizimden yararlanılarak verilmiştir (Şekil 109-111).
İbadet mekanında, geometrik bir kompozisyon oluşturulan panolarda, altıgen
plakaların arasına üçgen plakalar yerleştirilerek yıldız motifi oluşturulmuştur838. Bu
panolardan kenarlara denk gelen 86 adeti yarım olmak üzere 487 adet altıgen formlu
çini plaka bulunmaktadır. Altıgen plakalar mavi-beyaz renklidir ve üzerlerinde bitkisel
ve geometrik süslemelerden meydana gelen 75 farklı desen bulunmaktadır (Şekil 112119). Süslemelerde stilize motiflerden palmet, rumi, lotus, rozet çiçeği; naturalist çiçek
motiflerinden hatayi, şakayık, krizantem, lale, sümbül, karanfil, goncagül, tomurcuklar
ile kıvrım dallar, mine çiçekleri, küçük yapraklar, çengel motifleri, saplar ve hançer
yaprakları kullanılmıştır. Panolarda iki plaka yapı içerisinde üniktir ve bir daha
tekrarlanmamıştır. Doğu duvarının kuzey ucundaki panoda O3’te bir plakada servi
motifi kullanılmıştır. Üçlü servi kompozisyonunda tüm yüzey “S” kıvrımlı dallarla girift
bir şekilde bezenmiştir (A19) (Şekil 118). Diğer plaka ise batı duvarının kuzey ucunda
yer alan O8’dir. Plaka merkezdeki çiçek motifinin etrafına yerleştirilmiş altı adet şemse
838
Muradiye İmareti’ndeki çinilerle ilgili görüşler için Bkz. Ş. Yetkin, Anadolu’da Türk Çini Sanatının
Gelişmesi, İstanbul, 1972, s.204.
316
motifi ile dolgulandırılmıştır (A71) (Şekil 119). Motiflerin içleri ise tam ve yarım
palmetlerle bezenmiştir. Aralarda kalan bölümlerde palmet ve lotuslar bulunmaktadır.
Geometrik süslemeli plaklarda ise “Mühr-ü Süleyman”, altı kollu yıldızlardan ve
altıgenlerden
meydana
gelen
kompozisyonlar
görülmektedir.
Bu
geometrik
kompozisyonların içleri de bitkisel motiflerle bezenmiştir. Tüm altıgen çiniler renkli sır
tekniğindedir. Altıgen plakalarla birlikte bir yıldız kompozisyonu meydana getiren
desensiz firuze renkli üçgen plakalar, tek renk sırlıdır. İbadet mekanının doğu ve batı
duvarlarındaki iki çini pano arasında birer pencere bulunmaktadır. Batı duvarının güney
kesimindeki çiniler, minberin varlığından dolayı çizilememiştir. Minberin arkasında
kalan çini plakalar tahrip olmuş, yerleri sıva ile kapatılmaya çalışılmıştır. Mihrabın iki
yanındaki çini panolar diğer iki duvara göre daha küçük boyutlardadır. Bunun nedeni
mihrap ve iki yanındaki pencerelerin varlığı ile açıklanabilir.
Plakalar sonsuz düzendedir. Çiniler sıratlı tekniğinde bitkisel bordürlerle
çevrelenmiştir. Üst taraftaki bitkisel bordür hatayi ve kıvrım dallarla, yandaki bordür ise
mihraptaki
gibi
sınırlandırılmıştır.
dilimli
Üstte
rumilerden
ise
palmet
meydana
fistosundan
gelen
mavi-beyaz
meydana
gelen
bir
çinilerle
bordür
bulunmaktadır. Bu palmetlerin içleri birbirine bağlanmış palmet ve rumilerden meydana
gelen kapalı bir kompozisyonla hareketlendirilmiştir. Palmetlerde zemin lacivert desen
ise beyaz verilmiştir. Bezeme kabartma olarak işlenmiştir. Bu bordür yapıya sonradan
eklenmiştir. Bunun en büyük delili bir kısmı yok olan fistonun altındaki eski kalemişi
süslemelerin varlığıdır. İbadet mekanında yer alan bu çinilerin benzerleri aynı devir
eserlerinden biri olan Saray-ı Cedid-i Amire’nin Cihânnumâ Kasrı’ndaki çinilere,
Edirne Şah Melek Camii’ndekilere839 ve İznik Tiyatro Kazısı’ndan çıkan örneklere
benzemektedir840. Bu çiniler ve üst kesimdeki palmet fistosunun benzerlerinin
görüldüğü yapılar arasında Bursa Demirtaş Hamamı (XV.yüzyıl)841, Amasya Sultan
Bayezid İmareti, Bursa Yeşil Türbe842, Bursa Şehzade Mustafa Türbesi (1474)843,
839
S. Ünver, “Edirne Medeniyetimizin ve Tezyini Misalleri”, Edirne’nin 600. Fethi…, s.246; Y.
Demiriz, Osmanlı Mimarisinde Süsleme, I, s.507; G. Öney, Türk Çini Sanatı, s.13; B. Kılıç, a.g.t.,
s.66.
840
B. Yalman, “İznik Tiyatro Kazısı, 1987”, X. Kazı Sonuçları Toplantısı, II, (Ankara 23-27 Mayıs
1988), Ankara, 2003, s.339-382, Çizim 4.
841
B. Kılıç, a.g.t., s.66.
842
Ay.tez, s.67; G. Öney, Türk Çini Sanatı, s.65-66.
317
İstanbul Topkapı Sarayı Sünnet Odasında (XVI. yüzyıl başı)844 ve İstanbul Çinili
Hamam (1540-1546)845 görebilmek mümkündür. Tek renk sırlı çini plakalar ayrıca
Bursa’daki Orhan İmareti, Yeşil İmaret ve Muradiye İmareti’nde de kullanılmıştır.
Şekil 109. Edirne Muradiye İmareti. İbadet Mekanı. Batı Duvarının Güney Ucundaki
Çini Plakalar.
843
Ay.tez, s.67; G. Öney, a.g.e., s.65-66.
G. Öney, a.g.e., s.65-66.
845
Ay.yer.
844
318
Şekil 110. Edirne Muradiye İmareti. İbadet Mekanı. Doğu Duvarının Güney Ucundaki
Çini Plakalar.
319
Şekil 111. Edirne Muradiye İmareti. İbadet Mekanı. Doğu Duvarının Kuzey Ucundaki
Çini Plakalar.
320
Şekil 112-113. Edirne Muradiye İmareti. İbadet Mekanındaki Mavi-Beyaz Çini
Plakalardan (A45) (A1).
Şekil 114-115. Edirne Muradiye İmareti. İbadet Mekanındaki Mavi-Beyaz Çini
Plakalardan (A17-A60).
321
Şekil 116-117. Edirne Muradiye İmareti. İbadet Mekanındaki Mavi-Beyaz Çini
Plakalardan (A55-A59).
Şekil 118-119. Edirne Muradiye İmareti. İbadet Mekanındaki Mavi-Beyaz Çini
Plakalardan (A19-A71).
Çini mozaik süslemeler ibadet mekanında yer alan mihraptadır (Şekil 120-126).
Çinilerde renkli sır tekniği (cuerda seca) ve sıratlı tekniği kullanılmıştır. Çinilerin bir
322
kısmı ise kabartmadır846. Çinilerde, sarı, açık yeşil, firuze, beyaz, lacivert, morun tonları
kullanılmıştır. Mihrap tepeliği ise duvarlardaki altıgen formlu çini plakalar gibi mavibeyaz sır tekniğindedir.
Mihrap çerçevesi dıştan başlayarak altı bordürden meydana gelmektedir.
Bordürlerde mavi-beyaz teknikli bitkisel süsleme, geniş bir yazı frizi, çini mukarnas
sırası, yıldızlı geometrik geçmeli bir süsleme kullanılmıştır.
Mihrabın en dıştaki bitkisel kompozisyonlu bordür natüralist çiçek motifleri,
kıvrım dallar, krizantem, hatayi ve şakayıklardan meydana gelmektedir. Motifler
birbirlerine kıvrım dallarla bağlanmıştır. Sıratlı tekniğinde yapılmış bordürde zeminin
beyaz bırakılması ve desenin lacivert renkte verilmesi desenin vurgulanmasını
sağlamıştır. Sonsuz düzende işlenen süsleme, mihrabı üç yönden çevrelemektedir. Bu
bordürün iki yanı lacivert renkli düz çini plakalarla sınırlandırılmıştır.
İkinci bordür dikine yerleştirilmiş zencirek motifinden meydana gelmiştir.
Renkli sır tekniğindeki bordür, sonsuz düzendedir. Bordür iki yönden lacivert renkli düz
çini plakalarla sınırlandırılmıştır. Üçüncü bordür sülüs ve kufi harflerden meydana
gelen dini içerikli bir yazı bordürüdür. Renkli sır tekniğindeki yazıda sülüs harfler
beyaz, kufi harfler sarı, zemin ise lacivert renkle verilmiştir. Yazının zemini rumi ve
palmet motiflerinden meydana gelen bitkisel süsleme ile dolgulandırılmıştır. Desenlerde
mavi ve firuze ile yer yer sarı renk kullanılmıştır. Dördüncü bordür, iki sıra mukarnas
dizisinden meydana gelmektedir. Mukarnas dişleri sıratlı ve renkli sır tekniğinde
çinilerle bezenmiştir. Yüzey, palmet, rumi spiral kıvrımlar ve natüralist çiçek motifleri
ile dolgulandırılmıştır. Mukarnas bordürü iki yandan firuze renkli düz çini plakalarla
sınırlandırılmıştır. Renk olarak firuze, lacivert ve beyaz kullanılmıştır. Sekiz kollu
yıldızlardan meydana gelen geometrik örnekli beşinci bordür, mavi-beyaz renklidir
(Şekil 127). Geometrik kompozisyonda her bölüm palmet ve rumilerden meydana gelen
kapalı süslemelerle bezenmiştir. Merkezdeki yıldız motifi de ortada rozet çiçeği ve
palmet ve rumilerle şekillenmiştir. Mihrabı üç yönden dolanan altıncı bordür, rozet
çiçekleri, krizantem ve kıvrım dallarla şekillenmiş bir bitkisel bordürdür. Renkli sır
tekniğindeki bordürde, zemin sarı, desenler ise mavi, pembe, sarı ve laciverttir.
846
Çinilerle ilgili ayrıca bkz. Y. Demiriz, a.g.e., I, s.487-506; M. Top, a.g.t., s.124-127.
323
Mihrap ana nişinin yüzeyi düğümlü şeritlerle madalyonlara ayrılmıştır. Zemin ve
madalyonların içi iri rumilerle dolgulandırılmıştır. Bu süslemenin üzerinde, kavsaranın
altında yatay dikdörtgen kartuşlar içerisinde dini içerikli kufi ve nesih yazılar vardır.
Yazılar rumi ve kıvrık dallarla hareketlendirilmiştir. Mihrap ana nişinin iki yanındaki
sütuncelerin gövdeleri rumilerle bezenmiş, başlık ve altlıkları ise mukarnaslarla
hareketlendirilmiştir. Gövdedeki süslemeler dilimli olarak işlenmiştir. Akhisar Ulu
Cami içerisinde yer alan Bizans sütunlarının gövdelerinde847, Konya Alaeddin
Camii’nde harimde yer alan sütunlarda848 ve Manisa Ulu Cami’nde düğümlü sütunlara
rastlanmaktadır849. Mukarnas kavsara da her badem çeşitli çiçeklerle bezenmiş mavibeyaz çinilerle kaplanmıştır.
Kavsara köşeliklerinde rumiler, palmet, hatayi, krizantem, şakayık, çeşitli
yapraklar ve kıvrık dallardan meydana gelen bitkisel süslemelerle dolgulandırılmıştır.
Renkli sır tekniğindeki çinilerde, sarı, yeşil, beyaz, mavi, firuze ve lacivert renkler
kullanılmıştır. Kavsara dilimli rumilerden meydana gelen sıraltı tekniğinde yapılmış
mavi-beyaz bir bordürle çevrelenmiştir.
Kavsaranın üst kesimindeki kitabe panosunda rumi ve kıvrık dallarla
hareketlendirilmiş iki satır kufi ve biri aynalı iki satır nesih yazı bulunmaktadır. Kitabe
panosunun çerçevesi meander motifi ile şekillenmiştir. Geometrik düzendeki dış bordür
ise kabartmadır.
Muradiye İmareti’nin mihrabında görülen renkli sır ve sıratlı mavi-beyaz renkli
teknikli çiniler, Bursa Yeşil İmaret ve Karaman İbrahim Bey İmareti’nde de
görülmektedir. Form olarak aynı olan üç mihraptan Yeşil ve İbrahim Bey imaretlerinde
mihraplar renkli sır tekniğinde yapılmışken, Muradiye İmareti’nde renkli sır tekniği ile
sıratlı tekniği kullanılmıştır. Ayrıca Yeşil İmaret’te altın yaldız da kullanılmıştır.
847
H.S., Ünalan, Akhisar ve Gölmarmara’da Türk Anıtları, (Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler
Enstitüsü, Sanat Tarihi A.B.D., Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İzmir, 1998, s.39-44, Res.82-85.
848
O. Aslanapa, Anadolu’da İlk Türk Mimarisi Başlangıç ve Gelişimi, Ankara, 2007, s.31-32, Res.42.
849
H. Acun, Manisa’da Türk Devri Yapıları, s.398, Res.320.
324
Şekil 120. Edirne Muradiye İmareti. Mihrapta Yer Alan Mavi-Beyaz Tekniğindeki Çini
Bordür.
Şekil 121. Edirne Muradiye İmareti. Mihrapta Yer Alan Çini Mozaik Süslemelerden.
325
Şekil 122. Edirne Muradiye İmareti. Mihrap Kavsara Köşeliklerinde Yer Alan Çini
Mozaik Süsleme.
326
Şekil 123. Edirne Muradiye İmareti. Mihrapta Yer Alan Mukarnas Bordürden Detay.
Şekil 124. Edirne Muradiye İmareti. Mihrapta Yer Alan Mukarnas Bordürden Detay.
Şekil 125. Edirne Muradiye İmareti. Mihrapta Yer Alan Mukarnas Bordürden Detay.
327
Şekil 126. Edirne Muradiye İmareti. Mihraptaki Süslemelerden Detay.
Şekil 127. Edirne Muradiye İmareti. Mihrap Çerçevesindeki Beşinci Bordür.
328
Yapıda ahşap süslemeler, kuzeydeki taçkapının giriş aralığını örten kapıda,
minberde ve pencere kanatlarındadır. Kuzeydeki kapı iki kanat ve bir biniden meydana
gelmektedir (Şekil 127). Her kanat dikdörtgen formlu üçer panoya ayrılmıştır. Alt ve üst
panolar yatık, daha büyük olan orta panolar boyuna dikdörtgendir. Alt panoların içi altı
kollu yıldızlardan meydana gelen, orta panolar ise on kollu yıldızlardan meydana gelen
geometrik kompozisyonlarla meydana gelmiştir. Üstteki panolarda bugün tahrip olduğu
için okunamayan yazı kartuşları vardır. Bini süslemesiz sadedir. Meşe ağacından olan
kapı, kündekari tekniğindedir. Benzer örnekleri Osmancık Koca Mehmet Paşa İmareti
(Resim 267), Amasya Bayezid Paşa İmareti’nde de görmek mümkündür (Resim 142).
Yapıdaki pencere kanatları iki kanat ve birer biniden meydana gelmektedir.
İbadet mekanındaki kanatlar son onarımda yenilenmiştir. Avludakiler ise basit
silmelerle bölmelere ayrılmıştır.
İbadet mekanında mihrabın batısında yer alan ahşap minberin aynalıkları yatay
ve dikey dikdörtgenlerin alternatif yerleştirilmesi ile şekillenmiştir. Bu kompozisyonun
arasına küçük karelerde yerleştirilmiştir. Minberin dolap aynalığı, geometrik geçmeli
kündekâri tekniğindedir. Kompozisyon çok kollu yıldızlardan gelişmektedir. Ajur
tekniği ile işlenmiş korkuluk, geçme şeklinde verilmiş sekizgenlerden meydana
gelmektedir. Minberin kapısının tepeliğinde de rumi desenli bitkisel bir süsleme vardır.
Minberin ön kısmı onarıldığı için orijinalliği kaybolmuştur850.
Ceviz ağacından kafes oyma tekniğindeki vaaz kürsüsü, sekiz formlu geometrik
şekillerin geçmeler meydana getirmesi ile şekillenmiştir.
Yapıdaki kalemişi süslemeler, avlu, ibadet mekanı, tabhane mekanlarının
duvarlarının üst kesimi ile kubbe ve geçişlerdedir. Erken dönem kalemişi süslemelerden
çok az örnek kalmıştır. Yapıdaki mevcut kalemişi süslemeler yapı ile aynı yıllara
tarihlenmektedir851. Yukarıda da belirttiğimiz üzere, yapının 1959 tarihli eski bir
fotoğrafında bugünkü süslemelerin üzeri sıvanmış, kubbe eteğinde de geç döneme özgü
süslemeler yapılmıştır. Duvarların üst kesiminde de içlerinde dini içerikli yazıların
bulunduğu dairesel madalyonlar ve dikdörtgen formlu panolar vardır. Bu süslemelerde
850
A. Ersoy, XV. Yüzyıl Osmanlı Ağaç İşçiliği, s.29, Res. 50.
Kalemişi süslemeler için bkz. Y. Demiriz, a.g.e., I, s.487, 489; Y. Can-R. Gün, a.g.e., s.221; C.
Nemlioğlu, a.g.t., s.119-123.
851
329
yapılan ince boya ve itinalı sıva raspalarından sonra iki döneme ait süslemelere
rastlanmıştır852. Yukarıdaki veriler değerlendirildiğinde yapının üç farklı dönemde
süsleme programının yenilendiği anlaşılmaktadır.
Yapıdaki kalemişi süslemelerin görüldüğü yerlerden biri avludur. Avlunun
kubbe geçişlerinde kıvrım dallar ve yapraklarla bezenmiş olmalıydı. Günümüze
geçişlerdeki süslemelerden çok azı kalmıştır. Kubbe eteğini de bir yazı kuşağının
hareketlendirilmiştir. Madalyonların içerisi kıvrım dallar, çiçek ve yaprak motifleri ile
dolaştığı kalan izlerden anlaşılmaktadır. Kubbe yüzeyi de iri madalyonlarla
dolgulandırılmıştır. Kubbenin üzerine oturduğu kuzeydeki hafifletme kemeri üzerinde
iri yazılardan meydana gelen süslemeler görülmektedir.
Doğudaki tabhane mekanının kuzey duvarındaki nişlerin üzerinde de benzer
karakterde olma ihtimali yüksek süslemelere rastlanmaktadır. Şakayıklar ve
yapraklardan meydana gelen süslemenin çok azı kalmıştır. Batıdaki tabhane mekanının
güney duvarında iki pencere arasında üst kesimde bir yazı şeridi, alt kısımda da
ortasından bir kandil sarkan perde motifi yer almaktadır. Bu süslemeler geç dönem
özelliğindedir.
Avlu ile ibadet mekanını ayıran kemerin karnında kırmızı zemin üzerine siyah,
yeşil, sarı ve mavi renkli bitkisel motiflerden ve yazılardan meydana gelen
kompozisyondan çok azı kalmıştır. Kemerin doğusundaki nişin üzerinde de bir kısım
süsleme kalmıştır. Bu süslemede iri palmet motifi ve rumilerle şekillenmiştir. Palmet
motifini çift çizgili zencirek örnekli bir şerit çevrelemektedir. Motifler sonsuz düzende
işlenmiştir. İbadet mekanının doğu ve batı duvarlarında madalyonlar içerisinde bitkisel
motifler bulunmaktadır. Bir kısmı kalan madalyonlarda kırmızı, mavi, sarı ve yeşil
renkler kullanılmıştır. Mekanın kuzey duvarında da kalemişi yazı kalıntısı
bulunmaktadır. İbadet mekanının güney duvarında ise iki tabaka halinde kalemişi
kalıntıları vardır. Sağ taraftaki mimari tasvir geç devir özelliğindedir. Sol bölümde ise
mekanın bütün duvarlarını dolanan kufi ile celi sülüs yazı kuşağı dolanmaktadır. Doğu
ve batı duvardaki çini palmet fistosunun altında da bu yazılardan bulunmaktadır.
852
H. Rodoplu, a.g.t., s.65.
330
Tarihlendirme
Muradiye İmareti’nin kuzey taçkapısında üç satırdan meydana gelen bir inşa
kitabesi bulunmaktadır. Celi sülüs kitabe Arapça’dır. Mermer üzerine kabartma tekniği
ile yapılmış kitabede her satır ikişer bölüme ayrılmıştır. Kitabenin Arapça harfler ile
yazılışı şöyledir:
ﺑﺤﺮ اﻻ ﯿادى ﻣﺮاد ال ﻋﺜﻤﺎن
ﻋﻠﺖ ﻋﻤﺎره ﺳﻠﻄﺎن اﺑﻦ ﺳﻠﻄﺎن-١
ﻟﻤﺒﻨﻰ ﺗﺤﮑﻰ ھﻤۃ اﻟﺒﺎﯾﻰ853ان
ﻓﺎﺿﺖ ﺑﻨﻌﻤﺎء واﻻﻓﻼك ﺗﻐﺒﻄﮭﺎ-٢
ﻋﻠﻲ اﻟﺪھﻮر ﺟﺮى اﺣﺴﺎن ﺳﻠﻄﺎن
اﷲ اﺳﺎل ان ﯾﺒﻘﻰ ﻣﻮرﺣﺔ-٣
Kitabenin Anlamı: Sultan oğlu sultan, faydalar deryası, Osmanoğulları’ndan
Murad’ın imareti yüce oldu. Nimetler bollaştı ve felekler de ona imrendi. Gerçekten
binalar, yaptıranın gayretini anlatır. Allah’tan, düşülen “Ale’d-dühûri cerâ ihsân
sultân=Sultanın iyiliği sonsuza dek devam etsin 839” sözünü tarih olarak derim854.
Kitabede tarih yoktur. Fakat hem kitabede hem de mihrap üzerindeki yazı
kuşağında Sultan II. Murad’ın adı geçmektedir. Kaynaklarda yapının inşa tarihi olarak
farklı tarihler gösterilmiştir. S. Ünver yapının H.837/1433 yılından sonra mevlevihaneye
dönüştürüldüğünü855, O. Aslanapa yapının inşa tarihi olarak 1434 yılını vermekte,
H.839/1436 yılında da yapının camiye çevrildiğini belirtmektedir856. S. Eyice yapının
H.839/1435-36 yılında inşa edildiğini857, E.H. Ayverdi858 ve M.T. Gökbilgin ise yapının
H.830 tarihli bir vakfiyesinin olduğunu belirtirken, V.C. Gurlitt 1421-50 tarihlerini
vermektedir859. II. Murad’ın Muradiye İmareti için bıraktığı vakıfları bilinmektedir860.
853
اﻟﻤﺒﺎىkelimesinin başındaki elif harfi yazılmamıştır.
854
Kitabenin farkı okunuşu için Bkz. E.H. Ayverdi, a.g.e., II, s.415; Y. Demiriz, a.g.e., I, s.487; H.
Rodoplu, a.g.t., s.67-68; A. Tüfekçioğlu, a.g.e., s.224-225; Z. Dikici, a.g.t., s.67-69.
855
S. Ünver, Edirne Muradiye Camii, s.9.
856
O. Aslanapa, “Edirne’de Türk Mimarisinin Gelişimi”, Edirne, Edirne’nin 600. Fethi Yıldönümü
Armağan Kitabı, Ankara, 1993, s.224; O. Aslanapa, Edirne’de Osmanlı…, s.83.
857
S. Eyice, “Zaviyeler ve Zaviyeli Camiler”, s.39.
858
E.H. Ayverdi, a.g.e., II, s.405; M.T. Gökbilgin, a.g.e., s.203.
859
V.C. Gurlitt, a.g.m., s.52.
860
M.T. Gökbilgin, a.g.e., s.203-210.
331
O. Onur Edirne kitabelerini ele aldığı eserinde Örfi’ye atfen bir onarım
kitabesinden bahsetmekte fakat kaynağını belirtmemektedir. Kitabenin metni şöyledir:
Hüsrev din ve imam-ül İslâm
Nice camiler edüp âbâdan
İşitüp zelzeleden tahribin
Kıldı tecdidine emrü ferman
Bir mülk oldu muarref dedi kim
Bânii sani menakib ihsan
Dedi bedel paki eser mahmud Han
H.1166/1753861
Bu bilgilerden yola çıkarak yapının vakfiye tarihi göz önüne alınarak yapının en
geç H.830/1425-26 yılında inşa edildiği kabul edilebilir.
861
O. Onur, Edirne Kitabeler…, s.108.
332
Katalog No
Yapının Adı
Yeri
Şekil No
:3.24
:MURADİYE İMARETİ/CAMİİ862
:Bursa
İnceleme Tarihi
:07.08.2006
:128-137
Resim No
:221-236
Yapı, Muradiye Semti’ndedir. Muradiye Külliyesi’nde, imaretin batısında
medrese ve hamam, kuzeyinde şadırvan, kuzeybatısında çeşme, imaretin batı ve
güneyinde hazire ve bu hazire içerisindeki türbelerden meydana gelmektedir863.
H.828-30/1425-26 tarihli inşa kitabesi bulunan yapının banisi, Sultan II.
Murad’tır (1421-1451)864. 22 Şevval 838/14 Temmuz 1430 tarihli vakfiyesi bulunan
yapı, 1623, 1715, 1781, 1818, 1849 yıllarında onarılmıştır. Tamir vesikalarından
minberin sonradan yapıldığı, minberin yandığı ve sonradan yenilendiği ve yaygın
sonrasında mihrap etrafındaki çinilerin yenilendiği öğrenilmektedir865. Ayrıca A.
Gabriel 1855 depreminden sonra L. Parvillée tarafından tamir edilerek cephesinin
bugünkü görünüşünü aldığını bildirmektedir866.
Yapı, avlu, ibadet mekanı, iki eyvan ve iki tabhane mekanından oluşmaktadır.
Kuzeyinde beş birimli bir son cemaat yeri vardır. Yapının kuzeydoğu ve kuzeybatında
birer minare yer almaktadır (Şekil 128).
Beden duvarları üç sıra tuğla, bir sıra taş ile inşa edilmiştir. Taş sıralarının
aralarına ayrıca bir ya da iki adet dikine tuğla yerleştirilmiştir. Kuzey cephede ayaklarda
ise düzgün kesme taş kullanılmıştır. Duvarlardaki taşlar kabayonu olarak işlenmiştir,
ayrıca büyüklük ve biçimleri değişiktir. Son cemaat yeri ile yapının birleştiği
862
İmaret, yüksek lisans tezimizin kapsamında da yer almaktadır. Bkz. T. Acar, a.g.t., s.182-206.
Yapı, II. Murad Camii, Muradiye Camii diye de adlandırılmaktadır. Bkz. A. Kuran, The Mosque…,
s.120-123; Y. Dağlı-S.A. Kahraman, Günümüz Türkçesiyle Evliya Çelebi Seyahatnamesi: BursaBolu-Trabzon-Erzurum-Azerbaycan-Kafkasya-Kırım-Girit, Cilt:2, Kitap:1, İstanbul, Ocak 2008;
s.16-17; C.E. Arseven, a.g.e., s.267-69.
863
Bkz. G. Cantay, a.g.e., s.35-36.
864
R. Kaplanoğlu, a.g.e., s. 93. Yapının inşa kitabesi için bkz. E.H. Ayverdi, a.g.e., C.II, s.315-16; K.
Baykal, a.g.e., s.166; İ.H. Uzunçarşılı, “Sultan İkinci Murad’ın Vasiyetnamesi”, Vakıflar Dergisi, C.IV,
1958, s.14; G. Öney, Türk Çini Sanatı, İstanbul, 1976, s.76; M.Hattstein-P.Delius, İslam Sanatı ve
Mimarisi, Italy, 2007, s.545.
865
Bkz. E.H. Ayverdi, a.g.e., II, s.299-300.
866
Y. Demiriz, a.g.e., I, s.265.
333
kesimlerde taşlar düzgün kesme taştır. Bu kesimlerde onarımların izleri görülmektedir.
Orhan İmareti’nde de olduğu gibi taşların arasındaki tuğlalar, derzlerin boyanarak tuğla
görünümü kazandırılması ile şekillenmiştir. Beden duvarlarının üst kesiminde,
kasnaklarda, pencere çevrelerindeki duvar örgüsündeki farklar onarımların sonucu
olmalıdır. Duvarlardaki harç sitemi farklıdır. Taş ve tuğlaların arasındaki harçlar
neredeyse kabayonu taşı düzgün kesme taş görünümü kazandıracak şekle getirmiştir.
Taşlar değişik cins ve renkte olup, özensiz bir görünümdedir. Harç ve taşlarla meydana
gelen bu doku, Marmara ve Ege bölgesindeki Osmanlı yapılarında, en yaygın duvar
yapım biçimidir867. Beden duvarlarındaki bu özensiz görünüşe rağmen son cemaat
yerinin mermer sütun ve ayakları; kemer aynalıklarındaki taş, tuğla ve çini süslemeleri
ile yapının kuzey cephesini ön plana çıkmıştır. Son cemaat yerindeki süslemelerin
bugünkü görünüşü ve yapının beden duvarlarından daha yüksekte olmasının nedenini
bazı araştırmacılar, XIX. yüzyılda yapılan onarımlarla yapının kısmi değişikliğe uğradı
şeklinde değerlendirmektedir868. Son cemaat yerinde her kemerin aynalığında farklı bir
süsleme yer almaktadır. Son cemaat yerinin doğu ve batısındaki kemerde de taş ve tuğla
ile meydana gelmiş geometrik süslemeler vardır. Son cemaat yeri yuvarlak profilli basit
bir taş silme ile son bulmaktadır. Muradiye İmareti’nin saçak silmeleri Anadolu’daki
hiçbir Osmanlı yapısında görülmemektedir. Osmanlı yapılarında sıklıkla kullanılan kirpi
saçak ve Anadolu’da görülmeyen, İran’da Şotori (deve biçimi ya da devesırtı)869 adı
verilen saçak tipinin birleşmesinden oluşmuştur870. Avlu kubbesinin eteğinde ve beden
duvarlarının üst kesiminde iki kirpi saçağın arasında bir sıra devesırtı saçak yer alırken,
tabhane mekanlarının kubbelerinde ise iki sıra kirpi saçağın ortasında bir sıra devesırtı
saçak vardır (Resim 222). N.K. Pilehvarian, makalesinde Muradiye İmareti’nden başka
hiçbir Anadolu yapısında kullanılmayan bu saçakların yapıyla çağdaş olduğunu,
tamirlerle ilgili kayıtlarda saçak tamirine ilişkin bir belge olmadığını, eski resimlerde de
saçakların bugünkü gibi olduğunu söylemekte ve bu saçak tipini Timur’la birlikte
Semerkand’a gidip gelen Bursa Yeşil İmaret’te çalışan ustaların yapmış olabileceğini
867
A. Batur, “Osmanlı Camilerinde Almaşık Duvar Üzerine”, s.153.
Ay.yer.; A. Gabriel, a.g.e., s.105-111.
869
M. Binan, a.g.e., s.133-34.
870
N.K. Pilehvarian, “Bursa Muradiye İmareti Saçak Silmeleri Üzerine Düşünceler”, 9. Milletlerarası
Türk Sanatları Kongresi Bildirileri 23-27 Eylül 1991, İstanbul, C.3, Vol.III, Ankara, 1995, s.107.
868
334
eklemektedir871.
adlandırmaktadır
M.
872
Binan
ise
saçakları
içbükey
profilli
silme
şeklinde
.
Yapının eski fotoğraflarında imaretin bir avlu duvarının içerisinde kaldığı
görülmektedir. Avluya doğu ve batıdaki basık kemerli birer girişle ulaşılmaktadır
(Resim 222)873. Doğudaki giriş son cemaat yeri ile çeşme arasına yerleştirilmiştir.
Bugün bu girişler ve çevre duvarları yoktur. Başka bir eski fotoğrafta son cemaat yeri
ile kuzeyindeki şadırvan arasından bugünde olduğu gibi bir yol geçmektedir. Avlu
duvarı ve girişler bu yol çalışmaları sırasında kaldırılmış olmalıdır874.
Muradiye İmareti’nde doğu ve batı cephelerde üçer, güney cephede iki, kuzey
cephede ise dört pencere açıklığına yer verilmiştir. İbadet mekanın doğu ve batı
duvarlarında ikişer, doğu ve batıdaki tabhane mekanlarının güney duvarlarında da birer
pencere vardır. Sivri kemerli çökertmeler içerisindeki alt sıra pencereleri gemi teknesi
kemer formundadır. Söveler ve kemer taştandır. Tuğladan sivri kemer, güneyde Bursa
Hamza Bey İmareti’nde de olduğu gibi testere dişi ile doğu ve batıda bir sıra tuğla ile
hareketlendirilmiştir. Kemer aynalığı sıvalıdır (Resim 222). Üst sıra pencereleri sivri
kemerlidir ve dikdörtgen formlu bir çökertme içerisine yerleştirilmiştir. Eyvanların
doğu ve batısındaki pencereler XX. yüzyılın başlarında kapı haline getirilmiştir.
Pencereler ise atkı taşları sökülerek genişletilip, yükseltilmiştir875.
Yapının kuzey kesiminde yer alan şadırvan sekizgen planlıdır. İçten kubbe
dıştan kurşun kaplı kırma bir çatı ile örtülüdür. Ahşap desteklerle taşınan şadırvan
kemerleri “S” kıvrımları ile hareketlendirilmiş Bursa kemeri formundadır. Saçak ve
kemer aynaları ince çıtalarla hareketlendirilmiştir. Şadırvanın ortasındaki sekizgen
planlı mermer havuzun ayna taşlarında kakma tekniğinde süslemeler vardır. İki renkli
taş ile çok kollu yıldız ve palmet motifleri yapılmıştır. Şadırvanın destekleri ve örtüsü
yenidir (Resim 225). Eski fotoğraflardan birinde şadırvan, derme çatma bir şekilde
ahşap desteklerle taşınmaktadır. Desteklerin arasına çapraz hatıllar atılmıştır. Kırma çatı
871
N.K. Pilehvarian, a.g.m., s.107-108.
M. Binan, a.g.e., s.133-34.
873
H. Wilde, a.g.t., s.52, Fig.61.
874
N.T. Dostoğlu, a.g.e., s.199,205.
875
Türkiye’de Vakıf Abideler…, III, s.136. Yapıdaki aydınlatma sistemi için bkz. T. Doğan, a.g.t., s.2728.
872
335
kurşun kaplanmıştır. Aynı fotoğrafta avlunun mermer doğal döşeme kaplaması da
görülmektedir876. Başka bir fotoğrafta ise şadırvan bugünkü görünümüne yakındır877 .
Şekil 128. Bursa Muradiye İmareti. Plan (E.H.Ayverdi’den işlenerek).
Şekil 129. Bursa Muradiye İmareti. Batar Kat Planı (E.H.Ayverdi’den işlenerek).
876
877
N.T. Dostoğlu, a.g.e., s.203.
Ay.es., s.205.
336
Yapının kuzeydoğu ve kuzeybatı kesiminde birer minare vardır. Kuzeydoğudaki
minarenin kaidesi yapının beden duvarları ile kaynaşmış iken, kuzeybatıdaki minare
yapının beden duvarları üzerindedir. Eski fotoğraflarda sadece kuzeydoğudaki minare
görülmektedir878. Kuzeybatıdaki minare sonradan yapılmış olmalıdır. Kuzey doğudaki
minarenin kaidesinin alt kesimi ile üst kesimi arasındaki almaşık örgüde farklar dikkat
çekmektedir. Alt kesimdeki taşlar, beden duvarlarındakilerle biçim ve boyut olarak
benzerlikler gösterirken, üst kesimdekiler düzgün kesme taştır. Son cemaat yeri ile
minare arası düzgün kesme taş ile yapılmış, yapının duvarları ile son cemaat yeri
arasında bir geçiş yapabilmek için taşların arasındaki harçların üzeri boyanarak tuğla
görünümü verilmiş gibidir. Kaidenin doğusunda altta minareye çıkışı sağlayan basık
kemerli bir giriş, üst kesimlerde de üst üste gelecek şekilde yerleştirilmiş mazgal
formunda açıklıklar vardır. Kaidenin bittiği yere profilli silmeli bir konsol
yerleştirilmiştir. Çokgen profilli pabuç almaşık örgüde, çokgen gövde ise tuğladandır.
Pabuçla gövde, gövde ile şerefe altında birer adet kaytan silme yer almaktadır. Şerefe
altı tek sıra yeşil renkli sırlı tuğlalarla hareketlendirilmiştir. Üzeri sıvalı silindirik formlu
petek, kurşun kaplı konik bir külah ile örtülüdür. Eski fotoğraflarda petek gibi gövde de
sıvalı durumdadır879. Kuzeybatıdaki minarenin kaidesi ve köşeleri pahlı pabucu düzgün
kesme taş ile çokgen gövde tuğla ile örülmüştür. Kaidenin batı yüzünde doğudaki
minarede de olduğu gibi bir konsol vardır. Konsolun altındaki küçük mermer kitabede
1322/1904-5 tarihi görülmektedir. Eski fotoğraflarda görülmeyen bu minare bu tarihte
yapılmış olmalıdır880. Doğudaki minare gibi şerefe altı yeşil renkli sırlı tuğlalarla
hareketlendirilmiştir. Sırlarda bozulmalar görülmektedir. Şerefe, petek ve külah
taştandır. Petek ile külahın birleştiği kesim ile külahın üst kesimi kemerleme şeklinde
süslemelerle bezenmiştir.
Yapının kuzey cephesindeki son cemaat yeri beş birimlidir. Doğu ve batıdaki
birimler birer aynalı manastır tonozu ile örtülüdür. Orta birimde geçişler ve kubbe
mukarnaslarla
hareketlendirilmiştir.
Kasnak
ise Türk üçgenlerinden
meydana
gelmektedir. Diğer iki birim ise geçişleri Türk üçgenleri ile sağlanmış birer kubbe ile
878
N.T. Dostoğlu, a.g.e., s.187.
Ay.es., s.199.
880
Türkiye’de Vakıf Abideler, III, s.137’de batıdaki minarenin XIX. yüzyılda yıkıldığı bugünkü
minarenin Nisan 1904 yılında yapıldığı belirtilmektedir.
879
337
örtülüdür. Son cemaat yerinde kemerler sivridir ve doğu-batı, kuzey-güney yönlü ahşap
gergilerle desteklenmektedir. Kemerler köşelerde “L”, ortada “T” formlu mermer
ayaklarla ve bu ayaklar arasına yerleştirilmiş iki sütun ile taşınmaktadır. Sütunların ve
ayakların başlıkları ile kuzeydeki kemerlerin güney duvarına oturduğu konsollar
silmelerle hareketlendirilmiştir. Sütunların silindirik kaideleri de silmelidir. Son cemaat
yerinde kuzey, doğu ve batıdaki kemer aynalarının her bir yüzü ile saçağın altı, taş,
tuğla ve çini ile farklı geometrik şekiller meydana getirilerek süslenmiştir. Geometrik
süslemelerin hepsi sonsuzluk prensibindedir. Son cemaat yerinin doğu ve batı kesimi
sekilerle yükseltilmiştir. Ayakların arası üç sıra düzgün kesme taş ve demir
parmaklıklarla kapatılmıştır.
Yapının kuzey duvarı ortada giriş açıklığı ve iki yanında ikişer pencere ile
simetrik düzendedir. Girişin iki yanındaki pencereler kuzeydoğu ve kuzeybatıdaki
tabhanelere girişi sağlayan birer kapı şekline dönüştürülmüştür. Dikdörtgen formlu
tabhane girişleri düz atkı taşı ile örtülüdür. Sivri kemerli alınlık, söveler ve atkı taşı
mermerdendir. Doğudaki tabhane girişinin alınlığında çini mozaik tekniğinde yapılmış
bitkisel bir süsleme vardır. Batıdaki alınlıkta ise aynı süsleme kalemişi ile yapılmıştır.
Bozulan ya da dökülen süsleme onarımlarla bu şekilde yapılmış olmalıdır. Dikdörtgen
formlu, düz atkı taşlı diğer iki pencere alınlığı da çini mozaik tekniğinde geometrik
örnekli süslemelerle hareketlendirilmiştir (Resim 227). Kuzey duvarının üst kesiminde
kademeli dikdörtgen çökertmeler içerisine Bursa kemeri formunda şahnişinler
yerleştirilmiştir. Ortadaki taçkapının üzerine yerleştirilmiş olan şahnişinin kemeri
dilimlidir. İç içe geçmiş geometrik süslemelerden meydana gelen korkuluk mermerdir.
Bu şahnişinin doğusundaki şahnişinde de geometrik örnekli bir korkuluk yer alırken
batıdakinde yoktur.
Taçkapı son cemaat yerinin orta biriminin gerisinde mermerden inşa edilmiştir.
Dışa doğru çıkıntısı olmayan ana nişi eyvan şeklinde düzenlenmiştir. En dışta birer tane
başlıklı plaster ile sınırlandırılmıştır. Plaster ayakları Ampir üsluba benzer şekilde
yapılmıştır881. Plasterlerden hemen sonra bir kaval ve iç bükey bir silmeden oluşan iki
sıra silme yukarıya kadar devam edip Bursa kemeri şeklinde kavsara kuşatma kemerinin
881
E.H. Ayverdi, a.g.e., II, s.309.
338
üzengisinin biraz yukarısında birden kırılıp bir daralma meydana getirir ve kapıyı üç
yönden dolanır. Eyvanın doğu ve batı duvarında dikdörtgen kesitli, mukarnas kavsaralı
birer mihrabiye yer almaktadır. Mihrabiyeler en dışta bir kaval silme, bir iç bükey silme
ve yan yana üç düz silme ile çevrelenmiştir. Taçkapının Bursa kemerinin kemer yüzeyi
çini mozaik tekniğinde bitkisel bir süsleme ile kaplanmıştır. Giriş eyvanın dip duvarı
üzerindedir. Basık kemerli giriş ve söveler içerisinde bulunduğu eyvan gibi
mermerdendir. Basık kemerin üzerinde dilimli bir kartuş içerisine yerleştirilmiş üç
satırdan meydana gelen bir inşa kitabesi vardır (Resim 228). Girişin ahşap kapı kanatları
taklit kündekâri tekniğindedir. Panolar geometrik, bitki ve yazı ile süslenmiştir (Resim
230). Eyvan şekilli taçkapı düz ahşap bir tavan ile örtülüdür882. Tavan altıgen, üçgen ve
eşkenar dörtgenlere bölünmüş geometrik bir kompozisyondadır. Tavan kornişleri
çiniden mukarnaslarla süslenmiştir. Tavan eteğinde de kalın bir bordür halinde mavibeyaz çiniler vardır. Bu çinileri alttan ve üstten palmet, rumi ve çiçek motiflerinden
meydana gelen bir bordür sınırlamaktadır (Resim 229). Batıdaki mihrabiyenin yanında
ortasında bir adet gülbezek bulunan mermer bir parça bu kesime sonradan eklenmiş gibi
görünmektedir. Eyvan duvarlarında mermer parçalar üzerinde Bursa Yeşil ve Yıldırım
imaretlerinde de olduğu gibi taşçı işaretleri vardır. Çiniden farklı formlardaki bu
işaretler, mermere kakılmıştır. Taşa atılan bu imzalardaki benzerlik Bursa Yeşil
İmaret’te daha çok kendini göstermekte bu da her iki yapının inşasının aynı ekip
tarafından yürütüldüğünü kanıtlamaktadır883.
Girişin bulunduğu kuzey cephe iki katlı olarak düzenlenmiştir (Şekil 125). Giriş
eyvanının kuzeydoğusundaki tabhane mekanından üst kata çıkılmaktadır884. Buradaki
dar koridorla üst kattaki ne işlevle kullanıldığı hiçbir kaynakta geçmeyen basit kuruluşlu
birimlere ve doğudaki minareye geçilmektedir. İki mekana da gemi teknesi kemer
formundaki birer açıklıkla girilmektedir. Birimler Bursa Yeşil ve Yıldırım imaretlerinde
de olduğu gibi şahnişinlere açılmaktadır. Mekanların örtüleri aynalı manastır tonozu ve
882
Tavanın eski müezzin mahfilinden alınarak buraya yerleştirildiği belirtilmektedir Bkz. Türkiye’de
Vakıf Abideler, III, s.136; E.H. Ayverdi, a.g.e., II, s.315.
883
A. Gabriel, a.g.e., I, s.111; D.U. Binan, “Osmanlı’da Beylikten İmparatorluğa Geçişte Yapı Üretim
Süreci ve İlişkileri Üzerine Bir Deneme”, Osmanlı Mimarlığının 7 Yüzyılı “Uluslarüstü Bir Miras”,
25/26/27 Kasım 1999, s.393.
884
İ.A. Yüksel, a.g.m., s.173’te sadece yukarıda dar bir asma kat olduğunu bildirmektedir. E. H. Ayverdi,
a.g.e., II, s.303’te restitüsyon planını vermektedir.
339
yıldız tonoz şeklindedir. Aynalı manastır tonozunun göbeğinde çarkıfelek tarzında bir
süsleme, tonoz eteklerinde de kemerleme şeklinde alçı süslemeler vardır. Yıldız tonozun
her bir ucu da ters şekilde yerleştirilmiş birer palmetle son bulmaktadır. Mekanın
duvarlarının üst kesimine de daire formlu bir süsleme yerleştirilmiştir.
Giriş eyvanından avluya geçilmektedir. Avlu kareye yakın dikdörtgen
formdadır. Kuzey kesimine atılan doğu-batı yönlü bir kemerle kare bir alan
oluşturulmuş, alan geçişleri pandantiflerle sağlanmış bir kubbe ile örtülmüştür.
Pandantiflerin ve sekizgen kasnağın üzerleri üçgenlerle hareketlendirilmiştir. Kubbe
göbeğinde çok küçük bir aydınlatma feneri vardır. Avlunun kuzey duvarına sonradan
ahşap desteklerle taşınan bir kadınlar mahfili yapılmıştır. Mahfile avlunun batı
kesimindeki ahşap merdivenlerle çıkılmaktadır (Resim 231). Avlunun kuzey duvarı
yerden belli bir seviyeye kadar tek renk sırlı altıgen formlu çini plakalarla kaplanmıştır.
Plakalar palmet ve rumilerden gelişen bitkisel bir bordür ile sınırlandırılmıştır. Bu
bordür, giriş eyvanında, ibadet mekanında ve Bursa Yeşil İmaret’te de sıklıkla
kullanılmıştır. Avlunun kubbe ve geçişleri geç döneme özgü kalemişleri ile
süslenmiştir. Avluda şadırvan/havuz yoktur. Ama bu orijinalde de olmadığı anlamına
gelmemektedir. Onarımların birinde kaldırılmış olmalıdır. Avlu ile doğu ve batıdaki
tabhane mekanları arasında kot farkı yoktur.
Avlunun
doğu
ve
batısındaki
tabhane
mekanları
sonradan
eyvana
dönüştürülmüştür. Kareye yakın dikdörtgen planlı mekanların kuzey ve güney
duvarlarına birer Bursa kemeri atılarak kare bir alan oluşturulmuştur. Mekanlar,
pandantif geçişli birer kubbe ile örtülmüştür. Pandantiflerin üzerleri mukarnaslarla
hareketlendirilmiştir. Pandantiflerin uçları üst kattaki mekanda da olduğu gibi ters
şekilde yerleştirilmiş birer palmetle son bulmaktadır. Sekizgen kasnakta ise Türk
üçgenleri kullanılmıştır. Kasnak eteğini üst kattaki aynalı manastır tonozunun eteğini de
dolanan kemerleme dizisi dolanmaktadır (Resim 232, 234). Eyvan görünümlü tabhane
mekanlarının güney duvarlarının ortalarına birer, doğu ve batı duvarlarına da ikişer adet
pencere açılmıştır. Dikdörtgen formlu pencerelerin kemerleri gemi teknesi kemer
formunda oldukça sivri tutulmuştur. Eyvanların doğu ve batısındaki pencerelerden
kuzeye yakın olanlar sonradan basık kemerli birer giriş açıklığına dönüştürülmüştür.
340
Bursa kemerleri, pencere çevreleri ile kubbe ve geçişleri geç döneme özgü kalemişleri
ile hareketlendirilmiştir. Eyvan formundaki tabhane mekanlarını C. Texier885 ve A.
Gabriel886 kapalı olarak göstermekte, E.H Ayverdi887 ise bu görüşe karşı çıkmakta ve
eyvanların ilk inşa edildiğinde de eyvan formunda tasarlanmış olduklarını iddia
etmektedir.
Eyvanların kuzey duvarlarının doğu ve batı uçlarındaki dikdörtgen formlu birer
açıklıkla “L” formlu bir koridora geçilmektedir. Bu koridorların doğu ve batı
kesimlerindeki birer açıklıkla kuzeydoğu ve kuzeybatıda yer alan kare planlı tabhane
mekanlarına geçilmektedir. Koridorun diğer ucundan ise avlunun kuzey kesimindeki
girişe geçilmektedir. Bugün ne yazık ki avlu girişi ve tabhane girişleri örülerek
kapatılmıştır. Büyük bir ihtimalle XVIII. yüzyıldaki yangın sırasında yapının bu girişler
kapatılmış olmalıdır. Kapalı tutulan bu koridorda yangının izleri halen görülmektedir
(Resim 233). C. Texier bu koridorların avlu ile bağlantısını kapalı göstermektedir888.
Gabriel ise koridorların hem avlu ile hem de eyvanlarla bağlantısını vermektedir889.
Wilde, Ayverdi ve Arseven koridorlardan batıdakini avlu ile ilişkilendirmekte,
doğudakini ise kapalı göstermektedir890. Kuzeydoğu ve kuzeybatıdaki tabhane
mekanlarına kuzey duvarındaki sonradan kapı haline getirilmiş pencerelerden
girilmektedir. Birer depo olarak kullanılan tabhane mekanlarından batıdakine
giremedik. Bugün düz ahşap tavanla örtülü doğudaki mekanın batıdaki gibi bir kubbe
ile örtülüymüş891. Tabhane mekanının batı duvarında dikdörtgen kesitli, konik bir
yaşmakla örtülü bir ocak bulunmaktadır (Resim 234). Pek çok araştırmacının daha önce
yayınladığı yapının rölövelerinde avlunun kuzeyindeki koridora açılan girişler
işlenmiştir892. Bu girişler koridorun içerisinden görülürken avlu kuzey duvarının
tamamen çinilerle kaplı olması, bu çinilerin sonradan eklendiğini akla getirmektedir.
885
C. Texier, a.g.e., s.220’deki plan, yanlışlıkla I. Murad Camii şeklinde adlandırılmıştır.
A. Gabriel, a.g.e., s.106-107, Fig. 49.
887
E. H. Ayverdi, a.g.e., II, s.301.
888
C. Texier, a.g.e., s.220.
889
A. Gabriel, a.g.e., s.106-107, Fig. 49.
890
H. Wilde, a.g.t., s.51, Fig.60; C.E. Arseven, a.g.e., s.267, Şek.530.
891
Ne yazık ki iznimiz olduğu halde batıdaki tabhane mekanına giremedik. Yukarıdaki bilgileri de
caminin hocasından edindik.
892
A. Kuran, a.g.e., s. 85, plan 82; S. Eyice, a.g.m., s.38; A. Gabriel, a.g.e., I, s.106, Fig.47; Türkiye’de
Vakıf Abideler, III, s.137.
886
341
Avludan altı basamakla çıkılan ibadet mekanında basamakların iki yanı dilimli
kemerli pabuçluklarla değerlendirilmiştir. Pabuçlukların arasında kalan alınlar altıgen
formlu turkuaz renkli sırlı çini plakalarla kaplanmıştır. Bu plakalar dar dikdörtgen
formlu kobalt mavisi çinilerle sınırlandırılmıştır. Kare planlı harim bir kubbe ile
örtülüdür. Kubbe yuvarlaklığına geçişi sağlayan unsurlar pandantifin form değiştirilmiş
şeklinde garip bir görünüme sahiptir. Geçişlerin üzerleri mukarnas tazı dişler ve
silmelerle hareketlendirilmiştir (Resim 235). Bu garip görünümlü geçişlerin, A. Gabriel
XIX. yüzyılda yapılan bir onarımın eseri olduğunu belirtirken893, E.H. Ayverdi bunların
ilk inşaattan kalma olduğunu iddia etmektedir894. Kasnakta Türk üçgenleri
kullanılmıştır. İbadet mekanında her duvarda altta ve üstte ikişer pencere vardır. Alt sıra
pencereleri gemi teknesi kemer formunda iken üst sıradakiler sivri kemerlidir ve
vitraylıdır. İbadet mekanında duvarlar avlu kuzey duvarında da olduğu gibi çini
plakalarla kaplanmıştır. Duvarlarda dört farklı kompozisyon görülmektedir. Doğu
duvarının kuzey kesiminde palmet ve rumili bir bordürle boyuna dikdörtgen bir pano
haline getirilmiş ilk kompozisyonda onikigenlerin iç içe geçmesi ile meydana gelmiş
geometrik örnekli bir süsleme görülmektedir. Doğudaki iki pencerenin iki yanında ve
batıdaki pencerelerin iki yanında ise firuze renkli sırlı üçgenler ile yeşil renkli sırlı
altıgenlerle meydana gelen bir süsleme vardır. Güney duvarının doğu kesimindeki
pencerenin solunda kilim desenlerini hatırlatan bir geometrik ağ yer almaktadır. Kobalt
mavisi, firuze ve beyaz renkler kullanılmıştır. Mihrabın batısındaki pencerenin sağında
ve batı duvarının güney kesiminde ise turkuaz renkli sırlı altıgen formlu çiniler vardır.
Tüm çiniler üstten palmet ve rumilerle meydana gelmiş bir bordürle sınırlandırılmıştır.
İbadet mekanında pencere çevreleri, kubbe ve kasnak geç döneme özgü kalemişi
süslemeler ile hareketlendirilmiştir. İbadet mekanının eski bir fotoğrafında bugün
üzerleri beyaz badanalı olan kubbe geçişlerinde de kalemişi süslemelerin olduğu
görülmektedir. Kasnaktaki ve kubbe eteğindeki süslemeler ise bugünkünden çok
farklıdır. İbadet mekanında kemer yastıklarında ve çinili bordürlerin üzerinde de devam
eden enlice bir yazı şeridi görülmektedir. 1894 tarihli aynı fotoğrafta alt sıra pencereleri
düz atkı taşlı ve dikdörtgen formludur. Pencereler bugünkü görünümlerini 1894 yılından
893
894
A. Gabriel, a.g.e., s.109.
E.H. Ayverdi, a.g.e., II, s.312.
342
sonraki onarımların birinde almış olmalıdır. İbadet mekanının kuzeybatı kesimine
kemer ayağının önünde iki katlı ahşap bir mahfil de görülmektedir. Minber köşkünde de
iç içe geçmiş kare formlu süslemelerin üzeri boyalıdır. Mihrap ise bugünkü
görünümündedir895.
Beşgen profilli mihrap nişi birçok rölövede dikdörtgen kesitli olarak
verilmiştir896. XVIII. yüzyıl başlarındaki yangın sonrasında yapı onarılmış, mihrapta
bugünkü görünümünü bu tamirde sonrasında almıştır897. Mihrap “S” ve “C” kıvrımları
yapan bir kavsara ile örtülüdür. Ana niş, çerçeve, kavrasa ve tepelik Rokoko üslubuna
özgü süslemelerle hareketlendirilmiştir (Resim 235).
1894 yılına ait bir fotoğrafta üzeri boyalı olan ahşap minber, yapıyla çağdaş
değildir. Yangından sonra konulmuştur. Aynalığın alt kesimi pabuçluk formu verilmiş
süslemelerle üst kesim, dolap aynalığı ve köşk kısmı geometrik örnekli süslemelerle
hareketlendirilmiştir. Özensiz bir işçiliğe sahip korkuluklar ajur tekniğinde geometrik
bir süsleme ile şekillenmiştir (Resim 235). 18 Eylül 1790 tarihli bir tamir vesikasında
yanan minberin ceviz ağacından yeniden yapıldığı öğrenilmektedir898. Eski minberinde
1 Teşrîn-i Evvel 1715 tarihli bir tamir vesikasında onarımına dair bir bilgi
bulunmaktadır899
İbadet mekanının kuzeydoğusundaki vaaz kürsüsü niteliksiz ve yenidir.
Muradiye İmareti’nin plan şeması Bursa Orhan İmareti’nde de olduğu gibi
tartışmaya açıktır. Avlunun doğu ve batısındaki tabhane mekanlarının avluya bakan
duvarları, yapı camiye olarak kullanılmaya başlandıktan sonra açılarak eyvan görünümü
kazandırılmıştır (Şekil 128, 130). Kareye yakın dikdörtgen planlı bu mekanların kuzey
ve güney duvarlarına birer kemer atılarak kare bir alan oluşturulmuş ve kubbe ile
örtülmüştür. Mekanları genişletme isteğinden doğan bu uygulama pek çok yapıda
karşımıza çıkmaktadır. Çalışmamıza konu olan tabhaneli camiler, onlara ve onların
hizmet ettiği kurumlara ihtiyaç kalmayınca işlevleri değişmiş ve bu değişiklik plan
895
N.T. Dostoğlu, a.g.e., s.207.
A. Kuran, a.g.e., s.85, plan 82; H. Wilde, a.g.e., s.57, Fig.64; A. Gabriel, a.g.e., I, s.106, Fig.47;
Türkiye’de Vakıf Abideler, III, s.137; S. Eyice, a.g.m., s. 38.
897
Türkiye’de Vakıf Abideler, III, s.136; E.H. Ayverdi, a.g.e., II, s.314.
898
E.H. Ayverdi, a.g.e., II, s.299; K. İnce, a.g.t., s.241.
899
Ay.yer.
896
343
şemalarına da yansımıştır. Bursa Orhan İmareti (Şekil 100), Filibe İmaret Camii900,
Üsküp Alaca Camii901, Edirne Yıldırım İmareti (Şekil 60), Kütahya Yakup Çelebi
İmareti (Şekil 155) ve Bitlis Şerefiye İmareti902 gibi yapılarda cami fonksiyonu ön
plana çıkınca tabhane mekanları eyvan şekline getirilip ibadete açılmış, buralarda da
namaz kılınır hale gelinmiştir.
Şekil 130. Bursa Muradiye İmareti. Tahmini Restitüsyon.
900
Plan için bkz. S. Eyice, a.g.m., s.71, Şek.26.
Ay.mak., s.71, Şek. 28.
902
Ay.mak., s.79, Şek.59.
901
344
Muradiye İmareti’nde taş, taş-tuğla, çini, ahşap ve alçı ile meydana getirilmiş
süslemeler vardır.
Taş süsleme son cemaat yerine açılan şahnişin ve kitabe levhasında
görülmektedir.
Giriş eyvanının üzerinde yer alan şahnişinlerin korkuluk şebekelerindeki taş
süsleme dikkat çekmektedir. Mermer şebeke kafes oyma tekniğinde yapılmıştır.
Geometrik süsleme, iç içe geçmiş sekizgenlerin birleşmesi ve bunların üzerinden yatay
ve dikey eksenlerin geçmesiyle meydana gelmiştir. İznik Çandarlı Halil Paşa
Camii903 son cemaat yerindeki korkuluklar hemen hemen aynı düzendedir. Buradaki
süslemeler, iç içe geçmiş üç sekizgenden gelişmektedir.
Giriş kapısı üzerindeki kitabe levhası dilimli bir kartuş içerisine alınmıştır.
Kartuşun
uçları stilize
palmet
şeklindedir
ve
üzeri
yaldızlanmış
rumilerle
hareketlendirilmiştir. Rumiler kabartma tekniğindedir (Resim 236) (Şekil 131). İznik
Nilüfer Hatun İmareti (Resim 38), Amasya Bayezid Paşa İmareti (Resim 150-153),
Edirne Muradiye İmareti (Resim 220) gibi yapılarda da kitabe kartuşlarının iki ucu
stilize birer palmet şeklini anımsatmaktadır.
Şekil 131. Bursa Muradiye İmareti. Kitabe Levhasındaki Süsleme.
903
Y. Özbek, a.g.e., şek.19.Res.67.
345
Taş-tuğla süslemeler son cemaat yeri kemerlerinin tümünde görülmektedir.
Süslemelerin bazı kesimlerde çinilere de yer verilmiştir.
Son cemaat yerinin kuzey cephesinin üst kuşağında birbirlerinin merkezlerinde
altı köşeli yıldız oluşturacak biçimde kesişen tuğlalardan onikigenlerle meydana gelmiş
bir bordür bulunmaktadır. Merkezdeki altı köşeli yıldızlar turkuaz renkli çiniyle
bezenmiştir (Şekil 132). Selçuklu geleneğini yansıtan bu dekorasyon sisteminin son
örneklerinden biri de İstanbul’da 1474 tarihli Mahmud Paşa Türbesi’nin dış
duvarlarında taş içine yerleştirilmiş olarak görülmektedir904.
Saçağın alt kesimindeki bu bordürün altında kemer köşeliklerinin her birinde
kemer ortası hizasında değişen geometrik süslemelere yer verilmiştir. Kemer
aynalıklarının her birinde farklı bir süsleme yer almaktadır. Kuzeydoğudaki ve
kuzeybatıdaki kemer köşeliklerinde, merdiven formunda kırık çizgiler şeklinde
yerleştirilen tuğlaların arasına kare boyutlu taşlar yerleştirilmiştir. Geometrik süsleme
sonsuzluk prensibindedir (Resim 223, 224). Orta kemerin doğu köşesindeki kemer
köşeliğinde sekizgen boyutlu taşların çevresine yatay ve dikey eksende kırık çizgiler
yapan tuğlalar yerleştirilmiştir. Sekizgenlerin arasında taştan dört köşeli yıldızlar
meydana gelmiştir. Aynı süslemeleri Bursa Muradiye Medresesi, dershane eyvan
cephesinde, taş-tuğla olarak905; Ankara Ahi Elvan İmareti, ahşap minberinde, taklit
kündekari tekniğinde906, Konya Alaeddin Köşkü, minai çini907 ve Çorum Ulu Cami
ahşap minberinde908 görmek mümkündür. Orta kemerin batı köşeliğinde birbirleriyle
kesişen altıgen şeklindeki tuğlaların arasında meydana gelen eşkenar dörtgenler ve dik
altıgen biçimindeki yüzeylere, taşların yerleştirilmesi ile oluşturulmuş geometrik
düzenleme de sonsuz düzendedir (Resim 224), (Şekil 133). Benzer süslemeleri Bursa
Muradiye
Medresesi,
giriş
eyvanı
cephesinde
de
görmek
mümkündür909.
Kuzeybatıdaki kemerin doğu köşeliğinde altıgen biçimli tuğlaları, çapraz eksenlerde
geçen tuğla şeritler ve aralarına doldurulmuş beşgen ve ikizkenar dörtgen biçimli
904
Ş. Yetkin, Anadolu’da Türk Çini Sanatının Gelişmesi, İstanbul, 1986, s.205.
Y. Demiriz, a.g.e., I, Res.181.
906
Ay.es., I, Res.44.
907
O. Aslanapa, Anadolu’da Türk Çini ve Keramik Sanatı, İstanbul, 1965, s.13. Res.1.
908
H. Karamağralı, “Çorum Ulu Camii’ndeki Minber”, Sanat Tarihi Yıllığı, I, 1964-65, s.124, Res. 2,21.
909
Y. Demiralp, a.g.e., s.81, Res.47; A. Savaş, “Bursa ve İlçelerindeki XV.Yüzyıl Mimarisinde Tuğla
Süsleme”, III. Uluslararası Pişmiş Toprak Sempozyumu, Eskişehir, Haziran 2003, s.431.
905
346
taşların meydana getirdiği geometrik kompozisyon bal peteği görünümü vermektedir.
Kuzeybatıdaki kemerin batı köşesindeki köşelikte ise daireler tuğlalarla şekillenmiştir
ve aralarındaki beşgen formlu taşlar, sonsuz düzende geometrik bir süsleme meydana
gelmiştir.
Son cemaat yerinin batı cephesindeki kemer aynalığında taş-tuğla ile meydana
gelmiş enine gelişen geometrik süslemesi bütün alanı kaplamaktadır. Bu süslemeyi dar
bir bordür enine keser. Kemerin tepe noktasının yukarısında yatık dikdörtgen bir pano,
sekizgenlerin iç içe geçmesi ile meydana gelmiştir. Süslemelerin kesişmesi ile meydana
gelen alanlara firuze rengi çiniler kakılmıştır (Şekil 130).
Şekil 132. Bursa Muradiye İmareti. Son Cemaat Yeri Cephesinde, Saçak Altındaki
Süsleme.
Şekil 133. Bursa Muradiye İmareti. Son Cemaat Yeri Cephesinde Orta Kemerdeki
Süsleme.
347
Şekil 134. Bursa Muradiye İmareti. Son Cemaat Yerinin Batı Kemer Gözündeki
Süsleme.
Şekil 135. Bursa Muradiye İmareti. Son Cemaat Yerinin Doğu Kemer Gözündeki
Süsleme.
Son cemaat yerinin doğu kemerinin üst bölümünde yer alan orta kısmından
farklı desendeki pano, bordür süslemesini kesmektedir. Zikzak şeklindeki bu
süslemelerin benzerlerini Bursa Bedreddin Camii kalkan duvarında910 ve Bursa
Selçuk Hatun Camii’nde
911
görmek mümkündür. Alt bölümde ise tuğla diyagonal
şeritlerin kesişmesi ile meydana gelen kafes örgü şeklindeki desen yer almaktadır. Üst
kesimdeki yatık dikdörtgen panonun içerisindeki iki eşkenar dörtgen, firuze renkli
çinilerle
hareketlendirilmiştir
(Şekil
135).
Bütün
kemerler
testere
dişi
ile
sınırlandırılmıştır. Taş, tuğla ve çini ile meydana getirilmiş olan bu bezemeler, geç
dönem Bizans yapılarının cephelerinde görülen tuğla bezemeleri anımsatmaktadır912.
Yapıda görülen çeşitli geometrik tuğla süslemelerde daha çok Türkistan ve İran etkisi
gözlenmektedir913. Son cemaat yerinin taş ve tuğla ile hareketlendirildiği bu yapıdan
910
Y. Demiriz, a.g.e., I, s.239, Res.116.
Ay.es., s.307.
912
Y. Demiralp, “Muradiye Camii”, Erken Osmanlı Sanatı, s.114.
913
R. Kaplanoğlu, a.g.e., s.94.
911
348
önce Bursa Orhan ve Hüdavendigâr imaretlerinde karşımıza çıkmıştı. Muradiye
İmareti’ndeki taş ve tuğla süslemelerinin benzerleri külliyenin diğer yapılarında,
örneğin medresede de görülmektedir. Bu da, süslemelerin aynı kişi tarafından
tasarlanmış olduğunu akla getirmektedir.
Muradiye İmareti’nde çini süslemeler, dışta son cemaat yerinde ve minarede,
içeride ise avluda ve ibadet mekanındadır.
Son cemaat yerinin kuzey, doğu ve batı cephelerinde çini süslemeler vardır. Son
cemaat yerine açılan pencerelerin alınlıklarında, harime girişi sağlayan girişte ve giriş
eyvanının tavan eteğinde farklı tekniklerle işlenmiş çini süslemeleri dikkat çekicidir.
Şekil 136. Bursa Muradiye İmareti. Son Cemaat Yerindeki Pencerede Yer Alan Çini
Süsleme.
Şekil 137. Bursa Muradiye İmareti. Son Cemaat Yerindeki Pencerede Yer Alan Çini
Süsleme.
349
Son cemaat yerine açılan dört pencerenin üçünün alınlığında bulunan
süslemelerden ikisi geometrik biri bitkisel örneklidir. Taçkapının doğusundaki
pencerede iri palmet, rumi, çiçek, yaprak ve kıvrık dallardan oluşan süsleme çinimozaik tekniğindedir. Çinilerde sarı, lacivert, firuze, siyah ve beyaz renkler
kullanılmıştır914 (Şekil 136). Doğudaki diğer penceredeki süsleme taçkapının
batısındaki pencerede yer alan süslemeyle benzer özellikler göstermektedir. On kollu
yıldızlardan ve beşgenlerden meydana gelen geometrik kompozisyonun, üst kesiminde
yer alan on kollu yıldızın içerisinde doğudakinde geometrik bir motif (Resim 227)
(Şekil 137), batıdakinde ise çok çenekli bir çiçek motifi yer almaktadır. Batıdaki
pencerede doğudakine nazaran geometrik alan daha geniş tutulmuş ve renk olarak da
lacivert, firuze, siyah ve sarı kullanılmıştır. Son cemaate yerine açılan pencerelerin
alınlıkları üzerinde yer alan çinilerde görülen sarı renk, XV. yüzyıl başlarında
kullanılmaya başlanmıştır ve bu dönem için karakteristiktir915.
Taçkapının batısındaki ilk pencere alınlığında kalemişi süslemeler vardır. Yapı
çeşitli dönemlerde meydana gelen yangın ve depremler sonucu tahrip olmuş ve birçok
onarım geçirmiştir916. Pencere alınlığındaki çini süslemeler bu dönemlerde zarar görmüş
ve kalemişi örneklerle değiştirilmiş olabilir.
Zaviyenin eyvan formundaki taçkapısı, çinileri, düz tavanı ve tavanı süsleyen
kalemişi bezemeleri ile ilgi çekmektedir. Muradiye İmareti’nin eyvan şekilli
taçkapısının kemer köşeliklerinde, bitkisel bir süsleme vardır. Süslemede palmet, rumi,
küçük çiçekler ve kıvrımdalar kullanılmıştır. Çini mozaik tekniğinde yapılmış çinilerde
kullanılan renkler firuze, lacivert, beyaz, sarı ve siyahtır (Resim 228). Bu süslemeler
taçkapının doğusundaki penceredeki süslemelerle benzerlikler göstermektedir.
Eyvan duvarının üst kesiminde ise dikdörtgen şekilli mavi-beyaz büyük plakalar
yer almaktadır. Bu çinilerin ana motifini altıgenler oluşturmaktadır. Bu enlice süsleme
şeridini, altta ve üstte, renkli sır tekniğinde dar bir çini bordür çevrelemektedir. En
914
Buradaki süsleme Bursa Yeşil İmaret’teki pencere alınlıklarındaki taş süslemeyi hatırlatmaktadır.
Süslemelerdeki benzerlik bu işleri aynı kişinin ya da ekibin tasarlamış olabileceğini akla getirmektedir.
Ancak elimizde kesin veriler bulunmamaktadır.
915
Y. Demiralp, “Muradiye Camii”, a.g.e., s.114.
916
Ayrıntılı bilgi için bkz. Y. Demiriz, a.g.e., I, s.265; E.H. Ayverdi, a.g.e., C.II, s.299-300; S. Gök, a.g.t.,
s.75.
350
üsteki şeridin mukarnasları da renkli sır tekniğindedir (Resim 229). Eyvanın üstünü
örten düz tavan, ahşap çıtalarla oluşturulmuş geometrik süslemeler içermektedir. Oniki
kollu yıldızlardan gelişen bu süslemeyi II. Murad Türbesi girişi önündeki saçakta917
ve İstanbul Şehzade Mehmet Türbesi’nde renkli sır çinide918 görmek mümkündür.
Muradiye İmareti’nin minarelerinin şerefe altlarında bir sıra çini bordür yer
almaktadır. Tek renk yeşil sırlı çini plakalarının kimileri dökülmüştür.
Yapının içerisinde, esas ibadet mekanının tüm duvarları ve avlunun kuzey duvarı
yerden yaklaşık 2.50 m. yüksekliğe kadar çinilerle kaplanmıştır. İbadet mekanı ile
avluyu birbirinden ayıran kemer üzerinde yer alan mukarnaslı konsollar da çini
süslemelerle hareketlendirilmiştir. Renkli sır tekniğinde işlenmiş çinilerde mukarnas
dişlerinin arası palmet ve rumilerle süslenmiştir.
Avlunun kuzey duvarındaki firuze renkli altıgen çiniler palmet ve rumilerden
meydana gelen bir bordürle sınırlanmıştır (Resim 231).
İbadet mekanın tüm duvarlarında bulunan çiniler panolar halindedir ve her biri
farklı kompozisyonlar içermektedir. Harimin doğu ve batı duvarlarındaki yeşil renkli
altıgen çiniler, firuze renkli üçgenlerle çevrelenmiştir (Resim 235). Harimin batı
duvarının güney kesimi ile kıble duvarının batı köşesinde ise, firuze renkli altıgenlerden
oluşan bir kompozisyon görülmektedir. Batı ve doğu duvarlarında yer alan pencerelerin
alt kesiminde de firuze renkli altıgen çiniler vardır. Ankara Hoca Hundi (Örtmeli)
Mescidi, alçı mihrabında919, Birgi Ulu Cami çini mihrabında920, Divriği Kale Camii,
kapıda taş ve çini köşelik921, Gebze Çoban Mustafa Paşa Camii taçkapısında922,
Kirman
Hoca Atabek Türbesi’nde
stuko alınlık923
ve
Mardin
Şehidiye
Medresesi’nde taş kabartma924 olarak aynı süsleme formu farklı malzeme ile
uygulanmıştır.
917
Y. Demiriz, a.g.e., I, Res.186-88; T. Öz, “Tavanlarımız”, Güzel Sanatlar, 5, 1944, s.30-31, Res.1-2.
O. Aslanapa, Anadolu’da Türk Çini…, Res.41.
919
Y. Demiriz, “Mimari Süslemede Renk Unsuru Olarak Kullanılan Keramik Çanaklar”, Sanat Tarihi
Yıllığı, 5, 1973, s.178, Res.7.
920
Ö. Bakırer, Onüç…, s.210-11, Res.151-52.
921
D. Hill-O. Grabar, a.g.e., s.76, Res.499-500.
922
S. Mülayim, a.g.e.,Res.168-69.
923
D. Hill-O. Grabar, a.g.e., s.67, Res.533.
924
Ay.es., s.73, Res.401.
918
351
Yapıdaki mihrap ve minber orijinal değildir. Mihrap, XVIII. yüzyıl başlarında
meydana gelen bir yangın sonucu, Barok üslubunda yeniden yapılmıştır925. Sağ ve solu
altıgen biçimli lacivert, firuze renkli çinilerle bezenmiştir. Asıl minber yanmış, yerine
1897 yılında yapılan yeni minber konmuştur926.
Avlu girişini örten iki ahşap kapı kanadı üzerindeki oyma bezemeler dönemin
seçkin örneklerindendir. Taklit kündekari tekniğindeki kapının her kanadı üçer pano
halinde düzenlenmiştir. Üst panoda kıvrık dal süslemesi kufi ve nesih yazı ile
süslenmiştir927 (Resim 230).
Orta ve alt panoda merkezdeki on kollu bir yıldızdan gelişen geometrik süsleme,
alt panoda ise daha basit geometrik bölmeler bulunmaktadır. Aynı süslemeleri Bursa
Yeşil İmaret’te ibadet mekanındaki pencere kanatlarında (Resim 174) ve Edirne Üç
Şerefeli Cami’n ahşap kapısında928 görmek mümkündür. Muradiye İmareti’nin kapı
kanatları orijinalde üç pano şeklinde yapılmış, sonradan seren ve başlıklar geçirilip alta
ve üste birer pano ilave edilerek büyütüldükleri anlaşılmaktadır. Bu kanatların, orijinal
ölçüleri ile bulundukları kapıya ait olmaları mümkün değildir. Muhtemelen pencere
kanatlarından çevrilmiş olmalıdır929.
Alçı ile yapılmış süslemeleri, üst kattaki örtülerde, avlu, eyvan ve ibadet mekanı
geçişlerinde görmek mümkündür. Üst kattaki yıldız tonoz ile örtülü mekanın tonoz
uçları, alt kattaki eyvanların geçişlerinde de görüldüğü şekilde ters yerleştirilmiş birer
palmet motifi ile hareketlendirilmiştir. Mekanın duvarlarının üst kesiminde de karşılıklı
şekilde yerleştirilmiş birer dairesel madalyon vardır. Aynalı manastır tonozu ile örtülü
mekanın tonoz göbeğinde bir çarkıfelek motifi dikkat çekerken, tonoz kornişi
kemerleme şeklinde yay bordürü süslemelerle hareketlendirilmiştir. Kemerleme
şeklindeki bu bezemeler, alt kattaki eyvanların kubbe eteklerini de süslemektedir. Aynı
925
E. Çalıkuşu, a.g.e., s.87-90.
Türkiye’de Vakıf Abideler, III, s.136.
927
Yazının anlamı: 1-Ey, varlığı ezeli ve edebi olan! Ey, bütün mahlûkatı idare eden ve hesaba çeken! Ey,
büyüklük ve ikram sahibi olan (Allah)!
2-Ey, gizli iyilik ve ihsanları olan! Korktuğumuz şeylerden bizi emin kıl.
928
Y. Demiriz, a.g.e., I, Res.569.
929
R. Bozer, a.g.t., s.6.
926
352
tarz süslemeyi Niğde Alaeddin Camii’nde930 taş üzerinde alçak kabartma şeklinde
görmek mümkündür. İbadet mekanındaki kubbeye geçişleri sağlayan pandantifler
mukarnas tarzı süslemeler ve yatay formlu yivlerle garip bir görünüm almıştır. Bu tarz
geçişler başka bir yapıda karşımıza çıkmamıştır.
Külliyeyi meydana getiren yapılardan imaretin ve medresenin çini plakalarının
ve bordürlerin aynı olması, tuğla süslemelerde de benzer süslemelerin kullanılması ve
II. Murad Türbesi’nin ahşap saçağı ile imaretin giriş eyvanının tavanındaki büyük
benzerlikler külliye süslemelerinin bir elden idare edildiğini göstermektedir. Ayrıca
çiniler ve tuğla süslemelerle hareketlendirilmiş kuzey cephenin süsleme programı,
yapının Türkistan ve İran’daki Türk eserlerinden etkilenmiş olabileceğini ya da yapıda
çalışan sanatçıların bu etkileşimi yansıtmak isteyen ustalar olabileceği akla gelmektedir.
Tarihlendirme
Yapının giriş kapısı kemeri üzerindeki inşa kitabesi celi sülüstür (Resim 236).
Mermer üzerine kabartılarak yazılmış kitabe Arapça’dır. Kitabenin Arapça harflerle
yazılmış metni:
اﻣﺮ ﺑﺒﻦء ھﺰه اﻟﻌﻤﺎرة اﻟﺸﺮﯾﻔﺔ اﻟﻤﺒﺎرﻛﺔ ﺳﻠﻄﺎن اﻟﻌﺮب واﻟﻌﺠﻢ ﻇﻞ اﷲ-١
ﻓﻲ اﻟﻌﺎﻟﻢ اﻟﺴﻠﻄﺎن ﺑﻦ اﻟﺴﻠﻄﺎن اﻟﺴﻠﻄﺎن ﻣﺮاد ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺑﺎﯾﺰﯾﺪ ﺧﺎن-٢
ﺣﻠﺪاﷲ ﻣﻠﻜﮫ ﻓﻲ ﺷﮭﺮ رﺟﺐ ﺳﻨﮫ ﺛﻤﺎن ﻋﺴﺮﯾﻦ و ﺛﻤﺎﻧﻤﺎﯾﮫ ووﻗﻊ اﻻﺛﻤﺎم ﻓﻲ ﺷﮭﺮ ﻣﺤﺮم اﻟﺤﺮام-٣
ﺳﻨﮫ ﺛﻠﺜﯿﻦ وﺛﻤﺎﻧﻤﺎﻧﮫ
Kitabenin Anlamı: Bu şerifli ve mübarek imaretin yapılmasını, Arap ve Acem’in
sultanı, Allah’ın yeryüzündeki gölgesi, sultan oğlu sultan, Bâyezid Han oğlu Mehmed
oğlu Sultan Murad –Allah mülkünü devamlı kılsın- 828 yılının Recep ayında emretti ve
(bina) 830 yılının Muharrem ayında tamamlandı931.
930
Ö. Bakırer, a.g.e., s.46-48, Res.59,61.
Kitabenin okunuşu, yazılışı ve anlamındaki farklılıklar için bkz. K. Baykal, a.g.e., s.166; E.H. Ayverdi,
a.g.e., II, s.315-16; Y. Demiriz, a.g.e., I, s.265; Vakıf Abideler, III, s.135; A. Tüfekçioğlu, a.g.e., s.19091; İ.H. Uzunçarşılı, “Sultan İkinci Murad’ın Vasyetnamesi”, Vakıflar Dergisi, IV, s.14.
931
353
Kitabeye göre yapı, Sultan II. Murad tarafından yaptırılmıştır. Yapının inşasına
Recep 828/Mayıs-Haziran 1425 yılında başlanmış, Muharrem 830/Kasım-Aralık1426
yılında tamamlanmıştır.
354
Katalog No
Yapının Adı
Yeri
Şekil No
:3.25
:BEYLERBEYİ İMARETİ/CAMİİ932
:Edirne
İnceleme Tarihi
:19.11.2008
:138
Resim No
:237-244
Yapı Edirne’de Sarayiçi’ne doğru giden Saraçhane Caddesi’nden yukarıya
doğru uzanan Mihrimoranca Sokağı’ndadır933. İmaretin kuzeyinde içinde türbe bulunan
bir hazire yer almaktadır. Kaynaklardan Beylerbeyi Külliyesi’nin diğer yapıları olan
medresenin ve imaretin yıkıldığını öğrenmekteyiz934. Kaynakta bahsedilen imaret,
tezimize konu olan ve bugün cami şeklinde adlandırılan yapıdır. Yapı XVI. yüzyılda
kapsamlı bir onarım geçirmiştir935
Yapı, avlu, ibadet mekanı, iki tabhane mekanı ve kuzey cephesine konumlanmış
beş birimli bir son cemaat yerinden meydana gelmektedir (Şekil 138). Büyük bir bahçe
içerisinde yer alan yapının kuzeydoğusunda bir minare, bahçenin doğusunda bir
şadırvan ve kuzeyinde büyük bir hazire bulunmaktadır. Hazirenin içerisindeki türbenin
örtüsü ve duvarlarının bir kısmı yıkıktır (Resim 237, 239).
Beylerbeyi İmareti’nin inşasında kuzey cephe hariç, düzgün kesme taş
kullanılmıştır. Avlu ve tabhane kubbeleri sekizgen kasnaklıdır. Bugün kesme taşla kaplı
olan kasnakların almaşık örgüde olduğu, kubbelerin ise beton sıvalı olduğu
görülmektedir936. Yapının duvarları bir dizi silme görünümündeki saçakla, kubbe
kasnakları ise tuğladan iki sıra kirpi saçaklarla son bulmaktadır. Yapının örtüleri dıştan
kurşun levhalarla kaplanmıştır. Onarımdan önce ibadet mekanının örtüsünün yıkık
olduğu, avlu ve tabhane mekanlarının kubbelerinin de oldukça deformasyona uğradığı
932
Yapı, Beylerbeyi Camii şeklinde de adlandırmaktadır. Bkz. A. Ersoy, XV. Yüzyıl Osmanlı Ağaç
İşçiliği, İstanbul, 1993, s. 26; O. Aslanapa, “Edirne’de Türk Mimarisinin Gelişmesi”, s.230; F. Uluenginvd, Osmanlı Anıt Mimarisinde Klasik Yapı Detayları, İstanbul, Aralık 2001, s.71.; O.C. Tunçer,
“Rönesans ve Klasik Osmanlı Dönemi Dini Yapılarda Kubbenin Amaç ve Uygulanış Açısından
Karşılaştırılması”, Vakıflar Dergisi, XVIII, Ankara, 1984, s.127, 129; Y. Dağlı-S.A. Kahraman, a.g.e.,
Cilt:3, Kitap:2, s.578; A. Kuran, The Mosque…, s.90; C.E. Arseven, a.g.e., s.275-276; O. Aslanapa,
Türk Sanatı, s.233-34.
933
Kent kurgusu ve yapı ilişkisi için bkz. S. Yıldırım, a.g.t., s.171-175.
934
E.H. Ayverdi, a.g.e., C.I, s.379; G. Cantay, a.g.e., s.37.
935
D. Kuban, Osmanlı Mimarisi, s.117.
936
H. Rodoplu, a.g.t., Res.61.
355
gözlenmektedir937. Son restorasyonda örtüler onarılmış ve kurşun kaplanmıştır (Resim
237-239).
İbadet mekanının tabhane mekanlarının duvarları ile kesiştiği yerlerde duvarlar
doksan derecelik açı oluşturması gerekirken, bu köşelere dolgu yapılmıştır. İbadet
mekanı duvarlarının ve köşe dolgularının tabhane mekanlarının duvarlarına göre daha
yüksek tutulmuştur. Tabhane duvarları ile birleşen köşedeki dolgu duvarlar üzerine birer
adet çörten yerleştirilmiştir.
Şekil 138. Edirne Beylerbeyi İmareti. Plan.
Yapının doğu ve batıdaki tabhane mekanlarının dış cepheye bakan doğu ve batı
duvarlarında alt ve üst kotta ikişer pencere yer almaktadır. Alt kottaki dikdörtgen
formlu, sivri kemerli pencereler ile sivri kemerli üst sıra pencereleri dikdörtgen
çökertmeler içerisindedir. Alt sıra pencerelerin söveleri mermerdir. Üst sıra pencerelerin
937
O. Aslanapa, “Edirne’de Türk Mimarisinin Gelişmesi”, Edirne’nin 600. Fethi…, Res.31.
356
alçı dışlıkları mevcuttur. İbadet mekanının dış cephelerindeki pencere düzeni ve formu
da aynı düzendedir. Tabhane mekanlarının güney duvarlarında pencere yoktur. Bu
duvarda ocak ve dolap nişlerinin olması pencere açılımını engellemiştir938 (Resim 238239).
Doğudaki tabhane mekanının kuzey ucunda yer alan kare kaideli minare kaidesi,
tabhane mekanının duvarları boyunca yükselmektedir. Kaideden piramidal pabuca geçiş
iki düz silme ile pabuçtan silindirik görünümlü çokgen prizmatik planlı gövdeye ve
şerefe altına birer kaytan silme ile geçilmektedir. Şerefe altı bombelidir. Çokgen
prizmatik gövdeli petek, kurşun kaplı konik bir külah ile örtülüdür. Kesme taş ile inşa
edilmiş minarenin kapısı son cemaat yerinin doğu ucundadır (Resim 237-239). 1964
yılındaki onarımdan önceki eski fotoğraflarda minare kaidesinin şerefeden itibaren yıkık
olduğu görülmektedir. Malzeme bugünde olduğu gibi kesme taştır939. Kaynaklarda
onarımlardan önce yapının güney duvarının almaşık örgüde olduğu, bu bağlamda
minarenin de almaşık şekilde inşa edildiği belirtilmektedir940. Yapının ilk inşa edildiği
dönemde bir cami olarak tasarlanmaması ve bu tip yapılara minarenin sonradan
eklenmesi değerlendirildiğinde, minarenin sadece güney cephe dikkate alınarak almaşık
olarak inşa edilmiş olacağı pek akla yatkın gelmemektedir.
Avluda, yapının doğusuna konumlanmış altıgen planlı ahşap konstrüksiyonlu
şadırvan son onarımın eseridir. Alaturka kiremit kaplı kırma bir çatı ile örtülü unsur, bir
platform üzerinde yerleştirilmiştir. Abdest alma bölümü mermer ayna taşları bulunan,
altıgen planlıdır.
Yapının kuzeyindeki son cemaat yeri beş birimlidir. Son cemaat yeri dışa kare
kesitli ayaklarla taşınan sivri kemerlerle açılmaktadır. Kemerler doğu-batı ve kuzeygüney yönlü ahşap gergilerle desteklenmiştir. Orta kemer diğer kemerlerden daha geniş
ve yüksek tutularak vurgulanmıştır. Kemerin üzerindeki duvarda yükseltilmiş, bu
bağlamda giriş vurgulanırken, kubbe kasnağı da gizlenmiştir. Son cemaat yeri
birimlerinden ortadaki birim geçişleri üçgenlerle sağlanmış bir kubbe ile diğer birimler
ise birer aynalı manastır tonozu ile örtülüdür. Yarım küre şekilli kubbe tonozlardan daha
938
Yapıdaki aydınlatma sistemi için bkz. T. Doğan, a.g.t., s.29.
O. Aslanapa, “Edirne’de Türk Mimarisinin Gelişmesi”, Edirne’nin 600. Fethi…, Res.30; C.E.
Arseven, a.g.e., s.276, Şek.549.
940
O. Onur, Edirne Minareleri…, s.29.
939
357
yüksek kottadır. Tonozlar, kubbe ve son cemaat yerinin kuzey duvarı sıvalıdır. Giriş
aksının doğu ve batısı yaklaşık 40 cm. civarında sekilerle yükseltilmiştir. Giriş aksı
önündeki zemin mermer kaplamadır. Sekiler üzerindeki travertenler ve mermerler son
onarımın bir uygulaması olmalıdır. Yapının eski fotoğraflarında son cemaat yeri
yıkıktır. Bu fotoğraflarda, kemerlerin izleri belirgindir. Bugün sıvalı olan güney
cephede ise almaşık bir örgü gözlenmektedir. Almaşıklık iki sıra tuğla ve bir sıra kesme
taşla sağlanmıştır. Kesme taşların arasına dikine tuğlalarda yerleştirilmiştir941. Cephenin
alt kesiminde ise sadece kesme taş kullanıldığı görülmektedir. Duvarların farklı
dönemlerde onarım gördüğü ancak eski fotoğraflarla belgelenebilmektedir. Bugün
duvar sıvalı olduğu için yapının ilk durumu hakkında kesin bir görüş ileri sürmek pek
mümkün görünmemektedir (Resim 237-238, 240-241).
Son cemaat yerinin güney duvarı ortadaki taçkapı ve doğudaki bir dış mihrap
dışında oldukça sağırdır. Güney duvarının doğu ucundaki beşgen profilli dış mihrap,
taçkapının mihrabiyelerinde de uygulandığı gibi tepe noktası sivri bir kemer formu ile
biten dilimli birer kavsara ile örtülüdür. Dış mihrap kesme taştır. Bir dönem mihrabın
içi sıvanmış, sadece kavsara kısmı sıvasız bırakılmıştır942. Güney cephenin doğu ucunda
sivri kemerli minare girişi yer almaktadır943 (Resim 241).
Son cemaat yerinin güney duvarı ortasında yer alan taçkapı dışa taşkın şekilde
inşa edilmiştir. Kesme taş ile inşa edilmiş dikdörtgen planlı taçkapı, sivri kemerli bir
tonoz ile örtülmüştür. Taçkapının yan kanatlarında beşgen profilli birer mihrabiye
bulunmaktadır. Mihrabiyelerin kavsaraları yukarıda da bahsettiğimiz gibi dış mihrabın
kavsarası formundadır. Taçkapı dikdörtgen silmelerle çevrelenmiştir. Giriş aralığı basık
kemerlidir. Kemer ve söveler mermerdir. Kemer kilit taşı üzerine siyah mermerden,
sekiz kollu yıldız motifi kakılmıştır. Giriş aralığı üzerinde, sıva üzerine siyah boya ile
yazılmış, kitabe levhası bulunmaktadır. Kitabenin büyük kısmı yok olmuştur. İki kanatlı
ahşap kapı yenidir (Resim 242).
Kuzeydeki taçkapıdan avluya ulaşılmaktadır. Kare planlı avlu geçişleri
pandantiflerle sağlanmış bir kubbe ile örtülüdür. Pandantiflerin ve kasnağın yüzeyi
941
O. Aslanapa, “Edirne’de Türk Mimarisinin Gelişmesi”, Edirne’nin 600. Fethi…, Res.30.
H. Rodoplu, a.g.t., s.43, Res.74.
943
Taçkapının restorasyon öncesi ve sonrası fotoğrafları için bkz. F. Uluengin-vd, a.g.e., s.71.
942
358
mukarnas benzeri süslemelerle hareketlendirilmiştir. Kubbenin ortasında altıgen planlı
bir aydınlatma feneri bulunmaktadır. Fener dıştan altıgen bir kaide ile yükseltilerek,
üzeri kurşun kaplı küçük bir kubbe ile kapatılmıştır. Sivri kemerli pencereleri olan
fenerin duvarları sıvalıdır. Avlunun kuzey duvarının ortasında iç tarafa çıkıntı yapan
taçkapı yer almaktadır. Taçkapı erken dönem Osmanlı yapılarında sıklıkla uygulandığı
şekilde içe de taçkapı formunda yansımıştır. Kesme taş ile inşa edilmiş taçkapının giriş
aralığı, içte de basık kemerlidir. Avlunun doğu ve batı duvarlarının kuzey uçlarında
tabhane mekanlarının girişleri bulunmaktadır. Sivri kemerli kapıların söveleri kesme
taştır (Resim 243).
Avlunun doğu ve batısına yerleştirilmiş tabhane mekanlarının zemini avlu
zemininden yükseltilmiştir. Her iki mekanda simetrik olarak düzenlenmiştir. Kare planlı
mekanlar geçişleri pandantiflerle sağlanmış birer kubbe ile örtülüdür. Her iki mekanın
güney duvarlarında aralarında birer ocak bulunan iki dolap nişi bulunmaktadır. Ocaklar
yarım daire kesitli, nişler ise dikdörtgen planlıdır. Doğudaki tabhane mekanının doğu
duvarında, batıdaki tabhane mekanının batı duvarında altta ve üstte ikişer pencere yer
almaktadır. Alt sıra pencereleri dikdörtgen formlu, üst kottaki pencereler ise sivri
kemerlidir. Üst sıra pencerelerin alçı içlikleri vardır. Batıdaki tabhane mekanının kuzey
duvarında dikdörtgen planlı iki, doğudaki tabhane mekanında ise bir tane niş
bulunmaktadır. Kaynaklarda yayınlanmış plan ve fotoğraflarda iki tabhane mekanının
da yıkık olduğu görülmektedir944. Mekanlar son onarımda yapıya eklenmiştir.
Avlu ile ibadet mekanını yaklaşık 1 m. genişliğinde bir sivri kemer ayırmaktadır.
Kemer doğu ve batı yöndeki yatay silmelerle hareketlenmiş plasterler üzerine
oturmaktadır. Kemer karnındaki kalemişi yazıların büyük kısmı dökülmüştür. İbadet
mekanı iki kademe ile avludan yüksek tutularak vurgulanmıştır (Resim 243).
Avlu ile aynı aks üzerinde yer alan ibadet mekanı beşgen planlı bir eyvan
formundadır. İbadet mekanı simetrik olarak düzenlenmiştir. Mekanın duvarlarında altta
ve üstte birer pencere bulunmaktadır. Dikdörtgen formlu alt sıra pencereleri, sivri
kemerli nişler içerisindedir. Sivri kemerli üst sıra pencerelerinin de vitraylı alçı içlikleri
vardır. İbadet mekanının güney kesimi dilimli bir kubbe ile kuzey kesimi ise doğu ve
944
C.E. Arseven, a.g.e., s.275-276, Şek.548,549.
359
batısı mukarnaslarla daraltılmış küçük bir kubbe ile örtülüdür. İki örtünün arasına sivri
kemer atılmıştır (Resim 243-244).
İbadet mekanındaki beşgen planlı mihrap, dışarıya üç kenarlı olarak
yansımaktadır. Mihrap nişi dışarıya taşkın düz bir beton tavan ile örtülüdür. Mihrap
onarımların birinde bu şekli almış olmalıdır (Resim 244).
Mihrabın batısındaki ahşap minber yenidir.
Yapı farklı araştırmacılarca incelenmiş ve yapının rölövesi çizilmiştir. Yapıyı
incelediğimiz tarihte yapının plan şeması ile bu araştırmacıların plan şemaları arasında
bazı farklılıklar bulunmaktadır. Örneğin, yapıyı ilk olarak inceleyenlerden biri olan
Gurlitt
tarafından çizilmiş planda tabhane
mekanları ile son cemaat
yeri
işlenmemiştir945. O. Aslanapa’da Edirne’deki yapıları ele aldığı kitabında bu eksik planı
tekrarlamıştır946. Yapının bugün tüm birimleri ayaktadır ve doğu ile batı cepheler
simetrik düzendedir.
Beylerbeyi İmareti’nde sadece küçük birer parça halinde kalemişi süsleme ile taş
süsleme vardır. Kalemişi süslemelerden biri avlu ve ibadet mekanı ayıran kemer
karnındaki yazıdır (Resim 243). Yazılar siyah zemin üzerine beyaz ile yazılmıştır. Orta
bölümü kartuş içerisine alınmış, sülüs yazılar iki sıra halindedir ve yazıların büyük
kısmı döküktür. Diğer süsleme kalıntısı ise avlunun güneybatı köşesinde kemerin
duvara oturduğu yastık bölümüne yakın iki çizgi halindeki süslemedir. Kaynaklarda
1963 yılına kadar ibadet mekanındaki pencerelerin içinde yer aldığı nişlerin içinde,
dilimli rumi, beş dilimli yapraklar ve kufi yazılı kalemişi panoların varlığından
bahsedilmekte ve süslemelerdeki rumilerin Edirne Muradiye İmareti’ndeki çini ve
kalemişi süslemelerdeki rumilerle de benzerliğine değinilmektedir947. Y. Demiriz ve H.
Rodoplu yayınlarında, kufi yazılı panonun 1961 yılında İ.Ü.Edebiyat Fakültesi Sanat
Tarihi Enstitüsüne götürülmüş, 1971 yılında da Edirne Müzesi’ne gönderilmiş
olduğunu belirtmektedirler. Aynı kaynaklarda kapı ve pencere fragmanı olabilecek bir
parçanın varlığından da bahsedilmektedir. Rodoplu, Şubat 1989 yılında Edirne Müzesi
945
V.C. Gurlitt, a.g.m., s.55, Şek.10.
O. Aslanapa, Edirne’de Osmanlı Devri…, s.9.
947
Y. Demiriz, a.g.e.,I, s.465,466, Res.457,459, Şek.46a; kalemişi süslemeler hakkında ayrıca bkz. C.
Nemlioğlu, a.g.t., s.117-119.
946
360
görevlilerine bunlardan bahsetmiş, ancak görevliler bu konu hakkında bilgilerinin
olmadığını belirtmişlerdir948.
Taş süsleme ise avlunun kuzeybatı köşesindeki palmeti andıran taştan bir
kabartma kalıntısıdır.
Kaynaklarda ayrıca kapı ve pencere fragmanlarından da bahsedilmektedir. Ceviz
ağacından oyma tekniğindeki parçalarda hataili serbest kıvrık dal süslemeli olduğu,
parçanın boya ve kurt yenikleri ile oldukça kötü durumda olduğu belirtilmektedir. 1961
yılındaki araştırmada görülen bu parçada, madeni kabaralardaki rumilerin hayli ilginç
olduğu eklenmektedir949. Yukarıda da değinildiği üzere, çeşitli dönemlerde onarım
gören yapıda kalemişi süslemelerin ve ahşap elemanların ne kadar korunduğu,
müzedeki durumu hakkında herhangi bir veriye ulaşılamamıştır.
Tarihlendirme
Yapının kuzey cephesi üzerinde yer alan taçkapı üzerinde tamir kitabesi
bulunmaktadır (Resim 242). Bu kitabenin büyük kısmı bugün yok olmuştur. Kitabede
tarih kısmı okunamamakta, ancak baninin ismi kısmen okunabilmektedir.
Kitabenin okunuşu şöyledir:
…………………..Celaleddin Paşa……………………………...
……..sâin var yine de kabul sahibü hayrun zi-şa……………….
…………….tarihin muhken kıldı mirimiran……………………
Kitabede adı geçen Rumeli Beylerbeyi Yusuf Sinanüddin Paşa’nın H.833/142930 tarihli vakfiyesi vardır950. Vakfiyenin H.976/1568-69 tarihli kopyası vardır. 1963
yılında yapının harap olduğu, Y. Mimar F. Uluengin tarafından orijinal dokusuna uygun
olmadan yeni baştan inşa edilmişçesine tamir gördüğü belirtilmektedir951.
948
Y. Demiriz, a.g.e.,I, s.465; H. Rodoplu, a.g.t., s.46-47, Res.457,459,460.
Ay.es., s.465-66, Res. 460.
950
M.T. Gökbilgin, a.g.e., s.253,254.
951
Y. Demiriz, a.g.e., I, s.465; A. Ersoy, XV. Yüzyıl Ağaç İşçiliği, s.26; O. Aslanapa, “Edirne’de Türk
Mimarisinin Gelişmesi”, s.230.
949
361
Yapının banisi Rumeli Beylerbeyi Sinanüddin Yusuf Paşa’dır. Kaynaklardan
yola çıkarak yapıyı H.832/1428-1429 yılına tarihleyebiliriz952.
952
S. Eyice, a.g.m., s. 39; E.H. Ayverdi, a.g.e., C.I, s.377.
362
Katalog No
Yapının Adı
Yeri
Şekil No
:3.26
:MUSATAFA BEY İMARETİ953
:Havza/Samsun
İnceleme Tarihi
:139
Resim No
:07.06.2010
:245-254
Yapı ilçe merkezinde bir tepe üzerinde yer kaplıcalar mevkiindedir. Oteller,
saunalar, hamamlar ve kaplıcalarla çevrelenmiştir. İmaretin doğusunda da kare planlı ve
iki yönden dışa kemerlerle açılan bir matbah vardır. Bir süre il halk kütüphanesi
şeklinde kullanılan imaret, yapılan son onarımla Havza Kaymakamlığı Sosyal
Yardımlaşma
ve
Dayanışma
Vakfı
tarafından
Aşevi
olarak
kullanılmaya
başlamıştır954. Yapının banisi Yörgüç Paşa’nın oğlu Mustafa Bey’dir ve yapı II. Murad
zamanında H.833/1429-1430 yılında inşa edilmiştir955. Yapı 1996956, 2009 yılında
onarılmıştır.
Bulunduğu arazi üzerinde doğu-batı yönlü yerleştirilmiş imarette avlu, ibadet
mekanı ve avlunun kuzeyine yerleştirilmiş üç adet tabhane mekanı bulunmaktadır. Bu
plan kurgusunda mekan dağılımı ile diğer tabhaneli camilerden farklıdır (Şekil 139).
Yapının beden duvarlarının alt kesimi düzgün kesme taş kaplıdır. Ancak zaman
içerisinde meydana gelen yer sarsıntıları ve bunun sonucu yapılan onarımlarla beden
duvarlarında ve örtüde yenilenmelere gidilmiştir. Yapının batı duvarı boydan boya
sıvanmıştır. Ana cephe konumundaki güney duvarının üst kesimi de moloz taş ve
tuğlaların yatay ve dikey şekilde yerleştirilmesi ile belli bir kompozisyon meydana
getirilerek duvar tamamlanmıştır. Duvarların üst kesimi iki sıra testere dişi silme ile son
bulmaktadır. Taçkapıda ve tabhane mekanlarının kapılarında beyaz ve kahverengi
mermer ile kiremit rengi taş kullanılmıştır. İbadet mekanının doğu duvarında yer alan
pencerenin sağında da devşirme bir parçanın duvar örgüsü içerisinde yer aldığı
953
Yapı kaynaklarda Mustafa Bey İmaret-Zaviyesi diye de adlandırılmaktadır. Bkz. M. S. Bayraktar,
Samsun ve İlçelerinde Türk Mimari Eserleri, (Atatürk Ü. Sos. Bil. Enst. Sanat Tarihi A.B.D.,
Yayınlanmamış Doktora Tezi), Erzurum, 2005, s.223-26.
954
E. H. Ayverdi, a.g.e., II, s.501.
955
Ay.es., s.497-98; A. Tüfekçioğlu, a.g.e., s.202-203; Y. Özbek, a.g.e., s.429; Y. Demiriz, a.g.e., I,
s.570-572.
956
A. Tüfekçioğlu, a.g.e., s.204.
363
görülmektedir. Taş parçası üzerindeki yazıt Grekçe’dir. Tuğla ile örülen örtüler dıştan
kurşun kaplıdır (Resim 245-246).
Güney duvarında yer alan dikdörtgen formlu alt sıra pencerelerinin yuvarlak
kemerli alınlıkları vardır. Pencereler düz ve kaval silmelerle çerçevelenmiştir. Batıdaki
alt sıra penceresi ise sadece dikdörtgen formlu basit bir açıklık şeklindedir. Avlu ve
tabhane mekanlarının üst sıra pencereleri de yuvarlak kemerlidir. Kemer formları son
onarımlarla bu formu almış olmalıdır (Resim 245-246).
Şekil 139. Havza Mustafa Bey İmareti. Plan (E.H. Ayverdi’den işlenerek).
Yapının doğu kesiminde yer alan eyvanın batı duvarına avluya girişi sağlayan
taçkapı, kuzey yönüne de tabhane mekanlarından biri yerleştirilmiştir. Güney ve doğu
yönlerden dışa sivri kemerler ile açılan kare planlı eyvan geçişleri pandantiflerle
sağlanmış tuğladan bir kubbe ile örtülüdür. Kuzeydeki tabhane mekanının girişinin batı
364
kesiminde bir seki yer almaktadır. Eyvan son onarımda yenilenmiştir. Yapıya ait eski
fotoğraflarda eyvanın tek payesi, kemerleri ile kubbesinin yıkık olduğu görülmektedir.
Aynı fotoğraflarda eyvandan geriye sadece kemerlerin mukarnaslı yastıklarının kaldığı
anlaşılmaktadır957. Eyvanın kuzeyinde yer alan tabhane mekanının eyvana açılan
duvarında bir pencere ve bir kapı vardır. Basık kemerli kapının sövelerinde kahverengi
ve beyaz mermerler dönüşümlü olarak kullanılmıştır. Ana niş, “M” biçiminde ikiz
kemer şeklindedir ve mukarnaslarla dolgulandırılmıştır. Dikdörtgen formlu pencere ise
iki sıra düz silme ile çevrelenmiştir. Sivri kemeri kahverengi ve beyaz taşlarla
yapılmıştır (Resim 245-246, 248).
Yapının doğu cephesinin güneyinde yer alan taçkapı kesme taş kaplıdır. Taçkapı
çerçevesi düz, bir kenarı kavisli düz ve oluk silmelerle çevrelenmektedir. Ana niş
mukarnas kavsara ile örtülüdür. Sivri kemer formundaki kuşatma kemeri iki renkli
taşlarla şekillenmiştir. Taçkapının yan kanatlarında yarım daire kesitli mihrabiyeler
birer mukarnas kavsara ile örtülüdür. Beyaz mermerden basık kemerli giriş açıklığının
üst kesimine sağ taraftaki mihrabiyeden başlayan ve üç yönü dolanan iki satırlık inşa
kitabesi yerleştirilmiştir958. Alt sıradaki taşlardan biri üzerinde altı köşeli yıldız motifi
işlenmiştir. Dairesel bir madalyon içerisinde yer alan motif, kabartma tekniğindedir
(Resim 246, 249).
Kare planlı avlu, sekiz köşeli bir kaideye oturan bir kubbe ile örtülüdür.
Sekizgene geçişi sağlayan pandantifler sarkıt tarzı bezemelerle hareketlendirilmiştir.
Mekanın kuzey duvarında tabhane mekanlarına açılan iki adet kapı vardır. İki renkli taş
işçiliğinin kullanıldığı kapılar birer taçkapı formundadır. Bursa kemerli çökertmeler
içerisinde yer alan basık kemerli giriş açıklıkları, beyaz ve kahverengi mermerlerle
şekillenmiştir. Söveler ise iki parça halindedir ve kahverengi mermerdendir. Mekanın
batı duvarının üst kotundaki tepe penceresi yuvarlak kemerlidir (Resim 250). Avlunun
kubbesi bir dönem yıkılmış ve üzeri düz tavan ile örtülmüştür959.
Avlu ile aynı aksta yer alan ve doğu batı yönlü yerleştirilmiş ibadet mekanında
mihrap, yapının konumundan dolayı giriş ile aynı aksta değildir. Avlu ile ibadet
957
E. H. Ayverdi, a.g.e., II, s.499-501, R.864, 867; Y. Özbek, a.g.e., s.431-435, R.443-451.
Kitabe levhasının çizimi ve kapının profili için bkz. Ş. Çakmak, a.g.e., s.66, Şek.30, Profil 33.
959
E. H. Ayverdi, a.g.e., II, s.499-500.
958
365
mekanını enlice bir kemer ayırmaktadır. Mekanın doğu ve batı duvarlarında alt kotta
birer adet, güney duvarında ise iki adet dikdörtgen formda pencere vardır. Mekan sekiz
köşeli bir kaideye oturan kubbe ile örtülüdür. Pandantif geçişler avluda da olduğu gibi
sarkıt tarzı bezemelerle hareketlendirilmiştir (Resim 251).
Yarım dikdörtgen formlu mihrap nişi oldukça yüzeyseldir. Unsur yuvarlak
kemerli bir tonoz ile örtülüdür. Üzerinde herhangi bir bezeme bulunmamaktadır (Resim
251).
Avlunun kuzeyine konumlanmış üç adet tabhane mekanı vardır. Kuzeybatıdaki
ve güneybatıdaki tabhane mekanları asimetrik plan şemasındadır. Her üç mekanın
kuzey duvarlarının üst kotunda yer alan tepe penceresi dışında pencere açıklığı
bulunmamaktadır. Batıdaki iki mekan avluya, doğudaki ise giriş eyvanına açılmaktadır.
Mekanlar birer yuvarlak tonoz ile örtülüdür. Mekanlarda son onarımlarla birlikte
ihtiyaçtan kaynaklanan bazı müdahalelere gidildiği görülmektedir. Ortadaki tabhane
mekanının kuzey kesimi bir perde duvarla bölünerek iki kabinli WC ve lavabo bölümü
eklenmiştir. Bu mekan ile doğudaki tabhane arasındaki duvara da bir kapı açılmıştır
(Bkz. Şekil 139 a-b). Doğudaki tabhane mekanı bugün mutfak olarak, batıdaki de bir
depo olarak kullanılmaktadır.
Yapıda taş
süsleme görülmektedir.
Süslemeler
taçkapıda
ve tabhane
mekanlarının girişlerindedir. Genellikler iki renkli kemer formlarının tercih edildiği
görülmektedir. Bu tarz süsleme tercihi, yapıda Amasya ve çevresinde faaliyet gösteren
Şamlı sanatçıların çalışmış olabileceğini akla getirmektedir960.
Tarihlendirme
Taçkapı giriş açıklığı üzerinde yer alan inşa kitabesi iki satırdır ve taçkapı ana
nişinin üç yönden çevrelemektedir (Resim 252-254). Celi sülüs Arapça kitabe mermer
üzerine kabartma tekniğindedir. 1996 yılındaki restorasyon sırasında harflerin üzeri
960
Y. Özbek, a.g.e., s.430.
366
siyaha boyanmıştır, düşen parçalar da hatalı şekilde siyah renkle yazılmıştır961.
Kitabenin Arapça harflerle yazılışı şöyledir:
واﻟﻤﺴﺎﻛﯿﻦ... اﻣﺮ ﺑﺎﻧﺸﺎ ھﺪه اﻟﻌﻤﺎره اﻟﻤﺒﺎرﻛﮫ اﻟﻤﻨﺴﻮﯾﮫ اﻟﻰ اﻓﻘﺮ-١
م اﻟﻔﺘﺢ ﺳﻠﻄﺎن ﻣﺮاد ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن اﻟﻤﺸﺘﮭﺮ ﺑﺎﺑﻦ... ﻓﻲ اﯾﺎم دوﻟﮫ اﻟﺴﻠﻄﺎن اﻻﻋﻈﻢ واﻟﺦ
ﻋﺜﻤﺎن ﺧﻠﺪ اﷲ ﺳﻠﻄﺎﻧﮫ واوﺿﺢ ﻋﻠﻲ اﻟﻌﺎﻟﻤﯿﻦ
ﺑﺮ ھﺎﻧﮫ اﻻﻣﯿﺮ اﻟﻜﺒﯿﺮ ﻣﺼﻄﻔﻰ ﺑﻚ ﺑﻦ اﻟﻮزﯾﺮ اﻟﺨﻄﯿﺮ ﺟﻼل اﻟﻤﻠۃ-٢
ﺳﺴﮫ ﺳﻨۃ ﺛﻠﺚ وﺛﻠﺜﯿﻦ وﺛﻤﺎﻧﻤﺎﯾﮫ ﻣﻦ...واﻟﺪﯾﻦ ﯾﻮرﻛﻮج ﺑﺎﺷﺎ اﻻﺗﺎ ﺑﻚ اﺣﺴﻦ اﷲ ﻋﺎﻗﺐ
ھﺠﺮ ةﺧﯿﺮ اﻟﺒﺮﯾﮫ ﻋﻠﯿﮫ اﻓﻀﻞ اﻟﺘﺤﯿۃ
Kitabenin Anlamı: Kıymetli vezir, dinin ve milletin büyüğü, Atabek Yörgüç
Paşa’nın oğlu, büyük emir Mustafa Bey –Allah her ikisinin sonlarını güzel eylesin-,
Osmanoğlu diye şöhret bulmuş Mehmed Han’ın oğlu, büyük sultan ve ulu hakan, fethin
babası, Sultan Murad’ın –Allah onun idaresini devamlı kılsın ve onun delillerini
alemlere açıklasın- yönetimi günlerinde, yoksullar ve düşkünler adına bu mübarek
imaretin inşa edilmesini emretti. O, imareti, selamların ve güzelinin üzerine olduğu,
yaratılmışların en hayırlısının hicretinin 833. yılında tesis ettirdi962.
Kitabeden Atabek Yörgüç Paşa oğlu Büyük Emir Mustafa Bey’in imareti
H.833/1429-1430 yılında yaptırdığı anlaşılmaktadır. Yapının bir de H.840 tarihli bir
vakfiyesi vardır963.
961
1995 ve 1996 yılında yapıyı inceleyen ve restorasyon öncesi ve sonrasında kitabe ile ilgili tespitlerde
bulunan araştırmacı, kitabedeki eksik ve hatalı kelimeleri yayınlamıştır Bkz. A. Tüfekçioğlu, a.g.e.,
s.203-204; Ş. Çakmak, a.g.e., s.305, Res.52’de restorasyon öncesi taçkapının fotoğrafı yayınlanmıştır. Bu
fotoğrafta kitabenin eksik bölümleri görülebilmektedir.
962
A. Tüfekçioğlu, a.g.e., s.204, kitabenin farklı okunuşları için bkz. E. H. Ayverdi, a.g.e., II, s.503; Y.
Demiriz, a.g.e., s.570; Y. Özbek, a.g.e., s.429.
963
E. H. Ayverdi, a.g.e., II, s.503. Mustafa Bey için bkz. D. Kuban, Osmanlı Mimarisi, s.108.
367
Katalog No
Yapının Adı
Yeri
Şekil No
:3.27
:YÖRGÜÇ PAŞA İMARETİ/CAMİİ964
:Amasya
İnceleme Tarihi
:06.06.2010
:140-142
Resim No
:255-262
Şehir merkezinde, Gökmedrese Mahallesi’ndedir965. Yapı, çevresindeki ağaçlar,
evler ve sebze hali nedeniyle çok fazla algılanamamaktadır (Resim 255). H.834/1430
yılında inşa edilen yapının banisi, II. Murad’ın vezirlerinden Atabey Abdullah’ın oğlu
Yörgüç Paşa’dır966.
Yapı avlu, ibadet mekanı, üç adet tabhane mekanı ile baldaken tarzında üç
yönden dışa açılan bir türbe ve giriş mekanından meydana gelmektedir. Yapının
minaresi köşk minare formundadır ve kuzeybatıdaki tabhane mekanının beden duvarları
üzerindedir (Şekil 140).
Yapının inşasında küfeki taşı, beyaz mermer, kırmızı renkli kiremit taşı ve
devşirme malzeme kullanılmıştır. Beden duvarlarındaki düzgün küfeki taşları farklı
gabarilerdedir. Belirli bir düzen göstermeyen duvar örgüsünde yer yer üzeri bezemeli ve
yazıtlı devşirme blok taşlar kullanılmıştır. Giriş cephesi ve pencere sövelerinde beyaz
mermerdir. Kemerler ise kırmızı renkli kırmızı taşlarla hareketlendirilmiştir. Yapının
zaman ve doğa koşulları karşısındaki deformasyonları, taş dokuda lokal kayıplar
meydana getirmiştir. Taş dokuya uygulanacak uygun restorasyon teknikleri yerine
boyamanın tercih edildiği görülmektedir967. Beden duvarları düz silmeler ile son
bulmaktadır. Kurşun kaplı örtülerin kasnakları sıvalıdır968 (Resim 256-257).
964
S. Eyice, a.g.m., s.39. Ayrıca yapı kaynaklarda ve halk arasında Yörgüç Paşa Camii şeklinde de
adlandırılmaktadır. Bkz. E.H. Ayverdi, a.g.e., II, s.215; A. Tüfekçioğlu, a.g.e., s.206; Amasya Kültür
Envanteri, s.105; G. Goodwin, a.g.e., s.77; Türkiye’de Vakıf …, I, s.216; Y. Demiriz, a.g.e., I, s.16769; F. Toruk, Amasya Yörgüç Paşa Külliyesi, (Hacettepe Ü. Sos. Bil. Enst. Sanat Tarihi A.B.D.,
Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara, Mayıs 2002; N. Atlaş, a.g.t., s.85-91. Ayrıca Y. Özbek,
a.g.e., s.409’da yapıyı cami başlığı altında zaviye şeklinde adlandırarak anlatmıştır.
965
Şehir dokusu ve yapı ilişkisi için bkz. G. Urak, a.g.t., s.270-85.
966
A. Tüfekçioğlu, a.g.e., s.206; Y. Özbek, a.g.e., s.409; G. Goodwin, a.g.e., s.77.
967
E.H. Ayverdi, a.g.e., II, s.221; Y. Özbek, a.g.e., s.410.
968
1940 yıllara ait fotoğraflarında doğudaki tabhane mekanının alaturka kiremit ile diğer mekanların ise
kurşun ile kaplı olduğu görülmektedir. G. Urak, a.g.t., s.270-85, Res. 340, 344. Yapı 1974-75 yıllarında
VGM. tarafından onarılmıştır. İlgili kurumda yapmış olduğumuz arşiv çalışmalarında bu onarıma ait
projeyi ulaşamadık. Restorasyon öncesi ve sonrasına ait fotoğraflarda ise, bahçenin yeniden düzenlenerek
taş duvar ile çevrelendiği, şadırvanın ortadaki havuz dışında yeniden yapıldığı, duvarlarda eskiyen
taşların yenilendiği, minare olarak kullanılan ahşap konstrüksiyonun yeniden inşa edildiği, örtülerin
368
Yapının doğudaki tabhane mekanlarının doğu duvarlarında, batıdakinin batı
duvarında, ibadet mekanının doğu ve batı duvarlarının alt seviyesinde birer adet
dikdörtgen formlu penceresi vardır. Tabhane mekanlarının ve ibadet mekanının batıdaki
pencerelerinin sivri kemeri kırmızı ve gri renkli mermerlerle şekillenmiştir. Batıdaki
tabhane mekanının penceresi düz silmelerle meydana gelen bir çökertme içerisindedir.
Pencere ve çevresi duvar kaplamasından farklı olarak mermerdir. İbadet mekanının
doğudaki penceresi düz atkı taşı üzerindeki kesme taş kemerleri sivridir. Üst sıra
pencereleri de sivri kemerlidir. Alçıdan dekoratif unsurlu dışlıkları vardır.
Şekil 140. Amasya Yörgüç Paşa İmareti. Plan (E.H. Ayverdi’den işlenerek).
Taçkapının doğu kanadında yer alan giriş açıklığı ile minareye çıkışı sağlayan
merdivenlere ulaşılmaktadır. Bir dehliz şeklinde yer alan koridorla, kuzeydoğudaki
yeniden kurşun kaplandığı, çörtenlerin elden geçtiği, baca ve saçak kısımlarında yok olan kısımların elden
geçtiği, iç mekanlarda ise kalemişi süslemelerin üzerinden geçildiği görülmektedir.
369
tabhane mekanının beden duvarları üzerinde yer alan ahşap konstrüksiyonlu minareye
ulaşılmaktadır. Orijinal minare yıkılmıştır969. Çokgen planlı minarenin üst kesimi sivri
kemerlerle dışa açılmaktadır. (Resim 257).
Yapının kuzeyinde yer alan altıgen planlı mermer şadırvan, ahşap sütunlarla
taşınan bir kubbe ile örtülüdür. Kubbe dıştan kurşun kaplı piramidal bir külah ile
örtülüdür. Unsur yapının temizlik işlerine bakan görevlisinin verdiği bilgilere göre
cemaat tarafından yenilenmiştir (Resim 257).
Yapının ana cephe konumundaki kuzey cephesinde doğudan batıya doğru sırası
ile bir tabhane mekanı, eyvan formunda bir giriş mekanı ve baldaken kuruluşlu bir türbe
yer almaktadır. Giriş mekanı kuzey cepheye bir Bursa kemeri ile batı cepheye ise sivri
bir kemer ile açılmaktadır. Kuzeydeki kemer iki renkli mermerlerle zıvanalı geçmelidir.
Kemer ayaklarının üzengi kısmında, mukarnaslı nişler ve içi bitkisel örnekli bir süsleme
ile doldurulmuş dairesel formlu birer madalyon bulunmaktadır. Bursa kemerinin kilit
taşının kemer karnında dikdörtgen formlu bir kartuş bulunmaktadır. Merkezinde sarkıt
tarzı bir süslemenin bulunduğu kartuş, bitkisel süslemelerle dolgulandırılmıştır. Bursa
kemerinin yüzeyinde de çok kollu yıldızlardan meydana gelen bir madalyon vardır.
Batıdaki kemerin yüzeyi ise kalemişi süslemelerle kuzeydeki zıvanalı kemeri taklit
etmektedir. Kare planlı unsur geçişleri pandantiflerle sağlanmış bir kubbe ile örtülüdür.
Pandantiflerin yüzeyleri üçgen şekilli plastiklerle hareketlendirilmiştir. Kubbe
geçişlerden sonra dilimli bir kasnak üzerinde yükselmektedir. Kasnak dilimli kemerli
sağır nişlerle hareketlendirilmiştir. Kubbe ve kasnak klasik döneme özgü kalemişi
süslemelerle bezelidir. Süslemeler onarımlarda yenilenmiştir. Giriş mekanının doğu
duvarında aynı yönde yer alan tabhane mekanının basık kemerli giriş açıklığı
bulunmaktadır. Kemer ili renkli zıvanalıdır. Giriş açıklığı tek kanatlı ahşap bir kapı ile
örtülüdür. Kapı ile aynı aksta üst kotta sivri kemerli üst sıra penceresi formunda bir
çökertme bulunmaktadır. İçi bitkisel örnekli süslemelerle tezyin edilmiş çökertme ve
giriş açıklığı düz silmelerden meydana gelen bir çerçeve ile çevrelenmiştir (Resim 256258).
969
E.H. Ayverdi, a.g.e., II, s.222.
370
Kuzeybatıda yer alan türbe baldaken kuruluşludur. Doğu, batı ve kuzey yöndeki
sivri kemerler ile dışa açılmaktadır. Kemerler zıvanalı ve iki renklidir. Kemerler
kuzeyde kare kesitli iki büyük ayağa oturmaktadır. Cephe kesme taş ve mermer
plaklarla kaplıdır. Türbeye kuzeydeki iki ayak arasında yer alan üç basamak ile
ulaşılmaktadır. Sivri kemerli küçük bir giriş açıklığı yerden belli bir yüksekliğe sahip
bir duvar üzerindedir. Bu paravan duvarlar doğu ve batı kemer ayakları arasında da yer
almaktadır. Türbede dört adet taş sandukalı mezar vardır. Sandukalar üzerindeki yazılar
kabartma tekniğinde verilmiştir970. Mekan geçişleri pandantiflerle sağlanmış bir kubbe
ile örtülüdür. Kubbe yüzeyi yapıyla çağdaş olmayan klasik döneme özgü kalemişi
süslemelerle hareketlendirilmiştir (Resim 256-257).
Yapının giriş mekanında yer alan taçkapısı dışa taşıntı yapmamaktadır. Düz
silmelerle çevrelenmiştir. Giriş açıklığı basık bir kemer ile örtülüdür. Kemer iki yandan
birer palmet motifi ile son bulmaktadır. Kemerin üst kesiminde sivri kemerli bir
çökertme vardır. Çökertme kemerini dini içerikli bir yazı dolanmaktadır. Çökertmenin
alt kısmında dikdörtgen formlu inşa kitabesi, iç yüzeyinde de geometrik örnekli süsleme
bulunmaktadır.
Yapıda iki tanesi doğuda bir tanesi de batıda olmak üzere üç adet tabhane
mekanı vardır. Kare planlı mekanlar, geçişleri Türk üçgenleri ile sağlanmış birer kubbe
ile örtülüdür. Kuzeydoğudaki tabhane mekanına giriş mekanında, diğer iki mekana ise
avlunun doğu ve batı duvarlarının güney uçlarında yer alan zıvanalı geçmeli birer basık
kemer ile girilmektedir. Her üç mekanın da bulundukları cephenin dış duvarlarında birer
adet dikdörtgen formlu penceresi vardır. Doğudaki tabahane mekanlarının pencereleri
ayrıca sivri kemerli nişler içerisindedir. Güneydoğudaki tabhane mekanının kuzey
duvarında bugün kısmen kapatılmış bir ocak nişi, batı duvarında da bir adet dikdörtgen
formlu niş bulunmaktadır. Daha önce yayınlanmış planlardan güneybatıdaki tabhane
mekanında da bir ocak nişinin varlığı görülmektedir. Ancak yapıyı incelediğimiz gün
kapısı kilitli olduğu için bu mekanda inceleme yapılamamıştır. Mekanların kubbe ve
geçişlerinde son dönemde yenilenmiş, klasik döneme özgü kalemişi süslemeler vardır
(Resim 259).
970
Yörgüç Paşa ve ailesine ait sandukaların üzerindeki ve mezar taşlarındaki metinlerin yazılışları ve
okunuşları için bkz. E.H. Ayverdi, a.g.e., II, s.223-26.
371
Taçkapıdan kare planlı avluya geçilmektedir. Avlunun kuzey duvarının ortasında
içe de taçkapı formunda yansıyan giriş açıklığı, taçkapının iki yanında biri daha
yüzeysel olmak üzere dikdörtgen formlu birer çökertme ve kadınlar mahfili
bulunmaktadır. Giriş açıklığının iki renkli zıvanalı basık kemeri ve söveleri mermerdir.
Kapının üst aksında üç dilimli kemerli bir çökertme yer almaktadır. Kemer yüzeyindeki
zıvanalı süsleme kalemişi ile verilmiştir. Taçkapının iki yanındaki nişler birer sivri
kemer ile örtülüdür. Kemer yüzeyleri yapıdaki tüm kemerlerde de olduğu gibi kalemişi
süslemelerle zıvanalı görünümdedir. Çökertmelerden batıdaki diğerine oranla daha
derin verilmiştir. Doğudakinin daha yüzeysel verilmesinin nedeni hemen gerisindeki
minareye ulaşımı sağlayan merdivenlerin dehlizi olmalıdır. Ahşap konstrüksiyonlu
kadınlar mahfiline avlunun kuzeydoğusunda yer alan bir merdiven ile çıkılmaktadır.
Mahfilin orta kısmı güneye doğru bir balkon şeklinde taşıntı yapmaktadır. Yapıyla
çağdaş olmayan mahfil, bu tasarımıyla XX. yüzyıl özellikleri göstermektedir. Mahfilin
alt katına bir de müezzin mahfili eklenmiştir. Mekanın tüm duvarları belli bir
yüksekliğe kadar ahşap lambrilerle kaplıdır. Avlu geçişleri pandantiflerle sağlanmış bir
kubbe ile örtülüdür. Mekanda, kubbe, geçiler ve kemerler klasik döneme özgü kalemişi
süslemelerle hareketlendirilmiştir. Süslemeler yapıyla çağdaş değildir. Son onarımda
yenilenmiştir (Resim 260).
Kare planlı ibadet mekanı ile avlu zemini arasında 0.63 cm.lik bir kot farkı
vardır. İki mekanı enlice sivri bir kemer ayırmaktadır. Mekanının doğu ve batı
duvarlarının ortalarında sivri kemerli birer adet pencere vardır. Altı sıra pencerelerinin
üst kotunda alt sıra penceresini ortalayan iki adet üst sıra penceresi vardır. Pencereler
sivri kemerlidir ve alçıdan içlikleri bulunmaktadır. Güney duvarında ise sadece üst kotta
mihrabın iki yanında birer adet sivri kemerli pencereye yer verilmiştir. Mekanda dört
yönde sivri kemerler ile kare bir alan oluşturulmuş ve alan geçişleri pandantiflerle
sağlanan bir kubbe ile örtülmüştür. İbadet mekanında avluda da olduğu gibi duvar
yüzeyleri, pencere kenarları, kemerler ile kubbe ve geçişlerde yapıyla çağdaş olmayan
kalemişi süslemeler bulunmaktadır (Resim 261).
372
Şekil 141. Amasya Yörgüç Paşa İmareti. Son Cemaat Yeri. Kemer Üzengilerinde Yer
Alan Taş Süsleme.
Dışa taşıntı yapan mermer mihrap nişi yarım daire kesitlidir ve mukarnas
kavsara ile örtülüdür. Çerçevedeki kaval silmeler dışında herhangi bir süsleme unsuru
barındırmamaktadır971 (Resim 261).
Ahşap minber yenidir.
Yapının plan şeması irdelendiğinde duvarların asimetrik ve farklı kalınlıkta
olduğu görülmektedir (Şekil 140). İbadet mekanının duvar kalınlıkları ile tabhane
mekanlarının duvar kalınlıkları birbirinden farklıdır. Duvarlar terazide değildir. Batıdaki
tabhane mekanının duvarlarındaki asimetriklik ise daha barizdir. Bu durum yapının
zaman içerisinde çeşitli onarımlar geçirmiş olabileceğini göstermektedir. Tabhaneli
camiler içerisinde farklı bir plan şeması gösteren yapıda giriş mekanı ve kuzeybatıda
baldaken kuruluşlu bir türbe bulunmaktadır. Bu kuruluş giriş cephesinde bir son cemaat
yerine yer verilmesini mümkün kılmamıştır (Şekil 140). Bazı araştırmacılar giriş
mekanını türbe ile birlikte bir son cemaat yeri olarak kabul etmiştir. Son cemaat yerinin
971
Mihrap için ayrıca bkz. M. Top, a.g.t., s.119-120, Çiz.43.
373
batı kesiminin sonradan türbeye dönüştürüldüğü de eklenmektedir972. Yapının diğer
tabhaneli camilerden ayrılan bir diğer özelliği de kuzeydoğudaki tabhane mekanıdır.
Türbenin simetriği olan yapı giriş mekanına açılmaktadır ve avlu ile bağlantısı yoktur.
Bugün mekanının içerisinde herhangi bir niş ya da ocak da bulunmamaktadır. Yukarıda
da değinildiği gibi eğer kuzeydoğudaki bu tabhane mekanı yapıya sonradan dahil edildi
ise mekanın batı duvarında devam eden minare dehlizinin de orijinalliği şüpheye
düşecektir. Ancak plan kurgusundaki izler dehlizin orijinal olduğunu göstermektedir973.
Yapıda taş, kalemişi ve devşirme süslemeler bulunmaktadır. Taş süslemeler giriş
mekanında; kemer yüzeyinde, karnında ve kemer üzengilerinde, kuzeydoğudaki tabhane
mekanının giriş açıklığı üzerinde ve taçkapıdadır. Süslemelemer kabartma ve kafes
oyma tekniğindedir.
Kemer yüzeyinde tepe noktasında on kollu yıldızın kollarından meydana gelen
geometrik kompozisyonlu bir süsleme ile dolgulandırılmış daire formlu bir madalyon
bulunmaktadır. Madalyon mermer üzerine kafes oyma tekniğindedir.
Kemer karnında enine dikdörtgen formlu bir kartuş içerisinde uçları dilimli bir
şemse motifi yerleştirilmiştir. Bu motifin içerisi de palmet, rumi ve uçları spiral
düğümlerle son bulan yaprak motiflerinden meydana gelen bitkisel bir süsleme ile
dolgulandırılmıştır. Süslemenin merkezine de yüzeyi yivli bir sarkıt yerleştirilmiştir.
Mermer üzerine oyma tekniğindeki süslemelerin zemini mavi ve kırmız renklerle
boyanmıştır.
Kemerlerin üzengileri dekoratif konsalarla taşınıyor görünümünde sağır nişlerle
hareketlendirilmiştir. Nişler birer mukarnas kavrasa ile örtülüdür. Kavsaraların alt kısmı
ise içleri palmet ve rumilerle dolgulandırılmış birer madalyonla hareketlendirilmiştir.
Bu süslemeler de mermer üzerine kabartma tekniğindedir (Şekil 141).
Kuzeydoğudaki tabhane mekanının giriş açıklığı üzerine sivri kemerli bir
çökertme yapılmıştır. Bu çökertmenin içine ters şekilde duran büyük bir şemse motifi
972
Y. Özbek, a.g.e., s.412; S. Eyice, a.g.m., s.39, Eyice ayrıca yapının avlu, ibadet mekanı ile iki adet
tabhane mekanından meydana geldiğini de eklemektedir.
973
E.H. Ayverdi, a.g.e., II, s.218’de bu tabhane mekanını medrese hücresi olarak betimler. Oysa Ayverdi,
araştırmamıza konu olan tüm yapılarda aynı hataya düşmüş vakfiyelerinde geçen imaret, mutfak ya da
dershane gibi kelimelerden yola çıkarak bu yapıları mevcut yapı dışında tek başlarına birer yapı olarak
değerlendirmiştir. Araştırmacı kitaplarında bu yapılarla ilgili herhangi bir ize rastlayamadığını da
belirtmektedir.
374
yerleştirilmiştir. Şemse motifinin içi ve diğer kalan bölgeler, palmet, rumi, kıvrım dallar
ve yapraklarla dolgulandırılmıştır. Bu göbeğin çevresi ise çok çenekli çiçek motifleri,
şakayıklar ve yaprakların birbirine kıvrım dallarla bağlandığı bir bordür ile
çevrelenmiştir. Süslemelerin zemini mavi ve beyaz renklerle, çok çenekli çiçeklerin
yüzeyi ise kırmızı renk ile boyanmıştır (Şekil 142).
Taçkapının basık kemerinin uç kısımları birer adet palmet ve rumi motiflerinden
meydana gelen bir demet ile son bulmaktadır. Palmetlerin kolları içleri çarkıfelek motifi
ile dolgulandırılmış dairelerle son bulmaktadır.
Basık kemerin üst kısmında sivri kemerli yüzeysel bir çökertme vardır.
Çökertme üç bölümden meydana gelmektedir. En alt bölümde inşa kitabesi, ortada
geometrik süslemeli bir bölüm ve bu bölümü çevreleyen dini içerikli yazı kuşağı974.
Dikdörtgen formlu inşa kitabesinin merkezde yer alan kartuşu dilimlidir. Kartuş iki
yandan birer palmet motifi ile son bulmuştur. Kartuşun boş kalan kısımları da yaprak ve
rumilerle dolgulandırılmıştır. Üst taraftaki geometrik ağ, altıgen, altı kollu ve dokuz
kollu yıldızların kollarından meydana gelmektedir. Yıldızlar dilimli çiçeklerle
dolgulandırılmıştır. Süsleme sonsuzluk prensibindedir. Çerçevedeki ve kitabedeki
yazıların zemini mavi renktedir. Geometrik süslemelerin zemini ve çiçeklerin yüzeyi ise
kırmızı renktedir975 (Resim 262).
Giriş mekanı, türbe, tabhane mekanları, avlu ve ibadet mekanında kubbe,
geçişler, kemerler, duvar yüzleri ve pencere kenarları klasik döneme özgü kalemişi
süslemeler ile dolgulandırılmıştır. Ancak yukarıda da belirttiğimiz gibi bu süslemeler
yapıyla çağdaş değildir. Çeşitli dönem onarımları ile yenilenmişlerdir.
974
Tevbe Suresi 18.-19. ayetler Bkz.. Kur’an-ı Kerim ve Türkçe Anlamı (Meal), Ankara, 1985, s.188.
Yapıdaki taş süslemeler ile ilgili ayrıca bkz. Y. Özbek, a.g.e., s.409-13; S. Temuçin, a.g.t., s.74-77; R.
Gün, a.g.t., s.32, 63, 71, 76.
975
375
Şekil 142. Amasya Yörgüç Paşa İmareti. Kuzeydoğudaki Tabhane Mekanının Girişinin
Üst Kesiminde Yer Alan Çökertmedeki Taş Süsleme.
376
Tarihlendirme
Yapının inşa kitabesi giriş açıklığı üzerindedir (Resim 262). Üç satırdan
meydana gelen kitabe celi sülüstür. Arapça kitabe, mermer üzerine kabartma
tekniğindedir. Kitabenin Arapça harflerle yazılışı şöyledir:
ھﻮاﻟﺒﺎﻗﻲ اﻧﺸﺄ ھﺰه اﻟﻌﻤﺎرة اﻟﻤﺒﺎرﻛۃ اﻟﻤﻨﺴﻮﺑﮫ اﻟﻰ اﻟﻔﻘﺮا واﻟﻤﺴﺎﻛﯿﻦ ﻓﻲ اﯾﺎم اﻟﺪوﻟۃ-١
اﻟﺴﻠﻄﺎن اﻻﻋﻈﻢ
واﻟﺨﺎﻗﺎن اﻟﻤﻌﻈﻢ ﻏﯿﺎث اﻟﺪﻧﯿﺎ واﻟﺪﯾﻦ اﺑﻮ اﻟﻔﺘﺢ اﻟﺴﻠﻄﺎن ﻣﺮاد ﺧﻦ ﺑﻦ اﻟﻤﺮﺣﻮم اﻟﺴﻠﻄﺎن-٢
ﻣﺤﻤﺪ اﻟﻤﺸﺘﮭﺮ ﺑﺎﺑﻦ ﻋﺜﻤﺎن ﺧﻠﺪاﷲ
ﺳﻠﻄﺎﻧﮫ اﻻﻣﯿﺮاﻟﻜﺒﯿﺮ واﻟﻮزﯾﺮاﻟﺨﻄﯿﺮ ﺟﻼل اﻟﺪوﻟۃ واﻟﺪﯾﻦ ﯾﻮرﻛﻮج ﺑﺎﺷﺎ اﺑﻦ ﻋﺒﺪاﷲ-٣
اﻻﺗﺎﺑﻜﻲ ﻓﻲ ﻏﺮه ﺷﮭﺮ ﻣﺤﺮم ﺳﻨﮫ ارﺑﻊ وﺛﻠﺜﯿﻦ ﺛﻤﺎﻧﻤﺎﯾﮫ
Kitabenin Anlamı: O (Allah) bakidir, Atabek Abdullah’ın oğlu, büyük emir,
değerli vezir, dinin ve devletin büyüğü Yörgüç Paşa, Osmanoğlu diye şöhret bulmuş
merhum Sultan Mehmed’in oğlu, yüce sultan ve ulu hakan, din ve dünyanın yardımcısı,
fethin babası Sultan Murad Han’ın –Allah saltanatını ebedileştirsin- yönetimi
günlerinde, yoksullar ve düşkünler adına, 834 yılının muharrem ayı başında bu
mübarek imareti inşa ettirdi976.
Kitabeden de anlaşılacağı üzere imaret, H.834 Muharrem/Eylül 1430 yılında
Sultan Murad’ın vezirlerinden Yörgüç Paşa tarafından inşa ettirilmiştir977. Çelebi Sultan
Mehmet’in lalası olan Yörgüç Paşa, H.825/1422 yılında Ankara Valiliği, H.827/1424
yılında da Amasya Beylerbeyliği’ne getirilmiştir. H.838/1434-35 yılında da Edirne
muhafızlığına nakledilmiştir. Türbedeki mezar taşından Paşa’nın H.845 Zilhicce
sonlarında/Mayıs 1442 ortalarında vefat ettiği anlaşılmaktadır978.
976
A. Tüfekçioğlu, a.g.e., s.206; kitabenin farklı okunuşları için bkz. E.H. Ayverdi, a.g.e., II, s.222, Y.
Özbek, a.g.e., s.409; Y. Demiriz, a.g.e., s.167. Ayrıca Amasya Kültür Envanteri, s.105; Türkiye’de
Vakıf …, I, s.216, S. Eyice, a.g.m., s.39 ve G. Goodwin, A History of Ottoman Architecture, London,
1992, s.77’de inşa tarihi yanlış olarak H.832/1428 yılı verilmiştir.
977
G. Goodwin, a.g.e., s.77’de inşa tarihi yanlış şekilde H.832/1428 yılı olarak verilmiştir.
978
E.H. Ayverdi, a.g.e., II, s.215, 223-23.
377
Katalog No
:3.28
Yapının Adı
Yeri
Şekil No
:KOCA MEHMET PAŞA İMARETİ/CAMİİ
:Osmancık
İnceleme Tarihi
:08.06.2010
:143
Resim No
:263-270
Osmancık İlçesi, Çorum’un kuzeyindedir ve il merkezine 59 km. uzaklıktadır.
Yapı, ilçe merkezinde, Güney Mahallesi, Kanikızı Sokak No:8’dedir. Büyük bir bahçe
içerisinde yer alan yapının doğusunda bir hazire vardır. Yapı bugün sokak kotunun
yükselmesi ile yol kotunun aşağısında kalmıştır. Yapının banisi Hızır oğlu Mehmed
Paşa’dır. Kitabesine göre imaret H.834/1430-31 yılında inşa ettirilmiştir979. H. Evahir-i
Rebi’ul-Ahir 1082/Eylül 1671 ve H. Evasıt-ı Rebi’ul-Evvel 1133/ Kanun-ı Sani 1721
yıllarına ait iki resmi belgede imaretin çeşitli onarımlar gördüğü belirtilmektedir. Örtü,
mihrap
ve
duvarlarında
tahribatların
oluştuğu
ve
onarımlarının
yapıldığı
eklenmektedir980. Yapılan son onarımda imaretin kuzey cephesine ahşap bir sundurma,
kuzeybatı köşesine de bir minare eklenmiştir.
Yapı avlu, ibadet mekanı ve iki adet tabhane mekanından meydana gelmektedir.
Kuzeyinde ahşap konstrüksiyonlu bir son cemaat yeri ile kuzeybatısında da bir minaresi
vardır (Şekil 143).
Beden duvarları almaşık düzendedir. Almaşıklığın moloz taş sıralarının ikişer
sıra yatay ve dikey tuğlalar ile kasetlenmesiyle oluştuğu görülmektedir. Moloz taş
kubbe kasnakları ve beden duvarları iki sıra kirpi saçak ile son bulmaktadır. Yapının
kuzey duvarı sıvalıdır. Örtüler dıştan kurşun kaplıdır981 (Resim 263-265).
İbadet mekanının güney duvarı hariç her cephenin neredeyse ortalarında alt kotta
birer adet dikdörtgen formlu pencere vardır. İbadet mekanının güney duvarında ise
pencere sayısı ikidir. Kuzey cephede ise taçkapı dışında herhangi bir açıklığa yer
verilmemiştir. Dikdörtgen formlu pencerelerin sivri kemerli alınlıkları vardır. İki renkli
979
A. Tüfekçioğlu, a.g.e., s.210; E.H. Ayverdi, a.g.e., II, s.535; Y. Özbek, a.g.e., s.424; Ş. Çakmak, a.g.e.,
s.132. S. Eyice, a.g.m., s.48’de yapı hakkında herhangi bir bilgiye ulaşılmadığını, dipnot 126 ise
Erdmann’ın eserinde sadece ismini yayınladığını, Aşıkpaşazade’nin de Mehmet Ağa’nın Osmancık’ta bir
imaret yaptırdığını belirttiği bilgileri verilmektedir.
980
Y. Özbek, a.g.e., s.424; E.H. Ayverdi, a.g.e., II, s.531-32.
981
İmaretin Osmancık Belediyesi’nin web sayfasında yayınlanan eski fotoğraflarında, örtülerin alaturka
kiremitle kaplı olduğu görülmektedir. Bkz. http://www.osmancik.bel.tr/eskiler/album/index.html
(05.11.2010).
378
kesme taşlarla meydana getirilen kemerler ile pencereler, düz silmelerle çevrelenmiş
dikdörtgen formlu çökertmeler içerisindedir. Bu pencereler ile aynı aksta yer almayan
üst sıra pencereleri ise yuvarlak kemerlidir ve kemerler tuğladandır. tuğla kemerlerin üst
kesiminde bir sıra testere dişi kemer daha bulunmaktadır. Pencereler dıştan alçı dışlıklar
ile kapatılmıştır (Resim 263-264).
Şekil 143. Osmancık Koca Mehmet Paşa İmareti. Plan (E.H. Ayverdi’den işlenerek).
Yapının kuzeybatı köşesindeki kesme taş minare yenidir982. Son onarımda
yapıya dahil edilmiştir. Kare planlı kaidenin kuzey duvarı üzerinde, minareye girişi
sağlayan basık kemerli bir giriş açıklığı vardır. Silindirik planlı gövde ile şerefeyi kalın
kaytan bir silme ayırmaktadır. Şerefe altı mukarnası çağrıştıran dekoratif süslemeler ile
dolgulandırılmıştır. Silindirik formlu petek dıştan kurşun kaplı konik bir külah ile
örtülüdür. Orijinal minare beden duvarları üzerinde yükseliyordu. Minareye avlunun
982
E.H. Ayverdi, a.g.e., II, s.531, Res.922’de yayınladığı planda minare yoktur.
379
kuzey duvarında taçkapının batısında yer alan bir kapı ile ulaşılan ve duvar içerisinde
ilerleyen bir dehliz ile ulaşılmaktaydı. Bugün sadece kurşunluk kısmının bir bölümü
günümüze gelebilmiştir (Şekil 143, Resim 263-265).
Yapının kuzeyinde yer alan ahşap konstrüksiyonlu son cemaat yeri, ahşap bir
tavan ile örtülüdür. Kare kesitli ahşap destekler ile taşınan bu sundurma, son onarımda
yapıya eklenmiştir983. Yapının son cemaat yeri yıkılmıştır. Bugün kalan izlerden son
cemaat yerinin beş birimli olduğu anlaşılmaktadır. Kubbe kemerlerinin oturduğu
yastıklar son cemaat yerinin güney duvarı üzerinde mevcuttur. Son cemaat yerinin
güney duvarı ortadaki taçkapı dışında sağırdır. Cephe sıvalı ve boyalıdır. Örtü dıştan
kurşun kaplıdır (Resim 265).
Taçkapı kesme taş kaplıdır. Taşlardan bazıları renklerinden de anlaşılacağı üzere
yenidir. Üç dilimli bir kuşatma kemeri ile çevrelenmiş unsur bir mukarnas kavsara ile
örtülüdür. Basık kemerli giriş açıklığı ile söveler iki renkli, zıvanalı geçmelidir. Burada
da bazı taşlar yerinde değildir. Eksik taşlar yerine sıva ve boya ile tamamlama
yapılmıştır. Basık kemerin üst kesiminde de iki satırdan meydana gelen inşa kitabesi
bulunmaktadır984. Taçkapı yan kanatları üzerinde yer alan dikdörtgen formlu
mihrabiyeler birer mukarnas kavsara ile örtülüdür. Mihrabiyelerin alt kesiminde birer
adet pabuçluk bulunmaktadır. Muhtemelen üç dilimli bir kemer ile örtülü unsurlarda
kemerler deforme olmuş ve formlarını kaybetmişlerdir. Basık kemerli giriş açıklığı iki
kanat ve bir biniden meydana gelen orijinal ahşap bir kapı ile örtülüdür. Bugün bu kapı
iki yanda açık bir şekilde tutulmaktadır. Yeni yapılan iki kanatlı ahşap bir kapı ise ana
nişin dip duvarı üzerine yerleştirilmiştir. Orijinal kapı kanatlarında da bazı bölümler
yenilenmiştir. (Resim 265-266).
Taçkapıdan ulaşılan kare planlı avlu, geçişleri pandantiflerle sağlanan bir kubbe
ile örtülüdür. Kubbe geçişlerden sonra sekizgen planlı bir kasnak üzerine oturmaktadır.
Kasnakta her yüzde dönüşümlü olarak bir pencere ve bir adet çökertmeye yer
verilmiştir. Avlunun kuzey duvarının ortalarında basık kemerli giriş açıklığı ve onunda
batısında orijinal minareye ulaşımı sağlayan basık kemerli bir kapı vardır. Doğu ve batı
duvarlarının kuzeye yakın kısımlarında dikdörtgen formlu birer niş vardır. Yerden belli
983
984
E.H. Ayverdi, a.g.e., II, s.531, Res.922’de yayınladığı planda son cemaat yeri ve minare yoktur.
Kitabe levhasının çizimi için bkz. Ş. Çakmak, a.g.e., s.66, Şek.29.
380
bir yüksekliğe yerleştirilmiş nişler birer sivri kemer ile örtülüdür. Duvarların güney
uçlarında ise basık kemerli tabhane mekanlarının girişleri bulunmaktadır. Kesme taş
kaplı kapıların çevresi silmelerle çevrelenmiştir. Avlunun duvarlarının belli bir seviyeye
kadar ahşap lambrilerle kaplı olması bu silmelerin zemine kadar devam edip etmediğini
görmemizi engellemektedir (Resim 268).
Dikdörtgen planlı tabhane mekanlarının kuzey duvarlarına doğu-batı yönlü geniş
bir kemer atılarak kare bir alan oluşturulmuş ve pandantif geçişli birer kubbe ile
örtülmüştür. Kemerlerin altında Bursa Hüdavendigâr İmareti ve İznik Nilüfer Hatun
İmareti’nde de görülebileceği üzere nefeslikler bulunmaktadır (Resim 41). Doğudaki
tabhane mekanının doğu duvarında batıdaki tabhane mekanında batı duvarında birer
adet dikdörtgen formlu pencere ile birer adet sivri kemerli niş bulunmaktadır. Her iki
mekanın güney duvarlarını ortalarında da birer adet dikdörtgen formlu pencere vardır.
Alt sıra pencereleri ile aynı aksta yer almayan sivri kemerli üst sıra pencereleri, alçıdan
içliklerle kapatılmıştır.
İbadet mekanı ile avluyu enlice sivri bir kemer ayırmaktadır. Bugün avlu ile
ibadet mekanı arasında kot farkı bulunmamaktadır. Kare planlı mekan, geçişleri
pandantiflerle sağlanmış bir kubbe ile örtülüdür. Kubbe sekizgen planlı bir kasnak
üzerine oturmaktadır. Kasnağın köşeleri avlu kasnağında da olduğu gibi üçgenler
yapmaktadır. Kasnak pencereler ve çökertmelerle hareketlendirilmiştir (Resim 269).
Dikdörtgen formlu mihrap dışa taşıntı yapmaktadır. Mihrap ana nişi mukarnas
kavsara ile örtülüdür. Çerçeve zencirek motifleri, silmeler ve dini içerikli yazılar ile
hareketlendirilmiştir. Ana niş üzerinde geometrik ve bitkisel örnekli süslemeler,
mukarnas bademlerinin yüzeylerinde de bitkisel örnekli süslemeler bulunmaktadır
(Resim 269).
Ahşap minber yenidir.
Yapıda ahşap, taş ve alçı süsleme vardır. Ahşap süsleme taçkapının kapı
kanatlarındadır (Resim 267). Ceviz ağacından kapının üzerine süslemeler kabartılarak
işlenmiştir. İki kanat ve bir biniden meydana gelen kanatlar tek bir yüzey üzerinde
serensiz olarak yapılmıştır. Yüzey farklı süslemeler ile bölümlere ayrılmış gibidir. Üst
kesimden alta doğru sırası ile palmet, rumi ve kıvrım dallardan meydana gelen bitkisel
381
bir süsleme, enine dikdörtgen formlu bir kartuş içerisinde dini içerikli yazı985,
merkezdeki oniki kollu yıldızın kollarından gelişen geometrik bir kompozisyonla
meydana gelen dikdörtgen bir pano ve en alt kesimde dörder adet madeni kabaranın
birbirinden ayırdığı girift bitkisel süsleme panoları vardır. Geometrik süslemede her
parçanın yüzeyi bitkisel motiflerle bezenmiştir. Taklit kündekâri tekniğindeki
kanatlarda bazı kısımlar yenilenmiştir.
Yapıdaki taş süslemeler taçkapıda ve pencere kemerlerindedir. Taçkapıdaki iki
renkli zıvanalı geçmeli basık kemer ve söveler orijinaldir. Ancak bazı taşlar bugün
yerlerinde değildir. Bu taşların yerleri onarımlarda sıva ve boya ile dolgulandırılmıştır.
Pencere kemerleri de iki renkli taşlarla hareketlendirilmiştir. Ayrıca üst sıra pencereleri
birer sıra kirpi kemer ile taçlandırılmıştır.
Alçı süslemenin görüldüğü mihrap, yazı, geometrik ve bitkisel örnekli
süslemeler ile bezenmiştir. Çerçevedeki dini içerikli celi sülüs yazıların üzeri bugün
yağlıboya ile boyalıdır986. Çerçevede yer alan bir sıra zencirek motifi alt tarafta ana
nişin iç yüzeyinde de devam etmektedir. Ana niş dip duvarı üzerinde dikdörtgen bir
kartuşun içerisi, merkezdeki on kollu yıldızın kollarından meydana gelen geometrik
örnekli bir süsleme ile hareketlendirilmiştir. Süsleme kıvrım dal ve rumilerden meydana
gelen bir bordür ile çevrelenmiştir. Bordür dikdörtgenin köşelerinde saadet düğümü
yapmakta ve birer adet palmet motifi ile son bulmaktadır. Ana nişin yan duvarlarında da
Bursa kemeri formunda kartuşlar yer almakta ve bu kartuşların içerisi palmet, rumi ve
kıvrım dallardan meydana gelen bitkisel örnekli kompozisyonlarla dolgulanmaktadır.
Benzer süslemeler kavsarada da tekrarlanmıştır. Yazılar ve süslemeler kalıplama
tekniğindedir987 (Resim 269).
Tarihlendirme
Yapının taçkapı üzerinde iki satırdan meydana gelen bir inşa kitabesi vardır.
Mermer üzerine kabartma tekniğindeki Arapça kitabe celi sülüstür (Resim 270).
Kitabenin Arapça harfler ile yazılışı şöyledir:
985
Kapıdaki yazıların yazılış, okunuş ve anlamları için bkz. A. Tüfekçioğlu, a.g.e., s.211.
Dini içerikli metin için bkz. A. Tüfekçioğlu, a.g.e., s.212.
987
Mihrap hakkında ayrıca bkz. M. Top, a.g.t., s.115-116, Çiz.41; A. Karaçağ, a.g.t., s.256.
986
382
اﻣﺮ ﺑﻌﻤﺎرة ھﺰه اﻟﻌﻤﺎره ﻓﻰ اﯾﺎم دوﻟۃ اﻟﺴﻠﻄﺎن اﻻﻋﻈﻢ ﺳﻠﻄﺎن ﻣﺮاد ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺣﺎن ﺧﻠﺪ ﻣﻠﻜﮫ-١
ﻣﺤﻤﺪ ﺑﺎﺷﺎ ﺑﻦ ﺧﻀﺮ ﯾﻘﺒﻞ اﷲ ﺧﯿﺮاﺗﮫ ﻓﻰ ﺗﺎرﯾﺢ ﺳﻨﮫ ارﺑﻊ وﺛﻼﺛﯿﻦ وﺛﻤﺎﻧﻤﺎﻧﮫ ﻏﻔﺮاﷲ ﻟﮫ-٢
Kitabenin Anlamı: Hızır oğlu Mehmed Paşa –Allah hayırlarını kabul etsin-,
Mehmed Han’ın oğlu yüce sultan, sultan Murad’ın –mülkü devamlı olsun- idaresi
günlerinde 834 yılında bu imaretin inşa edilmesini emretti, Allah onu bağışlasın988.
Kitabeden imaretin, Sultan II. Murad zamanında H.834/1430-31 yılında Hızır
oğlu Mehmed Paşa tarafından yaptırıldığı anlaşılmaktadır.
988
A. Tüfekçioğlu, a.g.e., s.211; kitabenin farklı okunuşları için bkz. E.H. Ayverdi, a.g.e., II, s.535; Y.
Demiriz, a.g.e., s.638; Y. Özbek, a.g.e., s.424; F. İlter, “Osmanlı Ulaşım Ağında Irmak Kenarı Bir
Yerleşme: Osmancık”, Belleten, LII, 203, s.550.
383
Katalog No
Yapının Adı
Yeri
Şekil No
Ankara’da
:3.29
:KARACABEY İMARETİ/CAMİİ989
:Ankara
İnceleme
Tarihi:03.01.2008,
12.03.2010, 10.04.2010
:144-149
Resim No
:271-280
Altındağ
İlçesi,
Dumlupınar
Mahallesi’nde,
18.01.2010,
Hacettepe
Üniversitesi’nin kampüs sınırları içerisindedir. Üniversitenin sınırlarının genişlemesi ile
yapının çevresindeki evler yıkılmış ve üniversite tarafından yapının parsel sınırları
içerisindeki bahçesi de kullanılmaya başlanmıştır. İmaret, türbe ve çifte hamam ile bir
külliyenin elemanıdır. Hamam 1979 yılında onarılmıştır990. H.1310/1892 yılındaki
depremde yapı yıkılmış, duvarlarından büyük bir kısmı yeniden inşa edilmiş, üstü basit
tavan ve çatı ile örtülmüştür991. İmaret 1938992, 1965993,1989994 yıllarında ve türbe ile
birlikte en son 2004-2009 yıllarında onarılarak ibadete açılmıştır. Yapı Cumhuriyetin ilk
yıllarında müze deposu olarak kullanılmıştır995. Yapının banisi Anadolu Beylerbeyi
Celaleddin Karacabey’dir ve yapı II. Murad dönemine aittir996. Yapının mimarı
Sinaneddin Ahmet bin Ebu Bekir’dir997.
Karacabey İmareti avlu, ibadet mekanı ve iki adet tabhane mekanından meydana
gelmektedir. Yapının kuzeyinde beş birimli bir son cemaat yeri ve kuzeybatısında da bir
minaresi vardır (Şekil 144).
989
Yapı Karacabey İmaret Camii, Karacabey Camii, İmaret Camii şeklinde de adlandırılmaktadır. Bkz.
İ.H. Konyalı, Ankara Camileri, Ankara, 1978, s.59; B. Eskici, Ankara Mihrapları, Ankara, 2001, s.46;
Z. Sönmez, Başlangıcından 16. Yüzyıla Kadar Anadolu Türk-İslam Mimarisinde Sanatçılar, s.415;
A. Tüfekçioğlu, a.g.e., s.244; Y. Özbek, a.g.e., s.400; S. Eyice, a.g.m., s.41; E.H. Ayverdi, a.g.e., II,
s.255; G. Öney, Ankara’da Türk Devri Dini ve Sosyal Yapılar, Ankara, 1971, s.52; Türkiye’de
Vakıf…, I, s.385; Y. Demiriz, a.g.e., I, s.205-210.
990
A. Kılcı, “Aslına Döndürülen Karacabey Camisi”, X. Ortaçağ-Türk Dönemi Kazı Sonuçları ve
Sanat Tarihi Araştırmaları Sempozyum Bildirileri 03-06 Mayıs 2006, (Prof.Dr. Örcün Barışta’ya
Armağan), Bildiriler, Ankara, 2009, s.489.
991
E.H. Ayverdi, a.g.e., II, s.255-257; G. Öney, a.g.e., s.52.
992
Mütevellisi tarafından onartılmıştır Bkz. İ. Aslanoğlu, Ankara Karacabey Külliyesi, Ankara, 1988,
s.2.
993
Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından onartılmıştır Bkz. Türkiye’de Vakıf…, I, s.385.
994
Türkiye Diyanet Vakfı tarafından onartılmıştır. Bkz. A. Kılcı, a.g.m., s.493.
995
N.Fırat İnci, Etnografya Müzesi ve Eski Türk Ocağı Merkez Binası, Ankara, 1988, s.21.
996
İ.H. Konyalı, a.g.e., s.59; A. Tüfekçioğlu, a.g.e., s.244; G. Cantay, a.g.e., s.38; S. Eyice, a.g.m., s.41.
997
İ.H. Konyalı, a.g.e., s.60; A. Tüfekçioğlu, a.g.e., s.244; Z. Sönmez, a.g.e., s.415; A. Kılcı, a.g.m.,
s.491; Ş. Çakmak, a.g.e., s.127.
384
Şekil 144. Ankara Karacabey İmareti. Plan (A. Kılcı’dan işlenerek).
Yapının inşasında kesme taş, moloz taş, devşirme parçalar ve tuğla
kullanılmıştır. Süsleme unsuru olarak minarede çini de görülmektedir. Beden
duvarlarında doğu ve batı duvarlarının bir kısmı hariç, iki sıra yatay bir sıra dikey tuğla
arasına yerleştirilmiş kesme taş sıraları ile almaşık düzendedir. Caminin doğu
cephesinde kabayonu taş ve tuğla hatıllarla almaşık düzendedir. Yapının batı cephesinde
ise duvar örgüsü minare kaidesinin yüksekliğine kadar orijinaldir. 1892 yılındaki
deprem sırasında diğer duvarlarla birlikte örtüler de yıkıldığı için duvarlar sonradan
yenilenmiştir. 2003 yılına ait fotoğraflarda ibadet mekanının ve batıdaki tabhane
mekanının dışa bakan pencerelerinin oldukça yüksek tutulduğu görülmektedir. 1892
yılındaki depremden sonra ibadet mekanı basitçe onarılmış ve mekanların üzeri ahşap
385
konstrüksiyonlu bir çatı ile örtülmüştür998. Bugün imaretin duvar örgüsünde ve örtülerde
radikal değişimler gözlenmektedir. Beden duvarları ve kasnaklar dar uçlarının dışa
gelecek şekilde yerleştirilmiş bir sıra tuğla ile son bulmaktadır. Kubbe şeklinde
değiştirilen örtüler de kurşun kaplıdır (Şekil 144, Resim 271-274).
Yapmış olduğumuz gözlemlerde son onarımda yapının mimari şemasını bozan
bazı uygulamalara gidildiği tespit edilmiştir. Bunlardan biri orijinalinde sivri birer
kemerle örtülü olması gereken dikdörtgen formlu pencerelerdir. 2009 yılında yapılan
onarımlarda duvar örgüsünde yapılan değişikliklerle birlikte pencere formlarında da
bugün kabul etmemiz mümkün görülmeyen uygulamalara gidildiği görülmektedir. Yeni
yapılan pencereler hangi veriler baz alınarak karar verildiği anlaşılamayan bir nedenle
kaş kemer formuna getirilmiştir. Eski formunu koruyan pencere sadece son cemaat
yerinin doğu cephesindedir (Resim 271-273).
Yapının kuzeybatısına konumlanmış minarenin kaidesi dışa beş kenarlı olarak
yansımaktadır. Kaidenin alt kesimi kesme taş ve devşirme parçalarla, üst kesimi ise
tuğla ile örülmüştür. Tuğla kısımda her yüz, iç içe yerleştirilmiş sağır kemerlerle
hareketlendirilmiştir. Kemerlerden dıştakiler Bursa kemeri, içtekiler sivri kemer
formundadır. Bu kemerlerin içi, çini ve tuğlalardan meydana gelen geometrik
süslemelerle hareketlendirilmiştir. Ongen minare gövdesinin alt kısmı helezonik yivlerle
hareketlendirilmiştir. Yivler firuze, yeşil ve patlıcan moru renkli çinilerle bezelidir. Son
onarımda yivlerin boyandığı görülmektedir. Şerefe altı sıvalıdır ve meander motifi bir
kuşakla taçlandırılmıştır. Tuğladan ongen planlı petek kurşun kaplı konik bir külah ile
örtülüdür (Resim 271-274).
Beş birimli son cemaat yerinin batısı dışa kapalıdır. Doğusu ise dışa aynı aksta
alt alta yerleştirilmiş iki pencere ile dışa açılmaktadır. Dikdörtgen formlu pencereler
sivri kemerlidir. Son cemaat yeri kuzeyde iki yığma, iki adet sütun üzerine oturan sivri
kemerlerle dışa açılmaktadır. Birimler geçişleri pandantiflerle sağlanmış birer kubbe ile
örtülüdür. Ortadaki birim gerek diğerleri ile aralarındaki kot farkı, gerekse de
süslemeleri
ile
daha
vurgulu
verilmiştir.
Kubbe
etekleri
mukarnaslarla
hareketlendirilmiştir. Son cemaat yerinin batısında yer alan merdivenlerle minareye
998
A. Kılcı, a.g.m., s.501, Res.1- 2.
386
ulaşılmaktadır. Son cemaat yerinin güney duvarı oldukça hareketlidir. Ortada dışa
taşıntı yapan abidevi taçkapı, taçkapının iki yanında ise simetrik olarak yerleştirilmiş
birer niş ve pencere bulunmaktadır. Kaş kemerli pencereler Bursa kemerli çökertmeler
içerisindedir. Dikdörtgen kesitli nişler ise dilimli kemerler ile örtülmüştür (Resim 274).
Şekil 145. Ankara Karacabey İmareti. Onarım Öncesi Planı (E.H. Ayverdi’den
işlenerek).
Kesme taş kaplama taçkapı dışa taşıntı yapmaktadır. Taçkapı ana nişi aynalı
kuşatma kemerine sahip mukarnas kavsara ile örtülüdür. Taçkapı düz, pahlı, oluk ve
kaval silmelerle çevrelenmektedir. Taçkapı yan kanatlarında yer alan üç kenarlı
mihrabiyeler birer mukarnas kavsara ile örtülüdür. Giriş açıklığı örten basık kemerin
üzerinde ana nişi üç yönden dolanan inşa kitabesi vardır. Kitabenin son kısımları
zamanla meydana gelen tahribat nedeniyle okunamamaktadır. İnşa kitabesinin üst
kesimi kabartma çiçek motifleri ile taçlandırılmıştır. Taçkapının yan kanatları üzerinde
on kollu ve sekiz kollu yıldız motifinden gelişen geometrik birer kompozisyon
bulunmaktadır999 (Resim 274-275).
999
Taçkapının profili ve süslemelerinin çizimleri için bkz. Ş. Çakmak, a.g.e., s.127, Profil 29, Şekil 52.
387
Kare planlı avlu geçişleri pandantifler ve kasnakta Türk üçgenleri ile sağlanmış
bir kubbe ile örtülüdür. Kubbenin merkezinde daire formlu bir aydınlatma feneri vardır.
Mekanının kuzey duvarında taçkapının iki yanı dilimli kemerli, doğu ve batı duvarları
ise Bursa kemerli nişlerle hareketlendirilmiştir. Doğu ve batıdakilerin içlerinde ayrıca
tabhane mekanlarına açılan birer kaş kemerli pencere de bulunmaktadır. Mekanın doğu
ve batı duvarlarının kuzey uçlarına tabhane mekanlarına ulaşımı sağlayan basık kemerli
birer kapı yerleştirilmiştir (Resim 277-278).
Kare planlı tabhane mekanları geçişleri Türk üçgenleri ile sağlanmış birer kubbe
ile örtülüdür. Birbirinin simetriği olarak tasarlanmış mekanların güney duvarlarında
yarım daire kesitli çeyrek küre şekilli birer kavsara ile örtülü birer niş ile avluya, dış
cepheye ve son cemaat yerine açılan birer penceresi vardır. Dikdörtgen formlu
pencerelerin kaş kemerli hafifletme kemerleri bulunmaktadır. Batıdaki tabhane
mekanının batı duvarında yer alan pencere minarenin konumundan dolayı güneye
kaydırılmıştır. Doğudaki tabhane mekanının yarım daire kesitli alçı mihrap, çeyrek küre
şekilli bir kavsara ile örtülüdür. Mihrabın çerçevesi dışa taşıntı yapmaktadır. Alçıdan
kalıplama tekniğinde yapılmış mihrapta süslemeler alçak ve yüzeysel kabartmalıdır.
Mihrap çerçevesinde üç bordür bulunmaktadır. İç ve dışta yer alan rumilerden ve kıvrım
dallardan meydana gelen bitkisel bordür, zorlukla algılanmaktadır. Ortadaki bordürde
ise altıgen ve çokgenlerden meydana gelen geometrik kompozisyon alçak kabartma
tekniğinde işlenmiştir. Kavsara köşelikleri ise beş köşeli yarım yıldızlarla bezenmiştir.
Yapının duvarlarında meydana gelen rutubetle süslemelerde deformasyon ve kayıplar
meydana gelmiştir. Onarımlarda da yapılan özensiz sıvalar, unsurda bozulma
boyutlarını arttırmıştır ve son onarımda bugün mihrap şeklinde kullanılan ocak nişinde
süslemeler tamamen yenilenmiştir (Resim 279).
Avlu ile ibadet mekanını enlice bir kemer ayırmaktadır. Kaş kemerin kemer
yastıkları mukarnaslarla hareketlendirilmiştir. Dışa beş kenarlı şekilde yansıyan ibadet
mekanı dilimli yarım bir kubbe ile örtülüdür. Her kenardaki kaş kemerli pencereler,
Bursa kemerli çökertmeler içerisindedir. Çökertmelerin kemer yastıkları mukarnaslarla
bezelidir (Resim 280).
388
Şekil 146. Ankara Karacabey İmareti. Restitüsyon Kesiti (VGM Arşivi’nden).
İbadet mekanında yer alan alçı mihrap son onarımda yapılmıştır. Dışa
dörtkenarlı olarak yansıyan niş kademeli olarak Bursa ve dilimli kemerli çökertmeler
içerisindedir1000. Niş düz bir tavan ile örtülüdür (Resim 280).
Geometrik örneklerle bezeli ahşap minber son onarımda yapılmıştır.
Yapıda taş, tuğla, çini, ahşap ve alçı süslemeler bulunmaktadır. Taş süsleme son
cemaat yerinde sütun başlıklarında ve revaktaki devşirme arşitrav parçaları ile
1000
Onarım öncesi mihrap ve minber için Bkz. İ.H. Konyalı, a.g.e., s.61.
389
taçkapıdadır. Kaynaklarda devşirme parçalarının Ankara’daki Augustus Tapınağı
veya başka bir Roma harabesinden alındığı görüşü vardır1001. Sütun başlıkları
kompozittir.
Taçkapıda kavsara sarkıtlı mukarnaslarla ve köşeliklerde yer alan yüzeysel
yaprak kabartmaları ile oldukça hareketlidir. İnşa kitabesi de rumi ve kıvrım dallı bir
fon üzerindedir. Taçkapı yan kanatlarından doğudakinde on kollu, batıdakinde ise sekiz
kollu yıldızlardan meydana gelen geometrik panolar bulunmaktadır. Panolar silmelerle
çevrelenmiştir. Süslemeler yüksek kabartma tekniğindedir1002. Kavsaradaki mukarnas
süslemelerin sarkıt şeklinde verilmesi Amasya Bayezid Paşa İmareti’nde de karşımıza
çıkmaktadır (Resim 145).
Tuğla-çini
süslemeler
minare
gövdesindedir.
Helezonik
yivlerle
hareketlendirilmiş minare gövdesinin alt kısmı, firuze, yeşil ve patlıcan moru renkli
çinilerle bezelidir. Son onarımda yivlerin boyandığı görülmektedir. Şerefe altı sıvalıdır
ve meander motifi bir kuşakla taçlandırılmıştır (Resim 273-274).
Ahşap süsleme taçkapıdadır. Basık kemerli giriş açıklığını iki kanat ve bir
biniden meydana gelen ahşap bir kapı örtmektedir. Her kanat yatay ve dikey şekilde
yerleştirilmiş dokuz adet panoya ayrılmıştır. Üst panolarda dini içerikli yazılar1003, diğer
panolarda ise yuvarlak satıhlı oyma tekniği ile verilmiş girift rumi motiflerinden
meydana gelen bitkisel kompozisyonlar yer almaktadır. Binide balık pulu motifi, palmet
ve rumilerle hareketlendirilmiştir. Kapıda yuvarlak satıhlı oyma, düz satıhlı oyma ve
kakma teknikleri kullanılmıştır. Madeni kabaralar orijinaldir (Resim 276, Şekil 149).
Alçı süsleme doğudaki tabhane mekanındadır. Bugün mihrap görünümündeki
unsur aslında bir ocaktır1004. Unsurun neredeyse tamamı son onarımda yenilenmiştir.
Alçıdan kalıplama tekniğinde yapılmış ocakta süslemeler alçak ve yüzeysel
kabartmalıdır. Ocak çerçevesinde üç bordür bulunmaktadır. İç ve dışta yer alanlar
1001
Y. Özbek, a.g.e., s.400-401; M. Galib, Ankara, I, Kabristanlar, Mescidler, Camiler, İstanbul, 1341
(1925), s.53.
1002
Çerçevedeki süslemeler için bkz. Ş. Çakmak, a.g.e., s.80, Şek.52; Y. Özbek, a.g.e., s.401, Şek.115.
1003
Dini içerikli yazılar ve süslemelerin detaylı tanımlamaları için bkz. R. Bozer, 15. Yüzyılın Ortasına
Kadar Anadolu Türk Sanatında Ahşap Kapılar, (Ankara Ü. Sos.Bil. Enst. Arkeoloji ve Sanat Tarihi
(Sanat Tarihi) ABD. Yayınlanmamış Doktora Tezi), Ankara, 1992, s.242.
1004
Bazı kaynaklarda ocağın bugünkü görünümü, yanlış şekilde değerlendirilmiş ve mihrap olarak
incelenmiştir. Bkz. M. Top, a.g.t., s.139-140, 240.
390
rumilerden ve kıvrım dallardan meydana gelmektedir. Ortadaki bordürde ise altıgen ve
çokgenlerden meydana gelen geometrik kompozisyon alçak kabartma tekniğinde
işlenmiştir. Kavsara köşelikleri ise beş köşeli yarım yıldızlarla bezenmiştir1005 (Resim
279, Şekil 147).
Şekil 147. Ankara Karacabey İmareti. Alçı Ocak.
Yapı, zamanın ve yer sarsıntılarının etkisi ile farklı dönemlerde çeşitli
onarımlara maruz kalmıştır. Ancak 2009 yılında tamamlanan onarımda restorasyon
ilkelerine uymayan, yapının özgün dokusuna zarar veren, yapının tarihi kimliği ve plan
şemasını bozan bazı uygulamalara gidildiği tespit edilmiştir (Şekil 145-146). Bu
tespitlerden önce yapı ile ilgili literatürdeki kaynaklarda tespit ettiğimiz ve yayınlanmış
plan ve fotoğraflardan yapının çeşitli dönemlerdeki durumu anlatılacaktır.
1005
Alçı süslemeler için ayrıca bkz. A. Karaçağ, a.g.t., s.260.
391
Kaynaklarda yayınlanmış fotoğraflarda batıdaki tabhane mekanının kubbesi
yıkıktır. Tabhane mekanlarının hem son cemaat yerine hem de avluya açılan birer kapısı
vardır. Avluya açılan kapılar bir dönem kapatılmıştır. Avlu ve ibadet mekanı örten
kubbelerde yıkılmış, sonradan üzeri ahşap çatı ile örtülmüştür. Bu çatı son cemaat
yerinin sağlam olan kubbeleri üzerine kadar uzanmaktaydı1006.
XIX. yüzyılın sonlarına ait fotoğraflarda ise orta kısmın ve son cemaat yerinin
faklı bir örtü ile diğer kısımların da faklı kademede bir örtü sistemi ile örtülü olduğu
görülmektedir. Fotoğrafları yayınlayan E.H. Ayverdi, H.1310/1892 yılındaki depremde
yapı yıkılmış, duvarlarından büyük bir kısmı yeniden inşa edilmiş, üstü basit tavan ve
çatı ile örtülmüştür. İbadet mekanının üç duvarı, batıdaki tabhane mekanının iki dış
duvarı tamamen, doğudaki tabhane mekanının dış duvarlarının yerden 3.50 cm. den
sonrası yıkıldığı için yeniden yapılmıştır. Pencereler iki sıra yerine tek sıra yapılmıştır.
Doğudaki tabhane mekanında duvarlar eskilerin üstüne devam edildiği için, aynı
kalınlıkta tutulmuş, ibadet mekanında ise dıştan aynı yüzeyde tutulduğu halde içten 2225 cm. kadar inceltilmiştir. Batıdaki tabhane mekanında ise duvar içten aynı yüzde,
dıştan 50 cm. kadar inceltilmiştir. ‘Mihrap duvarının ileriye veya geriye alındığını akla
getirmek abestir’ diyerek de ibadet mekanının doğu duvarındaki dişinde bu
uygulamalar sonucu doğduğu, ibadet mekanı ile avlu arasına atılacak kemerle ibadet
mekanına bir kubbenin oturtulamayacağı, ancak yarım bir kubbe ya da bir tonoz ile
örtülü olabileceğini eklemektedir. Araştırmacı, yayınlamış olduğu bir başka resimde,
avlu kubbesinin depremden sonraki yüzyılda ahşap bir kubbe ile örtüldüğünü
belgelemekte ve bu uygulamanın orijinaline uygun olduğu için ibadet mekanını da
yarım kubbe ile örtülü şekilde tasarlayarak restitüsyonunu hazırlamıştır. Araştırmacı
A.S. Ülgen’in rölövesini ve restitüsyonunu da hatalı bulmaktadır. Ayverdi’nin yapıyı
incelediği dönemdeki tespitlerinde ise içte tüm duvarların yıkık olduğunu tabhane
mekanlarının hem avluya hem de son cemaat yerine açılan kapıları olduğunu, avluya
açılan
kapıların
örülü,
son
cemaat
yerine
belirtilmektedir1007.
1006
1007
İ.H. Konyalı, a.g.e., s.59.
E.H. Ayverdi, a.g.e., II, s.255-258, R.440-44.
392
açılanların
ise
açık
olduğunu
A. S. Ülgen’in restitüsyonunda ise avlu daha dar bir alanda bırakılarak üzeri
küçük bir kubbe ile ibadet mekanı da avludan daha büyük bir kubbe ile örtülmüştür1008.
G.
Öney, tabhane
mekanlarına son cemaat
yerinden de ulaşıldığını
belirtmektedir. Batıdaki tabhane mekanının avluya açılan kapısının sonradan
kapatıldığını ve mekanın avlu, ibadet mekanı ile birlikte düz ahşap tavan ile örtülü
olduğu, ancak orijinalinde avlu ile ibadet mekanının birer kubbe ile örtülü olması
gerektiğini, doğudaki tabhane mekanının bir kubbe ile örtülü olduğunu eklemektedir1009.
2004 yılında başlayan son onarımdan önce yapının duvarları kireç sıvalı, örtüleri
de ahşap tavan idi. Avluda yer alan ahşap mahfil daha önceki bir onarımda sökülmüştü.
Mihrap ve minber depremden sonra yenilenen unsurlar arasındadır. Batıdaki tabhane
mekanının son cemaat yeri duvarı, batıdaki duvarın minareye kadar olan kısmı ile
kubbeye geçişi sağlayan Türk üçgenleri mevcutken, diğer duvarları ile kubbesi yıkıktır.
Doğudaki tabhane mekanı ise sağlamdır. İbadet mekanının ve batıdaki tabhanenin
yenilenmiş olan duvarlarında yüksek bir pencere vardır1010.
Şekil 148. Ankara Karacabey İmareti. Tahmini Restitüsyon Planı.
1008
Plan için bkz. A. Kılcı, a.g.m., s.499.
G. Öney, a.g.e., s.53-54.
1010
A. Kılcı, a.g.m., s.490-91, Res. 1-2; Yapının eski fotoğrafları, plan ve kesiti için ayrıca bkz. Z.
Sönmez, a.g.e., s.415-19; Plan 89a, 89b, Res.231-33.
1009
393
Şekil 149. Ankara Karacabey İmareti. Taçkapıdaki Ahşap Kapı Kanatları.
394
Bugün plan şemasına baktığımızda yapının plan şemasında Tire’deki Yahşi Bey
İmareti’nin neredeyse bire bir kopyasının uygulandığı görülmektedir (Şekil 151).
Yukarıda da değindiğimiz gibi bu kadar radikal bir karar uygulanarak plan şemasında
böyle bir değişimin yapılması hangi kurum tarafından kabul edilerek uygulama olanağı
bulduğu insanı hayrete düşürmektedir. Bizde E.H. Ayverdi gibi avlunun bir kubbe ile
ibadet mekanının ise yarım bir kubbe ile örtülü olduğunu düşünerek bir restitüsyon
denemesi hazırladık (Şekil 148). 2009 yılı onarımında mihrap çıkıntısının bulunduğu ve
sadece bir veriden yola çıkılarak ibadet mekanının plan şemasının tamamen
değiştirildiği ve dönem ile uyum göstermeyen pencere formlarına gidildiği restorasyon
ve restitüsyon planlarında farklı disiplinlere sahip uzman kişilerden bilgi alınmadığı ve
gerekli araştırmanın yapılmadığını düşündürmektedir.
Tarihlendirme
Yapının taçkapısında ana nişi üç yönden dolanan usta kitabesi bulunmaktadır.
Celi sülüs kitabe Arapça’dır. Harfler taş üzerine kabartma tekniğinde verilmiştir (Resim
275). Kitabenin Arapça harfler ile yazılışı şöyledir:
ﻋﻤﻞ ھﺰه اﻟﻌﻤﺎره اﻟﺸﺮاﻓﮫ-١
اﻟﻤﺒﺎرﻛﮫ اﺳﺘﺎد اﺑﻦ اﺳﺘﺎد-٢
اﺣﻤﺪ اﺑﻦ اﺑﻮ ﺑﻜﺮ اﻟﻤﺸﯿﻤﺲ اﻟﻤﻌﻠﻢ-٣
داد...ال... اﻟﻌﻠﻢ اﻟﻰ-٤
Kitabenin Anlamı: Bu şerefli, mübarek imareti, Ebu Bekr el-Müşeymeş elMuallim oğlu, üstad Ahmed yaptı1011.
Ancak kitabenin tarih kısmı okunamamaktadır. Bozuk kısmı bazı araştırmacılar
H.831/1427-28 şeklinde okumuştur1012. Yapının H.844/1440 tarihli Karacabey bin
1011
Kitabenin Arapça harflerle yazılışı ve anlamı A. Tüfekçioğlu, a.g.e., s.244-45’ten alınmıştır. Sol
mihrabiyenin üstündeki kısım araştırmacı gibi tarafımızdan da okunamamıştır. Araştırmacı dipnot 381’de
gösterdiği referanslardan yola çıkarak inşa tarihi olarak 831 yılını vermektedir.
1012
M. Galib, Ankara, I, s.53; M. Galib, Ankara, II, s.25, Kitabe no:41. B. Eskici, a.g.e., s.47, İ.H.
Konyalı, a.g.e., s.60; E.H. Ayverdi, a.g.e., II, s.262; Z. Sönmez, a.g.e., s.415; Y. Özbek, a.g.e., s.400.
395
Abdullah adına düzenlenmiş bir vakfiyesi vardır. Vakfiyeden Karacabey’in II. Murad
döneminde Anadolu Beylerbeyi Celaleddin Karacabey olduğu anlaşılmaktadır1013.
Yapının türbesinde ise H.848/1444 tarihli bir kitabesi vardır1014.
Yapının kitabe ve vakfiyeden yola çıkarak 1427-28 ile 1440 tarihleri arasında
inşa edilmiş olması düşünülmektedir1015. Yapıda doğudaki tabhane mekanında yer alan
alçı mihrap, taçkapıdaki taş süslemeler ile ahşap kapı kanatlarının 1427-1440 yılları
arasında tarihlenmektedir1016.
Yapının mimarı Sinaneddin Ahmed ibni Ebu Bekir el-Müşeymeş el-Mu’allim’dir.
Ailesi aslen Şamlı olan üstad, XV. yüzyılda çalışmıştır. Babası Merzifon Çelebi
Mehmed Medresesi ile Amasya Bayezid Paşa İmareti’nin mimarı Ebu Bekir ibn
Muhammed’dir1017.
1013
Bkz. İ.H. Konyalı, a.g.e., s.60; Z. Sönmez, a.g.e., s.415; G. Cantay, a.g.e., s.38; E.H. Ayverdi, a.g.e.,
II, s.255.
1014
Kitabenin Arapça harflerle yazılmış metni için bkz. İ.H. Konyalı, a.g.e., s.60.
1015
İ.H. Konyalı, a.g.e., s.60; B. Eskici, a.g.e., s.48; E.H. Ayverdi, a.g.e., II, s.263;Y. Demiriz, Osmanlı
Mimarisinde Süsleme, s.205;
1016
B. Eskici, a.g.e., s.48; Y. Demiriz, a.g.e., s.206; R. Bozer, a.g.t., s.242.
1017
Z. Sönmez, a.g.e., s.415-416.
396
Katalog No
Yapının Adı
Yeri
Şekil No
:3.30
:MEZİD BEY İMARETİ/CAMİİ1018
:Edirne
İnceleme Tarihi
:20.11.2008
:150
Resim No
:281-286
Mezid Bey İmareti, Tunca Seddi’ne yakın Kirişhane Semti’ndedir. Yapının
bulunduğu yer Uzun Kaldırım şeklinde de adlandırılmaktadır1019. Kaynaklarda yapının
yanında imaretin bulunduğu ve bu imaretin yıkıldığı belirtilmekteyse de bahsedilen
yapının bugün ayakta olan Mezid Bey İmareti olduğu, bu yapıların ilk inşa
edildiklerinde cami olarak değil imaret ya da zaviye şeklinde adlandırılması kaynakların
bu yapılardan bahsedilirken çelişkilere düşmesine sebep olmaktadır1020. S. Eyice’de
zaviyeli camileri ele aldığı makalesinde bu konuya değinmektedir1021.
Yapı, avlu, ibadet mekanı ve iki adet tabhane mekanından meydana gelmektedir.
Minare yapının kuzeybatı köşesindedir (Şekil 150).
İmaretin inşa tekniği incelendiğinde farklı tekniklerin aynı yapıda uygulandığı
gözlenmektedir. Birden fazla tekniğin kullanılması yapının farklı dönemlerde onarım
geçirdiğini göstermektedir. Yapının kuzey cephesinde moloz taş, doğu tabhane mekanı
ile minarede düzgün kesme taş, ibadet mekanı ve batıdaki tabhane mekanında ise
almaşık duvar tekniğinin kullanıldığı görülmektedir. Almaşıklık bir sıra kesme taşın
arasına iki ya da üç sıra tuğlanın dönüşümlü şekilde yerleştirilmesi ile sağlanmıştır.
Batıdaki tabhane mekanı ile ibadet mekanının köşelerinde ise sağlamlaştırmak amacıyla
düzgün kesme taş kullanılmıştır. İbadet mekanı ile batıdaki tabhane mekanının kubbe
kasnakları da taş ve tuğla ile meydana getirilmiş almaşık düzende, avlu ve doğudaki
tabhane mekanının kasnakları kesme taştır. Örtüler kurşun kaplanmıştır (Resim 281282).
1018
Yapı, Mezid Bey Camii, Yeşilce Camii, İmaret-i Mezid Bey diye adlandırılmaktadır Bkz. R. Osman,
Edirne Rehnüması, s.35; R.M. Meriç, “Edirne Tarihi ve Mimari…, s.471; O. Onur, Edirne Minareleri,
s.36; Y. Demiriz, a.g.e., I, s.483; A. Kuran, The Mosque…, s.126-127; M. Top, a.g.t., s.132.
1019
Kent kurgusu ve yapı ilişkisi için bkz. S. Yıldırım, a.g.t., s.179-181.
1020
O.N. Peremeci, a.g.e., s.67.
1021
S. Eyice, “Zaviyeler ve Zaviyeli Camiler”, s.40.
397
Şekil 150. Edirne Mezid Bey İmareti. Plan.
Doğudaki tabhane mekanının kuzey, doğu ve güney duvarlarının alt seviyesine
dikdörtgen formlu, sivri kemerli alınlıkları olan birer pencere açılmıştır. Batıdaki
tabhane mekanının kuzey ve batı duvarlarının alt sırasında birer ve güney duvarlarında
ikişer pencere yer almaktadır. İbadet mekanının ise doğu ve güney duvarlarının alt ve
üst kotunda ikişer pencere, batı duvarının kuzey ucunda alt kotta bir pencere vardır. Alt
sıra pencereleri sivri kemerli alınlıkları olan dikdörtgen formdadır, üst kottakiler ise
sivri kemerlidir ve beton içlikleri bulunmaktadır. İçlerine yatay tuğlalar yerleştirilmiş alt
sıra pencerelerinin kemerleri, onarımlarda deformasyona uğramıştır. E.H. Ayverdi, alt
sıra pencerelerinin sivri kemerli alınlıklarının bugünkünden farklı olarak basık kemer
formunda olduğunu, bu uygulamanın da son onarımın izi olarak göstermektedir1022.
Bugünkü form göze alınarak ta sonraki onarımda da bu uygulamadan vazgeçilerek
kaldırılmıştır. H. Rodoplu’nun tezinde kullandığı fotoğraflarda doğudaki tabhane
mekanının ibadet mekanına yakın penceresinin kemerinin de basık forma olduğu ve
1022
E.H. Ayverdi, a.g.e., C.I., s.399, Res.693, 694.
398
pencere çevresinde devam eden bir silmenin varlığı gözlenmektedir1023. Yapının
onarımlarında bu detaylar korunmayarak bugün galip formları ile sivri kemerler
yapılarak, yapının özgünlüğünden gelen izler dikkate alınmayarak yapıya zarar
verilmiştir (Resim 281-282).
Yapının kuzeybatı köşesindeki minare kesme taştır. Kare kaide yapıya bitişiktir.
Pabuçla gövde arasında Bursa kemeri formunda küçük sağır kemerlerden meydana
gelen bir bordür ile bir kaytan silme bulunmaktadır. Silindirik gövde dikey silmelerle,
şerefe
altı
kalın
bileziklerle
hareketlendirilmiştir.
Gövde
gibi
silmelerle
hareketlendirilmiş silindirik planlı petek kurşun kaplı konik bir külah ile örtülüdür.
Minarenin girişi kaidenin kuzeyindedir. Basık kemerli giriş, zemin seviyesinden 30 cm.
kadar yüksektedir. Yapının eski fotoğraflarında minarenin pabuçtan itibaren yıkık
olduğu görülmektedir1024. Kaynaklardan minarenin ilk inşa edildiğinde yeşil çinilerle
kaplı olduğu belirtilmektedir1025. H. Rodoplu’nun yapıyı incelediği tarihte, restorasyonu
yapılan yapının çevresinde biriken toprak tabakasının hafriyatından iki adet firuze renkli
sırlı tuğla parçası çıkarılmıştır. Araştırmacıdan tuğlalar üzerindeki bitkisel süslemelerin
kabartmalı olarak verildiğini öğrenmekteyiz1026. Bu tuğlalar orijinal minarenin
parçalarından biri olmalıdır. Yapı, H.1307/1889 yılında II. Abdülhamit tarafından
onarılmış, minarede bu onarımda dikey silmelerle süslü olarak inşa edilmiştir.
Gövdeden şerefeye geçiş kalın bilezikler halindedir1027. Kaynaklardan öğrendiğimiz bu
bilgilerden yola çıkarak minarenin ilk inşa edildiğinde sırlı tuğlalarla süslü olduğu, 1889
yılından önce yıkıldığı, II. Abdülhamit’in yeniden inşa ettiği minarenin günümüzdeki
minare ile benzer olduğu, 1989 yılından önceki bir tarihte minarenin yine pabuçtan
yukarısının yıkıldığı, son olarak ta kesin tarihini bilmediğimiz bir onarımda, elde olan
son minare örneği olan II. Abdülhamit’in minare örneğinden yola çıkarak bu tarzda bir
minare uygulanmış olmalıdır.
Yapının kuzey cephesi diğer duvarlara göre özentisiz duvar örgüsü, taçkapı ve
iki yanındaki birer pencere ile hareketsizdir. Her iki tabhanenin kuzeydeki bu
1023
H. Rodoplu, a.g.t., Res.98.
Ay.tez., Res.110.
1025
O. Onur, Edirne Minareleri…, s.37.
1026
H. Rodoplu, a.g.t., s.52.
1027
Ay.tez., s.52; O. Onur, a.g.e., s.36.
1024
399
pencereleri dikdörtgen formdadır. Cephenin ortasındaki dışa fazla taşıntı yapmayan
taçkapı, kesme taştır. Herhangi bir süslemesi olmayan sade taçkapı, dikdörtgen bir
çerçeve içerisine alınmıştır. Taçkapıdaki tek süsleme, kemer köşeliklerinde yer alan
basit gülbezek motifleridir. Dikdörtgen giriş aralığı basık bir kemer ile örtülüdür. Kemer
ve söveler mermerdir. Giriş aralığının iki yanında birer sütunce bulunmaktadır.
Sütuncelerin ters koni şeklinde süslemesiz basit başlıkları vardır. Taçkapının üzerindeki
sivri kemer tuğla ile örülmüştür. Kemerin içi tuğlalar ile kasetlenmiş düzgün kesme
taşlar ile dolgulandırılmıştır. Giriş açıklığı üzerindeki mermer kitabe levhası üzerine
yazı kazıma tekniği ile yapılmıştır. Kitabe dört satırdır. Taçkapının önü bugün bir
rüzgârlıkla kapatılmıştır. Eski fotoğraflarda giriş aralığının zeminden yaklaşık 50-60cm.
yukarıda kaldığı görülmektedir. Kot farkı içte de bulunmaktadır. Kaynaklarda da giriş
aralığının sövelerinin ve kemerinin yenilenmiş olduğunu öğrenmekteyiz1028. Taçkapının
giriş aralığı da onarımlarla değişikliğe uğramıştır (Resim 282).
Taçkapıdan kare planlı avluya geçilmektedir. Avlu geçişleri pandantiflerle
sağlanmış
bir
kubbe
ile
örtülüdür.
Pandantiflerin
yüzeyi
mukarnaslarla
hareketlendirilmiştir. Avlunun eski fotoğraflarında kubbede sıva olmadığı için tuğla
örgü görülebilmektedir. Kubbe sekiz dilimlidir, tepesindeki dilimler düzdür1029. Bu
görünüm tabhaneli camilerde avlunun karakteristik bir özelliği olan fener uygulamasını
akla getirmektedir. Kubbe onarımlarından birinde bu şekilde kapatılmış olmalıdır.
Bugün kubbe sıvalı ve boyalı olduğundan kesin bir yargıda bulunmak güçtür. Avlunun
doğu ve batısındaki tabhane mekanlarına avlunun aynı yöndeki duvarlarındaki yuvarlak
bir kemer ve duvarların kuzey uçlarında yer alan basık kemerli kapılarla geçilmektedir.
Avlunun kuzey kesimindeki ahşap desteklerle taşınan ahşap kadınlar mahfili yenidir.
Avlu duvarlarının üst kesiminde büyük harflerle yazılmış, dini içerikli yazılarda yenidir
(Resim 283-284).
Avlunun iki yanındaki tabhane mekanları eş büyüklüktedir ve birer kubbe ile
örtülüdür. Doğu tabhane mekanının kubbe geçişleri, üçgen yüzeyli yelpaze dilimli
pandantiflerle, batı tabhane mekanın kubbe geçişleri ise tromplarla sağlanmıştır.
Doğudaki tabhane mekanının güney duvarının batı ucunda dikdörtgen formlu bir
1028
1029
H. Rodoplu, a.g.t., s.51, Res.106; E.H. Ayverdi, a.g.e., C.I, s.398.
Ay.tez., Res.112.
400
pencere açıklığı, ortada sonradan kapatılarak dolap haline getirilen bir ocak ve doğu
kesimde dikdörtgen formlu bir dolap nişi bulunmaktadır. Kuzey duvarında ise
dikdörtgen formlu bir pencere ile yerden yaklaşık 1m. yükseklikte yer alan küçük bir niş
bulunmaktadır. Doğu duvarındaki tek açıklık ise duvarın hemen hemen ortalarında yer
alan dikdörtgen formlu penceredir. Batıdaki tabhane mekanının güney duvarında iki,
batı duvarında da dikdörtgen formlu pencereler vardır. Ayrıca batı duvarının kuzey
ucunda da dar kapıdan minareye ulaşılmaktadır. Her iki mekanın duvarları belli bir
seviyeye kadar ahşap lambrilerle kaplanmıştır (Resim 284).
Avlu ile eş büyüklükte olan ibadet mekanı, yine eş büyüklükte ve aynı
yükseklikte bir kubbe ile örtülüdür. Dıştan iki kubbe tabhane mekanlarından daha üst
kotta tutulmuş böylece bir kademelenme yaratılmıştır. Avlu ile ibadet mekanını sivri bir
kemer ayırmaktadır. Kesme taş ile örülmüş kemer, zemine kadar devam etmektedir
(Resim 285).
Beşgen profilli mihrap, mukarnas kavsara ile örtülüdür. Mihrap dikdörtgen
çerçeve ile çevrelenmiştir. Yeni onarılmış mihrapta, çerçeve üzerinde eskizi çizilmiş
ancak boyamaları yapılmamış bitkisel süsleme bulunmaktadır. Mihrap, iki sıra halinde
birbirine
geçmeli
şekilde
palmet
motifinden
meydana
gelen
bir
tepelikle
taçlandırılmıştır. Eski fotoğraflarda mihrap alt kesiminin ve çerçevenin tahrip olduğu
görülmektedir. Kesme küfeki taşından inşa edilmiş mihrap, sıvanmıştır (Resim 285).
Aynı fotoğraflarda mihrap silmelerinin pencerelerin kenarına kadar devam ettiği
görülmektedir1030.
Kaynaklarda mihrabın batısındaki minberin, H.1165/1752 depreminden sonraki
onarımda yapıya ilave edildiğini ve yapının cami olarak kullanıldığı belirtmektedir1031.
İbadet mekanının batı duvarının kuzey ucuna bir pencere yerleştirilmesi, yapı inşa
edilirken minberin düşünülmüş olabileceğini göstermektedir.
Mezid Bey İmareti’nin kuzey cephesinde bir son cemaat yerinin varlığı,
taçkapının üst tarafında yer alan kemer içerisindeki kasetleme tekniği ve eski
fotoğraflarda görülen duvar kalıntılarından anlaşılmaktadır. Fotoğraflarda yapının
kuzeydoğu köşesinde zeminde kuzeye doğru bir duvarın temel kalıntısının devam ettiği
1030
1031
H. Rodoplu, a.g.t., Res.118-120; A. Kuran, a.g.e., s.126, Res.142.
O. Aslanapa, Edirne’de Osmanlı…, s.100; Y. Demiriz, a.g.e., I, s.483.
401
görülmektedir. Kapının üzerindeki kemerin açıklığı ve eni ölçülerek bir restitüsyon
çizilmiştir. Eşit aralıklarla atılan kemerlerle kuzey cephede beş birimli bir son cemaat
yerinin olduğu kanısındayız. Eski fotoğraflarda görülen bazı detaylar ne yazık ki yapılan
son onarımlarda dikkate alınmamış, kalan izlerde yok edilmiştir. Edirne Vakıflar
Bölge Müdürlüğü arşivinde yaptığımız çalışmalarda onarımın öncesini ve aşamasını
gösteren yazılı ya da görsel bir belgeye ulaşamadık.
Yapının eski fotoğraflarında yapının iç mekanlarında zemin toprak dolgudur.
Duvarlardaki sıvalar dökülmüş olduğundan inşa malzemesi meydandadır. Duvarlarda
moloz taş ve yer yer kabayonu taşların kullanıldığı görülmektedir. Avlunun kuzey
duvarında giriş açıklığının iki yanında niş olabilecek izler görülmektedir. Nişlerin içleri
tuğla ile örülmüştür. Giriş üzerinde tuğla ile örülmüş hafifletme kemeri vardır. Avluda
yuvarlak kemerin üzerinde sağır kemer izleri bulunmaktadır1032. Muhtemelen yapı ilk
inşa edildiğinde tabhane mekanları avluya kapalıydı. Avlunun doğu ve batı duvarlarının
kuzey uçlarındaki basık kemerli girişlerle tabhane mekanlarına ulaşılmaktaydı. Zamanla
yapıda meydana gelen değişimlerle tabhane mekanlarının avluya bakan duvarları
kaldırılmış, kemer zayıf geldiğinden altta ikinci bir kemer inşa edilmiş olmalıdır. Eski
fotoğraflarda görülen duvar içerisindeki sağır kemerler bu onarımların getirilerinden biri
olmalıdır.
İki tabhane mekanı farklı zamanlarda onarım geçirmiştir. Bunun en büyük kanıtı
dıştan duvar örgüsündeki farktan rahatlıkla anlaşılmaktadır. Batıdaki tabhane mekanı ile
ibadet mekanı aynı dönemde onarılmış olmalıdır. Her iki birimin duvarlarda almaşık
teknik kullanılmıştır. Doğudaki tabhane mekanında ise düzgün kesme taş kullanılmıştır.
Ayrıca doğu tabhane mekanı ile ibadet mekanı arasında bitişme çizgisi de rahatlıkla
görülebilmektedir. İki mekan arasındaki farklardan biri de yukarıda da söylediğimiz gibi
eski fotoğraflarda doğudaki tabhane mekanının pencereleri çevresindeki silmelerdir.
Aynı fotoğraflarda batıdaki tabahane mekanında bu süslemelere rastlanmamaktadır. İki
tabhane mekanından doğudaki pandantif geçişli bir kubbe ile batıdaki ise tromplarla
sağlanmıştır. Bu fark da iki mekanın farklı dönemlerde onarıldığının kanıtıdır.
1032
H. Rodoplu, a.g.t., s.54, Res.115-118.
402
1752 yılındaki depremden ve 1877-78 Rus harbinden zarar gören yapı, 1888-90
yılında tamir edilmiştir. Yapının, 1973 yılında harap ve metruk halde olduğu, 1973
Mayıs’ında kanal inşaatında şantiye olarak kullanıldığı belirtilmektedir1033. 1989 yılında
yapılan onarımdan önce ibadete kapalı olan yapı, oldukça harap durumdadır. Onarım
esnasında etrafta biriken toprak tabakası kaldırılırken son cemaat yerinin temelleri
kısmen ortaya çıkarılmıştır. Ancak bugün yapıyı incelediğimizde bu delillerin üzerinin
kapatıldığı bulunan verilerin korunmadığı görülmektedir. Ne yazık ki diğer yapılarda da
olduğu gibi yetkili kurumlarda onarımın aşamaları ve sonucundaki uygulama kararları
ile ilgili herhangi bir belgeye ulaşamadık.
Yapıdaki tek süsleme mihraptadır. Küfeki taşından mihrabın alt kesimi sıvalıdır.
Mihrabın üst kesimindeki lotus ve palmetlerden meydana gelen pano, kabartma
tekniğindedir. İki sıra halindeki süslemeler birbirine geçmeli olarak verilmiştir. Bu
süsleme panosu yapıyla aynı döneme tarihlenmektedir1034.
Yapının duvarlarındaki siyah zemin üzerine beyaz olarak yazılar dairesel
madalyonlar ile dikdörtgen formlu, mavi zemin üzerine yine beyaz yazılardan meydana
gelen dini içerikli yazılar son onarımın eseridir.
Tarihlendirme
Mezid Bey İmareti’nin inşa kitabesi yoktur. Kuzeydeki taçkapı üzerindeki kitabe
bir onarım kitabesidir (Resim 286). Dört satırdan oluşan kitabe metni Arapça’dır.
ﻗﺪ ﺑﻨﻰ ھﺬا اﻟﻤﺴﺠﺪ اﻟﺸﺮﯾﻒ ﻓﻲ ﻋﺼﺮ اﻟﺴﻠﻄﺎن ﻣﺮاد ﺧﺎن ﺛﺎﻧﻰ
٨۴۴ ﻣﺰﯾﺪ اﻻﻣﯿﺮ اﻟﻜﺒﯿﺮ اﻟﻐﺎزى ﻓﻰ ﺳﺒﯿﻞ اﷲ ﺗﺎرﯾﺦ ﺳﻨﮫ
و ﻗﺪ ﻋﻤﺮ ﺑﺘﻌﻤﯿﺮ اﻟﺜﺎﻟﺚ ﻓﻰ ﻋﺼﺮ اﻟﺴﻠﻄﺎن اﺑﻦ
١٣٠٧ اﻟﺴﻠﻄﺎن اﻟﻐﺎزى ﻋﺒﺪاﻟﺤﻤﯿﺪ ﺧﺎن ﺛﺎﻧﻰ ﺳﻨﮫ
Kitabenin Türkçe Anlamı: Bu mescidi şerifi II. Sultan Murad zamanında Allah
yolunda (Cihad eden) büyük emir Gazi Mezid H.844/1440-41 senesinde inşa ettirdi ve
1033
1034
Y. Demiriz, a.g.e., I, s.483-85, Res.479-482.
Ay.yer.; mihrap hakkında ayrıca bkz. M. Top, a.g.t., s.132-33, Çiz.49.
403
III. tamiri sultan oğlu sultan il gazi II. Abdülhamid han zamanında H.1307/1889-90
senesinde gerçekleştirildi1035.
Kitabede inşa tarihi ile üçüncü onarımı verilmişken ikinci onarımın tarihi
verilmemiştir. Birinci onarım 1752 yılında yapılmıştır1036.
Kitabeden yola çıkarak yapının Gazi Mezid tarafından 1440-41 yılında inşa
ettirildiği ve 1889-90 yılında da üçüncü kez tamir edildiği öğrenilmektedir. Kitabede adı
geçen Mezid Bey II. Murad döneminde Alacahisar’da sancak beyliği yapmış bir
komutandır. Mezid Bey, H.845/1441-42 yılında Eflak’ta şehit olmuştur1037. Mezid Bey
İmareti’nin ve Mezid Bey’in vakıfları M.T. Gökbilgin tarafından yayınlanmıştır1038.
1035
Kitabenin farklı okunuşları için Bkz. ay.yer.; D. Kuban, Osmanlı Mimarisi, s.116; Z. Dikici, a.g.t.,
s.75-76.
1036
E.H. Ayverdi, a.g.e., II, s.399; O.N. Peremeci, a.g.e., s.68; Y. Demiriz, a.g.e., I, s.483; . Dikici, a.g.t.,
s.75-76.
1037
O.N. Peremeci, a.g.e., s.67; Y. Demiriz, a.g.e., I, s.483; O. Aslanapa, “Edirne’de Türk Mimarisinin
Gelişmesi”, s.230; D. Kuban, a.g.e., s.116.
1038
M.T. Gökbilgin, a.g.e., s.244.
404
Katalog No
Yapının Adı
Yeri
Şekil No
:3.31
: YAHŞİ BEY İMARETİ/CAMİİ1039
:Tire
İnceleme Tarihi
:21.04.2009
:151-154
Resim No
:287-298
İmaret, Tire Merkez’de, Cumhuriyet Mahallesi, Aydınoğlu Caddesi No:52’dedir.
Yapı, kuzey ve doğusundan birer avlu ile çevrelenmektedir. Bugün gelişen şehir dokusu
içerisinde imaret yapıların arasına sıkışıp kalmıştır (Resim 287). İnşa kitabesi olamayan
yapının banisi, Sultan II. Murad’ın komutanlarından Halil Yahşi Bey’dir. Yapının
H.845/1441 tarihli vakfiyesi vardır. İmaret, 1935-1971 yılları arasında Arkeoloji
Müzesi olarak kullanılmıştır1040. Yapının en son onarımı Vakıflar Genel Müdürlüğü
tarafından Eylül 1993-95 yılında yapılmıştır.
Yahşi Bey İmareti, avlu, ibadet mekanı ve iki adet tabhane mekanından meydana
gelmektedir. Yapının doğusunda bir de minaresi vardır (Şekil 151).
Yapının inşa malzemesi olarak kesme taş, moloz taş, tuğla, mermer
kullanılmıştır. Küçük yassı moloz taşlarla örülen beden duvarlarında yer yer yatay
şekilde yerleştirilmiş tuğla sıraları bulunmaktadır. Son cemaat yeri cephesinde ise
kesme taşlar, iki sıra yatay bir sıra dikey tuğla ile kasetlenmiştir. Pencere kemerleri, son
cemaat yeri kemerleri ve örtüler ise tuğladandır. Yapıda yer yer devşirme mermer
parçalarda kullanılmıştır. Beden duvarları ve kasnaklar iki sıra kirpi saçak ile son
bulmaktadır (Resim 288-290).
Yapının alt sıra pencereleri dikdörtgen formludur. Mermer söveler son onarımın
bir uygulamasıdır. Pencerelerin sivri kemerli alıklıkları tuğladandır. Alınlıklar ve üst
sıradaki sivri kemerli pencereler dikdörtgen formlu çökertmeler içerisindedir. İbadet
mekanının doğudaki penceresinin çökertmesinde dikdörtgen formlu devşirme bir parça
bulunmaktadır. Mermer parçaya meander motifinden meydana gelen bir bordür
oyulmuştur (Resim 288).
1039
Yapı Yeşil İmaret, Yeşil Cami, Yeşil İmaret Camii şeklinde de adlandırılmaktadır. Bkz. İ. Kuyulu,
“Yahşi Bey (Yeşil İmaret) Camii”, Erken Osmanlı Sanatı, s.67; Tire Rehberi, Tire, 2008, s.51; Y.
Özbek, a.g.e., s.441; E.H. Ayverdi, a.g.e., C.II, s.542; O.C. Tunçer, a.g.m., s.127,129; A. Kuran, a.g.e.,
s.91; D. Kuban, Osmanlı Mimarisi, s.120; Y. Demiriz, a.g.e., I, s.642-51; M. S. Bayraktar, Tire’de
Osmanlı Dönemi Cami ve Mescidleri, (Atatürk Ü. Sos. Bil. Enst. Arkeoloji ve Sanat Tarihi A.B.D.,
Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Erzurum, 1996, s.8.
1040
İ. Kuyulu, ay.yer.; E.H. Ayverdi, a.g.e., C.II, s.543; M.S. Bayraktar, a.g.t., s.8-9.
405
Şekil 151. Tire Yahşi Bey İmareti. Plan (E.H. Ayverdi’den işlenerek).
Yapının kuzeyinde yer alan şadırvan mermerdir. Sekizgen planlı bir platform
üzerine yerleştirilmiş şadırvanın ortasında bir fıskiye bulunmaktadır. Şadırvanın
etrafındaki dikdörtgen formlu mermer oturak taşları son onarımda yapılmıştır.
Şadırvanının üzeri açıktır (Resim 290).
Doğudaki tabhane mekanının kuzey ucunda yer alan minarenin kaidesi dışa beş
kenarlı olarak yansımaktadır. Son cemaat yeri yüksekliğinde olan kaide beden duvarları
gibi moloz taşlarla örülmüştür. Kaide iki sıra kirpi saçakla son bulmaktadır. Silindirik
tuğla gövde üzerinde sırlı tuğlalarla geometrik kompozisyonlar oluşturulmuştur. Şerefe
altı mukarnaslarla dolgulandırılmıştır. Gövde gibi silindirik formlu tuğla petek, kurşun
406
kaplı konik bir külah ile örtülüdür. Minareye avlunun kuzey duvarının doğu köşesine
yerleştirilmiş ve duvar içerisinde devam eden basamaklarla ulaşılmaktadır1041 (Resim
287-290, Şekil 152).
Şekil 152. Tire Yahşi Bey İmareti. Kesit (E.H. Ayverdi’den işlenerek).
Beş birimli son cemaat yerinde her birim geçişleri pandantiflerle sağlanmış birer
kubbe ile örtülüdür. Birim kuzey, doğu ve batıya tuğla kemerlerle açılmaktadır.
Kemerler kuzeyde en uçlarda birer kesme taş paye, ortada ise dört adet sütuna, doğu ve
1041
D. Kuban, Osmanlı Mimarisi, s.120’de son cemaat yeri, minare ve minareye ulaşımı sağlayan
koridorun yapı bünyesine sonradan dahil edildiği öne sürülmektedir.
407
batıda ise duvara oturmaktadır. Kemerlerin üzerine oturduğu ayakların üzerindeki ve
duvarlardaki başlıklar devşirmedir. Sivri kemerler doğu-batı ve kuzey-güney yönlü
ahşap gergilerle desteklenmiştir. Son cemaat yerinin güney duvarı simetrik değildir.
Duvarın doğusu sağırken batısında ortadaki taçkapının sağında iki pencere ve bir adet
dış mihrap vardır. Dikdörtgen formlu mihrap mukarnas kavsara ile örtülüdür.
Dikdörtgen formlu pencerelerin söveleri mermerdir. Doğudaki pencere taçkapının yan
kanadına saplanmış gibi durmaktadır. Batıdaki pencerenin alınlığı sivri kemerlidir.
Dikdörtgen formlu bir çökertme içerisinde yer alan sivri kemerli üst sıra penceresinin
alçıdan dışlığı vardır. Son cemaat yeri güney duvarı, kubbe ve geçişler sıvalı ve
boyalıdır. Örtü ve geçişlerde herhangi bir süsleme unsuru yoktur (Resim 288, 290).
Taçkapı dışa taşıntılıdır. Bir mukarnas kavsara ile örtülü ana nişte, kavsaranın
altında dikdörtgen formlu bir pencere yer almaktadır. Basık kemerli giriş açıklığı ve
söveler mermerdir. Yan kanatlara birer mihrabiye yerleştirilmiştir. Dörtkenarlı
mihrabiyeler birer mukarnas kavsara ile örtülüdür. Ahşap kapı kanatları yenidir. Orijinal
kapı kanatları bugün İzmir Vakıflar Bölge Müdürlüğü’nde sergilenmektedir (Resim
291-292).
Kare planlı avlu pandantif geçişli bir kubbe ile örtülüdür. Sekizgen planlı kasnak
ise Türk üçgenleri şekillenmiştir. Kasnakta her yöne birer pencere açılmıştır. Yuvarlak
kemerli pencerelerin alçıdan içlikleri vardır. Avlunun kuzey duvarında ortada içe taşıntı
yapan taçkapı, taçkapının iki yanında sivri kemerli nişler vardır. Nişlerden batıdakinin
içersinde
pencere,
doğudakinde
de
minareye
ulaşımı
sağlayan
basamaklar
bulunmaktadır. Avlunun doğu ve batı duvarlarında da tabhane mekanlarına girişi
sağalayan birer kapı ve içlerinde birer pencere bulunan Bursa kemerli birer niş
bulunmaktadır. Bursa kemerleri mukarnas dişleri ile son bulmaktadır. Tabhane kapıları
dikdörtgen formludur. Söveler mermerdir. Alınlıkları sivri kemerli çökertme
şeklindedir. Avlunun duvarları kalemişi süslemelerle bezelidir. Son onarımda meydana
çıkan süslemelerin büyük kısmı tahrip olmuştur (Resim 293-294). Kayıpların bir
kısmının onarım aşamasından önce mi yoksa onarımda mı gerçekleştiği konusunda net
konuşmak yanlış olacaktır. Süslemeler bozulduğu için üzerlerinin kapanmış olması
ihtimali bulunduğu gibi, restorasyon aşamasında müdahalenin ehil olmayan kişilerce
yapılmış olabileceği ihtimali de bulunmaktadır. Yapı ile ilgili İzmir Vakıflar Bölge
408
Müdürlüğü ve İzmir II Numaralı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Bölge
Kurulları’nda yapmış olduğumuz çalışmalarda yapının onarım aşaması, öncesi ve
sonrası ile ilgili herhangi bir veriye ulaşamadık.
Kare planlı tabhane mekanları, pandantif geçişli birer kubbe ile örtülüdür.
Mekanların güney duvarlarında yarım daire formlu birer ocak nişi bulunmaktadır.
Mekanların dışa ve avluya açılan duvarlarında birer pencere açıklığı bulunmaktadır.
Avluya açılan pencereler sonradan birer kapakla dolap şekline getirilmiştir. Doğudaki
tabhane mekanının güney duvarının ortalarında dikdörtgen formlu bir dolap nişi daha
bulunmaktadır (Resim 295-296).
Avlu ile ibadet mekanı arasında yaklaşık 20 cm.lik kot farkı vardır. İbadet
mekanı dışarıya beş kenarlı olarak yansımaktadır. Dörtkenarda birer pencere, güneyde
ise dışa üç kenarlı olarak yansıyan mihrap nişi bulunmaktadır. Mekandaki dikdörtgen
formlu pencereler dilimli birer niş içerisindedir. Ahşap pencere doğramaları son
onarımda yapılmıştır. İbadet mekanı dilimli yarım bir kubbe ile örtülüdür. Kubbe eteği
mukarnas sırası ile son bulmaktadır. Kubbe, duvarlar ve pencere nişleri kalemişi
süslemelerle bezelidir (Resim 297).
Mihrap dışa üç kenarlı şekilde yansıyan bir niş şeklindedir. Niş duvardaki nişler
gibi yivli bir kemerle taçlandırılmıştır. Kademeli şekilde içe doğru hareketlendirilmiş
unsurda ana niş sivri bir kemerle bezelidir. Kemerin alt kesiminde zikzak motifi,
merkezde de bir kandil motifi bulunmaktadır. Kemerin üst kesiminde de sivri kemerli
bir pencere vardır. Pencerenin alçıdan içliği bulunmaktadır. Nişin tavanı mukarnaslarla
hareketlendirilmiştir. Mukarnas süslemenin ortası merkezinde bir sakıt bulunan
geometrik örnekli bir kompozisyon bezelidir. Nişin duvarlarında, kemerinde ve kemer
karnında da kalemişi süslemeler bulunmaktadır1042 (Resim 298).
Ahşap minber yenidir.
Yapıda taş, tuğla, ahşap ve kalemişi süslemeler bulunmaktadır. Taş süsleme
yapıda ibadet mekanının güneydoğusundaki pencerenin alınlığında, son cemaat yerinde
kemerlerin üzerine oturduğu yastıklardadır. Her biri devşirme birer parça olan
unsurlardan penceredeki süsleme meander motifinden meydana gelen bir bordürdür.
1042
Mihrap için ayrıca bkz. M. top, a.g.t., s.134-135, Çiz.50.
409
Parça bir bütünün küçük bir bölümü olmalıdır. Muhtemelen bir başka yapıdan taşınarak
burada kullanılmıştır. Kemerlerin oturduğu yastıklarda da devşirmedir.
Tuğla süslemeler pencerelerin çökertmelerinde ve minarededir. Pencerelerin
çökertmelerinde basit meander motifi tek sıra tuğla ile şekillenmiştir. Tuğladan
süslemelerin görüldüğü bir başka yer ise minare gövdesidir. Firuze, yeşil ve kızıl
kahverengi sırlı tuğlalarla baklava şeklinde süslemeler meydana getirilmiştir. Gövdenin
kuzey cephesi üzerinde mor ve firuze renkli altı kollu yıldız motifi bulunmaktadır
(Resim 287-290). Kaynaklarda yıldızın dönemin başkenti Ayasuluğ’a baktığı yönünde
rivayetler vardır1043.
Ahşap süslemeler yapıda taçkapı ve tabhane kapılarındadır. Kapılar tek parçadan
oyma panolardan meydana gelmiştir. Yapının taçkapısındaki orijinal ahşap kapısı
yerinde olması gerekirken, bugün İzmir Vakıflar Bölge Müdürlüğü’ndedir (Resim
292). İki kanat ve bir biniden meydana gelen kapıda, her kanat üç bölüme ayrılmıştır.
Üstteki ve alttaki panolar kare, ortadaki panolar ise dikey dikdörtgen formdadır. Üst
panoda merkezde bulunan yıldızda palmet, rumi ve kıvrım dal motifleri kullanılmıştır.
Süsleme oluklu oyma tekniği ile yapılmıştır. Sol kanat üzerindeki alt panoda iki
merkezden çıkan bitkisel bir süsleme görülmektedir. Oluklu oyma tekniği ile yapılmış
kompozisyon kıvrım dal, palmet ve rumi desenlerinden meydana gelmektedir. Orta
panolardaki geometrik süsleme kazıma tekniği ile yapılmıştır. Kompozisyonda sekiz
kollu yıldız, dörtgen, altıgen, beşgen, sekizgen formlar kullanılmıştır. Geometrik
parçaların yüzeylerindeki palmet ve rumiler, yuvarlak yüzeyli oyma tekniği ile
yapılmıştır. Sağ kanat üzerinde sekiz kollu iki yıldızın arasında kalan iki beşgende usta
adı işlenmiştir. Türkçe “Neccar Mustafa İlyas yaptı”1044 yazılmıştır. Bininin alt ve üst
başlıkları ile daire şeklindeki göbek kısmında, palmet- rumi ve kıvrım dallarda meydana
gelen, bitki süslemesi yuvarlak yüzeyli oyma tekniği ile yapılmıştır. Bininin üst ve alt
başlıklarında testere dişi şekilli oymalarda kullanılmıştır. Üst başlığın üst ucunda “Ya
Allah” yazısına yer verilmiştir1045.
1043
İ. Kuyulu, a.g.m., s.67.
F. Tokluoğlu, Tire, Tire, 1964, s. 26; İ. Aslanoğlu, a.g.e., s. 39, R. Bozer, a.g.e., s. 258; Y. Demiriz,
Osmanlı Mimarisinde Süsleme I, s. 643’ de caminin yapım tarihinin belli olmadığı söylenmektedir.
1045
R. Bozer, a.g.e., s. 259. ahşap kapı hakkında ayrıca bkz. M.S. Bayraktar, a.g.t., s.10.
1044
410
Batıdaki tabhane mekanın ahşap kapısı iki kanat ve bir biniden meydana
gelmektedir. Her kanat dikdörtgen formlu üçer panoya ayrılmıştır. Her iki kanadın alt ve
üst panolarında geometrik süslemeli kompozisyonlar bulunmaktadır ve süslemeler
kazıma tekniği ile yapılmıştır. Orta panolardaki bitkisel süslemeler ise yuvarlak yüzeyli
oyma tekniği ile verilmiştir. Süslemelerdeki palmet ve rumilerin uçları volütlü şekilde
işlenmiştir. Bini sadedir. Panolar arasında ve bini üzerinde, çiçek deseni verilmiş
madeni kabaralar kullanılmıştır (Şekil 153).
Doğudaki tabhane mekanının ahşap kapısı da iki kanattan meydana gelmektedir.
Her kanatta dikdörtgen formlu üçer pano vardır. Her iki kanadın alt ve üst panolarındaki
geometrik süslemeler kazıma tekniği ile yapılmıştır. Kompozisyonlar, sekizgen, dört
köşeli yıldızlar ve altıgenlerden meydana gelmektedir. Orta panolarda bitkisel
süslemeler birbirinden farklıdır. Palmet, rumi ve kıvrım dallardan meydana gelen
süslemeler oluklu oyma tekniği ile işlenmiştir. Panolar arasındaki çiçek deseni verilmiş
madeni kabaraların çoğu dökülmüştür (Resim 295, Şekil 154).
Kalemişi süslemeler yapıda avlu, ibadet mekanı ve tabhane mekanlarında
bulunmaktadır. Avluda duvarlar, kubbe geçişleri ve kubbe göbeği kalemişi süslemelerle
bezenmiştir. Duvarlarda merkezde daire formlu büyük birer madalyon vardır.
Madalyonun
içindeki
ve
dışındaki
süslemeler
tahrip
olduğu
için
motifler
algılanamamaktadır. Duvarların alt kesimini palmet fistosu dolaşmaktadır. Fisto yer yer
kesintiye uğramaktadır. Geçişlerde de içlerinde dini içerikli yazıların bulunduğu
kartuşlara yer verilmiştir1046 (Resim 293-294).
Avlu ile ibadet mekanını ayıran kemerin karnında da natüralist çiçek, yaprak ve
dallardan meydana gelen süslemeler bulunmaktadır. Süslemelerde duvarlardakiler gibi
lokal kayıplar gözlenmektedir (Resim 297).
İbadet mekanında da kubbe, duvarlar ve mihrap kalemişi süslemelerle bezelidir.
Süslemeler programında servi ağaçları, natüralist çiçekler, yapraklar, palmetler, kandil
motifleri ve dini içerikli yazılar kullanılmıştır.
1046
Kalemişi süslemeler için ayrıca bkz. C. Nemlioğlu, a.g.t., s.253-55.
411
Tabhane mekanlarında da duvarlarda avlu ve ibadet mekanında devam eden
palmet fistosundan yer almaktadır. Ancak süslemelerden çok azı günümüze
gelebilmiştir.
Şekil 153. Tire Yahşi Bey İmareti. Batı Tabhane Mekanına Ait Kapı Kanatları.
412
Şekil 154. Tire Yahşi Bey İmareti. Doğu Tabhane Mekanına Ait Kapı Kanatları.
413
Tarihlendirme
Yapının kitabesi yoktur. 1441 tarihli vakfiyesi vardır. Vakfiyesinde yapının
Mevlevi zaviyesi olarak yapıldığı, sonradan sonra camiye çevrildiği ve yapıda günde iki
defa
yemek
dağıtıldığı
bu
bağlamda
yapının
imaret
işlevinin
de
olduğu
belirtilmektedir1047. Vakfiyesinden ve kaynaklardan yapının banisinin II. Murad’ın
komutanlarından Halil Yahşi Bey olduğu anlaşılmaktadır. Yapı vakfiye tarihinden
birkaç yıl önce yapılmış olmalıdır1048. Buradan yola çıkarak imareti XV. yüzyılın ilk
yarısına tarihleyebiliriz.
1047
M.S. Bayraktar, a.g.t., s.8-10.
İ. Kuyulu, “Yahşi Bey (Yeşil İmaret)”, s.67; Tire Rehberi, s.51; Y. Özbek, a.g.e., s.441; E.H.
Ayverdi, a.g.e., C.II, s.543.
1048
414
Katalog No
Yapının Adı
Yeri
Şekil No
:3.32
:YAKUP ÇELEBİ İMARETİ1049
:Kütahya
İnceleme Tarihi
:24.10.2009
:155-156
Resim No
:299-306
Yapı Kütahya Merkez, Paşam Sultan Mahallesi’nde Ulu Cami ve Vacidiye
Medresesi yakınlarındadır. Külliye, imaret, mescit, medrese ve türbeden meydana
gelmekteymiş. Bugün sadece imaret ve imarete bitişik türbe ayaktadır. Kaynaklarda
medresenin 1935 yılına kadar kısmen ayakta olduğu ve bu tarihten sonra tamamen
ortadan kalktığı belirtilmektedir1050. Germiyanoğulları Beyi II. Yakup Çelebi’nin (13871429) külliyesinin imaret bölümü olan yapı, Kültür ve Turizm Bakanlığı tarafından
restore edilmiştir. Yapı 5 Mart 1999 yılından beri çini müzesi olarak işlevini
sürdürmektedir. Restorasyon öncesinde de yapı uzun yıllar Vahid Paşa Halk
Kütüphanesi olarak kullanılmıştır1051. A. Tüfekçioğlu, 16.08.1995 yılındaki araştırma
gezisinde, yapının sağlam fakat bakımız olduğunu belirtmekte ve kütüphane işlevinde
olmayan yapının seyyar satıcılar tarafından depo şeklinde kullanıldığını da
eklemektedir1052. Yapının mihrabı XX. yüzyılda Ulu Cami’nin restorasyonu sırasında
eklenmiştir. Ulu Cami’nin restorasyon sürecinde halk ibadet için bir süre bu yapıyı
kullanmıştır. Külliye yapılarından medrese yıkılınca 1935 yılında kitabesi imaretin giriş
1049
Yapı içerisindeki mermer şadırvandan dolayı halk arasında Gökşadırvan olarak da adlandırılmaktadır.
Yapı kaynaklarda ve halk arasında İmaret Camii, İmaret Mescidi, Yakup Bey İmareti, Yakup Çelebi
Medresesi şeklinde de adlandırılmaktadır. Bkz. E.H. Ayverdi, a.g.e., II, s.516; O. Aslanapa, Yüzyıllar
Boyu…, s.112,114; A. Tüfekçioğlu, a.g.e., s.249; S. Eyice, Zaviyeler ve Zaviyeli Camiler, s.40; H.
Güner, Tarihte Kütahya, Kütahya, 1961, s .15; İ.H. Uzunçarşılı, a.g.e., s.79; A. Kızıltan, a.g.e., s.84; M.
Türktüzün, “Kütahya Çini Müzesi Onarım ve Teşhir-Tanzim Çalışmaları (II. Yakup İmareti-Gök
Şadırvan)”, 10. Müze Kurtarma Kazıları Seminer 26-28 Nisan 1999 Kuşadası, Ankara, 2000, s.125;
A. Kızıltan, Anadolu Beyliklerinde Cami ve Mescitler, İstanbul, 1958, s.84; G. Cantay, a.g.e., s.25; F.
Şahin, “Kütahya’da Çinili Eserler”, Atatürk’ün Doğumunun 100. Yılına Armağan Kütahya, İstanbul,
1981-1982, s.116; S. Eroğlu, Batı Anadolu Beylikleri Mimarisinde Tipolojiye Bağlı Süsleme
Tasarımları, (Mimar Sinan Ü. Sos. Bil. Enst. Sanat Tarihi A.B.D., Türk İslam Sanatları Programı,
Yayınlanmamış Doktora Tezi), İstanbul, 2006, s.184.
A. Altun, “Kütahya’nın Türk Devri Mimarisi”, Atatürk’ün Doğumunun 100. Yılına Armağan
Kütahya, Kütahya, 1982, s.288’de S. Eyice’nin a.g.m.’ne gönderme yaparak yapının plan şeması ile
zaviyeli camiler grubunda incelenmesi gerektiğini ve bazı kaynaklarda yapının medrese şeklinde
adlandırılmasının yanlış olduğunu eklemektedir.
1050
A.O. Uysal, Germiyanoğulları Beyliğinin Mimari Eserleri, Ankara, 2006, s.109; A. Tüfekçioğlu,
a.g.e., s.249.
1051
A. Tüfekçioğlu, a.g.e., s.249; F. Şahin, a.g.m., s.116; S. Eroğlu, a.g.t., s.187.
1052
A. Tüfekçioğlu, ay.yer..
415
revağının nişine yerleştirilmiştir1053. Osmanlı Türkçesi ile yazılmış kitabe 39 satırdır.
Kitabede, Germiyanoğlu Yakup Bey’in vakfettiği yerler, çalışanlara verilecek ücretler ve
medreseye misafir gelenlere nasıl davranılması belirtilmiştir1054.
Şekil 155. Kütahya Yakup Çelebi İmareti. Plan (E.H. Ayverdi’den işlenerek).
İmaret hakkında farklı görüşler bulunmaktadır. Tabhaneli camiler şeklinde
adlandırılan ve ilk inşa edildiklerinde sadece ibadet fonksiyonu olmayıp çok amaçlı
işlevlere sahip olan bu tip yapılara sonraki dönemlerde mihrap, minber ya da minare
gibi unsurların eklenmesi, yapıların asıl işlevi ve adlandırılmalarında yanlış bilgilerin
ortaya çıkmasına neden olmuştur. Bu tip yanlışlıkları pek çok yapıyı tanıtırken yapan
E.H. Ayverdi eserinin yapıyı tanıttığı bölümünde başlık olarak İmaret Mescidi olarak
yapıyı mescit şeklinde adlandırmış fakat hemen ilk cümlesinde mescidin aslında Yakup
1053
A.O. Uysal, a.g.e., s.109; A. Altun, a.g.m., s.289-290’da kitabenin imaret mescidine ait olduğunu
belirtmekte ve kitabenin medreseye ait olduğunu iddia eden araştırmacıları eleştirmektedir.
1054
Kitabe için bkz. S. Eroğlu, a.g.t., s.184-87.
416
Bey’in medresesi olduğunu belirtmiştir. Yapının Karamanoğlu döneminde harap
olduğu,
II.
Murad
döneminde
yenilendiğini
belki de
tamamen
yapıldığını
eklemektedir1055. Aynı yanlışı İ.H. Uzunçarşılı ve F.N. Uzluk’ta yapmış yapıyı medrese
olarak tanıtmıştır1056. A. Tüfekçioğlu’da imaret başlığı altında yapının mescid olduğu,
taş kitabesinin 1935 yılında mescidin duvarına asıldığını belirtmekte, daha sonra da
yapının plan özellikleri ile zaviyeli camiler grubunda olduğunu eklemektedir1057. S.
Eyice ise, yapının Yakup Çelebi tarafından H.814/1411 yılında imaret olarak inşa
edildiği, bugün girişte yer alan 39 satırlık kitabenin ilk yapıya ait olduğu, ikinci
kitabeden yola çıkarak da yapının İsa Fakih tarafından H.844/1440-41 yılında tekrar
inşa edildiği belirtilmektedir. Eyice yapının 1803 yılında kapsamlı bir onarım daha
geçirdiğini eklemektedir1058. A. Altun yapının imaret mescidi şeklinde tanımlamakta ve
kitabenin de imarete ait olduğunu belirtmektedir. Araştırmacının planında ibadet
mekanındaki mihrap nişi yarım dikdörtgen formda verilmiştir. Tabhane mekanlarındaki
ocak nişlerinin ikisi de işaretlenmiştir1059.
Şekil 156. Kütahya Yakup Çelebi İmareti. Kesit (E.H. Ayverdi’den işlenerek).
Doğu-batı yönlü yerleştirilmiş olan yapı, avlu, avluya üç yönde açılan eyvanlar
ve iki adet tabhane mekanından meydana gelmektedir. Yapının güneydeki eyvanı dışa
1055
E.H. Ayverdi, a.g.e., II, s.516-518.
İ.H. Uzunçarşılı, Bizans ve Selçukiylerle Germiyan ve Osmanoğulları Zamanında Kütahya Şehri,
İstanbul, 1932, s.79; F.N. Uzluk, “Germiyanoğlu Yakup Bey’in Vakfiyesi”, Vakıflar Dergisi, VIII,
Ankara, 2006, s.71-111, Şek.14.
1057
A. Tüfekçioğlu, a.g.e., s.249.
1058
S. Eyice, a.g.m., s.40-41.
1059
A. Altun, a.g.m., s.288-290, 587, P.32a.
1056
417
taşıntı yapmış ve türbe olarak kullanılan bu bölüme II. Yakup Çelebi’nin çinili
sandukası yerleştirilmiştir. Üç birimli bir revakla vurgulanan giriş, doğu cephededir
(Şekil 155-156).
Bugün yapının dış duvarları giriş cephesindeki revak dışında tamamen sıvalı ve
boyalıdır. Beden duvarları iki sıra kirpi saçakla son bulmaktadır. Örtüler kurşun kaplıdır
(Resim 299-300). Kaynaklarda yapının duvar örgüsünde moloz taşın kullanıldığı arada
da düzensiz olarak tek sıra tuğla hatılların yer aldığı belirtilmektedir1060. Onarımların
birinde dış cephe sıvanıp boyanmış olmalıdır. Kaynaklarda ayrıca 1954 yılındaki
onarıma kadar örtülerin kiremitli kırma bir çatı ile örtülü olduğu, bu onarımda
kubbelerin
kurşun
kaplama
görünümünü
andırır
çimento
sıvayla
sıvandığı
belirtilmektedir. Ocakların bacaları da bu onarımda yenilenmiştir1061.
Yapının alt sıra pencereleri taş söveli ve dikdörtgen formludur. Taş söveli üst
sıra pencereleri ise basık kemerlidir. Pencereler XIX. yüzyıldaki onarımlarda
değişmiştir1062. Kaynaklarda yayınlanmış güneydeki tabhane mekanının alt sıra
penceresi görülmemektedir1063.
Giriş revağı dışarı ortada iki kare ayağın taşıdığı üç sivri kemerle açılmaktadır.
Ayaklar ve kemer aynaları küfeki kesme taştandır. Revak üç taraftan profilli silmelerle
çevrelenmiştir. Üç birimli revakta her birim pandantif geçişli birer kubbe ile örtülüdür.
Orta birimin geçişleri mukarnaslarla hareketlendirilmiştir. Kemerler arasında kuzeygüney yönlü yerleştirilmiş gergiler bulunmaktadır. Revağın kuzey ve güney
duvarlarında dikdörtgen formlu nişler yer almaktadır. Güneydeki nişin içerisinde kitabe,
kuzeydekinde ise ahşap kapı kanatları sergilenmektedir (Resim 299-300, 305).
Dikdörtgen formlu taçkapı dışa taşıntı yapmamaktadır. Dışa doğru hafifçe taşıntı
yapan mermer söveler profilli kaideler üzerine oturmaktadır. Mermer üçgen formlu
alınlık içerisine üç satırdan meydana gelen onarım kitabesi yerleştirilmiştir. Kapının
mermer söveleri ve tepeliği XIX. yüzyıldaki tamirde eklenmiştir1064.
1060
E.H. Ayverdi, a.g.e., II, s..518.
A.O. Uysal, a.g.e., s.129; A. Altun, a.g.m., s.291.
1062
E.H. Ayverdi, a.g.e., II, s.518; A.O. Uysal, a.g.e., s.128.
1063
A. Altun, a.g.m., s.589, R.31/3.
1064
E.H. Ayverdi, a.g.e., II, s.518; A.O. Uysal, a.g.e., s.130.
1061
418
Taçkapıdan yapının en büyük mekanı olan kareye yakın dikdörtgen planlı avluya
geçilmektedir. Avlu geçişleri pandantiflerle sağlanmış bir kubbe ile örtülüdür. Kubbenin
tuğladan askı kemerleri zemine kadar inmektedir. Kubbenin merkezinde basit bir
aydınlatma feneri bulunmaktadır. Avlunun merkezinde sekizgen planlı mermerden bir
havuz bulunmaktadır. Havuzun merkezine de mermerden daire formlu bir fıskiye
yerleştirilmiştir. Avlu üç yönden eyvanlarla çevrelenmiştir. Avlunun kuzeydoğu ve
güneydoğu köşelerine ise birer tabhane mekanı yerleştirilmiştir (Resim 301-302).
Tabhane mekanlarının girişleri avlunun doğu duvarının kuzey ve güney
uçlarındadır. Yuvarlak kemerli basit giriş açıklıkları ile kuzey ve güneyde yer alan
dikdörtgen planlı tabhane mekanlarına girilmektedir. Mekanlar askı kemerleri ile kareye
dönüştürülmüş ve pandantif geçişli birer kubbe ile örtülmüştür. Her iki mekanın alt
kotta dış cephelere açılan birer penceresi vardır. Yuvarlak kemerli pencerelerin üst
kotuna birer mazgal pencere yerleştirilmiştir. Güneydeki tabhane mekanının kuzey
duvarında yarım daire formlu bir ocak nişi bulunmaktadır. Niş bugün şömine
görünümündedir. Ocağın yaşmağı da onarım sırasında değişmiştir. Güneydeki ocak ise
kapatılmıştır. Çatı katındaki bacanın varlığı bunu ispat etmektedir (Resim 299, 303).
Ayrıca kaynaklarda yayınlanan planlarda bu mekandaki niş gösterilmiştir1065.
Avlu ile aynı aksta yer alan ibadet mekanı dikdörtgen planlıdır. Eyvanda askı
kemerleri ile kare bir alan oluşturulmuş ve alan pandantif geçişli bir kubbe ile
örtülmüştür. Mekanın üç cepheye açılan alt kotta ikişer penceresi vardır. Kuzey ve
güney duvarlarda ise üst kotta iki pencerenin arasına gelecek şekilde yerleştirilmiş birer
adet mazgal formlu pencere bulunmaktadır. Mekanın güney duvarında yüzeysel bir niş
yapılmıştır. Mihrap yönünü gösteren bu niş yapıya sonradan eklenmiş olmalıdır. Bugün
diğer mekanlarla ibadet mekanı arasında kot farkı yoktur. Döşeme kaplamaları tamamen
yenilenmiştir. A.O. Uysal yapıyı incelediği dönemde ibadet mekanı ile diğer mekanlar
1065
A.O. Uysal, a.g.e., s.626, Şek.14a,b ‘de imaretin planını vermiştir. Burada tabhane mekanlarındaki
ocaklar ile ibadet mekanındaki mihrap nişi işlenmiştir. Uysal’ın kitabında verdiği fotoğrafta (R.86-87)
davlumbaz üzerinde süslemeler görülmekte, ayrıca araştırmacı bu süslemelerin XIX. yüzyıl onarımının
bir getirisi olduğunu belirtmektedir. E.H. Ayverdi, a.g.e., II, R.899’da ise ne tabhane mekanlarındaki
ocaklar ne de mihrap nişi işlenmemiştir; A. Altun, a.g.m., s.293’te ocak nişlerinden bahsetmekte ve
planında da her iki nişi göstermektedir.
419
arasında yaklaşık 20 cm.lik kot farkı olduğunu belirtmektedir. Diğer mekanlar ile avlu
ise aynı kottadır1066. Bu durum onarım sırasında değişmiş olmalıdır.
Kuzey ve güneydeki eyvanlarda pandantif geçişli birer kubbe ile örtülüdür.
Kuzeydeki eyvanın dışarıya açılan alt kotta ikişer penceresi vardır. Güneydeki eyvanda
ise türbenin varlığı güney duvarındaki pencerelerin açılmasını engellemiştir. Sadece
batıdaki duvarda alt kotta iki pencere bulunmaktadır. Güneydeki eyvanının ucuna
kareye yakın dikdörtgen formlu bir birim inşa edilmiş Türk üçgeni geçişlere sahip bir
kubbe ile örtülü mekana Yakup Çelebi’nin çini plaklarla kaplı sandukası
yerleştirilmiştir. Yapının iç mekanlarında avlunun askı kemerleri dışında tüm duvar ve
örtüleri sıvalı ve boyalıdır. Sadece türbenin iç duvarları kesme taştır. Eyvana açılan
duvarında ise basit süslemeler bulunmaktadır. Bir seki ile yükseltilmiş türbenin önüne
bu sekiye dayanan basit bir mihrap nişi yerleştirilmiştir (Resim 304). Bu niş de yapıya
H.1218/1803 yılındaki onarımda eklenmiştir1067.
Yapının plan şeması irdelendiğinde eyvanların orijinalde birer tonoz ile örtülü
olabileceği düşünülmektedir. Pek çok araştırmacının da üzerinde durduğu bu durum
belki de onarım kitabesinde de belirtildiği gibi yapının ilk inşaatından sonra ciddi bir
hasara uğramış olabileceği ve 1440-41 tarihindeki onarımda yapının örtülerinin
değişmiş olabileceği akla getirmektedir. Bugün kubbelerin dikdörtgen alana
oturabilmesi için kemerler atılarak kare alanlar oluşturulmuştur. Yapının güney
eyvanında yer alan türbenin malzemesi, konumu, süslemesinin kesilmesi de iki yapının
farklı dönemlerde inşa edildiğini göstermektedir1068.
Yapıda çini, taş ve ahşap süslemeler bulunmaktadır. Çini süslemeler türbededir.
Türbenin sekisinin duvarı, sanduka ve zemin altıgen ve üçgen formlu tek renk sırlı çini
plakalarla kaplanmıştır. Altıgen plakalar firuze, üçgenler ise lacivert renkli sırlıdır. Çini
plakalar, XX. yüzyılın başına tarihlenmektedir1069. XV. yüzyıla ait kırmızı hamurlu
firuze renkli tek renkli sırlı çiniler de bulunmaktadır1070. Zemindeki çiniler palmet ve
1066
A.O. Uysal, a.g.e., s.131.
Ay.yer.
1068
Yapının onarımları ile ilgili görüşler için Bkz. A. Altun, a.g.m., s.299-302; E.H.Ayverdi, a.g.e., II,
s.516; S. Eyice, a.g.m., s.3-80.
1069
A.O. Uysal, a.g.e., s.134; F. Şahin, a.g.e., s.116.
1070
F. Şahin, a.g.e., s.116; O. Aslanapa, Osmanlılar Devrinde Kütahya Çinileri, İstanbul, 1949, s.46; G.
Öney, Türk Çini Sanatı, İstanbul, 1976, s.58-59; S. Eroğlu, a.g.t., s.271, Çiz.37-38; Z. A. Uyanık,
1067
420
rumilerden meydana gelen bir bordür sınırlamaktadır. Renkli sır tekniğindeki bu
bordürü, Bursa Yeşil İmaret ve Bursa Muradiye İmareti’nde de görmek mümkündür
(Resim 173, 235). Çinilerde firuze, lacivert, sarı, beyaz ve mangan moru renkler tercih
edilmiştir.
Taş süsleme türbenin eyvana açılan yüzünün yan kanatlarındadır. Basit şekilde
işlenmiş mukarnas tarzı süslemeler kazıma tekniğinde yapılmıştır. Şadırvanın mermer
fıskiyesinde de radyal dilimler ve zencirek motifi derin oyma tekniğindedir.
Ahşap süsleme bugün giriş revağının kuzeydeki nişinde sergilenen kapı
kanatlarındadır. İki kanat ve bir biniden meydana gelen kapaklarda her kanat üç bölüme
ayrılmış ve kademeli silmelerle hareketlendirilmiştir.
Tarihlendirme
Giriş revağındaki medreseye ya da ilk yapıya ait olduğu konusunda farklı
görüşler bulunan inşa kitabesi H.814/1411-12, H.817/1414 tarihlidir1071 (Resim 305).
Giriş kapısı üzerinde üç satırdan meydana gelen tamir kitabesi ise Arapça’dır
(Resim 306). Celi sülüs mermer kitabenin Arapça harflerle yazılışı şöyledir.
ھﺰه اﻟﻌﻤﺎره ﻋﻤﺮت وﺗﻌﺎد ﺑﻌﺪ اﻻﻧﻘﻀﺎء واﻻﻧﺪراس ﺑﺎﻟﻔﺴﺎد ﺑﺎزن-١
اﻟﻤﻮﻟﻲ اﻟﻤﻌﻈﻢ اﻟﺴﻠﻄﺎن ﻣﺮاد ﺣﻠﺪ ﻣﻠﮑﮫ ﻣﻊ ﻧﺴﻠﮫ اﻟﻲ ﯾﻮم ﺗﻨﺎد ﻋﻠﻲ ﯾﺪ ﻣﻦ-٢
٨٤٤ اﺿﻌﻒ اﻟﻌﺒﺎد ﻣﻮﻻﻧﺎ اﺳﺤﺎق ﻓﻘﯿﮫ ﺑﻦ ﺣﻠﯿﻞ اﻟﻤﺘﻮﻟﻰ ﻣﻊ اﻻوﻻد ﻓﻰ ﺗﺎرﯾﺦ ﺳﻨﮫ-٣
Kitabenin Anlamı: Bu imaret fesadla yıkılıp bozulması sonrasında, yüce Mevla
Sultan Murad’ın –onun mülkü, çağrınılacak güne (kıyamete) kadar nesliyle beraber
ebedi olsun- izniyle, çocuklarıyla birlikte (vakfın) mütevellisi olan kulların en
Çinilerde Kullanılan Klasik Kütahya Çini Desenleri, (Gazi Ü. Eğitim Bil. Enst. Geleneksek El San.
A.B.D., Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara, Mayıs 2006, s.81.
1071
Kitabe için bkz. İ.H. Uzunçarşılı, a.g.e., s.79-8; A.O. Uysal, a.g.e., s.136-37, dipnot 461; A. Altun,
a.g.m., s.294-297; M.Ç. Varlık, Germiyan-oğulları Tarihi, Ankara, 1974, s.85, 147-149, Ek.10; M.
Türktüzün, a.g.m., s.125-127.
421
zayıflarından Halil oğlu Mevlana İshak Fakih tarafından 844 yılında tekrar yapıldı ve
imar edildi1072.
Kitabeden yapının Sultan Murad döneminde, İshak bin Halil tarafından
H.844/1440-41 yılında tekrar imar edildiği anlaşılmaktadır1073. Yapı H.1218/1803,
1930, 1954, 1998-1999 yıllarında onarım görmüştür. H.1218/1803 tarihindeki onarımda
yapıya bir minber eklenmiştir. 1930 ve 1954 yılındaki onarımlardan sonra da yapı il
kütüphanesi olarak kullanılmıştır1074.
1072
A. Tüfekçioğlu, a.g.e., s.250. Kitabenin farklı okunuş ve yazılışları için bkz. E.H. Ayverdi, a.g.e., II,
s.518; İ.H. Uzunçarşılı, Kütahya Şehri, s.109, A. Altun, a.g.m., s.299; A.O. Uysal, a.g.e., s.139; G.
Cantay, a.g.e., s.25.
1073
E.H. Ayverdi, a.g.e., II, s.518; A.O. Uysal, a.g.e., s.139.
1074
A.O. Uysal, a.g.e., s.125, 139-140.
422
Katalog No
Yapının Adı
Yeri
Şekil No
:3.33
:AKŞEMSEDDİN CAMİİ1075
:Osmancık/Çorum İnceleme Tarihi
:157
Resim No
:08.06.2010
:307-314
Osmancık İlçesi Çorum şehir merkezine 59 km. uzaklıktadır. Yapı ilçe
merkezinde, kalenin kuzeybatı eteğinde, Akşemseddin Caddesi, Yazı Mahallesi,
No:8’dedir. Kaleden düşen kayalar ve topraklarla yapının etrafı dolmuş ve yapı çeşitli
zararlar görmüştür. Yapı, 1955-58 yıllarda1076 ve son olarak 2006 yılında Vakıflar
Genel Müdürlüğü tarafından onarılarak ibadete açılmıştır.
Yapı avlu, ibadet mekanı ve iki adet tabhane mekanından meydana gelmektedir
(Şekil 153).
Şekil 157. Osmancık Akşemseddin Camii. Plan.
1075
Yapı kaynaklarda Ak Şemseddin Mescidi ya da Ak Şemseddin Medresesi olarak da geçmektedir. Bkz.
E.H. Ayverdi, a.g.e., II, s.528; C. Baltacı, XV-XVI. Asırlarda Osmanlı Medreseleri-Teşkilat, Tarih,
İstanbul, 1976, s.88; F. İlter, “Osmanlı Ulaşım Ağında Irmak Kenarı Bir Yerleşme: Osmancık”, Belleten,
C.LII, S.203, Ağustos 1988, s.553. Ancak plan şemasından da anlaşılacağı gibi yapı araştırmamıza konu
olan tabhaneli camiler plan şemasındadır.
1076
E.H. Ayverdi, a.g.e., II, s.528; F. İlter, a.g.m., s.553.
423
Yapının beden duvarları moloz taşlarla inşa edilmiştir. Giriş açıklığının kemeri
ile pencere kemerleri tuğladandır. Örtüler dıştan kurşun kaplıdır (Resim 307-310).
Doğudaki tabhane mekanının doğu duvarında, batıdaki tabhane mekanının batı
duvarında, ibadet mekanının doğu ve batı duvarlarında birer adet pencere vardır.
Tabhane mekanlarındakiler yapının eğimli bir arazi üzerinde inşa edilmesinden dolayı,
ibadet mekanındakilerden daha üst kottadır. Dikdörtgen formlu bu pencereler ayrıca
ibadet mekanındakilerden daha küçük ebatlardadır. Söveler betonarmedir. İbadet
mekanındakiler ise yuvarlak kemerlidir. Ayrıca ibadet mekanının kubbe eteğine de
pencereler açılmıştır. Yapıdaki tüm pencereler gibi bu pencerelerde son onarımda bu
şekli almıştır (Resim 307-310).
Zemin kotunun yükselmesi ile yapıya son onarımda yenilenmiş, mermer kaplı
bir merdiven ile çıkılmaktadır. Merdivenle yapının etrafını dolaşan bir sekiye
ulaşılmaktadır. Betonarme seki de onarımlarda yenilenmiştir. Kuzey cephede ona unsur
avluya açılan geniş yuvarlak bir kemerdir. Tuğla ile örülü kemerin bulunduğu kısım yan
duvarlardan daha yüksek tutularak vurgulanmıştır. Kurşun altına yapılan sıvanın
taşması ile kemerin üst kısmı da sıvanmıştır. Kemer bugün ahşap doğramalı bir
camekanla kapatılmıştır. Yapıya ait eski fotoğraflarda kemerin içinde bir adet giriş
açıklı, bu açıklığın iki yanında da birer adet dikdörtgen formlu pencerenin olduğu
görülmektedir1077 (Resim 307-308).
Yuvarlak kemer ile enine dikdörtgen planlı avlu mekanına geçilmektedir. Klasik
avlu mekanlarında farklı olan birim, geç dönem yapısında, sembolik olarak yerini
korumaktadır. Sivri kemerli tonozu yapılan onarımlarda oldukça değişmiştir (Resim
311). Kaynaklarda iki yandaki tabhane mekanlarına avludan geçildiği, ancak
onarımlarda duvar örülerek kapatıldığı belirtilmektedir1078. Ancak yapının bugünkü
durumu bu durum hakkında net konuşmamızı engellemektedir.
Avlunun iki yanında girişleri dışarıdan sağlanan birer adet tabhane mekanı
vardır. Kare planlı mekanlardan batıdaki çapraz bir tonoz ile doğudaki ise bir beşik
tonoz ile örtülüdür. Çapraz tonozun merkezi onarımlarda deformasyona uğramış garip
bir şekil almıştır. Mekanın doğu duvarında dikdörtgen formlu bir niş, batı duvarında
1077
1078
E.H. Ayverdi, a.g.e., II, s.528, R.920.
Ay.yer.
424
dikdörtgen formlu bir pencere, güney duvarının üst kotunda da formu bozulmuş mazgal
tarzı bir pencere vardır. Doğudaki tabhane mekanının doğu ve batı duvarları batıdaki
tabhane mekanını tekrarlamaktadır. Güney duvarında ise dikdörtgen formlu üç adet niş
vardır. Bunlardan ortadaki ocak nişi, diğer ikisi de dolap nişidir. Önünde bir seki
bulunan ocak nişinin kemeri yuvarlaktır (Resim 312-313).
İbadet mekanının girişi mihrapla aynı aksta değildir. Basık kemerli, basit bir
açıklık şeklindeki giriş, doğuya kaymıştır. Kare planlı ibadet mekanında kubbe
doğrudan beden duvarları üzerine oturmaktadır. Kubbe yuvarlağı ile duvarlar arsındaki
boşluklar dolgulandırılmıştır. Yapılan onarımlarda geçişler ortadan kaldırılarak böyle
bir uygulamaya gidilmiş olmalıdır. Mekanının doğu ve batı duvarlarında dikdörtgen
formlu birer adet pencere vardır. Kubbe eteğindeki pencereler ise formları bozuk basit
birer açıklık şeklindedir (Resim 314).
Yarım dair kesitli mihrap nişi, çeyrek küre şekilli bir kavsara ile örtülüdür.
Kavsara kemeri sivridir. Nişin üst kesiminde sivri kemerli küçük bir çökertme vardır
(Resim 314).
Ahşap minber yenidir (Resim 314). Yapıda herhangi bir süsleme unsuru yoktur.
Tarihlendirme
Yapının inşa kitabesi yoktur. Yapı Fatih Sultan Mehmet’in lalası Ak
Şemseddin’e
(1389-1459)
ithaf
edilmektedir.
Şam’da
doğan
Ak
Şemseddin
(H.792/1389-90) Osmancık’ta müderrislik yapmıştır. II. Mehmet’e de hocalık eden Ak
Şemseddin H.863/1459 yılında vefat etmiştir1079. Bu bağlamda yapı XV. yüzyılın ilk
yarısına tarihlendirilebilir.
1079
Akşemseddin hakkında bkz. E.H. Ayverdi, a.g.e., II, s.528; C. Baltacı, a.g.e., s.88-89; F. İlter, a.g.m.,
s.553-55; Ct. Huart, “Ak Şemseddin”, İslam Ansiklopedisi, C.I, İstanbul, 1978, s.230-231.
425
Katalog No
Yapının Adı
Yeri
Şekil No
:3.34
:İSMAİL BEY İMARETİ/CAMİİ1080
:Kastamonu İnceleme Tarihi
:20.11.2007,
27.03.2008, 08.11.2009
:158-162
Resim No
:315-326
28.11.2007,
İsmail Bey Külliyesi Kastamonu’nun dışı sayılabilecek şehre hakim olan
Şehinşah Kayalığı üzerinde, İsmail Bey Mahallesi, Aşağı İmaret yolu üzerindedir.
Külliye tapunun 92 ada, 9 parselinde kayıtlıdır. Bugün cami olarak adlandırılan imaret,
medrese, türbe, sıbyan mektebi, hamam ve han ile birlikte külliyenin yapıları
arasındadır. İmaret ilk defa H.1086/1675–76 ve H.1180/1766–67 yıllarında onarım
görmüştür. H.1270/1854 ve 1888 yıllarında tekrar onarılmıştır. Külliye 1966-69 yılları
arasında Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından, türbe de 1950 yılında Eski Eserler ve
Müzeler Genel Müdürlüğü tarafından onarılmıştır1081. 1952 yılından sonra bir onarım
daha yapılmış ve bu tarihte mahfil katı yapılarak zemin yükseltilmiştir. Ancak bu
onarımın yapılış tarihi hakkında kesin verilere ulaşılamamıştır. 1989-90 ve son olarak
2008 yıllarında külliye yapılarının hepsi Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından tekrar
onarılmıştır. 1989-90 onarımında imaretin içinde avlunun kuzey duvarına bitişik, mahfil
altında ahşap malzeme kullanılarak odalar oluşturulmuştur. Duvarlar sıvanmış ve dışta
kiremit olan örtü sistemi kurşun kaplama olarak değiştirilmiştir.
İmaret, külliyenin güneydoğu kenarındadır. Yapı, avlu, ibadet mekanı, üç adet
tabhane mekanı ve beş birimli bir son cemaat yerinden meydana gelmektedir. Minare
yapının kuzeybatısında beden duvarları üzerinde yükselmektedir (Şekil 158).
Caminin bütün beden duvarları sarımtırak renkte kesme küfeki taşı ve kaba yonu
taş ile örülmüştür. Taşlar arasında bağlayıcı olarak kireç harcı kullanılmıştır. Son
cemaat yeri ve minarede ise kesme taş kullanılmıştır. Duvarlar çatı seviyesinde profilli
1080
Yapı kaynaklarda ve halk arasında İsmail Bey Camii, Küçük İmaret, Aşağı İmaret şeklinde de
adlandırılmaktadır. Bugün yapı sadece cami işlevinde kullanıldığından İsmail Bey Cami şeklinde
adlandırılmaktadır. Bkz. K.K. Eyüpgiller, Bir Kent Tarihi Kastamonu, İstanbul, 1999, s.72; G. Cantay,
a.g.e., s.28.
1081
Z.K. Bilici, Kastamonu’da Türk Devri Mimarisi ve Şehir Dokusunun Gelişimi (18. Yüzyılın
Sonuna Kadar), (Ankara Ü. Sos. Bil. Enst. Arkeoloji ve Sanat Tarihi, Sanat Tarihi A.B.D., Doktora
Tezi), Ankara, 1991, s.14; N. Şahin-E. Morçöl, “Kastamonu İsmail Bey Külliyesi Rölövesi”, Rölöve ve
Restorasyon Dergisi, 6, Ankara, 1987, s.31-58.
426
bir saçak kornişi ile son bulmaktadır. Korniş, son cemaat yerinin doğu ve batı
cephelerinde kademe yapmıştır. Kasnaklar tuğladandır. Kasnakların kubbe akslarına
gelen kenarlarına birer mazgal pencere açılmıştır. Örtüler kurşun kaplıdır (Resim 315319).
Şekil 158. Kastamonu İsmail Bey İmareti. Plan (VGM. Arşivi’nden işlenerek).
Avlunun kuzeybatı köşesinde beden duvarları üzerinde yükselen minare kesme
taşlarla inşa edilmiştir. Kaide belli bir yüksekliğe kadar kare planlıdır, kaideden
gövdeye sekizgen prizmal bir pabuç ile geçilmektedir. Gövdenin alt kesimi sekizgen üst
kesimi ise onaltıgendir. Şerefe altı mukarnaslarla dolgulandırılmıştır. Silindirik formu
petek kurşun kaplı konik bir külah ile örtülüdür. Minareye avlunun kuzeybatısındaki
merdivenlerle ulaşılan mukarnas kavsaralı basık kemerli bir kapı ile ulaşılmaktadır.
Merdivenin taş basamakları bitkisel motiflerle hareketlendirilmiştir (Resim 315-317),
(Şekil 159).
427
Şekil 159. Kastamonu İsmail Bey İmareti. Kuzey Cephe (VGM. Arşivi’nden işlenerek).
Beş birimli son cemaat yeri kuzey, doğu ve batı cephelere sivri kemerlerle
açılmaktadır. Kemerler güneyde yapının beden duvarlarına yerleştirilmiş profilli
konsollar ile kuzey cephenin doğu ve batı köşelerinde “L”, ortada ise köşeleri pahlanmış
kare planlı altı adet paye ile taşınmaktadır. Kemerlerin üzengi taşları profilli konsollarla
hareketlendirilmiştir. Ortadaki kemer ise mukarnaslı konsollarla daha da vurgulanmıştır.
Kemerler kuzey-güney ve doğu-batı yönlü ahşap gergilerle desteklenmektedir. Son
428
cemaat yerinde kuzey duvarı oldukça sağırdır. Kesme taş kaplama cephede taçkapı
dışında herhangi bir açıklığa yer verilmemiştir (Resim 318-319).
Son cemaat yerinde her birim birer kubbe ile örtülmüştür. Ortadaki kubbe daha
yüksek tutulmuştur. Nervürlü kubbeye geçiş, mukarnas dolgulu tromplarla sağlanmıştır.
İki yandaki kubbenin geçişleri üzerleri üçgen şeklindeki dekoratif unsurlarla
hareketlendirilmiş pandantiflerle sağlanmıştır.
Dışa çok fazla taşıntı yapmayan taçkapı mermerdendir. Sivri kemerli taçkapıda
kemer zıvanalı geçmelidir. Kemer iki yandan yarım daire planlı mukarnas başlıklı
sütuncelere oturmaktadır. Giriş açıklığı zıvanalı geçmeli basık kemerlidir. Basık
kemerini üzerinde bir sıra mukarnas dizisi onunda üzerinde inşa kitabesi bulunmaktadır.
Taçkapı çerçevesinin en dışında sade profiller, ana çerçevede ise örgü motifi verilmiştir.
Bu bordür alçak kabartma tekniğindedir. Taçkapının ahşap kapı kanatları 2008
onarımında eklenmiştir. 2007 yılındaki incelememizde her iki kanat enine ve boyuna
yerleştirilmiş kartuşlarla hareketlendirilmişti. Bugün ise kanatlarda baklava motifini
andırır panolar bulunmaktadır (Resim 320), (Şekil 160).
2008 yılı onarımından önce avlu ile giriş kotu arasında yaklaşık 1.07 m. kot farkı
vardı. Avluya dört basamaklı bir merdiven ile çıkılmaktaydı1082. Bu onarımda bu kot
faklı ortadan kaldırılmış, giriş ile avlu zemini aynı kota getirilmiştir. Avlu ile ibadet
mekanı bir sivri kemer ile ayrılmaktadır. Kare planlı avluda kubbeye geçiş içleri
mukarnaslarla dolgulandırılmış tromplarla sağlanmaktadır. Kubbenin merkezinde bir
aydınlatma feneri bulunmaktadır. Restorasyon öncesinde avlunun kuzey duvarına ahşap
bir kadınlar mahfili bulunmaktaydı. 2008 onarımında bu mahfil kaldırılmıştır. Avlunun
doğu duvarının kuzey ucundaki bir kapı ile doğudaki tabhane mekanına geçilmektedir.
Avlunun batı duvarına açılan bir kapı ile de güneybatıdaki tabhane mekanına
geçilmektedir (Resim 321).
Avlunun doğu duvarının kuzey ucuna yerleştirilmiş basık kemerli bir açıklıkla
doğudaki tabhane mekanına geçilmektedir. Kapının söve ve kemeri kesme taştır.
Kuzey-güney yönlü yerleştirilmiş dikdörtgen planlı mekan bir beşik tonoz ile örtülüdür.
Mekanın doğu duvarında bir pencere, güney duvarında da bugün mihrap şeklinde
1082
Z.K. Bilici, a.g.t., s.16.
429
kullanılan bir niş vardır. Kaynaklarda yayınlanmış planlarda bu niş dışa açılan bir kapı
şeklinde gösterilmiştir1083.
Şekil 160. Kastamonu İsmail Bey İmareti. Taçkapı.
1083
K.K. Eyüpgiller, a.g.e., s.72, Şek.B10.
430
Kuzeybatıdaki tabhane mekanı da bir beşik tonoz ile örtülüdür. Mekana
dışarıdan batı duvarının kuzey köşesine açılmış bir kapı ile girilmektedir. Mekanın diğer
duvarlarında küçük nişler bulunmaktadır. Bu nişlerden güney duvarının batı ucundaki
niş güneydeki mutfakla bağlantıyı sağlayan kapı olmalıydı. Bugün batı duvarında dışa
açılan kapı, muhtemelen bu kapandıktan sonra yapılmış olmalıdır. Kapı, yapının o
cepheye açılan pencerelerinden biridir1084.
Şekil 161. Kastamonu İsmail Bey İmareti. Kesit (VGM. Arşivi’nden işlenerek).
1084
Z.K. Bilici, a.g.t.,s.16-17.
431
Avludan “L” şeklinde bir koridorla ulaşılan güneybatıdaki tabhane mekanı
kareye yakın dikdörtgen planlıdır ve bir beşik tonoz ile örtülüdür. Kaynaklarda
burasının mutfak olarak kullanıldığı belirtilmektedir1085. Mekanın avluya bitişik doğu
duvarında ocak ve fırın bulunmaktadır. Mekanın batı duvarında dışa açılan kapısı
sonradan kapatılarak pencereye dönüştürülmüştür1086.
İbadet mekanı doğu ve batı duvarlarında simetrik birer pencere yerleştirilmiştir.
Güney duvarında ise mihrabın iki yanında birer pencere yer almaktadır. Pencereler
dıştan kesme taş sövelidir. Kubbeye geçiş mukarnas dolgulu pandantiflerle sağlanmıştır
(Resim 324-325).
Mihrap yuvarlak kemerli basit bir niş şeklindedir. Son onarımda mihrap üzerinde
raspa yapılmış ve unsurun dış konturları yaldızlanmıştır (Resim 325).
Minber yenidir.
Yapıda taş, alçı ve kalemişi süslemeler bulunmaktadır. Taş süsleme son cemaat
yerinde, taçkapıda ve minare basamaklarındadır. Son cemaat yerindeki konsolların iki
yüzünde rumi motiflerinden meydana gelen bitkisel süsleme alçak kabartma tekniğinde
verilmiştir. Taçkapının çerçevesindeki bordürlerde alçak kabartma olarak işlenmiştir.
Bordürle alt köşelerde birer palmet motifi ile son bulmaktadır. Minareye çıkışı sağlayan
blok taş basamaklar üzerinde ise orta aksta bir, yanlarda ikişer yaprak motifi kabartma
tekniğindedir (Resim 322).
Alçı süsleme taçkapının tavanındadır. Sekiz kollu yıldızlardan meydana gelen
geometrik kompozisyonda yıldızların arasında sekizgenler ve beş köşeli yıldızlar
meydana gelmiştir. Geometrik motiflerin içerisine çok çenekli natüralist çiçekler
işlenmiştir (Şekil 162).
Bugün ibadet mekanı duvarlarında bulunan iri harflerle yazılmış dini içerikli
yazılar ve geçişlerdeki yapıyla uyumsuz renkler 2008 onarımında yapıya eklenen
unsurlardır (Resim 324-325). Son cemaat yerinin güney duvarında onarım öncesinde
cami tasvirleri ve sürrealist denemeler bulunmaktadır1087.
1085
Z.K. Bilici, a.g.t.,s.16.
K.K. Eyüpgiller, a.g.e., s.72, Şek. B10.
1087
Süslemelerin tasviri için bkz. Z.K. Bilici, a.g.t.,s.17-18, Foto No:30-31, Levha no:13-14, şekil no:1314.
1086
432
Şekil 162. Kastamonu İsmail Bey İmareti. Taçkapının Tavanındaki Alçı Süsleme.
Tarihlendirme
Giriş kapısı üzerindeki sivri kemerli alınlık içinde dikdörtgen bir çerçeve içine
alınmış inşa kitabesi mermerdir. Yapının kitabesi nesih tarzında yazılmış üç satırdır
(Resim 326). Kitabenin Arapça harflerle yazılışı şöyledir1088:
ﺑﺴﻢ اﷲ اﻟﺮﺣﻤﻦ اﻟﺮﺣﯿﻢ ﺳﻼم ﻋﻠﯿﻜﻢ ﺑﻤﺎ ﺻﺒﺮﺗﻢ ﻓﻨﻌﻢ ﻋﻘﺒﻰ اﻟﺪار-١
اﻣﺮ ﺑﺎءﻧﺸﺎء ھﺰااﻟﻌﻤﻠﺮة اﻟﻤﺒﺎرﻛﺔ اﻟﻤﻘﺎم اﻻﻋﻈﻢ اﻟﻌﺎﻟﻰ اﻟﻌﺎدل-٢
اﻟﺴﻠﻄﺎن اﺳﻤﻌﯿﻞ ﺑﻦ اﺑﺮاھﻢ ﺑﻦ اﺳﻔﻨﺪﯾﺎر ﺧﺎن ﺗﻘﺒﻞ اﷲ ﻣﻨﮫ اﻟﺤﺴﻨﺎت ﻓﻰ ﺳﻨﺔ ﺛﻤﺎن وﺧﻤﺴﯿﻦ و-٣
ﺛﻤﺎﻧﻤﺎءة
Kitabenin Anlamı: Esirgeyen bağışlayan Allah’ın adıyla. Sabrettiğinizden dolayı
üzerinize selam olsun. Ne güzel akibet yurdu. Bu mübarek imaret binasının yapılmasını,
büyük, yüksek, makam sahibi alim, adil Sultan İsmail Bey emretti. Onun babası İbrahim
onun babası İsfendiyar Bey’dir. Allah İsmail Bey’in böyle hayırlı işlerini kabul etsin1089.
1088
Kitabenin transkripsiyonu için bkz. K.K. Eyüpgiller, a.g.e., s.73; Y. Yücel, a.g.e., I, s.175.
Ü. Karabiberoğlu, Kastamonu İsmail Bey Külliyesi, (Hacettepe Ü. Sos. Bil. Enst., Yayınlanmamış
Yüksek Lisans Tezi), Ankara, 1997, s.45.
1089
433
Yapı kitabesine göre H.858/1454 yılında Candaroğlu İsmail bin İbrahim bin
İsfendiyar Han tarafından yaptırılmıştır1090. Külliyenin H.861/1457 tarihli Arapça
vakfiyesi vardır. Ayrıca külliyeye ilave olarak yapılan vakıflarla ilgili H.865
Şaban/1461 tarihli Arapça yazılmış bir vakfiyesi daha bulunmaktadır1091. Tapu Kadastro
Genel Müdürlüğü’ndeki Kuyud-u Kadime Arşivi’ndeki 554 sayılı vakıf defterinin 35.
sayfasında “Evkaf-ı İmaret-i İsmail Bey” başlığı altında, imaretin vakıflarından
bahsedilmektedir. Bu defterin XVII. yüzyılda tutulmuştur1092.
1090
K.K. Eyüpgiller, a.g.e., s.73; Z.K. Bilici, a.g.t., s.13.
Z.K. Bilici, a.g.t., s.13; K.K. Eyüpgiller, a.g.e., s.73; dipnot 344.
1092
Z.K. Bilici, ay.yer.
1091
434
Katalog No
Yapının Adı
Yeri
Şekil No
:3.35
:KARACABEY İMARETİ/CAMİİ1093
:Karacabey/Bursa
İnceleme Tarihi
:163
Resim No
:18.12.2009
:327-334
Bursa’nın Karacabey ilçesindeki imaret, H.861/1456-57 yılında Abdullah oğlu
Karacabey tarafından yaptırılmıştır. Yapının batısında Karacabey’in hanımı ve kardeşi
Ahmet Bey’in bir türbe, son cemaat yerinde de banisine ait demir korkuluklarla çevrili
bir lahit bulunmaktadır1094. 1853 yılındaki depremde büyük ölçüde zarar gören yapı,
daha sonra da Yunanlıların tahriplerine uğramıştır. 1927-28 yıllarında çekilmiş
fotoğrafları yayınlayan ve 1950 ve 1968 yıllarında yapıyı inceleyen E.H. Ayverdi’nin
verdiği bilgilere göre; 1927-28 yıllarına ait fotoğraflarda avlu ve ibadet mekanının
kubbeleri sağlamdır ancak kurşun ve saçak yoktur. Son cemaat yeri yıkıktır, son cemaat
yerinin batısında görülen bölmeler, Karacabey’in kabri için yapılmış dolgu tuğladır.
Minarenin şerefeden yukarı ve doğudaki tabhane mekanının kubbesi yıkıktır. 1950
yılındaki incelemede ise mihrap kısmının iki yanındaki duvarların durduğu ancak
mihrabın yıkık olduğu, son cemaat yeri kubbe, kemer ve ayakların, minarenin şerefeye
kadar olan kısmının, kuzeydeki avlunun kubbesinin de yıkık olduğu belirtilmektedir.
1968 yılındaki incelemede ise kalan tabhane mekanının kubbesi, mihrap duvarı
tamamen çökmüştür. Birinci kubbenin de sadece iki duvarı ayaktadır. Eyvan kemer
karnında da hat yazıları ve bitkisel örnekli kartuşlar görülmektedir1095. Kullanılamaz
durumdaki imaret 1971-1972 yıllarında onarılarak ibadete açılmıştır1096. Yapı son
olarak da 1982 yılında onarılarak ibadet açılmıştır.
Avlu, ibadet mekanı ve iki adet tabhane mekanından meydana gelmektedir.
Yapının beş birimli bir son cemaat yeri ve minaresi de vardır (Şekil 163).
1093
Yapı Karacabey İmaret Camii, Kurşunlu Camii, Karacabey Camii şeklinde de adlandırılmaktadır Bkz.
Ş. Çakmak, a.g.e., s.149; Türkiye’de Vakıf…, IV, s.371; S. Eyice, a.g.m., s.41; A. Batur, a.g.m., s.161;
E.H. Ayverdi, a.g.e., IV, s.770; A. Kuran, a.g.e., s.92-93; O. Aslanapa, “Fatih Devri Abideleri”, Türk
San’atı Tarihi Araştırma ve İncelemeleri, I, İstanbul, 1963, s.13.
1094
Türbe ve lahit için bkz. Türkiye’de Vakıf…, IV, s.375.
1095
E.H. Ayverdi, a.g.e., IV, s.772, Res.1105-1115; O. Aslanapa, a.g.m., s.21, Şek.2-4’te yayınlamış
olduğu fotoğraflarda görüldüğü üzere, yapının örtüleri ve duvarlarının büyük bir kısmı yıkıktır.
1096
A. Tüfekçioğlu, a.g.e., s. 306; Türkiye’de Vakıf…, IV, s.372.
435
Yapının kuzey cephesinde renkli düzgün kesme taş ve mermerlerle, beden
duvarlarında da almaşık duvar tekniği kullanılmıştır. Almaşıklık 1 sıra kesme taş ve iki
sıra tuğla ile sağlanmıştır. Almaşık düzende taşların arasına dikine yerleştirilen ikişer
tuğla çağdaşı yapılara göre daha düzenlidir1097. Beden duvarları ve kasnaklar iki sıra
kirpi saçak ile son bulmaktadır. Kubbe kasnakları sıvalıdır. Örtüler kurşun kaplıdır
(Resim 327).
Şekil 163. Karacabey İmareti. Plan (E.H. Ayverdi’den işlenerek).
Yapının kuzey cephesi dışında her cephesine alt ve üst kotta ikişer pencere
açıklığına yer verilmiştir. Alt sıra pencereleri dikdörtgen formdadır, söve ve atkı taşları
mermerdir. Hafifletme kemerleri de tuğladandır. Üst sıra pencereleri ise tuğladan sivri
kemerlidir ve alçı dışlıkları vardır.
1097
Duvar tekniği için ayrıca bkz. A. Batur, a.g.m., s.161-162.
436
Yapının orijinalde iki adet minaresi vardır. Ancak bugün sadece kuzeybatıdaki
ayaktadır. Minare girişleri, avlunun kuzey uçlarında yer alan açıklıklarla ulaşılan
koridorların batı ve doğu uçlarında yer almaktadır. Kuzeybatıdaki minare dışarıya
dikdörtgen şekilde yansımaktadır. Kaide ve silindirik gövde kesme taştır. Şerefe altı
kaytak silme ile son bulmaktadır. Kesme taş silindirik formdaki petek, kurşun kaplı
konik bir külah ile örtülüdür1098 (Resim 327).
Kare kesitli mermer ayaklarla taşınan sekizgen planlı şadırvan, kurşun kaplı bir
kubbe ile örtülüdür. Unsur yapıyla çağdaş değildir.
Beş birimli son cemaat yeri dışa sivri kemerler ile açılmaktadır. Kemerleri
taşıyan ayaklar “T” formundadır. Ayaklar ve kemerler iki renkli mermerlerle kapladır.
Kemer aynalıkları da mermerdir. Kemer araları kaytan silmelerle çevrelenmiştir. Unsur
saçak seviyesinde silmeler ile son bulmaktadır. Son cemaat yerinde kemerler kuzeygüney ve doğu-batı yönlü demir gergilerle birbirine bağlanmıştır. Unsurda orta birim bir
aynalı manastır tonozu ile diğer dört birim ise geçişleri pandantiflerle sağlanmış birer
kubbe ile örtülüdür1099. Kubbe, geçişler ve güney duvarı sıvalı ve boyalıdır. Son cemaat
yerinin güney duvarında ortada taçkapı, cephenin neredeyse ortalarına gelecek şekilde
yerleştirilmiş, dış mihraplar ve doğu ve batı uçlarda birer pencere açıklığına yer
verilmiştir. Basit bir niş formundaki dikdörtgen kesitli dış mihraplar, birer sivri tonoz ile
örtülüdür. Unsurlarda herhangi bir bezeme bulunmamaktadır. Dikdörtgen formlu
pencerelerin söve ve atkı taşları kesme taştır. Cephede taçkapının iki yanında ikişer adet
sivri kemerli üst sıra penceresi de vardır (Resim 328-329).
Dışa taşıntı yapan taçkapı iki renkli mermer kaplamadır. Unsur sivri kemerli bir
tonoz ile örtülüdür. Sivri kuşatma kemeri, kakma teknikli palmet motifleri ile
hareketlendirilmiştir. Giriş açıklığı basık bir kemer ile örtülüdür. Kemer iki renkli
zıvanalıdır. Açıklığın üzerinde enine dikdörtgen formlu mermer kitabe panosu yer
almaktadır. Kitabenin üzerinde kalın silmelerle oluşturulmuş geometrik geçme süsleme
sekiz kollu yıldız motifinden meydana gelmektedir (Resim 328).
1098
1971-72 yılındaki onarım öncesi fotoğraflarda minarenin şerefeye kadar yıkık olduğu görülmektedir.
Bkz. E.H. Ayverdi, a.g.e., IV, R.1105, 1110; O. Aslanapa, a.g.m., s.21, Şek-3-4.
1099
E.H. Ayverdi, a.g.e., IV, R.1104’te yayınlamış olduğu planda son cemaat yerinde orta birimi de bir
kubbe ile örtülü şekilde göstermiştir.
437
Taçkapıdan kare planlı avluya geçilmektedir. Avlu geçişleri pandantiflerle
sağlanmış bir kubbe ile örtülüdür. Geçiş unsurları mukarnaslarla sekizgen planlı kasnak
ise Türk üçgenleri ile hareketlendirilmiştir. Pandantiflerin alt kesiminde de birer adet
palmet motifi bulunmaktadır. Kubbenin merkezinde sekizgen planlı bir aydınlatma
penceresi vardır. Avlunun doğu ve batı duvarları sivri kemerli çökertmelerle
hareketlendirilmiştir. Daha dar nişler kuzey duvarında giriş açıklığının iki yanında da
bulunmaktadır. Unsurlar mukarnas kavsaralarla örtülmüştür. Nişlerden doğudakinin
kavsarası orijinalinde de olduğu şekilde kesme taş olarak bırakılmıştır. Batıdaki ise
mekanın tüm duvarlarında da olduğu gibi sıvalı ve boyalıdır. Doğudaki nişin içerisine,
giriş açıklığını örten rüzgârlığın üst katına yerleştirilmiş ahşap konstrüksiyonlu mahfile
ulaşımı sağlayan ahşap basamaklar yapılmıştır. Mekanının doğu ve batı duvarlarının
kuzey uçlarına sivri kemerli çökertmeler içerisinde yer alan tabhane mekanlarına
ulaşımı sağlayan giriş açıklıkları bulunmaktadır. Basık kemerli girişlerde, kemer ve
söveler mermerdir (Resim 330).
Tabhane mekanlarına ulaşımı avludan sağlanan enine dikdörtgen formlu
koridorlarla ulaşılmaktadır. Tabhane mekanlarının kuzeyinde yer alan birimler birer
sivri tonoz ile örtülüdür. Mekanların son cemaat yerine açılan birer penceresi ve
dikdörtgen kesitli birer nişi vardır. Doğudaki koridorun doğu duvarında bir giriş
açıklığı, kuzeydoğu köşesinde de bir minare çıkışı bulunmaktadır. Batıdakinin minare
çıkışı ise birimin batı duvarındadır (Resim 331). Her iki koridorun güney duvarlarının
avluya yakın kısımlarında tabhane mekanlarının giriş açıklıkları vardır. Açıklılar basit
dikdörtgen formdadır. Kare planlı tabhane mekanları birbirinin simetriğidir. Her iki
mekanda pandantif geçişli birer kubbe ile örtülüdür. Kasnaklar sivri kemerleme dizileri
ile çevrelenmiştir. Mekanların dışa bakan duvarlarında alt ve üst kotta ikişer pencere
açıklığına yer verilmiştir. Avluya bakan duvarlarda ikişer adet, koridora bakan kuzey
duvarlarında ise üçer adet niş bulunmaktadır. Kuzeydeki nişlerden ortadakiler ocaktır.
Dikdörtgen formlu ocaklar birer sivri tonoz ile örtülüdür. Ocakların baca delikleri içten
sonradan kapatılmış olmasına rağmen çatıda bacalar mevcuttur (Resim 332).
Avlu ile aynı aksta yer alan ve sivri bir kemer ile ayrılan ibadet mekanı kare
planlıdır. Her iki mekan arasında 26 cm.lik kot farkı vardır. İbadet mekanının her üç
duvarının alt ve üst korunda ikişer adet pencere açıklığı bulunmaktadır. Dikdörtgen
438
formlu alt sıra pencerelerin alınlıkları sivri kemerlidir. Üst sıra pencereleri de sivri
kemerlidir ve renkli camlı alçıdan içliklere sahiptir. Mekan geçişleri pandantiflerle
sağlanmış bir kubbe ile örtülüdür. Geçişler ve kasnak avluda da olduğu gibi mukarnas
ve Türk üçgenleri ile hareketlendirilmiştir (Resim 333). Kaynaklarda yayınlanmış
imaretin onarım öncesi fotoğraflarında, yapının beden duvarlarında Edirne Muradiye
İmareti’nin
yazılarına
benzer
tarzda
kufi
ve
celi
sülüs
yazıların
olduğu
görülmektedir1100. Sıva ve boyaları son onarımda yenilenen yapıda bu yazılara dair
herhangi bir iz kalmamıştır. 1910 yılında yapıyı ziyaret eden araştırmacılar da geçiş
öğeleri ve örtünün tuğla ile örülmüş olduğunu belirtmektedir1101.
Beşgen planlı mihrap nişi mukarnas kavsara ile örtülüdür. Kalın kaytan
silmelerle çevrelenen unsur yağlıboya ile boyalıdır.
Son onarımda eklenen ahşap minber niteliksizdir. Yapıyı çeşitli tarihlerde
inceleyen ve 1927-28, 1950, 1968 yıllarına ait fotoğraflar yayınlayan E.H. Ayverdi’nin
eserinde nerdeyse tamamı yıkık olan imaretin minberinden bahsedilmemektedir.
Yayınlanmış fotoğraflarda da herhangi bir minber görülmemektedir. Ancak daha yeni
kaynaklarda hiçbir referans gösterilmeden sadece çizimine yer verilen minber oldukça
bezemelidir1102. Bu minber muhtemelen 1971 yılında yapıya eklenmiş olmalıdır.
Tarihlendirme
Yapının inşa kitabesi taçkapı üzerindedir. Üç satırdan meydana gelen Arapça
kitabe, celi sülüs yazı türündedir. Harfler mermer üzerine kabartma tekniğinde
işlenmiştir (Resim334). Kitabenin Arapça harflerle yazılışı şöyledir:
اﻣﺮ اﻻﻣﯿﺮ اﻟﮕﺒﯿﺮ واﻟﺮًاﺧﺮ اﻟﺤﻄﯿﺮ اﻟﻤﺮﺣﻮم اﻟﻤﻐﭭﻮر اﻟﺴﻌﯿﺪ اﻟﺸًﮭﯿﺪ اﻟﻤﺘﺎج اﻟﻲ رﺣﻤﺖ اﻻه-١
ﺗﻌﺎﻟﻲ ﻃﺎﯾﻲ ﻗﺮاﺟﺒﻚ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﷲ ھﺰه اﻟﻌﻤﺎرة ﻓﻲ اﯾﺎم اﻟﺪﻟﺖ اﻟﺴﻠﻄﺎن ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ-٢
ﻣﺮاد ﺣﺎن ﺧﻠﺪ ﻣﻠﻜﮫ ﻓﻲ ﺗﺎرﯾﺦ ﺳﻨﺔ اﺣﺪي وﺳﺘﯿﻦ وﺛﻤﺎن ﻣﺎﯾﮫ ھﺠﺮﯾﺔ ﻧﺒﻮﯾﺔ-٣
1100
A. Tüfekçioğlu, a.g.e., s. 307, Res.274; E.H. Ayverdi, a.g.e., IV, s.772.
Türkiye’de Vakıf …, IV, s.374-75, dipnot 17.
1102
Minberin çizimi için bkz. F. Uluengin-vd, a.g.e., s.149.
1101
439
Kitabenin Anlamı: Allah’ın rahmetine muhtaç, merhum, mağfur, saadetli ve
şehid, büyük emir, şerefli komutan, Abdullah oğlu Dayı Karaca Bey, Murad Han oğlu
Sultan Mehmed’in –mülkü ebedi olsun- yönetimi zamanında hicri 861 tarihinde bu
imareti (n yapılmasını) emretti1103.
Kitabeden anlaşılacağı gibi imaret, Fatih Sultan Mehmed döneminde Abdullah
oğlu Karacabey tarafından H.861/1456-57 yılında inşa ettirilmiştir. Yapının banisi Dayı
Karaca Bey II. Murad döneminde (1421-51) Rumeli Beylerbeyi tayin edilmiştir. E. H.
Ayverdi, Karacabey İmareti’nin H.859/1455 tarihli vakıf defterlerinden yola çıkarak
yapının 1456-57 yılından önce inşa edildiğini ileri sürmektedir1104.
1103
A. Tüfekçioğlu, a.g.e., s. 306. Kitabenin farklı okunuşları için ayrıca bkz. E.H. Ayverdi, a.g.e., IV,
s.777; Türkiye’de Vakıf …, IV, s.371.
1104
Türkiye’de Vakıf …, IV, s.371; E.H. Ayverdi, a.g.e., IV, s.770-76.
440
Katalog No
Yapının Adı
Yeri
Şekil No
:3.36
: HAMZA BEY İMARETİ/CAMİİ1105
:Bursa
İnceleme Tarihi
:07.08.2006
:164
Resim No
:335-344
Hamzabey Mahallesi, Karlıca Caddesi’nde bulunan yapı, II. Murad’ın
vezirlerinden Hamza Bey tarafından yaptırılmıştır. İzmir’i fetheden Hamza Bey, 1461
yılında Romanya’da Kazıklı Voyvoda tarafından kazığa çakılmış, cesedi daha sonra
Bursa’ya getirilmiştir1106.
Yapı Fatih devrinde, mescit olarak kullanılmış, 1614 yılında da yapıya Kazasker
Muallim Zade Ahmed Efendi tarafından minber konulması ile camiye dönüştürülmüştür.
İmaret, Bursa’da Fatih devrinde yapılan camilerin en büyüğüdür1107. 1826 ve 1855
yıllarındaki depremlerden sonra tamir edilmiştir. Son olarak da 1958 ve 1963 yıllarında
Bursa Eski Eserleri Sevenler Kurumu tarafından onarılmış ve ibadete açılmıştır1108.
Külliyenin diğer yapıları olan medrese ve imaret bugün yok olmuştur1109. XV. yüzyılda
Hamza Bey tarafından imaretin doğusunda inşa ettirilmiş medresenin onsekiz odası
varmış ve 1615 yılında yıktırılıp yeniden inşa edilmiş. Medrese 1930 yılına kadar
mevcutmuş1110. İmaretin kuzeybatısında XV. yüzyılda yaptırılan sekizgen planlı ve bir
kubbe ile örtülü Hamza Bey’in türbesi vardır. Girişi eyvan şeklindedir. İmaretin
kuzeybatı ucunda son cemaat yerinin devamı gibi görülen türbede ise, Hamza Bey’in eşi
ile kızlarının mezarları bulunmaktadır1111. Türbenin duvarları iki sıra yatay bir sıra
dikey tuğla ile örülmüştür. Kuzey cephesindeki pencere ve kapı kemerlerinin üzerinde
ise zikzak tuğla dizileri ile bezemeler yapılmıştır. Beden duvarlarının üstü ve yanları
1105
İmaret, yüksek lisans tez çalışmamız kapsamında da yer almaktadır. Bkz. T. Acar, a.g.t., s.207-214.
Yapı halk arasında Hamza Bey Camii şeklinde de adlandırılmaktadır. A. Kuran, a.g.e., s.71.
1106
R. Kaplanoğlu, a.g.e., s. 63; Türkiye’de Vakıf Abideler…, III, s.74.
1107
E.H. Ayverdi, a.g.e., III, s.89.
1108
E.H. Ayverdi yapının 1960 yılından önce başlayan onarımının 1962 yılında tamamlandığını
belirtmekte ve yapının 1962 yılına ait bir fotoğrafını da yayınlamaktadır Bkz. E.H. Ayverdi, a.g.e., III,
s.96, Res. 160.
1109
S. Arık vd., a.g.e., s.49.; Türkiye’de Vakıf Abideler…, III, s.74; K. Baykal, a.g.e., s.35.
1110
N.T. Dostoğlu, a.g.e., s.220.
1111
R. Kaplanoğlu, a.g.e., s.63; N.T. Dostoğlu, a.g.e., s.220.
441
kabartma çerçevelerle bitirilmiştir. Hamza Bey İmareti’nin kuzeyinde yer alan Kara
Mustafa Paşa Türbesi ise kare planlıdır.
Yapı, avlu, ibadet mekanı ve iki tabhane mekanından meydana gelen bir
tabhaneli camidir. Kuzeyinde beş birimli bir son cemaat yeri vardır (Şekil 164).
Yapının duvarları üç sıra yatay tuğla ve bir moloz taş ile örülmüş, araya da birer
adet dikey tuğla yerleştirilmiştir. Son cemaat yeri ile yapının duvarları arasında fark
yoktur. Sadece beden duvarlarının alt kısımlarında derz ve taşlarda bazı farklar
görülmektedir. Bu da yapılan onarımların sonucu olmalıdır. Kubbe kasnakları ise
tuğladandır. Son cemaat yerinin öne doğru çıkıntı yapan bölümünün üst tarafı dışında
tüm duvarlar ve ibadet mekanı kubbesi dışında tüm kubbeler üç sıra kirpi saçakla
hareketlendirilmiştir. İbadet mekanının kubbesi iki sıra, son cemaat yerinde öne çıkıntı
yapan kısım ise bir sıra kirpi saçakla son bulmaktadır (Resim 335-336).
Şekil 164. Bursa Hamza Bey İmareti. Plan (E.H. Ayverdi’den işlenerek).
442
Yapının doğu ve batı cephelerinde alt ve üst seviyede üçer adet pencere vardır.
Tabhane mekanlarının güney cephelerinin üst seviyesinde ikişer pencere ve ibadet
mekanın her cephesinde ise altta ve üstte ikişer pencere yer almaktadır. Sivri kemerli
çökertmeler içerisinde yer alan dikdörtgen formlu alt sıra pencerelerinin genellikle
mermerden söveleri ve atkı taşları vardır. Bazı söveler onarımlarla değişmiş, çimento ile
yapılmışlardır. Sivri kemerli üst sıra pencereleri, sivri kemerli çökertmeler içerisindedir
(Resim 336). Güneydeki alt sıra pencerelerinin çökertmeleri testere dişleri ile
hareketlendirilmiştir. Ayrıca iki pencere arasında iç içe iki sivri kemerli bir çökertme
vardır. Üst sıra pencerelerin alçıdan dışlıkları bulunmaktadır.
İmaretin kuzeyinde yer alan şadırvan sekizgen planlıdır. Kurşun kaplı bir kubbe
ile örtülü şadırvanın kubbesi içten düz bir tavan ile kapatılmıştır. Şadırvanın ayakları
mermerdendir ve kare kesitlidir. Ortasında sekizgen planlı mermer bir havuz vardır.
Yapının kuzeydoğusunda yer alan minare, beşgen kaidelidir. Kaide beden
duvarları boyunca yükselmektedir. Kaidenin alt kesiminde üç sıra yatay tuğla ile bir
adet dikey tuğlanın düzgün kesme taşları çevrelediği görülürken, üst taraflara doğru
dikey tuğlaların yerini sadece kalın derzler almıştır. Taş ve tuğla ile örülen pabuç
üçgenlerle hareketlendirilmiştir. Güdük gövde ve silindirik formlu petek yatay şekilde
yerleştirilmiş tuğlalarla örülmüştür. Şerefe altında iki kaytan silmenin arası eşkenar
dörtgen formundaki tuğlalarla dolgulandırılmıştır. Yeşil sırlı bu tuğlaların kimileri
dökülmüştür. Konik külah kurşun kaplıdır. Minareye son cemaat yerinin doğusunda yer
alan kapı ile çıkılmaktadır. Minare yapıya sonradan eklenmiştir ve kaideden şerefeye
kadar tamir edilmiştir1112. E.H. Ayverdi’de minarenin sonradan eklendiğini, orijinal
minarenin ise sol köşede duvar üzerinde olabileceğini belirtmektedir1113.
İmaretin kuzeyinde yer alan son cemaat yeri beş birimlidir. Ortadaki birim
geçişleri Türk üçgenleri ile sağlanmış bir kubbe ile örtülüdür. Kubbe eteği dört yönde,
dikdörtgen formu çökertmelerle hareketlendirilmiştir. Diğer birimler ise pandantif
geçişli birer kubbe ile örtülüdür. Doğu ve batıdaki birimlerin pandantiflerinin üzeri
kavisli
1112
1113
üçgenlerle
dolgulandırılmıştır.
Doğudaki
Türkiye’de Vakıf Abideler…, III, s.76.
E.H. Ayverdi, a.g.e., IIII, s.95.
443
kubbenin
güneydoğusundaki
pandantifinin üzerinde sıvanın altında kalemişi süslemelerin geldiği görülmektedir.
Batıdaki birimin kubbesi dışında tüm kubbelerin göbeğinde bitkisel içerikli kalemişi bir
madalyon bulunmaktadır. Türbenin son cemaat yerinin batı cephesine bitiştirilmiş
olması nedeniyle son cemaat yerinin batısı dışa kapalıdır. Doğu kesimi ise sivri bir
kemer ile dışa açılmaktadır. Son cemaat yerinin sivri kemerleri yığma mermer ayaklar
üzerindedir. Dikdörtgen kesitli ayakların kaideleri yoktur, başlıkları ise profillidir.
Kemerler kuzey-güney yönlü çelik gergiler ile desteklenmektedir. Kemerlerin arası
camekanlarla kapatılmıştır. Son cemaat yerinin doğu ve batı kesimi üçer basamakla
çıkılan birer seki ile yükseltilmiştir. Yapının kuzey cephesi dışa taşıntılı yan kanatları
olan taçkapı dışında sağırdır. Son cemaat yerinin orta birimi bir taçkapı gibi dışa
taşıntılı şekilde ve iki yanındaki birimlerden daha yüksek şekilde inşa edilmiştir.
Ortadaki iki ayağın üzerinde, taçkapıdaki gibi birer dilimli niş vardır. Dışa taşıntılı ve
daha yüksek tutulmuş olan orta birimin üst kesimi, tek sıra kirpi saçağın altı, köşelerde
birer ortada ise yan yana ikişer iri testere dişi ile hareketlendirilmiştir (Resim 338). Bu
ileri doğru çıkış kuzey cephenin bütünlüğünü parçalamıştır. Kalkan duvarları ile farklı
denemeleri uygulayan Bursalı mimarlar, bu cephe ile de yeni denemelere açık
olduklarını göstermektedirler1114.
Kuzey cephenin ortasında yer alan taçkapı, mermerdendir. Düz tavanlı bir
kavsara ile örtülüdür. Kemeri Bursa kemeri formundadır. Kavsaranın üzerinde sivri
kemerli bir pencere vardır. İki yandaki mihrabiyeler dikdörtgen kesitlidir. Düz tavanla
örtülü
mihrabiyelerin
kemeri
dilimlidir.
İçleri
bugün
ayakkabılık
olarak
kullanılmaktadır. Taçkapı düz, bir tarafı kavisli ve pahlı silmelerle çevrelenmiştir. Giriş
açıklığı basık kemerlidir. Giriş açıklığının üzerinde enine dikdörtgen dini içerikli bir
kitabe levhası vardır. Kitabede 1290/1873-74 tarihi vardır. Bu kitabe onarımların
birinde konulmuş olmalıdır. Ahşap kapı kanatları yenidir (Resim 339).
Giriş açıklığından kare planlı avluya geçilmektedir. Avlu geçişleri pandantiflerle
sağlanmış
bir
kubbe
ile
örtülüdür.
Pandantiflerin
üzeri
mukarnaslarla
hareketlendirilmiştir. Sekizgen kasnağın üzeri sivri ve dilimli kemerli çökertmelerle
hareketlendirilmiştir. Kasnaktaki dört sivri kemerli pencerelerde dilimli kemerli birer
1114
A. Batur, a.g.m., s.164.
444
çökertme içerisindedir. Kubbe eteği de mukarnas dişleri ile bezenmiştir. Kubbe
göbeğinde aydınlatma feneri kapatılmış, göbeğe kalemişi süslemeler yapılmıştır.
Avlunun kuzeyinde ikisi duvara gömülü, ikisi serbest kare kesitli dört ahşap destekle
taşınan bir kadınlar mahfili yer almaktadır. Avlunun ortasındaki havuz/şadırvan yoktur.
Avlunun kuzeyindeki, taçkapının üzerindeki pencerenin doğu ve batısından çatıya
çıkılmaktadır. Avlu ile doğu ve batısındaki tabhane mekanları arasında kot farkı yoktur
(Resim 340-341).
Avlunun doğu ve batısında birer tabhane mekanı vardır. Tabhane mekanlarının
avluya açılan kemerleri Bursa ve dilimli kemer şeklinde iki kademelidir. Kuzey-güney
yönlü dikdörtgen planlı tabhane mekanlarında kuzey duvarlarına doğu-batı yönlü
kemerler atılmış ve bir kare alan oluşturulmuştur. Kare alanlar birer kubbe ile
örtülmüştür. Doğudaki kubbenin geçişler iki sıra üçgenlerden meydana gelmektedir.
Batıdaki tabhane mekanının kubbe geçişleri üzerleri mukarnaslarla hareketlendirilmiş
tromptur. Kubbe göbeklerinde birer bitkisel içerikli kalemişi madalyon vardır.
Kemerlerin kuzeyindeki alanlar ise birer aynalı manastır tonozu ile örtülüdür. Tabhane
mekanlarının alt ve üst seviye pencereleri dış cephede de olduğu şekilde birer sivri
kemerli çökertme içerisindedir. Güney duvarlarında ise ortada bugün yaşmak kısmı
kapatılarak mihrap görünümü kazandırılmış birer ocak, ocakların iki yanında ise sivri
kemerli birer niş vardır. Yarım daire formlu ocaklar çeyrek küre şekilli bir kavsara ile
örtülüdür. Kavsara köşeliklerindeki geometrik örnekli süslemeler ve çerçeve
yaldızlanmıştır. Çerçevede ise silmeler, bitkisel bordürler ve meander bordürü
bulunmaktadır. İki ocak arasındaki tek fark enlice bitkisel bordürde farklı süslemelerin
olmasıdır (Resim 342-343). Ocaklarda baca izi olmadığı, onarımı yapan kurum
tarafından açıklanmıştır1115. Tabhane mekanlarının güney duvarlarında pencere
olmamasının nedeni de bu nişler olmalıdır. Malakari kabartma tekniğinde yapılmış
süslemeler, eski fotoğraflarda bugünkü göründüğü gibi yaldızlı değil, doğal
görünümdedir. Üçgen alınlık üzerinde kalemişi bitkisel bir süsleme, bugün mermer
kaplı ana nişte ise ortasından kandil sarkan perde motifi bulunmaktadır. E. H. Ayverdi,
form ve ölçüleri ile bugün mihrap görünümündeki unsurların birer ocak olabileceğini
1115
Türkiye’de Vakıf Abideler…, III, s.75.
445
ancak baca araştırması yapmadığı için bunun net bir veri olmadığını da
eklemektedir1116. M. Top ise, “erken Osmanlı camilerinde kıble duvarı üzerinde birden
fazla mihrabın olmadığını, bu dönemden sadece Ankara Karacabey Camii ile Bursa
Hamza Bey Camii’nin yan mekanlarında mihraba rastlandığını, belirtmektedir”1117. Her
ne kadar bugün mihrap görünümüne sahip olsalar da unsurlar birer ocaktır. Benzer
durum bu iki yapı dışında İnegöl İshak Paşa İmareti’nde de karşımıza çıkmaktadır.
Avludan iki basamakla çıkılan ibadet mekanı, kare planlıdır. Geçişleri Türk
üçgenleri ile sağlanmış bir kubbe ile örtülüdür. İbadet mekanındaki pencerelerin tümü
tabhane mekanlarında da olduğu şekilde birer sivri kemerli çökertme içerisine
alınmıştır. Kubbe göbeği diğer örtülerdeki gibi birer madalyonla hareketlendirilmiştir
(Resim 344). Yapının eski fotoğrafında ise kubbe eteğini dolanan bitkisel bir bordür ve
Türk üçgenlerini çevreleyen fletolar bulunmaktadır. Üst seviyedeki pencereler ise
bitkisel birer tepelik ile taçlandırılmıştır1118.
İbadet mekanının güney duvarının ortasında yer alan mihrap, dikdörtgen
kesitlidir. Mukarnaslı bir kavsara ile örtülüdür. Mermer mihrap basit birer silme ile
çevrelenmiştir. Çerçevede yağlı boya ile yapılmış palmet fistosu vardır. Aynalıkta üst
üste iki tane dikdörtgen kesitli ayet panosu bulunmaktadır. Kavsara altın yaldızla
boyanmıştır (Resim 344). E.H. Ayverdi’nin yayındığı eski bir fotoğrafta ise mihrap
bugünkü görünümünden oldukça farklıdır. Kalın bir çerçevesi bulunan mihrabın ana
nişinde ortasından kandil motifi sarkan, iki yana çekilmiş bir perde motifi
bulunmaktadır. Silmelerle kademelenmiş çerçeve üzerinde de bitkisel örnekli
süslemeler yer almaktadır1119.
Mihrabın batısındaki ahşap minber ve avlunun güneydoğu köşesindeki vaaz
kürsüsü yenidir.
Yapıda, taş, taş-tuğla, sırlı tuğla, alçı ve kalemişi ile yapılmış süslemeler vardır.
Taş süslemeler son cemaat yerindedir. Son cemaat yerindeki mermer ayakların
1116
E.H. Ayverdi, a.g.e., III, s.93, Res. 156.
M. Top, a.g.t., s.240.
1118
E.H. Ayverdi, a.g.e., III, s.93, Res. 149.
1119
Ay.yer., Res. 150. Mihrap için ayrıca bkz. M. Top, a.g.t., s.166-67.
1117
446
başlıkları iç ve dış bükey silmelerle hareketlendirilmiştir. Başlıklar Batılılaşma dönemi
özellikleri gösteren “S” “C” kıvrımlı profillere sahiptir (Resim 338).
Son cemaat yerinin ortasında, dışa çıkıntı yapan kesimin üst tarafındaki testere
dişleri taş-tuğla ile yapılmıştır.
Minarede şerefe altı, eşkenar dörtgen formunda yeşil sırlı tuğlalarla
hareketlendirilmiştir1120. Tuğlaların bazıları dökülmüştür.
Alçı süslemeler yapıdaki kubbe geçişlerinde ve tabhane mekanlarında yer alan
mihraplarındadır. Avlu, ibadet mekanı ve batıdaki tabhane mekanlarının kubbe
geçişlerinin üzerleri mukarnaslarla hareketlendirilmiştir. Tabhane mekanlarındaki
mihrapların kavsara köşeliklerinde çok kollu yıldızlardan gelişen geometrik bir
kompozisyon vardır. Çerçevede ise doğudakinde sadece palmet, rumi ve kıvrım
dallardan meydana gelen bir bordür vardır (Resim 342). Aynı bordür Bursa Ulu
Camii’nin mermer taçkapısının batı yan nişini de kuşatmaktadır1121. Batıdaki mihrap
çerçevesinde ise dıştan içe doğru palmet ve rumilerden meydana gelen dar bir bitkisel
bordür; birleşim yerlerinde sepet örgüsü yapan, kıvrım dallarla oval bir madalyon
oluşturan bitkisel süslemenin içi palmet ve rumilerle süslenmiştir. Sadece kıvrım
dallardan meydana gelen dar bir silmeden sonra meander bordürü ile çerçeve son
bulmaktadır. Bursa Yeşil İmaret’in alçı ocak ve dolap nişlerinde de bu meander süsleme
kullanılmıştır. Alçı süslemeler malakâri tekniğindedir1122.
Yapıdaki tüm kubbelerin göbeğinde rumiler, kıvrım dallarla şekillenen kalemişi
birer dairesel madalyon vardır. Madalyonun iç halkasında Bursa Yeşil İmaret’in giriş
eyvanının yan duvarlarında yer alan madalyonda da olduğu gibi bir sıra inci dizisi
bulunmaktadır. Son cemaat yeri doğu biriminin güneydoğusunda yer alan pandantif
üzerinde boya tabakasının altında kalemişi süslemelerin geldiği görülmektedir.
Kubbedeki bu madalyonlarda boyalar altında devam ediyor gibidir. Yapılan tamirlerin
birinde kubbe ve geçişlerdeki kalemişi süslemelerin üzeri örtülmüş olabilir.
1120
Sırlı tuğlalı minareler için bkz. A.O. Uysal, “Erken Osmanlı Döneminde Sırlı Tuğlalı Minareler”, X.
Türk Tarih Kongresi, Ankara 22-26 Eylül 1986, Kongreye Sunulan Bildiriler, C.V, Ankara, 1994,
s.2349-2367.
1121
Bkz. Y. Özbek, a.g.e., s.211, Res.213.
1122
Türkiye’de Vakıf Abideler…, III, s.75.
447
Tarihlendirme
Yapının inşa kitabesi yoktur. Yapının banisi Hamza Bey, Çelebi Sultan
Mehmed’in baş veziri Bayezid Paşa’nın kardeşidir. Ankara Harbi’nde ve İstanbul’un
fethinde bulunmuştur. Yapıyı Hamza Bey’in yaşadığı döneme XV. yy. ortaları
tarihleyebiliriz1123.
Yapının kapısı üzerindeki kitabe ise onarıma aittir ve 1290 tarihlidir (Resim
339).
1123
Türkiye’de Vakıf Abideler…, III, s.74-76; S. Eyice, a.g.m., s.42; E.H. Ayverdi, a.g.e., III, s.89-97;
E.H. Ayverdi-İ.A. Yüksel, a.g.e., s.61.
448
Katalog No
:3.37
Yapının Adı
Yeri
Şekil No
:MAHMUT PAŞA CAMİİ
:İstanbul/Mahmutpaşa
İnceleme Tarihi
:165-166
Resim No
:22.11.2008
:345-354
İstanbul’un Mahmutpaşa semtinde yer alan yapı büyük bir bahçe içerisindedir.
Bahçenin biri güneyde diğeri doğuda olmak üzere iki kesme taş söveli kapısı vardır.
Cami üç yönden bir hazire ile çevrelenmiştir. Hazirenin içerisinde Mahmut Paşa’nın
türbesi bulunmaktadır1124. H.867/1462-63 yılında inşa edilen yapının banisi Fatih Sultan
Mehmet’in veziri Mahmud Paşa, mimarı ise Atik Sinan’dır1125.
Cami Mahmud Paşa Çarşısı ile birlikte H.1062/1652, H.1070/1660, 1680,
H.1099/1688, H.1139/1726 yıllarındaki yangınlarda zarar görmüştür. H.1168/1755
yılındaki yangında zarar gören yapı, H.1169/1755-56 yılında Sultan III. Osman
tarafından medrese ve kütüphane ile birlikte onartılmıştır. H.1179/1766 yılındaki
depremden sonrada yapı, H.1199/1785 yılında tekrar onarılır. H.1243/1827 yılındaki
yangın sonrasında H.1244/1828-29 yılındaki onarımda eski son cemaat yerinin sütunları
taş payelerle değiştirilmiştir. H.1251/1835 yılında Sultan II. Mahmud emriyle yapıya
hünkar mahfili eklenir. Yeni onarımda mahfil kaldırılır. 1936-1940 yılında cami tekrar
onarılır1126.
Yapı avlu, ibadet mekanı ve “U” şeklinde bir koridor etrafına sıralanmış tabhane
mekanından meydana gelmektedir. Kuzeyde beş birimli bir son cemaat yeri, kuzeydoğu
köşesinde de bir minare bulunmaktadır (Şekil 165).
Yapının dış duvarları düzgün kesme taş, beden duvarları ve kasnakların silmeleri
İstanbul’daki camiler içerisinde form ve detay bakımından en mükemmelidir. Silmeler
1124
Türbe için bkz. T. Öz, İstanbul Camileri, I-II, Ankara, 1997, s.99; E. Daş, a.g.e., s.218-221; G.
Cantay, a.g.e., s.44; G. Goodwin, a.g.e., s.109, Res.101.
1125
O. Aslanapa, Osmanlı Devri Mimarisi, s.84-86; E.H. Ayverdi, a.g.e., C.III, s.443-450; Ş. Çakmak,
a.g.e., s.150; T. Öz, a.g.e., s.98-99; Ayvansarayi, a.g.e., s.254; W. Müller-Wıener, İstanbul’un Tarihsel
Topografyası, İstanbul, Mart 2007, s.433; C.E. Arseven, a.g.e., s.287; D. Kuban, Osmanlı Mimarisi,
s.189-190; H. Ethem, Camilerimiz, İstanbul, 1932, s.30-31.
1126
W.Müller-Wıener, a.g.e., s.434-435; D. Kuban, a.g.e., s.189.
449
İznik Yeşil Cami’n silmeleri ile benzerlik göstermektedir1127. Örtüleri ise kurşun
kaplıdır (Resim 345).
Şekil 165. İstanbul Mahmut Paşa Camii. Plan (www.archnet.org’tan işlenerek).
Yapının kuzeybatı köşesindeki minarenin kaidesi kare planlıdır. Kesme taş
minarenin silindirik formlu gövdesi gibi külahı da kesme taştır. Şerefe altı kalın kaytan
silmelerle hareketlendirilmiştir. Petek, kurşun kaplı konik bir külah ile örtülüdür.
Minareye ulaşım, kuzeybatıdaki tabhane mekanının batı duvarının kuzey ucundaki
açıklık ile sağlanmaktadır (Resim 345).
Yapının kuzeyinde yer alan mermer şadırvan, mermer sütunlarla taşınan, üzeri
kurşun kaplı bir kubbe ile örtülüdür. Sütunların başlıkları baklava formundadır.
1127
Saçaklar hakkında daha fazla bili ve çizim için bkz. M. Binan, a.g.e., s.86-88, Res.75-76, Planş
XXVII, İznik Yeşil Cami için bkz. ay. es., s.87.
450
Yapıda alt sıra pencereleri dikdörtgen formludur. Pencereler silmelerden
meydana gelen dikdörtgen formlu çökertmeler içerisine alınmıştır. Üst sıra pencereleri
sivri kemerlidir ve alçıdan dışlıkları bulunmaktadır (Resim 345).
Yapının kuzeyindeki son cemaat yeri beş birimlidir. Her birim geçişleri
pandantiflerle sağlanmış birer kubbe ile örtülüdür. Son cemaat yeri kuzey, doğu ve
batıda sivri kemerlerle dışa açılmaktadır. Kuzeydeki kemerler çokgen kesitli taş
ayaklarla taşınmaktadır. Ayakların devşirme başlıkları vardır. Kaynaklarda bugün taş
kaplı ayakların içinde antik sütunların olduğu belirtilmektedir1128. Sütunlar 1766
yılındaki yangından sonra zarar görümü olmalıdır. Kemerler doğu-batı ve kuzey-güney
yönlü demir gergilerle desteklenmektedir. Son cemaat yerinin giriş aksı dışında kalan
doğu ve batı kesimi sekilerle yükseltilmiştir. Sekiler, altıgen formlu taban tuğlaları ile
kaplanmıştır (Resim 346).
Son cemaat yerinin güney duvarı oldukça simetrik ve hareketlidir. Ortada
taçkapı, taçkapının iki yanında aralarında birer dış mihrap bulunana ikişer pencere ile
vurgulanmıştır. Alt sıra pencerelerinin üst kotuna birer sivri kemerli pencere
yerleştirilmiştir. Taçkapıya yakın olan pencerelerin en üst kotunda da birer daire formlu
pencere yer almaktadır. Üst sıra pencerelerinin alçıdan dışlıkları vardır. Alt sıra
pencereleri, diğer cephelerdeki pencereler gibi dikdörtgen formludur ve çökertmelerle
hareketlendirilmiştir. Yarım dikdörtgen formlu dış mihraplar birer mukarnas kavrasa ile
örtülüdür. Mihraplarda pencereler gibi silmelerle çevrelenmiştir. Son cemaat yerinde
güney duvarı kesme taş, doğu, batı ve kuzeydeki kemer aynaları ise mermer kaplamadır.
Yapının kuzeyinde yer alan taçkapı mermerdir ve mukarnas kavsara ile
örtülüdür. Unsur, sırası ile düz, bir tarafı kavisli, pahlı ve kaval silmelerle
çevrelenmiştir. Taçkapının yan kanatlarındaki mihrabiyeler beş kenarlıdır ve birer
mukarnas kavsara ile örtülüdür. Giriş aralığı basık kemerlidir1129. Taçkapı içe de taçkapı
formunda yansımıştır. Yan kanatlar, dilimli kemerle örtülü dikdörtgen formlu nişlerle
hareketlendirilmiştir (Resim 346).
1128
1129
T. Öz, a.g.e., s.99; D. Kuban, a.g.e., s.189-190.
Taçkapının çizimleri için bkz. Ş. Çakmak, a.g.e., s.234, Profil 52.
451
Taçkapıdan eş büyüklükteki kubbelerle örtülü avlu ve ibadet mekanını üç
yönden çevreleyen koridorun kuzey kanadına geçilmektedir. Kuzey kanat, doğu ve
batıdan daha geniştir. Üç birim birer kubbe ile örtülüdür. Kanadın doğu ve batı uçlarına
kare formlu birer tabhane mekanı yerleştirilmiştir. Mekanların koridora açılan sivri
kemerleri birer camekanla kapatılmıştır. Simetrik düzendeki her iki mekanın güney
duvarlarında birer pencere ile yarım daire kesitli birer ocak nişi bulunmaktadır.
Doğudaki tabhane mekanının doğu duvarında ikişer pencereye ver verilirken, batıdaki
tabhane mekanında minarenin varlığı sadece bir pencerenin açılmasına olanak
sağlamıştır (Resim 347, 351).
Şekil 166. İstanbul Mahmut Paşa Camii. Kesit (www.archnet.org’tan işlenerek).
Doğu ve batıdaki dar koridorlar yuvarlak kemerli birer tonoz ile örtülüdür. Her
iki koridor ile kuzey koridor arasında kot farkı vardır. Üçer basamakla yanlardaki
koridorlara ulaşılmaktadır. Koridorların dışa bakan cephelerine bugün birbirlerine ve
koridorlara kemerlerle açılan üçer tabhane mekanı yerleştirilmiştir. Bugünkü plan
şeması irdelendiğinde, ortadaki mekanın eyvan formunda kuzey ve güneydeki
mekanların ise dışa kapı ve pencerelerle açılan birer tabhane mekanı olduğu kanısı
452
doğmaktadır. Mevcut izlerden zaman içerisinde her iki mekanın duvarlarının aradaki
eyvana doğru açıldığı anlaşılmaktadır. Kuzeydeki mekanlar geçişleri Türk üçgenleri ile
sağlanmış birer kubbe ile diğer mekanlar ise pandantif geçişli birer kubbe ile örtülüdür.
Doğu ve batıdaki koridorların kuzeydeki tabhane mekanları ile diğer birimler arasında
dışarıya açılan birer dar koridor bulunmaktadır. Birer beşik tonozla örtülü koridorların
basık kemerli giriş açıklığı, düz silmelerle çevrelenmiştir. Taçkapı formundaki mermer
kapının üzerine enine dikdörtgen formunda iki satırdan meydana gelen dini içerikli
kitabe panosu yerleştirilmiştir (Resim 348-350).
Giriş koridorundan üç basamakla avluya geçilmektedir. Avlu ile ibadet mekanı
aynı kottadır. İki mekanı sadece enlice bir kemer ayırmaktadır. Her iki mekanda
geçişleri pandantiflerle sağlanmış birer kubbe ile örtülüdür. Avlunun doğu ve batı
duvarlarının kuzeylerinde dikdörtgen formlu birer niş bulunmaktadır. Güneye yakın
kısımlarda da doğu ve batı koridorlarına açılan birer giriş açıklığı vardır. İbadet
mekanının doğu ve batı duvarlarının kuzey uçlarına koridorlara açılan birer giriş
aralığına, güney uçlarında da birer pencereye yer verilmiştir. Mekanın güney duvarında
da mihrabın iki yanına yerleştirilmiş birer dikdörtgen formlu pencere yer almaktadır.
Beşgen formlu mihrap nişi, dilimli bir kavsara ile örtülüdür. Mermer mihrap, bitkisel
kompozisyonlu bir tepelikle taçlandırılmıştır. Mermer minberin aynalığı, silmeler, oval,
dikdörtgen ve çokgen formlu kartuşlarla hareketlendirilmiştir. Avlu ve ibadet mekanının
kubbe ve geçişleri klasik dönem süsleme unsurları ile bezenmiştir. Ancak süslemeler
yapıyla çağdaş değildir, son onarımda yapılmıştır (Resim 351-352).
İbadet mekanının güneydoğusuna mermer sütunlarla taşınan ahşap strüktürlü bir
mahfil yerleştirilmiştir. Mahfile doğudaki koridora yerleştirilmiş ahşap bir merdivenle
çıkılmaktadır. Mahfilin koridora açılan dilimli kemerli dikdörtgen formlu penceresinin
üzerine ikişer bölümden beş satırlık dini içerikli bir kitabe yerleştirilmiştir. Kitabenin
üst kesimi alçıdan natüralist çiçek ve yapraklarla taçlandırılmıştır (Resim 352-353).
Yapının iç duvarları ile kubbede yoğun rutubet kaynaklı tahribatlar oluşmuştur.
Duvarlarda çatlaklar ve oturmalar dikkat çekmektedir. Doğu ve batıdaki tabhane
mekanlarının pencere sövelerinde ve çevrelerinde deformasyonlar ve bazı sövelerde
yenilenmeler gözlenmektedir.
453
Mihrap ve minber XVIII. yüzyıla, kalemişi ve alçı pencereler 1936 yılında
yapılmış, hünkar mahfili ise 1828 yılında yapıya eklenmiştir1130.
Tarihlendirme
Taçkapının ön yüzünde dikdörtgen kartuşlar içerisinde iki satır halinde Arapça
sülüs inşa kitabesi, yan yüzlerde ise sekiz satırdan oluşan onarım kitabesi bulunmaktadır
(Resim 354). İnşa kitabesinin Arapça harflerle yazılışı şöyledir:
ﺗﻢ ﻓﻰ اﺣﺴﻦ اﻻوﻗﺎت ﯾﻘﺎل ﻣﺴﻌﻮد
دار ﺧﯿﺮ وﻗﻊ اﻟﻤﺜﻞ ﻟﮫ ﻣﻔﻘﻮدا
ﯾﺴﺮاﻟﻠﺔ ﻟﻨﺎ ﻗﺎع ﻣﻘﺎم ﻣﺤﻤﻮد
ﻓﺎﻋﻞ اﻟﺨﯿﺮ ﻗﺪ اﺧﺘﺎر ﻟﻮﺿﻊ اﻟﺘﺎرﯾﺦ
٨٦٧
Kitabeden yapının 1452 yılında sadrazam olmuş Mahmut Paşa tarafından
867/1462-63 yılında yaptırıldığı öğrenilmektedir.
Onarım kitabesi ise III. Osman zamanındaki 1169/1753 yılındaki tamiri
göstermektedir1131.
Taçkapı sövelerinin sağ ve solunda daire formundaki birer kartuş içerisinde de
“Tevekkeltü alâ haliki” yazıları bulunmaktadır.
Yapının banisi Mahmut Paşa, ilk devşirme kökenli sadrazamdır. Edirne
Sarayı’nda yetişmiştir. İstanbul’un fethi, Belgrad Seferi gibi pek çok önemli olayda
etkin görev alan Paşa, 1455-66 ve 1472-73 yıllarında sadrazam olmuştur. Gelibolu
Deryabeyliği ve Rumeli Beylerbeyliği yapmış olan Paşa, 1474 yılında Fatih tarafından
idam ettirilmiştir1132.
1130
T. Öz, a.g.e., s.99; D. Kuban, a.g.e., s.190.
T. Öz, ay.yer.
1132
D. Kuban, a.g.e., s.189.
1131
454
Katalog No
Yapının Adı
Yeri
Şekil No
:3.38
:HIZIR PAŞA İMARETİ/CAMİİ1133
:Amasya
İnceleme Tarihi
:06.06.2010
:167
Resim No
:355-362
Şehir merkezinin batısında Hızırpaşa Mahallesi’ndedir. Kuzey-güney yönlü
eğimli bir arazi üzerine konumlanmış yapının güneyine arazinin konumundan dolayı bir
platform yapılmıştır. Yapı bu platform üzerine inşa edilmiştir. Bu bağlamda genellikle
giriş cephesi olarak tercih edilen kuzey cephe, ana cephe olma özelliğini doğu cepheye
bırakmak zorunda kalmıştır. Yapının güneybatısında küçük bir hazire ve Sümbül Paşa
Hamamı vardır1134. Yapıyı incelediğimiz tarihte hamamın onarımı devam etmekteydi.
Kitabesi olmayan yapı XV. yüzyıla tarihlenmektedir. Yapının banisi Hızır Paşa’dır1135.
Yapı, 1978 yılında Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından onarılmıştır1136.
İmaret, avlu, ibadet mekanı ve iki adet tabhane mekanından meydana
gelmektedir. Kuzeydoğu köşesinde bir de minaresi vardır. Doğu cephede yer alan ahşap
konstrüksiyonlu sundurma yapıya sonradan eklenmiştir (Şekil 167).
Yapının duvarları bugün sıvalı ve boyalıdır. İnşa malzemesi bu bağlamda
algılanamamaktadır. Eski fotoğraflarında doğu cephede bugünkü sundurma yoktur,
sadece girişin önüne basit küçük bir sundurma yapılmıştır. Duvarların sıvası yer yer
dökük olduğundan moloz taş duvar örgüsü görülebilmektedir1137. Ahşap örtü dıştan
alaturka kiremit kaplıdır (Resim 355-356).
Doğudaki tabhane mekanının doğu ve güney duvarlarında birer adet, ibadet
mekanının doğu duvarında bir, güney duvarında ise iki adet alt kotta pencere vardır.
Dikdörtgen formlu pencerelerin söve ve atkı taşları kesme taştır. Batıdaki tabhane
mekanının güney duvarında yer alan pencere ise sonradan açılmıştır. Gabarileri diğer
1133
Yapı kaynaklarda ve halk arasında Hızırpaşa Camii şeklinde de adlandırılmaktadır. Bkz. E.H.
Ayverdi, a.g.e., III, s.27; Amasya Kültür Envanteri, s.117; Türkiye’de Vakıf Abideler ve Eski
Eserler, Ankara, 1983, s.247-249; N. Atlaş, a.g.t., s.41-44.
1134
Hamamın planı ve kesiti için bkz. Türkiye’de Vakıf Abideler…, s.249.
1135
Amasya Kültür Envanteri, s.117; E.H. Ayverdi, a.g.e., III, s.27; Türkiye’de Vakıf Abideler…,
s.247.
1136
G. Urak, a.g.t., s.286-295.
1137
E.H. Ayverdi, a.g.e., III, s.29, R.53-54.
455
pencerelerle aynı değildir. Dikdörtgen formlu ve yuvarlak kemerli üst sıra pencereleri
birer basit açıklık şeklindedir (Resim 355).
Yapının kuzeydoğu köşesinde yer alan minareye doğu duvarında yer alan basit
bir açıklık ile çıkılmaktadır. Beden duvarının üst kotundan çok az yukarıya taşan kaide
kare planlıdır. Sıvalı kaide bir sıra testere dişi silme ile son bulmaktadır. Pabuçla gövde,
gövde ile şerefe altında da birer sıra testere dişi silme vardır. Silindirik gövde
tuğladandır. Şerefe altı testere dişi süslemelerle dolgulandırılmıştır. Silindirik petek
dıştan kurşun kaplı konik bir külah ile örtülüdür. Minare yapıyla çağdaş değildir1138
(Resim 356-357).
Şekil 167. Amasya Hızır Paşa İmareti. Plan.
Yapının giriş cephesi yolun konumundan dolayı doğu cephededir. Doğudaki
tabhane mekanının önüne sonradan ahşap bir sundurma eklenmiştir. Kaynaklarda kalan
sütun parçalarından ve kaidelerden bu cephede bir son cemaat yeri olabileceği
belirtilmektedir1139. Yapının bugünkü durumu ve sundurma son cemaat yeri ile ilgili bir
1138
1139
E.H. Ayverdi, a.g.e., III, s.30.
Ay.yer.
456
fikir vermemektedir. Tabhane mekanının girişi dikdörtgen formlu basit bir açıklık
şeklindedir. İki kanatlı ahşap kapısı yenidir. Kuzey-güney yönlü dikdörtgen planlı
tabhane mekanları birer ahşap tavan ile örtülüdür. Doğudaki mekanının girişten sonra
güney kesiminin zemini 39 cm.lik bir kot farkı ile yükseltilmiştir. Doğudaki tabhane
mekanı ile avluyu enlice sivri bir kemer ayırmaktadır. Kemer iç ve dış bükey silmeli
dekoratif taş yastıklar üzerine oturmaktadır. Batıdaki tabhane mekanının avlu ile
bağlantısı ise bulunduğu cephenin duvarının nerdeyse ortalarında yer alan dikdörtgen
formlu bir kapı ile sağlanmaktadır. Tabhane mekanlarında bugün herhangi bir ocak ya
da dolap nişi bulunmamaktadır (Resim 358-359).
Kare planlı avlu düz bir tavan ile örtülüdür. Avlunun kuzey duvarında ahşap
konstrüksiyonlu bir kadınlar mahfili yerleştirilmiştir. Avlu ile ibadet mekanını enlice
sivri bir kemer ayırmaktadır. Kemer, doğudaki tabhane mekanında da olduğu şekilde
dekoratif yastıklar üzerine oturmaktadır (Resim 359-360).
Kare planlı ibadet mekanı da ahşap bir tavan ile örtülüdür. Mekanının doğu
duvarında bir, güney duvarında ise alt kotta iki adet pencere vardır. Pencerelerin ahşap
kanatları orijinaldir. Pencere doğramaları ise yenilenmiştir (Resim 361-362).
Yarım daire kesitli mihrap nişi çeyrek küre şekilli bir kavsara ile örtülüdür. Niş
ve çevresi ahşap lambrilerle kaplanmıştır. Ahşap minber yapıyla çağdaş değildir (Resim
361).
Mekandaki tek süsleme unsuru ibadet mekanının ahşap tavanının üzerindeki
sarı, kırmızı, mavi ve yeşil renkteki boyalardır (Resim 362).
Tarihlendirme
Yapının
inşa
kitabesi
yoktur.
Plan
şemasından
yapı
XV.
yüzyıla
tarihlenmektedir1140. Kaynaklarda yapının inşa tarihi olarak H.870/1465 yılı
verilmiştir1141. Yapının banisi Amasya’nın en meşhur ailelerinden Ata Bey-zade
Abdullah Bey’in oğlu ve Yörgüç Paşa’nın kardeşi Hayrüddin Hızır Paşa’dır1142.
1140
Amasya Kültür Envanteri, s.117.
E.H. Ayverdi, a.g.e., III, s.27.
1142
Ay.yer.
1141
457
Katalog No
Yapının Adı
Yeri
Şekil No
:3.39
: AYNALI İMARET/CAMİ1143
:Bursa
İnceleme Tarihi
:168-169
Resim No
:08.08.2006
:363-368
Sedbaşı’na giderken solda, Asmaaltı Sokağı içinde yer alan imaret, II. Murad
döneminde, Yıldırım Darüşşifa’sının müderrisi olan Hoca Tabib Hüsnü Efendi
tarafından 1467 yılında yaptırılmıştır1144. Kaynaklarda, XVII. yüzyılda camiye
dönüştürüldüğü ve 1958 yılında Bursa Eski Eserleri Sevenler Kurumu tarafından
onartıldığı belirtilmektedir1145.
Avlu ve ibadet mekanından meydana gelen yapının kuzeybatı köşesinde bir
minare vardır. Avlunun doğu ve batısındaki tabhane mekanları yıkılmıştır. Yapının son
cemaat yeri yoktur (Şekil 168).
Yapıda inşa malzemesi olarak, moloz taş, düzgün kesme taş ve tuğla
kullanılmıştır. Avlunun batı cephesinde tabhane mekanının olduğu duvar moloz taşlarla
örülmüştür. İbadet mekanının batı duvarında serbest harçlama sistemi ile moloz taşlar
ve üçer sıra yatay tuğla hatıllar görülmektedir. Güney duvarında alt kesim iki metreye
kadar sıvanmışken, üst taraf moloz taş ve tuğla hatıllarla örülmüştür. Yapı nem aldığı
için çevresine drenaj yapılmış ve bu nedenle güney duvarının alt kesimi sıvanmış
olmalıdır. Kuzey duvarında, pencerelerin olduğu alt kesimlerde düzgün kesme taş,
saçağın alt kesiminde ise altı sıra tuğla vardır. Kubbe ve geçişlerde tuğla kullanılmıştır.
Kasnakların üzeri sıvanmış ve boya ile almaşık bir görünüm elde edilmeye çalışılmıştır.
Kasnak üzerindeki dökülmeler bu garip uygulamayı ortaya çıkarmıştır. Yapının beden
duvarlarının üst kesimi ikişer sıra tuğla ile tamamlanmaktadır. Güney duvarı ise iki sıra
kirpi saçakla son bulmaktadır. Saçaklar yenidir. Kubbeler yeni yapılmış alaturka
1143
İmaret, yüksek lisans tezimizin kapsamında da yer almaktadır. Bkz. T. Acar, a.g.t., s.215-219.
Yapı halk arasında ve bazı kaynaklarda, Hoca Tabip Camii, Hoca Tayyib İmareti gibi isimlerle de
anılmaktadır. Ayrıca minare şerefesinin altına sıralanmış olan aynalardan dolayı da Aynalı Mescit olarak
da adlandırılmaktadır. Bkz. R. Kaplanoğlu, a.g.e., s.32; M.S. Arık vd., a.g.e., s.52.
1144
Türkiye’de Vakıf Abideler, III, s.23; M.S. Arık vd., a.g.e., s.52.
1145
Türkiye’de…, s.24.
458
kiremitlerle kaplanmıştır. Yapının doğu kesimine bitiştirilmiş evler, yapının nefes
alması engellenmiştir (Resim 363-366).
Şekil 168. Bursa Aynalı (Hoca Tabib) İmareti. Plan (E.H. Ayverdi’den işlenerek).
Yapının tüm cephelerinde alt seviyede ikişer pencere açıklığına yer verilmiştir.
Yuvarlak kemerli pencereler, yuvarlak kemerli çökertmeler içerisine alınmıştır. İbadet
mekanının batı cephedeki pencerelerin çökertmeleri bir sıra testere dişi ile
hareketlendirilmiştir (Resim 363-365).
İmaretin kuzeybatı köşesindeki minare bitişme çizgisinden de görüldüğü gibi
yapıya sonradan eklenmiştir. Minarenin beşgen kaidesinin alt kesimi düzgün kesme
taşlarla, üst kesimi ise üç sıra tuğla hatılla dönüşümlü olarak kullanılmış düzgün kesme
taşlarla örülüdür. Köşeleri pahlanmış pabuç, silindirik gövde ve petek tuğladandır.
Şerefe altı testere dişleri ile hareketlendirilmiştir. 1981 onarımında şerefenin altındaki
aynalar kaldırılıp, yerine kare mozaik taşı konmuştur1146. Külah taştandır (Resim 363365).
1146
M.S. Arık vd., a.g.e., s.52.
459
Yapının kuzey cephesi, ortada dikdörtgen formlu giriş açıklığı ve iki yanında
birer pencere ile simetrik düzendedir. Sonradan yapıya eklenen minare cephe
bütünlüğünü bozmakta, batıdaki pencereyi kısmen kapatmaktadır. Giriş açıklığının
üzerinde üst üste yuvarlak kemerli iki pencere vardır. Basık kemerli giriş açıklığı, iki
yandan birer gömme sütun ile sınırlandırılmıştır. Kapıda herhangi bir süsleme unsuru
yoktur. Ahşap kapı kanatları yenidir. Kuzey cephenin üst kesimine seramik bir kase
yerleştirilmiştir. Cephede son cemaat yerine ait bir iz yoktur (Resim 363).
Girişten kare planlı avluya geçilmektedir. Avlu geçişleri Türk üçgenleri ile
sağlanmış bir kubbe ile örtülüdür. Avlunun kuzey kesimine ahşap desteklerle taşınan bir
kadınlar mahfili eklenmiştir. Çürüyen mahfil ahşapları 2003 ve 2005 yıllarında Bursa
Vakıflar Bölge Müdürlüğü tarafından onartılmıştır. Avlunun doğu ve batısında ikişer
tane yuvarlak kemerli pencere vardır. Avluda şadırvan/havuz yoktur (Resim 367).
Avlu ile ibadet mekanını sivri bir kemer ayırmaktadır. Avludan iki basamakla
çıkılan ibadet mekanı kare planlıdır. Geçişleri Türk üçgenleri ile sağlanmış bir kubbe ile
örtülüdür. Doğu, batı ve güney duvarlarının alt seviyesinde ikişer yuvarlak kemerli
pencere vardır. İbadet mekanının kubbe göbeği altıgen formlu kalemişi süsleme ile
hareketlendirilmiştir (Resim 368).
Yarım daire formlu mihrap nişi çeyrek küre şekilli bir kavsara ile örtülüdür.
Mihrap ana nişi ve çerçeve mermer kaplanmıştır. Üzerinde herhangi bir süsleme unsuru
yoktur. Aynalığında dini içerikli yazı, iki satırdır (Resim 368).
Mihrabın batısında yer alan minber aynalığındaki geometrik kompozisyon,
kazıma tekniğinde yapılmıştır. Bazı kaynaklarda minberin mescit olarak yapılmış
yapının camiye dönüştürülmesinden sonra, XVII. yüzyılda yapıya eklendiği
belirtilmektedir1147. İbadet mekanının güneydoğu köşesindeki ahşap vaaz kürsüsü
yenidir.
Yapının tek kubbeli ve önünde bir son cemaat yeri olan bir mescit olduğu, daha
sonradan son cemaat yerinin büyütülerek yapıya eklendiği iddia edilmektedir1148.
1147
1148
Türkiye’de Vakıf Abideler…, III, s.24.
Ay.yer.
460
İmaretin doğu cephesinde yapılar bulunduğu için cephe üzerinde araştırma yapamadık,
ancak batı cephe üzerinde görebildiklerimiz yapıda bazı değişikliklerin yapıldığını
göstermektedir. Cephede kuzeydeki avlu ile güneydeki ibadet mekanının duvar
örgüsünde farklar iki kesimin farklı zamanlarda inşa edildiğini ya da kuzey kesimin batı
tarafında başka bir mekanının var olduğunu göstermektedir. İbadet mekanı ile avlunun
birleşmesi gereken yerde duvar diş yapmıştır (Resim 364-365). Kalan izlerden avlunun
doğusunda ve batısında birer mekan olduğu anlaşılmaktadır. Bu mekanların varlığı,
duvar örgüsündeki farkı da açıklamaktadır. İç duvarlar sıvanacağından dış duvarlardan
daha özensiz bir duvar örgüsü kullanılmış olmalıdır. İki mekanın birleştiği yerde alt
kesim ve bir kemerin yarısı ibadet mekanının duvar örgüsünde devam ederken, üst
kesim avlunun duvar örgüsündedir. Buradaki yarım kemer, yukarıda da bahsedildiği
gibi son cemaat yerinin kemeri olamaz. Aynalı (Hoca Tabib) İmareti’nde avlu, ibadet
mekanından daha küçüktür. Araştırmamıza konu olan diğer dokuz yapıda böyle bir
uygulama görülmemektedir. Ancak Milas Firuz Bey İmareti (Şekil 29) ve İznik Yakup
Çelebi Zaviyesi (Şekil 26) gibi tabhaneli camilerde de avlu ibadet mekanından daha
küçüktür. Yapının ilk inşası ile ilgili kesin bilgilerimiz yoktur. Kesin olmamakla
birlikte, S. Eyice’nin restitüsyonu (Şekil 169) ve yukarıdaki ünik örnekleri dikkate
alacak olursak, yapının bir tabhaneli cami olarak inşa edilmiş olabileceğini
söyleyebiliriz.
Yapının ibadet mekanının kubbe göbeğindeki kalemişi bezeme dışında
süslemesi yoktur. Yeşil renge boyanmış altıgen formlu geometrik süslemenin
uçlarından ovalleşen kollar çıkmaktadır. Bu kollar siyah renktedir.
Bazı kaynaklarda minberin XVII. yüzyılda yapıya eklendiği belirtilmektedir1149.
Minber ve dolap aynalığında sekizgen, altıgen, beş kollu yıldızlardan gelişen geometrik
bir kompozisyon görülmektedir. Süslemeler kazıma tekniğinde yapılmıştır. Köşk
aynalığında eşkenar dörtgenlerden gelişen süsleme ile korkuluktaki yeni yapılmış girift
süsleme ajur tekniğindedir.
1149
Türkiye’de Vakıf Abideler…, III, s.24.
461
Şekil 169. Bursa Aynalı (Hoca Tabib) İmareti. Restitüsyon Denemesi (S. Eyice’den
işlenerek).
Tarihlendirme
Yapının inşa kitabesi yoktur. Kaynaklardan yapının II. Murad döneminde, 1467
yılında Yıldırım Darüşşifası’nın müderrisi olan Hoca Tabib Hüsnü Efendi tarafından
yaptırıldığını öğrenmekteyiz1150.
1150
Ay.es., s.23; M.S. Arık vd., a.g.e., s.52.
462
Katalog No
:3.40
Yapının Adı
Yeri
Şekil No
:MURAT PAŞA İMARETİ/CAMİİ
:İstanbul/Aksaray
İnceleme Tarihi
:170
Resim No
:22.11.2008
:369-377
Aksaray’daki yapı, Vatan Caddesi ile Millet Caddesi’nin birleşme noktasındadır.
H.876/1471-72 yılında inşa edilen yapının banisi, Vezir Murad Paşa’dır1151. Yapı,
güneybatısındaki türbe ile yol yapım çalışmaları sırasında yıktırılan medrese ve
hamamla bir külliyenin elemanıdır1152. XV. yüzyılda fetih sonrasında uygulanan
şenlendirme politikası sonucu burada inşa edilen yapılar topluluğunun çevresi yoğun ve
hızlı bir yerleşim yaşamıştır1153. Yapı, 1640 yılındaki fırtınada yıldırımdan zarar
görmüştür. H.1070/1660 ve H.1104/1693 yıllarındaki yangınlarda neredeyse tüm
Aksaray yanmıştır. 1935 yılında külliye yapılarından medrese yıkılmıştır. 1946 yılında
cami restore edilmiştir. 1957-58 yılında Millet ve Vatan Caddesi yapılırken hazire
daraltılır ve hamam yıkılmıştır1154.
Murat Paşa İmareti, avlu, ibadet mekanı ve dört adet tabhane mekanınından
meydana gelmektedir. Yapının kuzeyinde beş birimli bir son cemaat yeri ile kuzeybatı
köşesinde de bir minare bulunmaktadır (Şekil 170).
Duvar dokusu tamamen yenilenmiş yapının, inşa malzemesi tuğla ve düzgün
kesme taştır. Beden duvarları iki sıra tuğla sıraları ile bir sıra taşların alternatif şekilde
sıralanması ile almaşık düzendedir1155. Son cemaat yeri cephesi ve minare ise düzgün
kesme taştır. Örtüler kurşun kaplıdır (Resim 369-370).
1151
O. Aslanapa, Osmanlı Devri Mimarisi, s.87; E.H. Ayverdi, a.g.e., C.III, s.466-472; A. Tüfekçioğlu,
a.g.e., s.355; W. Müller-Wıener, a.g.e., s.444; A. Kuran, a.g.e., s.94-95; C.E. Arseven, a.g.e., s.287-289;
O. Aslanapa, “Fatih Devri Abideleri”, s.23; S. Eyice, “İstanbul Minareleri”, s.41; D. Kuban, Osmanlı
Mimarisi, s.191.
1152
O. Aslanapa, Osmanlı Devri Mimarisi, s.87; E.H. Ayverdi, a.g.e., C.III, s.466-474, T. Öz,
a.g.e.,I,108; A. Tüfekçioğlu, a.g.e., s.355; G. Cantay, a.g.e., s.43; Ayvansarayi, a.g.e., s.269.
1153
N. Çöl, XV-XVI. Yüzyıllarda İstanbul'da Kent Dokusu-Yapı Kuruluşları İlişkisi, (İstanbul Ü.
Sos. Bil. Enst. Sanat Tarihi B.D., Yayınlanmamış Doktora Tezi), İstanbul, Ekim 1999, s.55.
1154
W. Müller-Wıener, a.g.e., s.445-446; D. Kuban, a.g.e., s.191; A. Üstün, Osmanlı Arşivindeki
İstanbul Cami ve Türbelerinin Tamirleriyle İlgili Belgeler, (Dokuz Eylül Ü. Sos. Bil. Enst. İslam
Tarihi ve Sanatları A.B.D., Yayınlanmamış Doktora Tezi), İzmir, 2000, s.294-96.
1155
Yapının duvar tekniği hakkında Bkz. A. Batur, a.g.m., s.162.
463
Şekil 170. İstanbul Murat Paşa İmareti. Plan (E.H. Ayverdi’den işlenerek).
Yapının pencere düzeni küçük detaylar dışında simetriktir. Doğu cephede alt
kotta dört, batı cephede ise üç pencere vardır. Batı cephenin kuzey ucuna yerleştirilen
minare, doğuda aynı akstaki pencerenin batıya açılmasını engellemiştir. Batıda pencere
alması gereken yerde bir niş bulunmaktadır. Minare yapı bünyesine dahil edildikten
sonra pencere bu hale getirilmiş olabilir. Ayrıca kuzeybatıdaki pencere sonradan kapıya
dönüştürülmüştür1156. Güneydoğu ve güneybatı tabhanelerin güney duvarları ile ibadet
mekanının üç cephesinde alt kotta ikişer pencere açıklığına yer verilmiştir. Alt sıra
1156
E.H. Ayverdi, a.g.e., III, s.467, R.732’de yayınladığı planda, kuzeybatıda yer alan tabhane mekanının
batı duvarında yer alan pencereyi orijinalinde de olması gibi pencere şeklinde göstermiştir. Daha sonraki
onarımda pencere kapıya dönüştürülmüş olmalıdır.
464
pencereleri dikdörtgen formludur ve sivri kemerli alınlıkları vardır. Üst kottaki
pencereler ise sivri kemerlidir ve alçıdan dışlıkları bulunmaktadır (Resim 369-370).
Kare planlı kaideye sahip minarede inşa malzemesi kesme taştır. Gövde
silindirik formdadır. Şerefe altı, mukarnaslarla dolgulandırılmıştır. Silindirik formlu
petek, kurşun kaplı konik bir külah ile örtülüdür. Külahın altında bir girland motifi
bulunmaktadır (Resim 369-370). Girland motifinden minarenin XIX. yüzyılda tamir
gördüğü anlaşılmaktadır1157.
Yapının kuzeyinde yer alan ahşap desteklerle taşınan ahşap örtülü, mermer
şadırvan yenidir.
Son cemaat yeri beş birimlidir. Her birim geçişleri pandantiflerle sağlanmış bir
kubbe ile örtülüdür. Kubbe etekleri kalemişi süslemelerle bezelidir. Yapıyla çağdaş
olmayan süslemeler, son onarımın eseridir. Son cemaat yeri kuzey, doğu ve batıda sivri
kemerlerle dışa açılmaktadır. Kemerler kuzeyde mukarnas başlıklara sahip sütunlarla
taşınmaktadır. Son cemaat yerinin güney duvarı, ortada taçkapı, taçkapının iki yanında
yerleştirilmiş aralarında birer dış mihrap bulunan ikişer pencere ile simetrik düzendedir.
Dikdörtgen formlu alt sıradaki pencerelerin sivri kemerli alınlıkları vardır. Pencereler
silmelerle çevrelenmiştir. Pencereler gibi silmelerle çevrelenmiş beşgen planlı dış
mihraplar birer mukarnas kavsara ile örtülüdür (Resim 370).
Cepheden çok fazla dışa taşıntı yapmayan taçkapının dış yüzeyi mermer
kaplıdır. Düz, bir kenarı kavisli, oluk ve pahlı silmelerle çevrelenen taçkapı oldukça
sadedir. Ana niş Bursa kemere sahip düz bir tavan ile örtülüdür. Kavsara kuşatma
kemeri aynalı kemer formundadır. Taçkapı yan kanatları birer mukarnas kavsara ile
örtülü, beş kenarlı mihrabiyelerle hareketlendirilmiştir. Basık kemerli giriş açıklığı
üzerine iki satırdan meydana gelen bir inşa kitabesi yerleştirilmiştir1158. Taçkapıda
mermer üzerine siyah renkli mermerle kakılmış yıldız formunda iki adet taşçı işareti
bulunmaktadır (Resim 371).
Taçkapıdan avluya geçilmektedir. Kare planlı mekan geçişleri Türk üçgenleri ile
sağlanmış bir kubbe ile örtülüdür. Mekanın doğu ve batı duvarlarında aralarında
1157
O. Aslanapa, a.g.m., s.41’de minare gövdesinin de XV. yüzyıldan kalmadığını belirtmektedir. Ayrıca
bkz. S. Eyice, İstanbul Minareleri, İstanbul, 1962, s.13.
1158
Taçkapı için bkz. Ş. Çakmak, a.g.e., s.157, profil no:59.
465
mukarnas kavsara ile örtülü dikdörtgen formlu birer niş bulunan iki giriş açıklığı
bulunmaktadır. Bu açıklıklar avlunun doğu ve batısına yer tabhane mekanlarının
kapılarıdır. Avlunun kuzey duvarında da ortadaki taçkapının iki yanında sivri kemerli
nişler içerisine yerleştirilmiş birer pencere vardır. Duvarın üst kesimine de aynı
düzlemde üç adet sivri kemerli, vitraylı pencere yer almaktadır. Avlunun batısına
sonradan ahşap konstrüksiyonlu bir mahfil yerleştirilmiştir. Avluda, pencerelerin ve
nişlerin üst kesimi, avlu ile ibadet mekanını ayıran kemer karnı ve yüzeyi, avlu örtü ve
geçişleri geç döneme özgü kalemişi süslemelerle hareketlendirilmiştir (Resim 372-373).
Girişleri avlunun doğu ve batı duvarlarından sağlanan tabhane mekanları, kare
planlıdır. Mekanlar geçişleri pandantiflerle sağlanmış birer kubbe ile örtülüdür. Simetrik
düzende olan mekanların dışa bakan doğu ve batı duvarlarına birer ocak nişi
yerleştirilmiştir1159. Kuzey ve güneydeki mekanlar arasındaki duvar kaldırılmış, geniş
bir kemerle iki mekan arasında bağlantı sağlanmıştır (Resim 374-375).
Avlu ile aynı aksta yer alan kare planlı ibadet mekanı, geçişleri pandantiflerle
sağlanmış bir kubbe ile örtülüdür. Pandantifler mukarnaslarla hareketlendirilmiştir.
Mekanın üç duvarında da alt kotta ikişer pencere açıklığına yer verilmiştir. Dikdörtgen
formlu
mermer
söveli
pencerelerin
sivri
kemerli
alınlıkları,
alçı
içliklerle
hareketlendirilmiştir. Sivri kemerli üst sıra pencerelerinin de alçı içlikleri bulunmaktadır
(Resim 376).
Beşgen planlı mermer mihrap mukarnas kavsara ile örtülüdür. Mihrap ana nişi
iki yandan kum saati altlık ve başlıklara sahip birer sütunce ile sınırlandırılmıştır.
Oldukça sade formdaki mihrapta birkaç sıradan meydana gelen düz ve pahlı silme
dışında herhangi bir süsleme yoktur1160.
Mihrap gibi mermer olan minber, aynalıktaki iki sıra silme ile oldukça sadece bir
görünüştedir. Bugün kapalı olan geçit aralığı gemi teknesi sivri kemer ile şekillenmiştir.
Minber kapısı basık bir kemer ile örtülüdür. Açıklık iki yandan birer sütunce ile
sınırlandırılmıştır. Sütuncelerin başlık ve kaideleri kum saati formundadır. Kemer
köşeliklerinde ve kilit taşında birer gülbezek vardır. Bezemeler oyma tekniğinde
1159
E.H. Ayverdi, a.g.e., III, s.467, R.732’de yayınlamış olduğu planda kuzeydeki ocakları işaretlemişken
güneydekilere yer vermemiştir.
1160
Mihrap hakkında ayrıca bkz. M. Top, a.g.t., s.188-89.
466
işlenmiştir. Kemerin üst kesiminde sırası ile yan yana verilmiş iki adet dini içerikli
kitabe kartuşu ve bunların hemen üstünde mukarnaslı bir bordür yer almaktadır. Unsur
tepelik kısmında ters-yüz şekilde yerleştirilmiş bir palmet fistosu ile son bulmaktadır
(Resim 377). Minberin dolap aynalığı ve külah onarım geçirmiştir1161.
Kubbeyi taşıyan kemerlerin yüzeyleri, alt ve üst sıradaki pencereler ile mihrabın
üst kesimi geç döneme özgü kalemişi süslemelerle hareketlendirilmiştir.
Tarihlendirme
Yapının giriş kapısı üzerinde iki satırdan meydana gelen mermerden bir inşa
kitabesi vardır. Kabartma tekniği ile verilmiş celi sülüs kitabe Arapça’dır (Resim 378).
Kitabenin Arapça harflerle yazılışı şöyledir:
ﺑﻨﻲ دار ﺧﯿﺮ ﻟﺮﺿﺎء اﻟﺤﻖ ﻃﺎﻟﺐ اﻟﻌﻔﻮ ﺑﮫ ﻋﻤﺮ ﺣﻨﻰ-١
ﻛﻤﻠﺖ واﺗﻔﻖ اﻟﺘﺎرﯾﺦ ﻓﺘﻘﺒﻠﮭﺎ ﻗﺒﻮﻻ ﺣﺴﻨﺎ-٢
Kitabenin Anlamı: Günahkar bir hayat, hayır yurdunu, onunla affedilmesini
isteyerek Allah rızası için bina etti. Eser tamamlandı ve tarih “feteúabbelhâ kabûlen
hasenen=onu güzel bir kabulle kabul et” olarak kararlaştırıldı.
İnşa kitabesinin üzerindeki ayet kitabesi de celi sülüs ve Arapçadır1162.
Ebced hesabı ile tarihi verilen yapı, H.876/1471-72 yılında Fatih Sultan
Mehmet’in vezirlerinden Murad Paşa tarafından yaptırılmıştır1163.
Yapının banisi Murad Paşa, Palaeolog sülalesinden bir Rum asilidir. Rumeli
beylerbeyliği yapmış olan Paşa, Otlukbeli Savaşı sırasında Fırat Nehri’nde boğulmuştur
(H.879/1474)1164.
1161
S. Bayrakal, Erken Dönem Osmanlı Minberleri, İstanbul, 2008, s.120-121.
Ayet kitabesi için Bkz. A. Tüfekçioğlu, a.g.e., s.356.
1163
Kitabe için Bkz. A. Tüfekçioğlu, a.g.e., s.355-357; E.H. Ayverdi, a.g.e., III, s.472.
1164
D. Kuban, a.g.e., s.191; H. Ethem, a.g.e., s.37-38.
1162
467
Katalog No
:3.41
Yapının Adı
Yeri
Şekil No
:RUM MEHMED PAŞA İMARETİ/CAMİİ
:İstanbul/Üsküdar
İnceleme Tarihi
:22.11.2008
:171
Resim No
:378-388
Üsküdar’da Şemsi Paşa Caddesi, Rum Mehmet Paşa Mahallesi’nde yer alan
yapı, avlu, ibadet mekanı ve dört adet tabhane mekanından meydana gelmektedir.
Yapının kuzeyinde beş birimli bir son cemaat yeri ve kuzeybatısında da bir minare
vardır (Şekil 171). Yapının güneybatısındaki türbe ise sekizgen planlıdır. Rum Mehmet
Paşa Külliyesi’nden günümüze sadece türbe ile cami gelebilmiştir. Külliyenin diğer
yapıları olan hamam ve medrese yıkılmıştır1165. Hamamın kurnaları, bugün caminin
arka tarafında çiçeklik olarak kullanılmaktadır. Kitabesine göre yapı, 1471-72 yılında
Fatih’in sadrazamlarından Rum Mehmet Paşa tarafından yaptırılmıştır. Üsküdar
bölgesinde fetih sonrasında ilk inşa edilen ve çevresinde yerleşim alanı oluşmasına
neden olan yapılar topluluğudur1166.
Yapı XX. yüzyılın başlarında onarılmıştır. 1950 yılında son cemaat yeri
çökmüştür. 1953 yılından itibaren onarım başlamıştır. Son cemaat yerinin kubbeleri
1959 yılında onarılmıştır1167.
Cami taş ve tuğla ile inşa edilmiştir. Yapının beden duvarları büyük askı
kemerlerinin üzengilerine kadar yatay şekilde yerleştirilmiş küçük boyutlarda düzgün
kesme taşlarla inşa edilmiştir. Üst kesimde ise iki sıra tuğla ve bir sıra taş sıralarının
alternatif şekilde kullanıldığı almaşık duvar tekniğinin tercih edildiği görülmektedir.
Duvarlarda bağlayıcı olarak kullanılan kiremit tozu harçla kırmızı rengi almış derzler
oldukça geniş ve kabarık şekilde verilmiştir1168. Beden duvarları ile kubbe kasnakları iki
sıra kirpi saçakla son bulmaktadır (Resim 378-379).
1165
T. Öz, a.g.e., II, s.56; G. Cantay, a.g.e., s.43-44; Ayvansarayi, a.g.e., s.605; W. Müller-Wıener, a.g.e.,
s.456; G. Goodwin, a.g.e., s.114; R. Ousterhout, “Ethnic Identity and Culturel Appropriation in Early
Otoman Architecture”, Muqarnas, Volume XII, Leiden, 1995, s.50; A. Kuran, a.g.e., s.96-97; C.E.
Arseven, a.g.e., s.294-295; D. Kuban, a.g.e., s.193; A. Dündar, Arşivdeki Plan ve Çizimler Işığı
Altında Osmanlı İmar Sistemi, (Ankara Ü. Sos. Bil. Ens. İslam Tarihi ve Sanatları, Türk İslam Sanatları
Tarihi A. B.D., Yayınlanmamış Doktora Tezi), Ankara, 1999, s.211.
1166
N. Çöl, a.g.t., s.54.
1167
W. Müller-Wıener, a.g.e., s.456-57.
1168
Duvar tekniği hakkında daha fazla bilgi için Bkz. A. Batur, a.g.m., s.163.
468
Yapının alt sıra pencereleri dikdörtgen formdadır ve sivri kemerli çökertmeler
içerisine yerleştirilmiştir. Kemerler tuğla ile şekillenmiştir. Tuğlalar arasındaki derzler
tuğla kalınlıklarında verilmiştir. Taş söveli ve atkı taşlı pencerelere lokma demir
parmaklık takılmıştır. Sivri kemerli üst sıra pencerelerinin de betondan dışlıkları
bulunmaktadır1169.
Kuzeybatıdaki tabhane mekanının kuzey köşesine yerleştirilen minare ise küfeki
taşındandır. Kare kesitli kaidenin kuzeyindeki basık kemerli dar bir kapı ile minareye
çıkılmaktadır. Silindirik gövdeli minarenin şerefe altı mukarnaslarla dolgulandırılmıştır.
Silindirik formu petek, kurşun kaplı konik bir külah ile örtülüdür.
Şekil 171. İstanbul Rum Mehmet Paşa Camii. Plan (E.H. Ayverdi’den işlenerek).
1169
Yapıdaki aydınlatma sistemi için bkz. T. Doğan, a.g.t., s.36.
469
Beş birimli son cemaat yeri geçişleri pandantiflerle sağlanmış birer kubbe ile
örtülüdür. Son cemaat yeri kuzey, doğu ve batıda dışa sivri kemerlerle açılmaktadır.
Kuzeyde altı adet sütunla taşınan kemerler tuğla ile örülmüştür. Son cemaat yeri ise
beden duvarlarında da olduğu gibi kesme taşlarla inşa edilmiştir. Son cemaat yerinin
güney duvarı ise sıvalıdır. Güney duvarı ortada taçkapı ve kapının iki yanındaki
pencerelerle sade bir görünümdedir. Dikdörtgen formlu pencereler sivri kemerli
çökertmeler içerisindedir. Cephe gibi pencerelerin söveleri de boyanmıştır. Kaynaklarda
son cemaat yerinin yıkıldığı ve 1959 yılında da onarıldığı belirtilmektedir1170. Bugünkü
derzler, kemerler ve duvar örgüleri bu onarımın getirisi olmalıdır (Resim 380).
Kesme taş ile inşa edilmiş taçkapı, sivri bir tonoz ile örtülüdür. Kavsara kuşatma
kemeri de sivridir. Taçkapıdaki tek süsleme unsuru, çerçevede yer alan düz, pahlı, kaval
ve bir kenarı düz silmelerdir. Taçkapı yan kanatlarında yer alan mihrabiyeler beş
kenarlıdır ve yarım kubbelerle örtülüdür. Giriş aralığı ise basık kemer ile örtülüdür1171.
Ahşap kapı kanatları yenidir. Orijinal kanatlar, batıdaki tabhane mekanında kendi haline
terkedilmiştir (Resim 371).
Taçkapıdan avluya geçilmektedir. Avlu zemini giriş sahanlığından üç basamakla
yükseltilmiştir. Merdivenlerin yan duvarlarında kademeli kemerli pabuçluklar
yerleştirilmiştir. Nişlerin alınlıkları mermer kaplanmıştır. İç kesimi ise kesme taştır.
Merdiven basamakları da mermer kaplamadır. Basamaklar ve niş alınlarındaki bu
kaplamalar son onarımdaki müdahalelerdendir. Mekanın kuzey duvarına tüm duvar
boyunca uzanan ahşap konstrüksiyonlu bir kadınlar mahfili yerleştirilmiştir. Kare planlı
avlu geçişleri pandantiflerle sağlanmış bir kubbe ile örtülüdür. Askı kemerleri üzerine
oturan kubbe eteğine ve kemer içlerine sivri kemerli pencereler açılmıştır. Pencerelerin
alçı içlikleri bulunmaktadır. Kubbe ve kemerlerde kalemişi süsleme fragmanları
görülmektedir. Kaynaklardan bu süslemelerin 1959 yılındaki onarımda meydana
çıkartılmış olduklarını öğrenmekteyiz1172. O günkü müdahalenin ne kadar sağlıklı
olduğu, süslemelerin sadece bu kadarına mı ulaşıldığı ya da onarım sırasında mı tahrip
edilmiş olabileceği hakkında herhangi bir veriye ulaşılamamıştır. Kubbede gözlenen
1170
T. Öz, a.g.e., II, s.56; D. Kuban, a.g.e, s.193.
Taçkapı hakkında daha detaylı bilgi için Bkz. Ş. Çakmak, a.g.e., s.158, profil 60.
1172
T. Öz, a.g.e., II, s.56.
1171
470
rutubet izleri, süslemelerin dıştan alınan nemle bozulmuş olabileceğini akla
getirmektedir (Resim 382-383).
Avlunun doğu ve batı duvarlarındaki ikişer kapı ile bu cephelerde yer alan
tabhane mekanlarına geçilmektedir. Taş söveli kapıların kemerleri basıktır ve sivri
kemerli çökermeler içerisindedir. Söveler bugün boyalıdır. Plan şemasından simetrik
olarak yerleştirildiği anlaşılan mekanlardan doğudakilere giremedik1173. Batıdaki
tabhane mekanları kare planlıdır ve geçişleri pandantiflerle sağlanmış birer kubbe ile
örtülüdür. Her iki mekanın avluyla organik bağı olan doğu duvarlarının kuzey uçlarına
birer giriş açıklığı yerleştirilmiştir. Kuzeydeki tabhane mekanının giriş açıklığının
güneyinde birde dikdörtgen formlu bir niş bulunmaktadır. Kuzeydeki tabhane
mekanının batı duvarına dikdörtgen formlu bir pencere, yarım daire kesitli bir ocak nişi
ve dikdörtgen formlu bir niş yerleştirilmiştir. Nişin aslında doğudaki tabhane mekanında
da olduğu gibi bir pencere olduğu, pencerenin minare yapıya eklendikten sonra işlev
değiştirerek bir nişe dönüştürülmüş olacağı akla gelmektedir. Benzer müdahale izleri
mekanın güney duvarında yer alan ve güneydeki tabhane mekanı ile bağlantıyı sağlayan
giriş açıklığında da gözlenmektedir. Güneydeki tabhane mekanının kuzey duvarında yer
alan nişlerden biri açılarak kapı şekline dönüştürülmüştür. Mekanın güney duvarında
yer alan ocak nişi de sonradan kapatılmıştır. Bugün izleri rahatlıkla algılanabilmektedir
(Resim 384-386). Yukarıda da belirttiğimiz gibi doğudaki tabhane mekanlarına
giremememiz her iki mekanda yapılan müdahaleleri ve yapının son durumunu
netleştirmemizi engellemektedir.
Avludan enlice bir kemer ile ayrılan ibadet mekanı zemini bir basamakla çıkılan
bir seki ile yükseltilmiştir. Enine dikdörtgen planlı mekan, geçişleri tromplarla
sağlanmış bir yarım kubbe ile örtülüdür. Trompların alt kesimi üç uçtan sarkıt tarzı
bezemelerle hareketlendirilmiş mukarnaslarla süslenmiştir. Mekanının doğu ve batı
duvarına birer güney duvarına ise ikişer pencere açıklığı bulunmaktadır. Dikdörtgen
formlu pencereler sivri kemerli çökertmeler içerisindedir. Doğu ve batıdaki çökertmeler
yivlerle hareketlendirilmiştir. Yapıdaki tüm pencere doğramaları ve kapakları yenidir.
Orijinal doğramalar, batıdaki tabhane mekanındadır (Resim 387).
1173
Caminin hocasının verdiği bilgilere göre, her iki mekan İstanbul Vakıflar Bölge Müdürlüğü
tarafından depo olarak kullanıldığı için mekanların anahtarları da bu kurumdadır.
471
Beşgen kesitli mihrap nişi mukarnas kavsara ile örtülüdür. Sade görünümlü
mihrap ana nişi mermer plaklarla kaplanmıştır1174. Herhangi bir sanatsal değer
taşımayan ahşap minber ile güneydoğu köşedeki vaaz kürsüsü yenidir.
Yapının örtülerinde ve askı kemerlerinde kalemişi fragmanları gözlenmektedir.
Örtüde meydana gelen rutubetler, zamanın verdiği bozulmalar ya da onarım
müdahaleleri esnasındaki olumsuz koşullarla bozulmuş olabileceği düşünülen
süslemeler, ağırlıklı olarak bitkisel örneklidir. Süsleme programı, XV. yüzyıl Fatih
dönemi üslup özellikleri göstermektedir1175. Süslemelerin devamının olup olmadığı
ileride yapılacak kalemişi araştırmaları sonrasında anlaşılabilir.
Tarihlendirme
Caminin taçkapısında mermer üzerine kabartma tekniği ile verilmiş Arapça inşa
kitabesi bulunmaktadır (Resim 388). İki satırdan meydana gelen celi sülüs kitabenin
Arapça harflerle yazılışı şöyledir:
ﻃﺎﻟﺒﺎ ﻣﻦ ﻟﻄﻒ ﺣﻖ اﺟﺮه دار اﻟﺒﻘﺎ
اﻣﺮ اﻟﺪار اﻟﺮﻓﯿﻊ ﻗﺪ ﺑﻨﺎ ھﺰا اﻟﺒﻨﺎ-١
ﻗﺎل ﻓﻲ ﺗﺎرﯾﺨﮫ ﻣﻨﺎ ﺗﻘﺒﻞ رﺑﻨﺎ
اﻧﮫ ﻟﻤﺎ رﺟﺎ ﻣﻦ رﺑﮫ ﺣﺴﻦ اﻟﻘﺒﻮل-٢
Kitabenin Anlamı: Şerefli yurdun amiri, bu binayı ahirette mükafatını Allah’ın
lütfundan isteyerek yaptırmıştır. O, Rabbinden bu duasının en iyi şekilde kabulünü ümit
ederek, tarihi hakkında “minna teuabbel Rabbena=rabbimiz! Bunu bizden kabul et”
demiştir1176.
Kitabenin sonundaki ebced hesabına göre yapı, H.876/1471-72 yılında inşa
edilmiştir. Yapının banisi Mehmet Paşa’dır. Fatih Sultan Mehmet’in sadrazamlarından
biri olan Rum Mehmet Paşa’da devşirmedir. Murad Paşa’dan sonra 1466 yılında
sadrazam olmuştur. 1470 yılında Eğriboz Seferi’ndeki başarıları ile 1471 yılında Veziri Azam olmuştur1177.
1174
Mihrap hakkında bkz. M. Top, a.g.t., s.190-91.
C. Nemlioğlu, a.g.t., s.148-49.
1176
Kitabenin okunuşları ve yazılışları için Bkz. H. Ayvansarayi, -vd, a.g.e., s.606; A. Tüfekçioğlu, a.g.e.,
s.353; İ.H. Konyalı, İstanbul Abideleri, İstanbul, s.90; E.H. Ayverdi, a.g.e., III, s.489.
1177
T. Öz, a.g.e., II, s.56; A. Tüfekçioğlu, a.g.e., s.353; Ayvansarayi, H.-vd, a.g.e., s.257, 605-606; R.
Ousterhout, a.g.m., s.50. Bazı kaynaklarda Paşa’nın 1470 yılında idam edildiği belirtilmektedir. Bkz. D.
Kuban, a.g.e., s.192.
1175
472
Katalog No
Yapının Adı
Yeri
Şekil No
:3.42
:GEDİK AHMET PAŞA İMARETİ/CAMİİ1178
:Afyonkarahisar
İnceleme Tarihi
:29.12.2009
:172
Resim No
:389-394
Şehir merkezinde yer alan Gedik Ahmet Paşa Külliyesi, H.877/1472 yılında
inşa edilmiştir (Resim 389). Külliye, imaret, medrese, mektep ve çifte hamamdan
meydana
gelmektedir.
Medrese
imaretin
güneybatısında,
çifte
hamam
ise
kuzeydoğusundadır. Mektebin yerine ilkokul yapılmıştır. Ancak bu yapıda bugün
mevcut değildir1179. Külliyenin topografyaya yerleştirilmesinde klasik düzenin tercih
edilmediği görülmektedir. İmaret medreseye göre daha alçaktadır ve hamamda imaretin
ana cephesi olan kuzey cepheye yerleştirilmiştir. Külliyenin banisi Anadolu Beylerbeyi
Gedik Ahmet Paşa’dır1180. Taçkapı üzerinde H.1210/1795-96 tarihli bir tamir kitabesi
vardır1181. Kitabeden deprem nedeniyle imaretin kubbelerinin yıkıldığı ve vakfa
kaymakam olan müftü oğlu Ahmet Efendi tarafından onarıldığı öğrenilmektedir1182.
Yapı Fahrüddin Kiper Bey tarafından tamir edilmiştir. Bu onarımda yapının adeta
yeniden yapıldığı belirtilmektedir. Onarımda kalemişleri, meşe pencereler, kapaklar ve
kapı onarılmıştır. Tabhane mekanları ve cephede bu onarımlarda elden geçirilmiş, tüm
cephe kaplamaları yenilenmiştir1183. 1557 yılında İstanbul’a gelen Arap seyyah
Kutbeddün Mekki imarette gelip geçenlere yemek çıkarıldığını belirtmektedir1184. İmaret
bir dönem askeri depo olarak kullanılmıştır.
1178
Bu tip yapıların adlandırılmasında yaşanan karmaşalardan biri yine karşımıza çıkmaktadır. E.H.
Ayverdi, a.g.e., III, s.1’de şehirde bir Ulu Cami olmakla birlikte bu yapının da bir “Cuma mescidi”
olduğu iddia edilmekte ve “Cami” şeklinde adlandırılmaktadır. Yapı kaynaklarda ve günümüzde halk
arasında ayrıca Gedik Ahmet Paşa Camii, İmaret Camii şeklinde de adlandırılmaktadır. Bkz. İ.H.
Uzunçarşılı, Kitabeler, s.24; Türkiye’de Vakıf…, I, s.109; A. Kuran, The Mosque…, s.144-147; C.E.
Arseven, a.g.e., s.297-99; O. Aslanapa, “Fatih Devri Abideleri”, s.22.
1179
G. Cantay, a.g.e., s.45.
1180
G. Cantay, a.g.e., s.44; İ.H. Uzunçarşılı, Kitabeler, s.24-25; Türkiye’de Vakıf…, I, s.109; D. Kuban,
a.g.e., s.193.
1181
Kitabenin Arapça metni ve transkripsiyonu için bkz. İ.H. Uzunçarşılı, Kitabeler, s.24-25.
1182
İ.H. Uzunçarşılı, Kitabeler, s.24; S. Eyice, a.g.m., s.43, dipnot 106; S. Akkan, Osmanlı Arşiv
Belgelerine Göre Afyon'daki Vakıf Hizmetleri, (Süleyman Demirel Ü. Sos. Bil. Enst. İslam Tarihi ve
Sanatları A.B.D., Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Isparta, 1999, s.37.
1183
E.H. Ayverdi, a.g.e., III, s.12-13.
1184
S. Eyice, a.g.m., s.43, dipnot 106.
473
Yapı aynı aksta sıralanmış iki kubbenin örttüğü merkezi bir hacim ile ana
kütlenin iki yanında aralarında birer eyvan bulunan ikişer adet tabhane mekanından
meydana gelmektedir. Son cemaat yeri beş birimlidir. Minare yapının kuzeydoğu
köşesindedir (Şekil 172).
Şekil 172. Afyon Gedik Ahmet Paşa İmareti. Plan (E.H. Ayverdi’den işlenerek).
Yapının beden duvarları küfeki taşı kaplıdır. Onarımlarda tüm taşlar
yenilenmiştir1185. Son cemaat yerinin kemerlerinde ve taçkapıda mermer kullanılmıştır.
Beden duvarları ve kasnaklar düz ve kaval silmelerle son bulmaktadır. Örtüler kurşun
kaplıdır (Resim 389-392). Kurşunlar Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından 1966-69
yılındaki onarımda yenilenmiştir1186.
1185
1186
E.H. Ayverdi, a.g.e., III, s.13; S. Akkan, a.g.t., s.37.
S. Akkan, a.g.t., s.37.
474
Yapının alt sıra pencereleri dikdörtgen formdadır ve sivri kemerli alınlıkları
vardır. Pencereler silmelerle şekillenmiş dikdörtgen çökertmeler içerisindedir. Alt sıra
pencereleri ile aynı aksa yerleştirilmiş üst sıra pencereleri ise sivri kemerlidir ve alçıdan
dışlıkları vardır (Resim 391).
Minarenin kuzeydoğu köşede yer alan tabhane mekanının doğu duvarı ile
organik bağı vardır. Kare kaide küfeki taşındandır. Kalın kaytan silmelerle meydana
gelen yivli gövde şerefe altındaki mukarnas süslemelerle son bulmaktadır. Beyaz
küfekiden yivlerin arasına siyah mermerler yerleştirilmiştir. Silindirik petek kurşun
kaplı konik bir külah ile örtülüdür. Minare kapısı üç renkli mermerdendir. (Resim 389392). 1938-48 yıllarında Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından yapılan onarımda,
minarenin dış kaplamaları sökülerek, yenilenmiştir. Burma yivler eski şekli gibi yeniden
yapılmış, çiniler de yenilenmiştir1187.
Avlu zemininden sekiz kenarlı bir platform üzerinde yükseltilen şadırvan
sekizgen planlıdır. Kare kesitli ayaklarla taşınan kemerler yuvarlaktır. Mermer unsur
basık bir kubbe ile örtülüdür (Resim 392).
Beş birimli son cemaat yeri kuzeyde altı adet devşirme sütuna oturan sivri
kemerler ile dışa açılmaktadır. Revak kemerleri mermer, kemer yüzeyleri ise küfeki
taşındandır. Kemerler kuzey-güney ve doğu-batı yönlü ahşap gergilerle desteklenmiştir.
Sütunların başlıkları klasik dönemde diğer yapılarda da sıklıkla tercih edildiği gibi
mukarnaslıdır. Son cemaat yerinde güney duvarı oldukça simetriktir. Ortada taçkapı,
taçkapının iki yanında aralarında birer dış mihrap bulunan ikili pencere sistemi dikkat
çekmektedir. Alt sıra pencerelerinin üst aksına da ikişer pencere yerleştirilmiştir. Alt
sıra pencereleri dikdörtgen formda, üst sıra pencereleri ise sivri kemerlidir. Yedi
kenarları dış mihraplar ise birer mukarnas kavsara ile örtülüdür. Son cemaat yerinde her
birim geçişleri pandantiflerle sağlanmış bir kubbe ile örtülüdür. Geçiş unsurlarından
sonra kubbeler sekizgen kasnaklara oturmaktadır. Orta birimin kubbesi diğerlerinden
daha yüksek tutularak vurgulanmıştır. Kubbe ve geçişler klasik döneme özgü
kalemişleri ile bezenmiştir (Resim 392).
1187
S. Akkan, a.g.t., s.37.
475
Dışa çok fazla taşıntı yapmayan taçkapıda iki renkli mermer kullanılmıştır.
Taçkapı ana nişi mukarnas kavsara ile örtülüdür. Çerçeve düz, oluk ve kaval silmelerle
şekillenmiştir. Taçkapıdaki silindirik formdaki köşe sütunceleri yivlidir. Başlık ve
kaidesi iki kademelidir. Taçkapı yan kanatlarında yer alan mihrabiyeler beş kenarlıdır
ve birer mukarnas kavsara ile örtülüdür. Basık kemerli giriş açıklığının üzerine bir
onarım kitabesi yerleştirilmiştir. Taçkapı içe de taçkapı şeklinde yansımıştır. Ana niş
mukarnaslı kavsara ile örtülüdür. Niş kalemişi bordürlerle çevrelenmiştir.
Yapıda ana kütlenin doğu ve batı duvarlarıyla organik bağı bulunan tabhane
mekanlarında farklı bir tasarımın uygulandığı görülmektedir. Güney ve kuzeyde yer
alan tabhane mekanlarının ortasına birer eyvan yerleştirilmiştir. Kare planlı eyvanlar
dışa birer sivri kemer ile açılmaktadır. Dağılım işlevindeki mekanlar, geçişleri
pandantiflerle sağlanmış birer kubbe ile örtülüdür. Eyvanların ibadet mekanına açılan
dikdörtgen formlu birer penceresi vardır (Resim 391).
Tabhane mekanlarına eyvanlardan açılan birer kapı ile ulaşılmaktadır. Kare
planlı mekanlar geçişleri Türk üçgenleri ile sağlanmış birer kubbe ile örtülüdür.
Mekanların ibadet mekanına açılan birer penceresi vardır. Bu pencerelerin demir
parmaklıkları vardır1188. Doğudaki mekanlardan güneydekinin güney ve doğu
duvarında, kuzeydekinin ise kuzey ve doğu duvarında birer pencere, güney duvarlarında
da birer ocak nişi bulunmaktadır. Aynı düzen batıdaki tabhane mekanlarında da
tekrarlanmaktadır. Pencerelerin ahşap doğramaları onarımlarla değişmiştir. Sadece
kuzeybatıdaki tabhane mekanında yer alan ahşap kapak, ibadet mekanında yer alanlarla
benzer göstermektedir. Kapağın üst tablalarında dini içerikli yazılar bulunmaktadır1189.
İbadet mekanında kuzey-güney aksı geçişleri pandantiflerle sağlanmış birer
kubbe ile örtülüdür. Tabhaneli camilerin klasik özelliklerinden biri olan ve her iki
mekanı birbirinden ayıran enlice kemer bu yapıda da mevcuttur. Plan tipindeki bariz
farklardan biri ibadet mekanında güney kısmın kubbeli hacim dışında doğu ve batı
yönlerde yapılmış olan genişletme çalışmalarıdır. Bursa kemerleri ile kubbeli hacimden
ayrılan bölümler üstten birer düz tavan ile örtülüdür (Resim 393).
1188
1189
E.H. Ayverdi, a.g.e., III, s.13.
Yazı içeriği için Bkz. ay.yer.
476
Birimin kuzey kısmının doğu ve batı duvarlarında aralarında birer adet niş
bulunan tabhane mekanlarının girişleri vardır. Dikdörtgen formlu nişler birer mukarnas
kavsara ile örtülüdür. Tabhane mekanlarının ibadet mekanına açılan pencereleri içten
demir parmaklıklarla kapatılmıştır1190. Bugün bu parmaklıklar yerlerinde değildir.
İbadet mekanının güney duvarında alt kotta, mihrabın iki yanında birer adet
pencere ve niş vardır. Bu nişler pencere olarak tasarlanmış, ancak yapımından
vazgeçilmiş olmalıdır1191. Çünkü cepheye dıştan baktığımızda diğer pencerelerde de
olduğu gibi nişlerin olduğu kısımlarda da dikdörtgen çökertmeler yapılmıştır.
Beş kenarlı mihrap mukarnas kavsara ile örtülüdür. Beyaz ve gri mermerden
yapılmış mihrapta renk almaşıklığı meydana getirilmiştir. Mihrap ana nişini iki yandan
sınırlandıran sütuncelerin altlık ve başlıkları kum saati formundadır1192 (Resim 393).
Gri renkli mermerden minber orijinaldir. Aynalıktaki çok kollu yıldızlardan
meydana gelen geometrik geçmeler yüzeysel olarak verilmiştir.
Yapının plan şeması ve mimari özellikleri irdelendiğinde tabhaneli camiler
arasında farklı bir tasarımın uygulandığı gözlenmektedir. Yapıda tabhane mekanları ile
ana kütlenin ilişkisi kesilmiştir. Ana mekanda avlu ve ibadet mekanı ayrımı yapılmamış,
zemindeki ve örtüdeki kot farkı ortadan kaldırılmıştır. Merkezi hacimde eş büyüklükte
iki kubbe bulunmaktadır. Tabhane mekanları İstanbul Rum Mehmet Paşa ve Mahmut
Paşa imaretlerinde de olduğu şekilde daha basık mekanlar şeklindedir (Şekil 171, 165).
Daha önce Bursa Orhan ve Yıldırım imaretlerinde de karşımıza çıkan kubbeli eyvanlar
burada da vardır (Şekil 100, 49). Ancak tabhane mekanlarının ortasında yer alan bu
eyvanlar içe değil dışa açılmaktadır. Diğer iki mekana giriş eyvanlardan sağlanmaktadır.
Eyvanların ibadet mekanı ile ilişkisi sadece pencerelerle sağlanmıştır. Dışa açılan eyvan
tasarımı bu yapı dışında İstanbul Davut Paşa İmareti’nde de karşımıza çıkmaktadır
(Şekil 177).
Yapıda ahşap, taş ve kalemişi süslemeler dikkat çekmektedir. Ahşap işçiliği
taçkapıda ve ibadet mekanında yer alan pencere kanatlarındadır. Kapının ahşap
işçiliğinde gerçek kündekari ve oyma tekniği, pencerelerde de taklit kündekâri ve oyma
1190
E.H. Ayverdi, a.g.e., III, s.3.
Türkiye’de Vakıf…, I, s.111.
1192
Mihrap için ayrıca bkz. M. Top, a.g.t., s.193-194.
1191
477
tekniği kullanılmıştır. Taçkapının giriş açıklığı iki kanat ve bir biniden meydana gelen
ahşap bir kapı ile örtülüdür. Her kanat üç bölüm halindedir. Üst panolarda sülüs
karakterli yazı süslemesi oyma tekniği ile yapılmıştır. Orta panolarda, on kollu yıldız
etrafında gelişen beş kollu yıldız, altıgen, dörtgen ve çokgenlerden meydana gelen
geometrik kompozisyon, gerçek kündekâri tekniği ile yapılmıştır. Geometrik parçaların
içleri, oyma tekniği ile yapılmış bitkisel süslemeler ile doldurulmuştur. Alt panolar da
on kollu yıldız ve etrafında gelişen çokgenlerin kullanıldığı geometrik süsleme vardır.
Bu panolarda gerçek kündekâri tekniğindedir. Bini, sadedir. Çiçek şeklindeki madeni
kabaralar dışında, süsleme bulunmamaktadır. Kaynaklarda kapının farklı dönemlerde
onarım
geçirdiği
ve
bu
onarımlarda
eski
parçalarının
aynen
kullanıldığı,
belirtilmektedir1193.
Yapıdaki ahşap süslemelerden bir diğeri pencere kanatlarıdır. Yapının güney
cephesi üzerinde bulunan pencere kanatları aynı süsleme programına sahiptir.
Pencereler iki kanat ve biniden meydana gelmektedir. Her kanat üzerinde üçer pano
bulunmaktadır. Üst panolarda sülüs karakterli yazı süslemesi kullanılmıştır. Yazıların
etrafındaki kare alanlar içe doğru daraltılmıştır. Dini içerikli yazılar oyma tekniğindedir.
Orta ve alt panolar ise, içe doğru yerleştirilmiş çıtalarla daraltılmıştır. Pencerelerin
binileri sadedir.
Yapıda taş süsleme minberde, taçkapıda ve son cemaat yerindedir. Gri
mermerden minberin giriş kapısı iki yandan burmalı sütuncelerle sınırlandırılmıştır.
Sütuncelerin başlık ve kaideleri kum saati formundadır. Kapının üzerindeki kartuşta dini
içerikli bir ayet bulunmaktadır. Merdiven korkuluğu sadedir. Aynalık geometrik
geçmelerden meydana gelen bir kompozisyonla hareketlendirilmiştir. Düz yüzeyli oyma
tekniğinde verilmiş geometrik kompozisyon oniki ve dört kollu yıldızların kollarından
gelişmektedir. Köşk kısmının külahının alt kısmı piramit, üst kısmı da konik
şeklindedir1194.
Taçkapıda iki renkli mermerlerle renk almaşıklığı elde edilmiştir. Silindirik
formdaki köşe sütunceleri dikine yivlerle hareketlendirilmiştir. Sütuncelerin başlık ve
1193
1194
E. H. Ayverdi, a.g.e., III, s. 11.
Minberin çizimleri ve daha fazla bilgi için bkz. S. Bayrakal, Osmanlı Minberleri, s.122-126, Şek.27-
29.
478
kaideleri ise iki kademelidir. Unsurlar mukarnas süslemeler, yivler ve çiçeklerle
bezenmiştir. Mihrabiyelerin alt kesiminde küçük gülbezekler vardır.
Son cemaat yerinde sütun başlıkları ince işçilikli mukarnaslıdır. Başlıkların
köşelerinde çiçek motifleri bulunmaktadır. Taş işçiliği görülen bir başka yer mermer
kaplama pencerelerdir. Yivlerle hareketlendirilen pencerelerin kemer köşeliklerinde
gülbezek motifleri bulunmaktadır.
Yapıda kalemişi süslemeler kubbe ve geçişler ile duvar yüzeylerindedir.
Süslemeler yoğunlukla yazı süslemeleri ile hatayi gibi soyut bitkisel örneklidir. Kubbe
ve kemerlerde hatayi geçmelerle birbirine bağlı çerçeveler meydana getirilmiş ve
içlerine dini içerikli ayet ve sureler işlenmiştir1195. Renk ve işlenişlerden kalemişi
süslemelerin tamirlerle değiştiği anlaşılmaktadır. Alt sıra pencerelerinin yaldızlı yazıları
Hattat Tuğrakeş İsma’il Hakkı Bey tarafından 1360/1940-41 yılında yapılmıştır1196.
Tarihlendirme
Yapının inşa kitabesi yoktur. Taçkapıdaki 12 beyitten meydana gelen Arapça
sülüs kitabe, onarım kitabesidir (Resim 394). Kitabeden caminin iki kubbesinin
tamamen yıkıldığı, diğerlerinin çatladığı, Şeyh oğlu talib-i Mevla Ahmed Efendi’nin
ka’immekaamı olan Müfti-zade vasıtasıyla 1210/1795-96 yılında tamir edildiği
öğrenilmektedir1197.
Yapı Sadrazam Gedik Ahmet Paşa’nın Anadolu Beylerbeyliği zamanında
H.877/1472 yıllarında yaptırılmıştır1198. Fatih Sultan Mehmet ve II. Bayazit’ın veziri
olan Gedik Ahmet Paşa, yeniçerilikten yetişmiştir. Vakfiyesinde babasının adı Apdullah
olarak geçmektedir. Bu da Paşa’nın devşirme olabileceğini göstermektedir1199. Paşa
1482 yılında ölmüştür1200.
1195
Yazı içerikleri için bkz. E.H. Ayverdi, a.g.e., III, s.11-12.
Ay.es., s.12. Kalemişi süslemeler hakkında ayrıca bkz. S. Akkan, a.g.t., s.37.
1197
Onarım kitabesinin Arapça harflerle yazılışı ve metni için Bkz. Ay.es., s.15-16; K. İnce, a.g.t., s.24243.
1198
Türkiye’de Vakıf…, I, s.109; E.H. Ayverdi, a.g.e., III, s.1.
1199
Gedik Ahmet Paşa hakkında daha fazla bilgi için bkz. İ.H. Uzunçarşılı, Kitabeler, s.26-27; A. Birici,
vd., “Ahmet Paşa (Gedik)”, Yaşamları ve Yapıtlarıyla Osmanlılar Ansiklopedisi, C.I, İstanbul, Nisan
2008, s.144-145; D. Kuban, a.g.e., s.193.
1200
S. Eyice, a.g.m.,s.43.
1196
479
Katalog No
Yapının Adı
Yeri
Şekil No
:3.43
:İSHAK PAŞA İMARETİ/CAMİİ1201
:İnegöl/Bursa
İnceleme Tarihi:28.11.2007,17.12.2009
:173-175
Resim No
:395-402
Yapı İnegöl Merkez’de çarşı içerisindedir. İshak Paşa Külliyesi bugün imaret,
medrese ve türbeden meydana gelmektedir. Külliyenin vakfiyesinden, yapının imaret,
zaviye, medrese, han, türbe ve ahırdan oluştuğu anlaşılmaktadır1202. Yapının inşa
kitabesi yoktur. Safer 891/Şubat 1486 tarihli vakfiyesi vardır1203. Yapı medrese
kitabesinden yola çıkılarak H.881/1476 yılına tarihlenmektedir1204. Giriş kapısı
üzerindeki onarım kitabesi, yapının H.1294/1887 yılında Sultan Abdülhamit döneminde
tamir edildiğini belgelemektedir1205 Külliyenin bugün ayakta olan yapıları 1961-1969
yılları arasında Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından onartılmıştır1206. Yapının
batısında kuzey-güney doğrultusunda uzanan 15 adet küçük dükkan, 1966 yılında
dönemin Belediyesi tarafından yıktırılmıştır.
İmaret avlu, ibadet mekanı, iki adet tabhane mekanı, beş birimli bir son cemaat
yeri ve bir adet minareden meydana gelmektedir (Şekil 173).
Yapının dış duvarları kesme taş ve yatay şekilde yerleştirilmiş tuğla hatıllarla
almaşık düzendedir. Son cemaat yerinin kuzey cephesi ise taş ve tuğlalarla meydana
getirilmiş süslemelerle hareketlendirilmiştir. Duvarlar ve kasnaklar iki sıra, son cemaat
yeri cephesi ise üç sıra kirpi saçak ile son bulmaktadır. Örtüler kurşun kaplıdır (Resim
395-396).
Yapının son cemaat yeri cephesi dışında her cephesinde alt kotta ikişer pencere
açıklığına yer verilmiştir. Dikdörtgen formlu pencerelerin sivri kemerli alınlıkları
vardır. Taş ve tuğla ile şekillenmiş kemerlerin içerisi yatay şekilde tuğlalarla
1201
D. Kuban, Osmanlı Mimarisi, s.122. Ayrıca yapı kaynaklarda ve halk arasında İshak Paşa Camii
şeklinde de adlandırılmaktadır. Bkz. O. Aslanapa, “Fatih Devri Abideleri”, s.22; E.H. Ayverdi, a.g.e., III,
s.294; Türkiye’de Vakıf Abideler ve Eski Eserler, IV, Ankara, 1986, s.117; G. Goodwin, a.g.e., s.116;
A. Kuran, The Mosque…, s.130-131.
1202
E.H. Ayverdi, a.g.e., III, s.294; Türkiye’de Vakıf Abideler…, s.117; G. Goodwin, a.g.e., s.116; A.
Kuran, a.g.e., s.130-131.
1203
Türkiye’de Vakıf…, s.117; S. Eyice, a.g.m., s.44.
1204
A.S. Ülgen, “İnegöl’de İshak Paşa Mimari Manzumesi”, Vakıflar Dergisi, IV, Ankara, 1958, s.192a.
1205
A.S. Ülgen, a.g.m., s.192b; E.H. Ayverdi, a.g.e., III, s.294.
1206
Türkiye’de Vakıf…, s.118.
480
örülmüştür. Sivri kemerli üst sıra pencerelerinin ise alçıdan dışlıkları bulunmaktadır
(Resim 396).
Şekil 173. İnegöl İshak Paşa İmareti. Plan (E.H. Ayverdi’den işlenerek).
Dışa dörtkenarlı yansıyan minarenin kaidesi kesme taş ve tuğla ile almaşık
düzendedir. Kaide son cemaat yeri yüksekliği kadardır. Silindirik gövde ve petek ise
yatay şekilde yerleştirilmiş tuğlalar ile örülmüştür. Tuğla ile örülü şerefenin altı
tuğlaların sivri uçlarının dışa gelmesiyle meydana getirilmiş kirpi süslemelerle
dolgulandırılmıştır. Silindirik petek kurşun kaplı konik bir külah ile örtülüdür. Minareye
481
son cemaat yerinin batı ucuna yerleştirilmiş giriş açıklığı ile ulaşılmaktadır. Minarenin
kaidesi eski gövdesi ise yenidir1207 (Resim 395).
Son cemaat yerinin kuzeyinde yer alan sekizgen planlı mermer şadırvan kare
kesitli ayaklarla taşınmaktadır. Bugün ayakların alt kesimi mermer plaklarla
kaplanmıştır. Şadırvanın sivri kubbesi ve saçağı kurşun kaplıdır (Resim 395).
Şekil 174. İnegöl İshak Paşa İmareti. Kuzey Cephe (A.S. Ülgen’den işlenerek).
Kare kesitli ayaklarla taşınan son cemaat yerinde kemer ayaklarının arası
camekânlarla kapatılmıştır. Cephe ve ayaklar, kesme taşların yatay ve dikey tuğlalarla
1207
E.H. Ayverdi, a.g.e., III, s.297.
482
kasetlenmesi ile şekillenmiştir. Kemer aynaları ise tuğla ve taşlarla meydana getirilmiş
zikzak ve yıldız süslemeleri ile hareketlendirilmiştir. Cephe üç sıra kirpi saçakla son
bulmaktadır. Ortadaki giriş tuğla ve taşla meydana getirilmiş bir silme ve süslemelerle
daha da vurgulanmıştır. Beş birimli son cemaat yerinde orta birim geçişleri Türk
üçgenleri ile sağlanmış bir kubbe ile örtülüdür. Diğer dört birimde ise geçiş unsuru
olarak pandantif tercih edilmiştir. Son cemaat yerinin güney duvarı taçkapı dışında
sağırdır. Duvar sıvalı ve boyalıdır. Duvarın batı ucuna minare girişi yerleştirilmiştir
(Resim 395, Şekil 174).
Yapıya girişi sağlayan taçkapı eyvan formundadır. Düz bir tavan ile örtülü
unsur, iki yandan birer gömme sütunce ile sınırlandırılmıştır. Taçkapı, basık kemerli
giriş açıklığı ve söveler mermerdir. Basık kemer üzerinde beş satırdan meydana gelen
onarım kitabesi yerleştirilmiştir. İki kanat ve bir biniden meydana gelen ahşap kapı
kanatları orijinaldir (Resim 397).
Şekil 175. İnegöl İshak Paşa İmareti. Kesit (A.S. Ülgen’den işlenerek).
Taçkapıdan kare planlı avluya geçilmektedir. Mekan geçişleri Türk üçgenleri ile
sağlanmış bir kubbe ile örtülüdür. Kubbenin merkezinde altıgen planlı bir aydınlatma
483
feneri yer almaktadır. Mekanın kuzey duvarına ahşap konstrüksiyonlu bir kadınlar
mahfili eklenmiştir. Avlunun doğu ve batı duvarlarında sivri kemerler ve giriş
açıklıkları ile iki yandaki tabhane mekanlarına geçilmektedir. Tabhane mekanların
avluya bakan duvarları açılarak plan şeması bozulmuştur1208 (Resim 398-399, Şekil
175).
Dikdörtgen planlı tabhane mekanlarının örtü katında iki farklı örtü tercih
edilmiştir. Dikdörtgen planlı alanların kuzey kesimlerinde gömme duvar payelerine
atılan kemerler ile kuzeyde enine dikdörtgen bir alan meydana getirilmiş ve aynalı
manastır tonozu ile örtülmüştür. Güneydeki kare alanlar ise geçişleri Türk üçgenleri ile
sağlanan birer kubbe ile örtülmüştür. Her iki mekanın güney duvarlarında birer adet
yarım daire kesitli ocak nişi, dışa bakan duvarlarında da ikişer adet pencere açıklığına
yer verildiği görülmektedir (Şekil 173, Resim 400-401).
Avlu ile aynı aksta yer alan kare planlı ibadet mekanı geçişleri Türk üçgenleri ile
sağlanmış bir kubbe ile örtülüdür. Her iki mekanı enlice sivri bir kemer ayırmaktadır.
Mekanın üç duvarında da alt kotta ikişer pencere açıklığına yer verilmiştir. Dikdörtgen
formlu pencerelerle aynı aksta yer alan üst sıra pencereleri ise sivri kemerlidir (Resim
402).
Yarım dikdörtgen formlu mihrap nişi iki yandan birer sütunce ile
sınırlandırılmıştır. Niş mukarnas kavsara ile örtülüdür. Bugün unsur yağlıboya ile
boyanarak karakteristik özelliklerini büyük ölçüde kaybetmek üzeredir1209. Yapıya yeni
dahil edilen ahşap minber niteliksizdir. Yapının beden duvarlarında dini içerikli hatlar
yer almaktadır. Yağlıboya ile yapılmış unsurlar yapıya sonradan dahil edilmiş olmalıdır.
Örtülerde geç döneme özgü kalemişi süslemeler yer almaktadır1210.
Yapının plan şemasında yapılan değişiklikler irdelendiğinde, önceleri avludan
iki basamak yüksekte bulunan ibadet mekanı yapı cami olarak işlev kazandıktan sonra
yer kazanmak amacıyla yan duvarlarla aynı seviyeye getirildiği ve pencere altlarına
1208
A.S. Ülgen, a.g.m., s.192a.
Mihrap için bkz. M. Top, a.g.t., s.179-80, Çiz.75.
1210
Yapının imamı İbrahim Karaman’dan alınan bilgilere göre yapılan boya tadilatlarında boya
tabakalarının altından kalemişi süslemelerin geldiği görülmüş durum Vakıflar Bölge Müdürlüğü’ne
bildirildiği halde bu konuyla ilgili bir çalışma yapılmadığı belirtilmiştir.
1209
484
kadar dolgu malzemesi ile doldurulduğu, tabhane mekanlarının avluya bakan
duvarlarının da yırtılarak ibadet mekanına dahil edilmek istendiği tespit edilmiştir.
Mekanların güney duvarlarında yer alan ocaklara da bugün mihrap görünümü
kazandırılmıştır.
Yapıda tuğla/taş ve kalemişi süslemeler görülmektedir. Tuğla/taş süslemeler dış
cephede son cemaat yerindedir. Son cemaat yerinde kemer aynaları yıldız ve zikzak
motifleri ile süslenmiştir. Benzer süslemeleri Bursa’daki Hüdavendigâr İmareti (Resim
25-26), Muradiye İmareti (Resim 221), Hamza Bey Türbesi, Selçuk Hatun Camii,
Tuz Pazarı Camii1211 ve Bedreddin Camii’nde1212 görmek mümkündür. Batıdaki
tabhane mekanının batı duvarında iki alt pencerenin üst kısmında tuğlalar ile altıgen
formlu bir madalyon meydana getirilmiş ve bu madalyonun içerisine üç adet üçgen
yerleştirilmiştir.
Yapıdaki kalemişi süslemeler ise geç dönem özgü bitkisel örnekli süslemeler ile
hatlardır. Unsurlar yapıyla çağdaş değildir.
Tarihlendirme
Yapının inşa kitabesi yoktur. Yapı medrese kitabesinden yola çıkılarak
H.881/1476 yılına tarihlenmektedir1213. Giriş kapısı üzerindeki onarım kitabesi, yapının
H.1294/1887 yılında Sultan Abdülhamit döneminde tamir edildiğini belgelemektedir1214.
Taçkapının üst kesiminde yer alan mermer kitabe dört satırdır. Onarım
kitabesinin Arapça harfler ile yazılışı şöyledir:
ﺑﮫ ﺧﻮب ﺗﻌﻤﯿﺮ اوﻟﻨﺪى ﺟﺎﻣﻊ اﺳﺤﻖ وﻟﻰ ﭘﺎﺷﺎ ﻣﺠﺮد ﺳﺎﯾﮫٔ ﻋﺒﺪاﻟﺤﻤﯿﺪ ﺛﺎﻧﻲ اﯾﺪوب اﺣﯿﺎ-١
1211
A. Savaş, “Bursa ve İlçelerindeki XV. Yüzyıl Mimarisinde Tuğla Süsleme”, III. Uluslararası
Eskişehir Pişmiş Toprak Sempozyum Bildiriler Kitabı, 16-30 Haziran 2003, Eskişehir, Haziran 2003,
s.431,433; Ş. Özüdoğru, “Bursa’da 15-16 yy. Kalkan Duvarlı Camilerde Taş-Tuğla İşçiliği”, III.
Uluslararası Eskişehir Pişmiş Toprak Sempozyum Bildiriler Kitabı, 16-30 Haziran 2003, Eskişehir,
Haziran 2003, s.445, R.4-6; E.H. Ayverdi, a.g.e., III, s.296.
1212
Y. Demiriz, a.g.e., I, s.240, Res.116.
1213
A.S. Ülgen, “İnegöl’de İshak Paşa Mimari Manzumesi”, Vakıflar Dergisi, IV, Ankara, 1958, s.192a;
E.H. Ayverdi, a.g.e., III, s.294 ve G. Cantay, a.g.e., s.28’de külliyenin vakfiyesinden yola çıkarak 14681482 yılından önce inşa edildiğini belirtmektedir.
1214
A.S. Ülgen, a.g.m., s.192b.
485
ﺣﺎدﯾﺚ ﻣﻦ ﺑﻨﻰ ﺳﺮﯾﻨﮫ ﻣﻈﮭﺮ اوﻟﺪى ﺑﻰ ﺷﺒﮭﮫ اوﻗﻮﻧﺴﻮن ﺳﻮرهً اﻧﺎ ﻓﺘﺤﻨﺎ دﻣﺒﺪم اﺟﻼ-٢
ﺣﻘﻚ ﻟﻄﻔﯿﻠﮫ )ﺗﺎم( ﺗﺎرﯾﺦ دوﺷﻮب ﺗﻌﻤﯿﺮﯾﻨﮫ اﻧﻚ-٣
ﺑﮭﺸﺖ اﺳﺎ ﻣﺰﯾﻦ اوﻟﺪى ذﯾﺒﺎ ﺟﺎﻣﻌﻰ ﻛﺒﺮا ﺳﻨﺔ-٤
١٢٩٤
1-Ne hûb ta’mir olundu Câmi’i İshâk Veli Paşa
Mücerred sâye-i Abdu’l-Hamid-i Sâni idüb ihyâ
2-Hadis-i “Men benâ” sırrına mazhar oldu bi-şüphe
Okunsun Sûre-i “İnnâ fetehnâ” dem be-dem iclâ
3-Hakk’ın lûtfiyle tâm târih düşüp ta’mirine ânın
4-“Behişt-âsâ” müzeyyen oldu zibâ câmi-i kübrâ
Sene 12941215.
Yapının banisi İshak Paşa, Fatih devrinin seçkin devlet adamlarından biridir.
İnegöllü İbrahim Ağa’nın oğludur. Fatih’in ölümünden sonra Sadaret Kaymakamlığı
yapmış, Selanik’te ölmüş, cenazesi vasiyeti üzerine İnegöl’e nakledilmiştir1216.
1215
Türkiye’de Vakıf…, s.118.
V. Tamer, “Fatih Devri Ricalinden İshak Paşa’nın Vakfiyeleri ve Vakıfları”, Vakıflar Dergisi, IV,
Ankara, 1958, s. 107. Ayrıca aynı makalede imaret için vakfedilenler s.109-112; imaretin hademesinin
kimler olacağı, vakfın kadrosu, vakfın idare şekli, imarette pişecek yemekler hakkında da bilgi verilmiştir
Bkz. s.107-124.
1216
486
Katalog No
Yapının Adı
Yeri
Şekil No
:3.44
:ELVAN BEY İMARETİ1217
:Geyve/Sakarya
İnceleme Tarihi
:176
Resim No
:16.12.2009
:403-408
İlçe merkezinde yer alan yapı, bugün İlçe Halk Kütüphanesi olarak
kullanılmaktadır1218. Yol seviyesinin zamanla yükselmesi ile yapı sokak kotundan
aşağıda kalmıştır. İmaret, XV. yüzyılın ortalarında inşa edilmiştir. Yapı, işlev değiştirse
de karakteristik özelliklerinin neredeyse tamamını muhafaza ederek günümüze
gelebilmiştir. Yapının banisi olan Sinan Bey, Elvan Bey’in oğludur1219. Sinan Bey’in
mezarı yapının güneyinde yer alan hazirededir. Yapı, 1696, 1746 ve 1869 yıllarında
tamir görmüştür1220.
Yapı avlu, ibadet mekanı ve iki adet tabhane mekanından meydana gelmektedir.
Giriş cephesinde yer alan üç birimli sembolik son cemaat yeri yapıya sonradan
eklenmiştir (Şekil 176).
Yapının beden duvarları bir sıra kesme taş/kabayonu taş ile iki sıra tuğlanın
dönüşümlü olarak kullanıldığı almaşık düzendedir. Taşların iki yanına dikine tuğlalarda
yerleştirilmiştir. Taşlar ve tuğlalar arasında bağlayıcı işlevi gören harç ise oldukça kalın
tutulmuştur. Harç kalınlığı tuğlaların kalınlığından fazladır. Bu uygulama onarımların
bir getirisidir. Taş ve tuğla sıraları bazen düzensiz bir örgü ile kesilmektedir. Farklı
ebatlarda kullanılan taşlarda harçlardaki uygulamalarda da olduğu şekilde onarımların
birinde yapılmış olmalıdır. Duvarlar saçak kotunda tuğla sıralarından meydana gelen
silmelerle son bulmaktadır. Benzer silmeler kasnaklarda da görülebilmektedir. Örtüler
dıştan kurşun kaplıdır. Yapının beden duvarlarında dikdörtgen formlu çökertmeler
bulunmaktadır. Kuzey cephenin doğu ucunda yer alan çökertme boştur. Batı
ucundakinin içerisinde ise tuğlaların yatay, dikey ve çapraz şekilde yerleştirilmesi ile
meydana getirilmiş basit geometrik süslemeler bulunmaktadır (Resim 403-405).
1217
Yapı Elvan Bey İmaret Camii, Sinan Bey Zaviyesi, İmaret Camii şeklinde de adlandırılmaktadır. Bkz.
E. H. Ayverdi, a.g.e., III, s.275; S. Eyice, a.g.m., s.34; Y. Çetin, Sakarya ve Çevresinde Osmanlı
Dönemi Dini Mimari Eserler, (Atatürk Ü. Sos. Bil. Enst. Sanat Tarihi A.B.D. Yayınlanmamış Yüksek
Lisans Tezi), Erzurum, 1999, s.50.
1218
Yapı bir dönemde belediyenin ambarı şeklinde kullanılmıştır. Bkz. S. Eyice, a.g.m., s.34.
1219
E. H. Ayverdi, a.g.e., III, s.275.
1220
Ay.es., s.276-277.
487
Yapının alt sıra pencereleri dikdörtgen formludur. Sivri kemerli alınlıkları beden
duvarları gibi almaşık düzendedir. Pencere alınlıklarının bazılarında taş ve tuğlaların
yatay ya da dikey şekilde yerleştirilmesi ile meydana gelen basit süslemeler
bulunmaktadır. Süslemeler, üst üste uygulanan ve taş-tuğla dokunun üzerine taşan
harçlar nedeniyle etkilerini kaybetmek üzeredir (Resim 404-405).
Şekil 176. Geyve Elvan Bey Zaviyesi. Plan (E.H. Ayverdi’den işlenerek).
Yapının kuzey cephesinde orta kısım kalkan duvarı şeklinde yükseltilmiş ve
önüne beden duvarlarının gabarileri ile uyuşmayan küçük bir son cemaat yeri
yerleştirilmiştir. Cepheye göre güdük kalan ve sembolik anlam taşıyan unsur yapıya 2025 Temmuz 1746 yılında eklenmiştir1221. Dışa yuvarlak formlu kemerle ile açılan son
cemaat yerinde kemerleri taşıyan tuğla ayaklar kareye yakın dikdörtgen formdadır. Üç
birimli son cemaat yerinde birimler kubbemsi birer basık tonoz ile örtülüdür. Son
cemaat yerinin kuzey duvarında iki adet tamir kitabesi bulunmaktadır (Resim 403).
1221
E. H. Ayverdi, a.g.e., III, s.276.
488
Sivri kemerli giriş açıklığı son cemaat yerinin eklenmesinden sonra değişmiştir.
Kemer bugün neredeyse yuvarlak formdadır.
Kare planlı avlu geçişleri dilimli tromplarla sağlanmış bir kubbe ile örtülüdür.
Avlunun doğu ve batı duvarlarının kuzey uçlarında tabhane mekanlarına ulaşımı
sağlayan dikdörtgen formlu giriş açıklıkları bulunmaktadır. Mekanın kuzey kesimi
ahşap konstrüksiyonlu bir camekanla bölünmüştür. Böylece, giriş açıklığı ile tabhane
girişleri arasında yapay bir koridor oluşturulmuştur (Resim 406).
Kareye yakın dikdörtgen formlu tabhane mekanları, geçişleri Türk üçgenleri ile
sağlanmış bir kubbe ile örtülüdür. Zemin, altıgen formlu taban tuğlaları ile kaplıdır.
Mekanların alt ve üst sıra pencereleri dikdörtgen formdadır. Kubbe göbeklerinde
kalemişi süslemeler vardır. Mekanların avluya bakan duvarlarında birer ocak olduğu
dıştan görülen bacalardan anlaşılmaktadır. Ancak ocaklar onarımların birinde sıvanarak
kapatılmıştır. Bugün duvarın önünde yer alan ve tüm duvar boyunca yükselen kitaplık
dolayısı ile muhtemel sıva izleri de görülememektedir (Resim 407).
Avlu ile aynı aksta yer alan ve avlu ile arasında 31 cm.lik kot farklı bulunan
ibadet mekanı da kare planlıdır. Mekan aynalı manastır tonozu ile örtülüdür. Tonozun
merkezinde bitkisel örnekli bezemeler ile hareketlendirilmiş, daire formlu bir çökertme
vardır. Mekanın doğu ve batı duvarlarında alt kotta birer adet dikdörtgen formlu pencere
açıklığına yer verilmiştir (Resim 408).
Yarım daire planlı mihrap nişi çeyrek küre şekilli bir kavsara ile örtülüdür.
Kavsara ve üst kesim perde motifi ile bitkisel süslemeli örneklerle bezenmiştir.
Tarihlendirme
Yapının inşa kitabesi yoktur. Kitabesi ve vakfiyesi bulunmayan yapının İzmit
Vakıflar Müdürlüğü’ne ait kayıtlarda 1846 tarihli Muallim ta’yini beratı, 1908 tarihli
imamet ve 1919 tarihli hitabet beratları bulunmaktadır. 1776 tarihli bir de vakıf kaydı
bulunmaktadır1222.
S. Eyice plan şeması ve haziresindeki mezar taşlarından yola çıkarak yapıyı XIV.
yüzyıla tarihlemektedir1223. Yapının haziresinde yer alan banisinin mezar taşında Teşrin1222
1223
Y. Çetin, a.g.t., s.50.
S. Eyice, a.g.m., s.34.
489
i Sani 1478 tarihi okunmaktadır. Bu tarihten yola çıkarak yapıyı XV. yüzyılın ortalarına
tarihlenmek uygun görülmektedir1224. Yapının son cemaat yeri cephesindeki kitabe ise
bir onarım kitabesidir ve son cemaat yerinin 1746 yılında yapıya eklendiğini
belgelemektedir1225. Ayrıca mihrap üzerinde de 1869 tarihi bulunmaktadır. Bu da bir
onarımı işaret etmektedir.
1224
1225
Mezar taşlarının okunuşu için bkz. E. H. Ayverdi, a.g.e., III, s.276, 278; Y. Çetin, a.g.t., s.55-56.
Tamir kitabesinin Arapça harflerle yazılışı için bkz. E.H. Ayverdi, a.g.e., III, s.277.
490
Katalog No
:3.45
Yapının Adı
Yeri
Şekil No
:DAVUT PAŞA CAMİİ
:İstanbul/Fatih
İnceleme Tarihi
:177
Resim No
:23.11.2008
:409-415
Koca Mustafa Paşa Semti’nde yer alan yapı, medrese, mektep ve çeşmeden
meydana gelen bir külliyeye dahildir. Mektep yıkılmış yerine ortaokul yapılmıştır.
Kaynaklarda bahsi geçen ve bugün ayakta olmadığı ileri sürülen külliyenin bir diğer
yapısı olan imaret bugün cami şeklinde adlandırılan ve araştırmamıza konu olan
yapıdır1226. Benzer durum pek çok yapımız için geçerlidir. Yapı ve külliye H.1130/1718
yılındaki kent yangınındaki depremde zarar görmüş ve Hassa baş mimarı Mehmed Tahir
Ağa denetiminde, Hassa mimarı Abdullah tarafından onarılmıştır. Yapı ayrıca
H.1271/1855 ve 1894 yıllarındaki depremlerde de zarar görmüştür. Bu depremlerde son
cemaat yerinin kubbeleri yıkılmış camide de çatlaklar meydana gelmiştir. Bu
tahribatlardan sonra kısmen onarılan yapıda 1945 yılında kapsamlı bir onarım olmuştur.
Bu onarımda iç mekandaki kalemişi süslemeler ortaya çıkarılmıştır1227.
Yapı ibadet mekanı ve dört adet tabhane mekanı ile beş birimli bir son cemaat
yerinden meydana gelmektedir. Minare yapının kuzeybatı köşesindedir (Şekil 177).
Yapının dış cepheleri kesme taş kaplamadır. Duvarlar silmelerle son
bulmaktadır1228. Örtüler ise kurşun kaplıdır.
Yapının alt sıra pencereleri dikdörtgen formludur ve sivri kemerli alınlıkları
vardır. Pencereler dikdörtgen formlu çökertmelerle hareketlendirilmiştir. Sivri kemerli
üst sıra pencerelerinin de betondan dışlıkları bulunmaktadır1229.
1226
T. Öz, a.g.e., I, s.44; G. Cantay, a.g.e., s.46; Ayvansarayi, a.g.e., s.157; A. Kuran, The Mosque …,
s.52-53; C.E. Arseven, a.g.e., 289-91; O. Aslanapa, “Fatih Devri Abideleri”, s.23; D. Kuban, a.g.e., s.210.
1227
W. Müller-Wıener, İstanbul’un Tarihsel Topografyası, İstanbul, Mart 2007, s.395; A. Üstün, a.g.t.,
s.298-99; A. S. Açıkgözoğlu, Osmanlı Camisinde Mihrap Önü Mekanı, (Marmara Ü. Türkiyat Araş.
Enst. Türk Sanatı ABD., Yayınlanmamış Doktora Tezi), İstanbul, 2002, s.21; F. Çuhadaroğlu, “Davut
Paşa Camii”, Rölöve ve Restorasyon Dergisi, 2, Ankara, 1975, s.199-218.
1228
Silmelerin detaylı çizimleri için bkz. M. Binan, a.g.e., s.87, R.77-78, Planş XXVIII.
1229
Pencere çizimleri için bkz. F. Uluengin-vd, Osmanlı Anıt Mimarisinde Klasik Yapı Detayları,
İstanbul, Aralık 2001, s.179.
491
Yapının kuzeyinde yer alan şadırvan, kemer araları demir korkuluklarla
kapatılmış ahşap bir konstrüksiyon ile örtülüdür. Örtü alaturka kiremitlerle kaplıdır.
Mermer şadırvanda daire formlu bir kitabe bulunmaktadır. Kitabe 1213 tarihlidir.
Şekil 177. İstanbul Davut Paşa Camii. Plan (E.H. Ayverdi’den işlenerek).
Kuzeybatıdaki tabhane mekanının kuzeybatı köşesine yerleştirilmiş minare
kesme taştır. Kübik formlu kaidenin kuzeyindeki basık kemerli giriş açıklığı ile
minareye çıkılmaktadır. Gövde çokgendir. Şerefe altı silmelerle hareketlendirilmiştir.
Çokgen gövdeli petek kurşun kaplı konik bir külah ile örtülüdür1230.
Beş birimli son cemaat yeri geçişleri pandantiflerle sağlanan birer kubbe ile
örtülüdür. Son cemaat yeri doğu, batı ve kuzey cephede sivri kemerlerle dışa
1230
S. Eyice, “İstanbul Minareleri”, s.42’de yılını vermemekle birlikte, minarenin depremde zedelendiğini
belirtmektedir.
492
açılmaktadır. Kuzeydeki kemerler mukarnas ve baklava başlıklara sahip sütunlar
üzerine oturmaktadır. Kuzeyde orta kemer daha yüksek tutularak vurgulanmıştır. Orta
kemeri taşıyan iki sütunda demir gergiler ve tamburlar bulunmaktadır. Bu uygulamalar
onarımların getirileridir. Son cemaat yeri kemerleri doğu-batı ve kuzey-güney yönlü
demir gergilerle desteklenmektedir. Son cemaat yerinin doğu ve batısı, giriş aksı
dışında, sekilerle yükseltilmiştir. Birimin güney duvarı ortada taçkapı iki yanda
aralarında birer dış mihrap bulunan ikişer pencere ile oldukça hareketlidir. Alt sıra
pencerelerinin üst kesimine de sivri kemerli pencereler yerleştirilmiştir. Alt sıra
pencereleri dikdörtgen formludur ve sivri kemerli alınlıkları vardır. Pencereler
silmelerle çevrelenmiştir. Beş kenarlı dış mihraplar birer mukarnas kavsara ile
örtülüdür. Kesme taş kaplı duvarlar ve sivri kemerler sıvasızken, birimleri örten kubbe
ve geçişler sıvanmış ve kireç badana ile boyanmıştır (Resim 409).
Dışa bir miktar taşıntılı şekilde inşa edilmiş taçkapı kesme taş kaplamadır.
Dikdörtgen formlu kapı, sırası ile dilimli, Bursa kemerli ve yivler ve sarkıtlarla
hareketlendirilmiş yarım bir kubbe ile örtülüdür. Taçkapı iki yandan gömme
sütuncelerle sınırlandırılmıştır. Sütuncelerin kum saati altlık ve başlıkları vardır. Giriş
basık kemer ile örtülüdür. Kemerin üst kesimine enine dikdörtgen formda kitabe
yerleştirilmiştir. Dört satırdan meydana gelen kitabe, mermer üzerine kabartma tekniği
ile işlenmiştir. Enine dikdörtgen bir çerçeve ile sınırlandırılmış kitabede her satır
kartuşlar içerisinde yer alan iki mısradan meydana gelmektedir. Kartuşların zemini rumi
ve kitabe kıvrım dallarla meydana gelen bitkisel bir bezeme ile hareketlendirilmiştir.
Yeşil fon üzerinde bitkisel süslemeler bordo renkle boyanırken harfler yaldızlanmıştır.
Satır kartuşlarının bitimi ile dış çerçeve arasında ise rumi, hatayi ve saadet
düğümlerinden meydana gelen süslemeler bulunmaktadır. Bu süslemeler de harfler gibi
yaldızlanmıştır (Resim 410-411, 415).
Taçkapıdan ibadet mekanına geçilmektedir. İbadet mekanının güneyi, mihrap
nişi ile birlikte dışa taşıntı yapmaktadır. İbadet mekanı geçişleri tromplarla sağlanmış
bir kubbe ile dışa taşıntı yapan kısım ise yarım kubbe ile örtülüdür. Tromplar
mukarnaslarla dolgulandırılmıştır. İbadet mekanının kuzey duvarına tüm duvar boyunca
uzanan ahşap konstrüksiyonlu bir kadınlar mahfili yerleştirilmiştir. Mekanın her
493
duvarına alt seviyeye ikişer pencere açılmıştır. Dikdörtgen formlu pencerelerin
çevresinde geç döneme özgü kalemişi süslemeler bulunmaktadır. Mekanın doğu ve batı
duvarlarının ortalarına yerleştirilmiş birer kapı ile tabhane mekanlarına ulaşılmaktadır.
Mihrabı da içine alan güneydeki çıkıntı dışa beş kenarla taşmaktadır. En güneydeki iki
yan kenara alt ve üst kotta aynı aksta birer pencere açılmıştır. Güneye de mihrap nişi
yerleştirilmiştir (Resim 412-414).
Yarım daire kesitli mihrap mukarnas kavsara ile örtülüdür. Ana niş iki yandan
birer sütunce ile sınırlandırılmıştır. Sütuncelerin kum saati altlık ve başlıkları vardır.
Mihrabın üst kesimine sivri kemerli bir pencere yerleştirilmiştir1231 (Resim 413).
Mihrap ile minber aynı düzlemde değildir. Yapının güney kesimi mihrap nişi ile
birlikte dışa taşıntı yapmaktadır. Minber dışa taşıntı yapan bu bölümde değil, dışa taşıntı
yapan kısım ile yapının güney duvarının kesişim yerindedir. Mermer minber sadedir.
Aynalıktaki dik açılı üçgenler kabartma tekniğinde verilmiştir. Dolap aynalığının geçit
kısmının kemeri gemi teknesi sivri kemer formundadır. Minber kapısı ahşap malzeme
ile yenilenmiştir. Unsur çeşitli dönemlerde onarım geçirmiştir1232.
Yapının çevresinde yer alan hazire bir demir korkuluk ile çevrelenmiştir. Bu
alana giriş demir bir kapı ile sağlanmaktadır. Kapının anahtarına ulaşamadığımız için
tabhane mekanlarına giremedik. Daha önce yayınlanmış plan şemalarından yola çıkarak
ibadet mekanının iki yanına konumlanmış tabhane mekanlarına kuzeylerinde yer alan
birer eyvan ile girildiği görülmektedir. Eyvanlar ve kare planlı tabhane mekanları
geçişleri pandantiflerle sağlanmış birer kubbe ile örtülüdür. Tabhane mekanlarının
güney duvarlarında ocak ve dolap nişleri bulunmaktadır. Üç kenarlı nişlerden
ortadakiler ocaktır. Mekanların dışa bakan doğu ve batı duvarları ile kuzey duvarlarında
birer adet dikdörtgen formlu pencere vardır. Tabhane mekanları ile eyvanların ibadet
mekanı ile ortak duvarlarında da birer adet pencere bulunmaktadır (Şekil 177).
Bursa’daki Hüdavendigâr, Yıldırım, Yeşil imaretlerinde de eyvanlara rastlamıştık (Şekil
11, 49, 78). Ancak bu yapılardaki eyvanlar yapının içine açılmaktaydı. Bu yapıda ise
1231
Mihrap çizimi için bkz. F. Uluengin, a.g.e., s.124, 145, 217; M. Top, a.g.t., s.209.
Minber hakkında çizim ve daha fazla bilgi için bkz. S. Bayrakal, Osmanlı Minberleri, s.131-133,
Şek.33.
1232
494
Afyon’daki Gedik Ahmet Paşa İmareti’nde de olduğu gibi eyvanlar dışa açılmaktadır
(Şekil 172).
Yapının içinde, kubbe ve geçişlerde, duvar yüzeyleri ile pencere çevrelerinde
kalemişi süslemeler bulunmaktadır. Klasik dönem süsleme programı ile yapılmış bu
süslemeler yapı ile çağdaş değildir. Yapının içerisindeki kalemişi süslemeler son
onarımda yok edilmiştir1233 (Resim 412-414).
Tarihlendirme
Yapının Arapça inşa kitabesi taçkapıdadır (Resim 415). Celi sülüs kitabenin
Arapça harflerle yazılışı şöyledir:
ووزﯾﺮ اﺑﮭﺮى اﻻﺳﺘﻘﺎﻣﺔ
/
اﻻ ﯾﺎ ﻗﺪ ﺑﻨﻰ دروﯾﺶ داود-١
ﻓﺮﯾﺪ اﻟﺪھﺮ ﻓﻰ ﻋﻘﺪ اﻻﻣﺎﻣﮫ
/
ﻟﺴﻠﻄﺎن ﺑﺎﯾﺰﯾﺪ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ-٢
ﺣﻤﺎه اﷲ ﻣﺎ ﻧﺎﺣﺖ ﺣﻤﺎﻣﮫ
/
ﺑﻨﺎء اﻟﺤﯿﺮ ﻣﺮﻓﻮع اﻟﻤﺒﺎﻧﻲ-٣
ﻟﺼﺎﺣﺒﻚ اﻟﺴﻌﺎدة واﻟﺴﻼﻣﮫ
/
ﺗﺎﻣﻞ ﻓﯿﮫ واﻧﻈﺮ ﺣﺴﻦ ﺗﺎرﯾﺦ-٤
Kitabenin Anlamı: Ey kişi dikkat et. Bu binayı, halifelik halkasında zamanının
yeganesi olan Mehmed’in oğlu Sultan Bayezid’in, doğruluğu ile meşhur veziri derviş
Davud yaptırmıştır. Bu hayır binası, diğer yapıların en yükseğidir. Güvercinleri öttüğü
sürece Allah da onu korusun. Onu incele ve şu güzel tarihe bak: “Li-sahibike’s-seadete
ve’s-selame=(Allah) senin sahibini daima saadet ve selamette kılsın”1234.
Kitabeden yapının H.890/1485 yılında Davut Paşa tarafından yaptırıldığı
anlaşılmaktadır. H.904/1498 yılında vefat eden Davut Paşa Fatih Sultan Mehmet’in
1233
A. Tüfekçioğlu, a.g.e., s.396; A. Yüksel, Osmanlı Mimarisi, V, s. 237; C. Nemlioğlu, a.g.t., s.149151; A. S. Açıkgözoğlu, a.g.t., s.21.
1234
Kitabenin farklı okunuşları için Bkz. A. Tüfekçioğlu, a.g.e., s.396; A. Yüksel, Osmanlı Mimarisi, V,
s. 238; E.H. Ayverdi, a.g.e., III, s.333, T. Öz, a.g.e., I, s.44; Ayvansarayi, a.g.e., s.157.
495
vezirlerindendir ve II. Bayezid zamanında sadrazam olmuştur. Davut Paşa Rufai
dervişlerindendir. Bu yapıyı da inandığı tarikat ve dervişleri için yaptırmış olmalıdır1235.
Kaynaklardan yapının kitabesinin Şeyhulİslam Kemal Paşazade Ahmed
Efendi’in eseri olup, hattatının da Şeyh Hamdullah olduğu öğrenilmektedir1236.
1235
T. Öz, a.g.e., I, s.44; A. Tüfekçioğlu, a.g.e., s.395; W. Müller-Wıener, a.g.e., s.395; D. Kuban, a.g.e.,
s.211; H. Ethem, a.g.e., s.38-39.
1236
T. Öz, ay.yer.; A. Tüfekçioğlu, a.g.e., s.397; A. Yüksel, a.g.e., V, s.238.
496
Katalog No
Yapının Adı
Yeri
Şekil No
:3.46
:HATUNİYE İMARETİ/CAMİİ1237
:Tokat
İnceleme Tarihi
:28.09.2010
:178
Resim No
:416-425
Yapı şehir merkezinde, Gülbahar Hatun Mahallesi’ndedir. II. Bayezid’in annesi
Gülbahar Hatun adına H.890/1485 yılında inşa edilmiştir1238. Sultan II Beyazid, külliye
ile ilgili H. 21 Zilhicce 898/4 Eylül 1493 tarihli bir de vakfiye düzenlemiştir1239 Bu
vakfiyede de yapı topluluğunun cami, medrese, matbah (mutfak), mahzen, kiler,
yemekhane, odunluk, ahır ve heladan meydana geldiğini belirtmiştir
Külliye
yapılarından bugün sadece cami işlevindeki imaret ayaktadır. İmaret, 1939 ve 1443
yıllarında depremden hasar görmüş, 1953 ve 1955 yıllarında da onarılmıştır. Depremde
ibadet mekanının kubbesi ve kasnak kenarları zarar görürken, son cemaat yerinin üç
kubbesi tamamen çökmüştür. Bazı sütun başlıkları da parçalanmıştır1240.
Yapı ibadet mekanı, iki adet tabhane mekanı, beş birimli bir son cemaat yeri ve
bir minareden meydana gelmektedir (Şekil 178).
Yapının beden duvarları düzgün kesme taş kaplıdır. İbadet mekanı ve son
cemaat yerinde beden duvarları saçak seviyesinde mukarnas sıraları ile tabhane
mekanlarının beden duvarları ise düz silmeler ile son bulmaktadır. Yapının beden
duvarları depremlerle zarar görmüş kaplamalarda onarımlar sırasında yenilenmeler ve
tamamlamalar yapılmıştır. Bu onarımlarda ibadet mekanı üç yönden doğudaki tabhane
mekanı ise doğu duvarının kuzey ucundan istinat duvarları ile desteklenmiştir. Yapının
örtüleri dıştan kurşun kaplıdır (Şekil 178, Resim 416-420).
Silmelerle meydana gelen dikdörtgen çökertmeler içerisinde yer alan alt sıra
pencerelerinin sivri kemerli alınlıkları vardır. Üst sıra pencerelerinde ise iki farklı
1237
Yapı kaynaklarda ve halk arasında Meydan, Zincirli, Hatuniye, Gülbahar Hatun Camii şeklinde de
anılmaktadır. A. Tüfekçioğlu, a.g.e., s.398; S. Eyice, a.g.m., s.45; A. Kuran, The Mosque …, s.50-51;
A.O. Uysal, “Tokat’taki Osmanlı Camileri”, Türk Tarihinde ve Kültüründe Tokat Sempozyumu 2-6
Temmuz 1986, Ankara, 1987, s.328; İ.A. Yüksel, a.g.e., V, s.380; G. Goodwin, a.g.e., s.157; A. Yardım,
“Tokat ve Çevresi Mimari Eserlerdeki Hadisler”, Türk Tarihinde ve Kültüründe Tokat Sempozyumu
2-6 Temmuz 1986, Ankara, 1987, s.467; O. Aslanapa, Osmanlı Devri…, s.116-18; A. Gabriel,
Monuments..., II, s.92-93; D. Kuban, a.g.e., s.217; N. Seçgin, a.g.t., s.6-10.
1238
A. Tüfekçioğlu, a.g.e., s.398; Ş. Çakmak, a.g.e., s.170; İ.A. Yüksel, a.g.e., V, s.380.
1239
A.O. Uysal, a.g.m., s.336; İ.A. Yüksel, a.g.e., V, s.380.
1240
A.O. Uysal, a.g.m., s.328.
497
formun tercih edildiği görülmektedir. Üst sıra pencereleri öküzgözü şeklinde de
adlandırılan daire formunda ve sivri kemerlidir. Sivri kemerliler alt sıra pencerelerinde
de olduğu gibi dikdörtgen formlu çökertmeler içerisindedir. Her iki formdaki pencereler
birer alçı dışlıkla kapatılmıştır (Resim 416-418).
Şekil 178. Tokat Hatuniye İmareti. Plan (İ.A. Yüksel’den işlenerek).
Kesme taş ile örülmüş minare, yapının kuzeybatı köşesindedir. Kaidesi sekizgen
planlıdır. Kaide, dikdörtgen formlu çökertmeler ile pabuç da prizmatik üçgenler ile
hareketlendirilmiştir. Çokgen gövde ile pabuç kalın kaytan bir silme ile birbirlerinden
ayrılmaktadır. Şerefe altı mukarnaslarla dolgulandırılmıştır. Çokgen formlu petek dıştan
kurşun kaplı konik bir külah ile örtülüdür. Minareye kaidenin kuzey cephesinde yer alan
498
sivri kemerli bir açıklık ile girilmektedir. Kemer kırmızı ve beyaz renkli kesme taştandır
(Resim 417).
Yapının kuzeyinde yer alan şadırvan daire formludur. Ahşap desteklerle taşınan
dilimli kubbe dıştan alaturka kiremit kaplıdır. Şadırvanın kitabesi H.1331/1912-13
tarihlidir.
Son cemaat yeri beş birimlidir. Birimler, kuzeyde sütunlar üzerine oturan sivri
kemerler ile dışarı açılmaktadır. Sütun başlıklarında mukarnaslar ve Türk üçgenleri
bezeme unsuru olarak tercih edilmiştir. Mukarnaslı başlıkların köşeleri sarkıt
tarzındadır. Son cemaat yerinde kemerler kuzey-güney ve doğu-batı yönlü demir
gergilerle desteklenmektedir. Kemerler ayrıca silmelerle de hareketlendirilmiştir.
Kesme taş kaplı son cemaat yerinde kemer aynalarında daire formlu madalyonlar vardır.
Madalyonların birinde Latin harfleri ile 1953 tarihi vardır. Cephe saçak altında
mukarnas sıraları ile son bulmaktadır. Mukarnas sıraları son cemaat yerini üç yönde
kuşatmaktadır. Son cemaat yerinde her birim geçişleri pandantiflerle sağlanan birer
kubbe ile örtülüdür. Geçişler mukarnaslarla hareketlendirilmiştir. Orta birimin kubbesi
sekizgen bir kasnak üzerine oturtularak yükseltilmiştir (Resim 419-421).
Son cemaat yeri güney duvarı ortada taçkapı, taçkapının iki yanında aralarında
birer adet dış mihrap bulunan ikişer pencere ile simetrik düzendedir. Cephenin uçlarında
da tabhane mekanlarının girişleri vardır. Dikdörtgen formlu çökertmeler içerisinde yer
alan pencerelerin sivri kemerli alınlıkları vardır. Beşgen planlı dış mihraplar ise birer
mukarnas kavsara ile örtülüdür. Basık kemerli tabhane mekanlarının hafifletme
kemerleri sivridir. Doğudaki tabhane mekanının kapısı sonradan kapatılmıştır (Resim
420-421).
Dışa taşıntı yapan taçkapı beyaz ve gri mermerler ile kaplıdır. Kuşatma kemeri
aynalı kemer formundadır. Ana niş mukarnas kavsara ile örtülüdür. Kavsara iki yandan
sarkıt tarzında süslemelerle hareketlendirilmiştir. Mukarnaslar alt kesimde ters şekilde
yerleştirilmiş birer palmet motifi ile son bulmaktadır. Çerçeve düz, pahlı ve kaval
silmeler ile hareketlendirilmiştir. Yan kanatlar birer sütunce ile sınırlandırılmıştır.
Sütuncelerin başlıkları mukarnaslı, kaideleri ise iki kademelidir. Üst kesimi kum saati
alt kesimi ise mukarnaslıdır. Yan kanatlarda yer alan mihrabiyeler yedigen planlıdır ve
499
birer mukarnas kavsara ile örtülüdür. Kavsara köşelikleri birer gülbezek ile
hareketlendirilmiştir. Kavsaraların üst kesimindeki daire formlu madalyonlar, kitabenin
bir kısmını içermektedir. Basık kemerli giriş açıklığında söve ve kemer zıvanalı iki
renkli mermerdir. Kemerin üst kesimine üç satırdan meydana gelen inşa kitabesi
yerleştirilmiştir1241. Giriş açıklığı iki kanatlı ahşap bir kapı ile örtülüdür. Taçkapının en
üst kısmına bir adet öküzgözü pencere yerleştirilmiştir. Bu pencere ibadet mekanının
kuzeyinde yer alan mahfile açılmaktadır (Resim 421).
İbadet mekanının iki yanında yer alan tabhane mekanları kare planlıdır.
Mekanlar geçişleri Türk üçgenleri ile sağlanmış birer kubbe ile örtülüdür. Mekanların
hem son cemaat yerinden hem de ibadet mekanından birer girişleri vardır. İbadet
mekanındakiler pencere olmalıdır, sonradan kapı şekline dönüştürülmüştür. Doğudaki
tabhane mekanının son cemaat yerine açılan kapısı da sonradan kapatılmıştır. Mekanları
dışa bakan doğu ve batı duvarlarında alt kotta birer adet dikdörtgen formlu penceresi
vardır. Batıdaki tabhane mekanının güney duvarında aralarında bir adet ocak nişi
bulunan iki adet dolap nişi vardır. Dolap nişleri dikdörtgen formda, ocak nişi ise yarım
daire kesitlidir. Doğudaki tabhane mekanında da bir adet dolap nişi vardır. Ocak nişi
sonradan örülerek kapatılmıştır.
Taçkapıdan girilen ibadet mekanı kare planlıdır. Geçişleri pandantiflerle
sağlanmış bir kubbe ile örtülüdür. Geçişler mukarnaslarla dolgulandırılmıştır. Kubbe ise
klasik döneme özgü kalemişi süslemeler ile hareketlendirilmiştir. Mekanın kuzey
duvarının ortalarında giriş açıklığı, açıklığın iki yanında da mahfile çıkışı sağlayan birer
giriş ile birer pencere vardır. Mahfil girişleri basık kemerli ve dardır. Dikdörtgen formlu
pencereler ise yuvarlak kemerli eyvanların dip duvarı üzerindedir. Eyvanların zemini
mekanın zemininden yükseltilmiştir. Kuzey cephe taş kaplıdır. Taş mahfil profilli
konsollarla taşınmaktadır. Ahşap korkuluk orijinal değildir. Mahfil katının kuzey duvarı
üç adet yuvarlak kemerli nişle hareketlendirilmiştir (Resim 422-424).
İbadet mekanının doğu ve batı duvarlarında kuzey köşeden başlayarak sırası ile
tabhane mekanlarının girişleri, yarım daire kesitli birer niş ve ikişer adet pencere vardır.
Dikdörtgen formlu pencerelerin iki kanatlı ahşap kapakları orijinaldir. Güney duvarında
1241
Taçkapının profil, sütunce ve kitabe çizimleri için bkz. Ş. Çakmak, a.g.e., s.170, Profil No:72, Şekil
16, 31.
500
yer alan iki pencere de yapıdaki diğer pencerelerin düzenindedir. Üst sıra pencereleri
sivri kemerlidir ve çevreleri kalemişi süslemeler ile hareketlendirilmiştir. Doğu ve batı
duvarlarında ayrıca birer adet öküzgözü pencere de vardır (Resim 423).
Yarım daire kesitli mihrap nişi mukarnas kavsara ile örtülüdür. Ana niş iki
yandan birer sütunce ile sınırlandırılmıştır. Başlıklar akantus yaprakları ile süslenirken,
kaideler kum saati formundadır. Kavsara köşeliklerinde daire formlu ve üst kesimde de
dikdörtgen formlu kartuşlar içerisinde dini içerikli yazılar yer almaktadır. Mihrap
yağlıboya ile boyanmıştır1242 (Resim 424).
Ahşap minber geometrik, bitkisel ve yazı süslemeleri ile hareketlendirilmiştir
(Resim 424). Bazı kaynaklarda minberin orijinal olmadığı belirtilmektedir1243.
Yapıda taş, ahşap ve kalemişi süslemeler vardır.
Taş süsleme son cemaat yerinde ve taçkapıdadır. Son cemaat yerinin saçak altı
mukarnas sıraları ile çevrelenmiştir. Kemer aynalıklarında da daire formlu madalyonlar
vardır. Sütun başlıkları mukarnas ve Türk üçgenleri ile bezelidir. Mukarnaslı başlıkların
köşeleri sarkıt tarzında verilmiştir. Taçkapıda ise aynalı kemerinin merkezinde, palmet
tarzında stilize bir sarkıta yer verilmiştir. İki renkli taçkapıda kavsara çok özenlidir.
Kavsara göbekte iri bir sarkıtla son bulmaktadır. İki yandaki sarkıtlar ise radyal olarak
verilmiştir ve bir çiçek motifi ile son bulmuştur. Mukarnasların alt kesimi de ters
şekilde yerleştirilmiş birer palmet motifi ile son bulmaktadır. Yan kanatlarda yer alan
mihrabiyelerin kavsara köşeliklerinde de birer adet gülbezek vardır. Bu süslemelerin üst
kesiminde de birer adet daire formlu içleri yazılı madalyona yer verilmiştir. Yan
kanatlarda yer alan sütuncelerin başlıkları ve kaideleri de özenlidir. Kum saati ve
mukarnaslarla hareketlendirilmiştir (Resim 419-421).
Ahşap süsleme taçkapıda, minberde ve ibadet mekanındaki pencerelerin
kanatlarındadır. Taçkapıdaki ahşap kapı iki kanat ve bir biniden meydana gelmektedir.
Üç bölüme ayrılan panoların üst kısmında dini içerikli yazı vardır. Yazılar çınar ağacı
üzerine kabartma tekniğindedir1244. Orta panoda on kollu yıldızın kollarından gelişen
1242
Mihrap için ayrıca bkz. M. Top, a.g.t., s.212-13.
A.O. Uysal, a.g.m., s.335.
1244
Kapıdaki dini içerikli yazıların yazılışları, okunuşları ve anlamları için bkz. A. Tüfekçioğlu, a.g.e.,
s.401.
1243
501
geometrik bir kompozisyon bulunmaktadır. Geometrik parçaların yüzeyine bitkisel
süslemeler işlenmiştir. Alt panolardaki geometrik kompozisyon dairelerin iç içe
geçmesi ile meydana gelmektedir. Bini sadedir. Kapı çeşitli dönemlerde onarımlar
geçirmiştir.
Pencerelerin kapakları iki kanat ve bir biniden meydana gelmektedir. Her kanat
üç panoya ayrılmaktadır. Pencerelerde üç farklı süsleme tipi görülmektedir. Mihrabın
batısındaki pencerede panolar çubukludur. Kuzeydeki iki pencere, doğu ve batı
duvarlarının kuzey kesimindeki iki pencerede panolar geometrik örneklidir. Bunlarda
yazı yoktur. Diğer pencerelerde ise üst panolarda dini içerikli yazılar1245, orta ve alt
panolarda ise geometrik kompozisyonlar dikkat çekmektedir. Çok kollu yıldızların
kollarından meydana gelen geometrik ağda her panonun yüzeyine bitkisel süslemeler
kazılmıştır.
Minber kapısının aynalığında dini içerikli bir yazı kabartma tekniğindedir1246.
Yazıda harflerin ve süslemelerin üzeri sarı renge boyanmıştır.
Kalemişi süslemeler ibadet mekanı kubbesinde ve pencere çevrelerindedir.
Kubbede koyu ve açık fon üzerinde palmet ve rumilerden meydana gelen bir
kompozisyon dikkat çekmektedir. Zencirek motifleri, güller, narçiçekleri ve realist
yaprak motifleri de bitkisel süslemede tercih edilmiştir. Pencere kenarlarında da bitkisel
motiflerle birlikte zencirek motifleri de kullanılmıştır. Süslemeler onarımlarda
müdahale görmüştür (Resim 423-424).
Tarihlendirme
Yapının taçkapısında üç yönü dolanan bir dua ile başlayan ve madalyonlarda
biten bir inşa kitabesi vardır. Celi sülüs kitabe Arapça’dır. Mermer üzerine kabartma
tekniğindedir (Resim 425). Kitabenin Arapça harflerle yazılışı şöyledir:
Kitabenin sağ kanattaki kısmı:
اﻟﺤﻤﺪ ﷲ اﻟﻤﻮف ﻟﻠﺨﯿﺮات واﻟﺼﻠﻮه ﻋﻠﻲ ﺳﯿﺪ
1245
Pencerelerdeki dini içerikli yazıların yazılışları, okunuşları ve anlamları için bkz. A. Tüfekçioğlu,
a.g.e., s.401; İ.A. Yüksel, a.g.e., V, s.388.
1246
Minberdeki dini içerikli yazıların yazılışları, okunuşları ve anlamları için bkz. A. Tüfekçioğlu, a.g.e.,
s.401.
502
Ortada mukarnas süslemenin altı:
اﻟﺴﺎدات ﻣﺤﻤﺪ و اﻟﮫ واﺻﺤﺎﺑﮫ ﺑﺎﻧﻰ اﻟﻤﺒﺮات وﺑﻌﺪ ﻓﻠﻤﺎ ﻣﻦ اﷲ ﺗﻌﺎﻟﻰ ﻋﻠﻰ اﻟﺴﻠﻄﺎن اﻻﻋﺪل
Sol kanattaki kısım:
واﻻﻋﻠﻢ اﻟﺤﺎﻗﺎن اﻻﻋﻈﻢ ﻣﺎﻟﻚ رﻗﺎب اﻻﻣﻢ ﻃﻞ اﷲ
Ortadaki üç satırlık pano:
ﻓﻲ اﻟﻌﺎﻟﻢ ﺳﻠﻄﺎن اﻟﻐﺰاه واﻟﻤﺠﺎھﺪﯾﻦ اﻟﻤﻮﯾﺪ ﺑﺘﺎﯾﯿﺪ اﻟﻤﻠﻚ اﻟﻤﻨﺎن اﺑﻲ اﻟﻔﺘﺢ اﻟﺴﻠﻄﺎن ﺑﺎﯾﺮﯾﺪ ﺑﻦ-١
ﻣﺤﻤﺪ ﺣﺎن
ﺑﺴﻂ اﷲ ﺑﺴﺎط ﺳﻠﻄﻨﺘﮫ ﻋﻠﻰ ﺑﺴﯿﻂ اﻻرص ﻣﺎ ﺗﻌﺎﻗﺐ اﻟﻤﻠﻮان ﺑﺎﻟﺘﻮﻓﯿﻖ ﻟﻠﺤﯿﺮات ﺻﺪر اﻣﺮه-٢
اﻟﻮاﺣﺐ اﻻﺗﺒﺎع ﻻزال ﻧﺎ
ﻓﺰا ﻓﻰ ﺣﻤﯿﻊ اﻟﺒﻘﺎع ﺗﺮﺻﯿﺺ ھﺪه اﻟﻌﻤﺎره اﻟﻌﺎﻟﯿۃ ﺗﺮوﯾﺤﺎ ﻟﺮوح واﻟﺪﺗﮫ اﻟﺴﻌﯿﺪه راﺣﯿﺎ ﻣﻦ اﷲ-٣
ﺛﻌﺎﻟﻰ
Sağ kanattaki madalyonda:
ﻛﺎن ﺛﺎرﯾﺢ ﻟﻌﻤﺎاره ﺑﻨﻲ ﺳﻠﻄﺎﻧﯿﺎ ﻟﻠﺤﯿﺮ داره ﺑﻔﯿﺾ
Sol kanattaki madalyonda:
ﯾﺘﻘﺒﻞ ﻣﻨﮭﺎ وﯾﻜﺘﺐ ﻓﻰ ﻛﺘﺎب ﺣﺴﻨﺎﺗﮭﺎ وھﻮ اﻟﻤﯿﺴﺘﺮ ﻟﻠﺮاﺣﺎت
Kitabenin Anlamı: Hayırları sağlayan Allah’a hamd ve yüceler yücesi,
iyiliklerin banisi Hz. Muhammed’e, O’nun ailesine ve ashabına selam olsun. Bundan
sonra; Allah Teala en adil ve en bilgili sultan, büyük hakan, toplumları yöneten,
Allah’ın yeryüzündeki gölgesi, gazilerin ve mücahidlerin sultanı, Melikü’l-Mennan olan
Allah’ın yardımıyla desteklenmiş, fethin babası, Mehmed Han’ın oğlu Sultan Bayezid –
Allah onun yeryüzündeki gücünü artırsın- gece ile gündüz devran ettikçe hayırlara
muvaffak kılsın- değerli annesinin ruhunu rahatlatmasını, Allah Teala’dan niyaz
ederek, bu ulu binanın inşasına dair hala her yerde geçerli olan ve uyulması gereken
fermanı yayınlamıştır. Kendi makamı hayırla dolması için sultan olarak yaptırdığı bu
503
imarete “feyz=sevinç” kelimesini tarih düşürmüştür. Allah bunu ondan kabul etsin ve
iyilikleri kitabına sevap olarak yazsın. Allah kullarının rahatlarını temin edendir1247.
Kitabeden yapının II. Bayezid’in annesi Gülbahar Hatun için yapıldığı
öğrenilmektedir. Ebced hesabına göre yapı H.890/1485 yılında inşa edilmiştir.
1247
A. Tüfekçioğlu, a.g.e., s.398-400.
504
Katalog No
Yapının Adı
Yeri
Şekil No
:3.47
:SOFULAR İMARETİ/CAMİİ1248
:Amasya
İnceleme Tarihi
:06.06.2010
:179
Resim No
:426-436
Amasya merkezde, Sofular Mahallesi’ndedir. Beylerbeyi Abdullah Paşa
tarafından H.890/1485 yılında inşa edilmiştir1249. Kaynaklarda yapının bir darü’l-hadis
olarak inşa edildiği belirtilmektedir1250.
Yapı avlu, ibadet mekanı ve dört adet tabhane mekanından meydana
gelmektedir. Yapının kuzeydoğu köşesinde bir de minaresi vardır (Şekil 179).
Şekil 179. Amasya Sofular İmareti. Plan (İ.A. Yüksel’den işlenerek).
1248
Yapı Abdullah Paşa Sofular Camii şeklinde de adlandırılmaktadır. Bkz. İ.A. Yüksel, a.g.e., V, s. 8;
Amasya Kültür Envanteri, Amasya, 2007, s.110; S. Eyice, a.g.m., s.44; Türkiye’de Vakıf …, I, s.232;
N. Atlaş, a.g.t., s.71-74.
1249
İ.A. Yüksel, a.g.e., V, s. 8; S. Eyice, a.g.m., s.44; Türkiye’de Vakıf …, I, s.232.
1250
İ.A. Yüksel, ay.yer.
505
Yapının beden duvarlarında moloz taş, kesme taş ve tuğla kullanılmıştır.
Düzensiz sıralar halinde tuğla hatıllarla örülmüş moloz taş beden duvarlarının köşeleri
düzgün kesme taşlarla belirginleştirilmiştir. Minare gövdesinde ise tuğla kullanılmıştır.
Örtüler kurşun kaplıdır (Resim 426-428).
Yapı, ibadet mekanının doğu ve batı duvarları, avlunun ve iki yanındaki tabhane
mekanlarının kuzey duvarları ile güneydoğudaki tabhane mekanının doğu duvarına
açılmış pencere açıklığı dışarıya açılmaktadır. Alt sıra pencereleri dikdörtgen formdadır.
Söve ve atkı taşları kesme taştır. Sivri kemerli üst sıra pencerelerinin alçıdan dışlıkları
vardır. İbadet mekanının alt sıra pencereleri tuğladan sivri hafifletme kemerlerine
sahiptir (Resim 427-428).
Yapının kuzeydoğu köşesine konumlanmış minarenin kare kaidesi tuğla
hatıllarla moloz taşların dönüşümlü olarak kullanılması ile örülmüştür. Pabuç ile
silindirik gövde, gövde ile şerefe birer kalın kaytan silme ile birbirinden ayrılmaktadır.
Gövde taş ve tuğlalar ile meydana getirilmiş geometrik desenlerle süslüdür. Bombeli
tarzda verilmiş şerefede taş korkuluk, basit yarım daire formlu süslemelerle
hareketlendirilmiştir. Silindirik formdaki petek, kurşun kaplı konik bir külah ile
örtülüdür. Minareye kaidenin güneyinde yer alan sivri kemerli açıklık ile ulaşılmaktadır
(Resim 426-427).
Yapı doğu-batı yönlü eğimli bir arazi üzerinde yer aldığı için girişe iki yönlü
merdivenlerle ulaşılmaktadır. Yapının kuzeyinde bir son cemaat yerinin olmaması,
cephenin tamamının bir taçkapı tasarımı ile kademelendirilerek hareket katılması
düşünülmüştür. Girişin olduğu kısım bir kalkan duvarı gibi yükseltilmiş, iki yan birim
daha alçak tutularak kademe oluşturulmuştur. Cephe ile aynı düzlemde yer alan giriş
açıklığı süslemeli ahşap kapı kanatları dışında basit bir açıklık şeklindedir. Basık kemeri
ve söveleri kesme taştır. Giriş açıklığı üzerine kare formlu, üç satırdan meydana gelen
bir inşa kitabesi yerleştirilmiştir. Kitabenin üzerinde de basık kemerli bir tepe penceresi
vardır. Giriş açıklığının iki yanında ikişer adet dikdörtgen planlı pencere vardır.
Pencerelerin söve ve atkı taşları kesme taştır. Yapının doğu cephesi bir bahçe duvarı ile
çevrelenmiş ve böylece bir iç bahçe meydana getirilmiştir. İçinde Abdullah Paşa’nın
kabrini barındıran bu bahçeye kuzey cephenin doğu ucunda yer alan basit bir ahşap kapı
506
ile girilmektedir. Bahçeye ayrıca avlunun güneydoğu köşesine sonradan açılmış bir
koridorla da ulaşılmaktadır (Şekil 179) (Resim 426-429).
Kuzeydeki giriş açıklığı ile avluya girilmektedir. Dikdörtgen planlı avlunun iki
yanında ikişer adet tabhane mekanı, güneyinde de altı basamak ile ulaşılan ibadet
mekanı bulunmaktadır. Avlunun merkezi sekizgen planlı bir aydınlatma fenerine sahip
yıldız tonoz ile kalan kısmı ise düz tavan ile örtülüdür. Güney duvarında ibadet
mekanına çıkışı sağlayan merdivenlerin iki yanı yuvarlak kemerli tonozlarla örtülü
nişlerle hareketlendirilmiştir. Bu nişlerden doğudaki sonradan açılarak bahçeye ulaşımı
sağlayan bir koridor şekline dönüştürülmüştür (Resim 430-431).
Avlunun iki yanında yer alan tabhane mekanları kare planlıdır ve birer adet
çapraz tonoz ile örtülüdür. Mekanların dışa bakan duvarlarında birer adet yarım daire
formlu ocak nişleri bulunmaktadır. Ocakların bacaları bugün sağlam durumdadır.
Mekanların birbiri ile bağlantısı yoktur, hepsine ulaşım avludan sağlanmaktadır (Resim
431-432)1251.
Altı basamakla ibadet mekanının kesme taş söveli basık kemerli giriş açıklığına
ulaşılmakta, oradan da üç basamak ile ibadet mekanının zeminine inilmektedir.
Alışılmışın dışında kapı ile mihrap aynı aksta değildir. Asimetrik plan şemasındaki
mekanda giriş biraz sola kaymıştır. Kare planlı ibadet mekanının doğu ve batı duvarları
nişlerle genişletilmiştir. Mekanın merkezi geçişleri pandantiflerle sağlanmış bir kubbe
ile iki yandaki alanlar ise geniş birer sivri kemer ile örtülüdür. Kemerler kare kesitli,
kesme taş kaplı duvar payeleri üzerine oturmaktadır. Kubbe göbeğinde kalemişi
süsleme bulunmaktadır (Resim 433-435).
Dilimli bir niş şeklindeki mihrap mukarnas kavsara ile örtülüdür. Dış bükey
basit silmeli çerçevesi dışında herhangi bir süsleme unsuruna sahip değildir. Bugün
yağlıboya ve altın yaldız ile boyalıdır1252. Ahşap minber yenidir (Resim 434).
Yapıda taş-tuğla, ahşap ve kalemişi süslemeler bulunmaktadır.
Taş-tuğla süsleme minare gövdesindedir. Birbiri ile kesişecek şekilde ters yüz
olarak yerleştirilmiş “V” şekilli tuğlalar ile silindirik gövde hareketlendirilmiştir.
1251
Tabhane mekanlarından sadece kuzeydoğudaki mekana girilebilmiştir. Diğer mekanların kapıları
kilitli olduğu için İ.A. Yüksel’den alınıp kullanılan plan şeması üzerinden gösterim mümkün olmuştur.
1252
Mihrap için bkz. M. Top, a.g.t., s.216.
507
Birbirini tekrarlayan motifler yatay şekilde yerleştirilmiş tuğla hatıllar ile birbirinden
ayrılmaktadır (Resim 426-427).
Ahşap işçiliği ise avlu ve ibadet mekanının kapılarındadır. Her iki kapı da iki
kanat ve bir biniden meydana gelmektedir. Her kanat üçer panoya ayrılmıştır. Biniler
bezemesizdir. Avlu kapısının kanatlarında yer alan panolardan üsttekilerde dini içerikli
hat yazıları kazıma tekniğinde verilmiştir. Alt panolar ise kademelendirilmiştir. Orta
panolar ise kazıma tekniğindeki bitkisel kompozisyonlara sahiptir. Palmet, kenger
yaprağı, krizantem gibi çiçekler ile yivlerle hareketlendirilmiş yaprak motiflerinin tercih
edildiği görülmektedir. İbadet mekanının kapı kanatlarında da üst panolarda dini içerikli
hatların tercih edildiği görülmektedir. Orta ve alt panolarda ise farklı ebatlardaki kare ve
dikdörtgen
formlu
kartuşların
geometrik
kompozisyonlar
meydan
getirilmesi
sağlanmıştır. Çakma tekniğindeki süslemeler, Manisa Hatuniye Camii’nde de karşımıza
çıkmaktadır (Resim 429,433).
Kalemişi süsleme ibadet mekanının kubbe göbeğindedir. Bu süslemeler, son
onarımda meydana çıkartılmıştır. Koyu kırmızı aşı boyası üzerine krem rengiyle ebruyu
hatırlatan şekiller işlenmiştir. Kubbenin ortasında yer alan örnekte belli bir motif ve
kompozisyon yoktur. Şekiller eski yazı örneklerine benzemektedir. Ortadaki şekilleri
çevreleyen halat bordüründen sonra yine aynı şekiller devam etmektedir. 17. yüzyıl
İznik çinilerinde bu türde dolgu motifi olarak işlenmiş gayri muntazam şekiller devam
etmektedir1253.
Tarihlendirme
Ana giriş kapısının üzerinde mermer üzerine kabartma tekniği ile yapılmış üç
satırdan meydana gelen sülüs inşa kitabesi Arapça’dır (Resim 436). Kitabenin Arapça
harfler ile yazılışı şöyledir:
ﻋﻤﺮ داراﻟﺤﺪﯾﺚ اﻟﺤﺎج ﻋﺒﺪاﷲ ﭔﺎﺷﺎ
اﺑﻦ اﻟﺤﺎج ﺳﻨﺎن ﻋﻔﻰ اﷲ ﻋﮭﻤﺎ اﯾﺎم ﻓﻰ
ًﺳﻠﻄﺎن ﺑﺎﯾﺰﯾﺪ ﻋﺰ ﻧﺼﺮه ﻓﻰ ﺗﺴﻌﯿﻦ وﺛﻤﺎﻧﻤﺎ
1253
C. Nemlioğlu, a.g.t., s.38-39.
508
Kitabeden II. Bayezid’ın ümerasından ve daha sonra da Beylerbeyi olan Hacı
Sinan Bey-zade Abdullah Paşa’nın binayı bir Darü’l-hadis olarak H.890/1485 tarihinde
inşa ettirildiği anlaşılmaktadır1254.
1254
İ.A. Yüksel, a.g.e., V, s.10; R. Gün, a.g.t., s.40.
509
Katalog No
Yapının Adı
Yeri
Şekil No
:3.48
:MEHMET PAŞA İMARETİ/CAMİİ1255
:Amasya
İnceleme Tarihi
:06/07.06.2010
:180-181
Resim No
:437-446
Şehir merkezinde Pirinççi Mahallesi, No:48’dedir. Yapının doğusunda bir türbe
ve küçük bir hazire, güneybatısında da Mustafa Bey Hamamı bulunmaktadır. H.
Muharrem 891/Ocak 1486 yılında inşa ettirilen yapının banisi Mehmet Paşa’dır1256.
Onarım kitabelerinden de anlaşılacağı üzere yapı 1820 ve 1863-64 yılında onarım
görmüştür. 1939 yılındaki depremde de zarar gören yapı 1958-63 yıllarında Vakıflar
Genel Müdürlüğü tarafından onarılmıştır1257. Bu onarımda depremde esnasında
yıkılmış olan duvarlar, sütunlar, sütun başlıkları, kubbeler, minare, döşemeler, kapı,
pencere, mihrap ve şadırvan elden geçirilmiştir. Yapının iç duvarları ile kuzey dış
duvarı sıvanmış ve boyanmış, pencerelere alçı içlik ve beton dışlık konulmuş, mermer
mihrap yapılmıştır. Örtü tamamen kurşun kaplanmış, minare sağlamlaştırılmış,
tamamen yıkılmış petek ve külah yeniden yapılmıştır. Şadırvan özgün havuzu dışında
yeniden inşa edilmiştir1258.
Mehmet Paşa İmareti, ibadet mekanı, dört adet tabhane mekanı, altı birimli bir
son cemaat yeri, bir türbe ve bir minareden meydana gelmektedir (Şekil 180).
Yapının inşasında kesme taş, kabayonu taşı, moloz taş ve mermer kullanılmıştır.
İbadet mekanının beden duvarları ve taçkapı düzgün kesme taş kaplıdır. Tabhane
mekanlarının duvarları kaba yonu taş; son cemaat yeri güney duvarı, kasnaklar ve
türbenin duvarları ise moloz taş kaplıdır. Son cemaat yerinin kemerleri, ayakları ve
pencere söveleri de kesme taştır. Son cemaat yeri kemer aynalarına mermer
kaplanmıştır. Beden duvarları ve kasnaklar kaval silmeler ile türbenin kasnağı ise bir
sıra kirpi saçak ile son bulmaktadır. Örtüler dıştan kurşun kaplıdır (Resim 437-440).
1255
Yapı kaynaklarda ve halk arasında Mehmet Paşa Camii şeklinde de adlandırılmaktadır. Bkz. Amasya
Kültür Envanteri, s. 113; Türkiye’de Vakıf Abideler, I, s.227; İ.A. Yüksel, a.g.e., V, s.40; G.
Goodwin, a.g.e., s.160; A. Kuran, The Mosque…, s.54; N. Atlaş, a.g.t., s.24-28.
1256
İ.A. Yüksel, a.g.e., V, s.40; Ş. Çakmak, a.g.e., s.173. Ayıca Türkiye’de Vakıf Abideler, I, s.227’de
inşa tarihi olarak H.900/1494; Amasya Kültür Envanteri, s. 113’de inşa tarihi olarak 1485 yılı
verilmiştir.
1257
Amasya Kültür Envanteri, s. 113; Türkiye’de Vakıf Abideler, I, s.232.
1258
G. Urak, a.g.t., s.330.
510
Şekil 180. Amasya Mehmet Paşa İmareti. Plan (İ.A. Yüksel’den işlenerek).
Dikdörtgen formlu çökertmeler içerisinde yer alan alt sıra pencerelerini söve ve
atkı taşları kesme taştır. Üst sıra pencereleri ise sivri kemerlidir ve dıştan alçı dışlıklar
ile kapatılmıştır (Resim 437-439).
Yapının doğusunda yer alan türbe kare planlıdır. Türbenin kesme taş kaplı doğu
duvarı dikdörtgen bir çökertme içerisinde yer alan sivri bir kemer ile dışarı açılmaktadır.
Kemer silmeler ile hareketlendirilmiştir. Açıklık bugün bir camekân ile kapatılmıştır.
Türbenin diğer üç duvarında sivri kemerli nişler vardır. Bu nişlerden güneydekinde bir
pencere, kuzeydekinde de bir kapı vardır. Dikdörtgen formlu pencere yuvarlak kemerli
bir çökertme içerisindedir. Türbenin kapısı sivri kemerlidir. Kemer kırmızı ve beyaz
renkte kesme taştır. Türbe sekiz dilimli bir kubbe ile örtülüdür. Türbede bir taş sanduka
vardır1259. Türbenin önündeki haziredeki mezar taşlarından biri Mehmet Paşa’ya diğeri
de Habib Ömeri Karamani’ye aittir. Türbe yapıya sonradan dahil edilmiştir. Türbenin
yan duvarlarında yapının duvar kaplamasından farklı bir malzeme kullanılarak dönem
farkı belirtilmiştir. Yan duvarlar, moloz taş kaplıdır. Türbenin kuzeyindeki ve
kuzeydoğusunda küçük bir hazire vardır. İki bölümlü hazire alçak bir duvar ile
birbirinden ayrılmaktadır (Resim 440).
1259
Türbede yer alan sandukanın Mehmet Bey’e ya da Habib Karamani’ye ait olduğun dair çeşitli görüşler
bulunmaktadır. Ancak her iki zatında yukarıda da değindiğimiz gibi mezar taşları türbenin dışındadır.
Türbe ve mezar taşları hakkında bkz. İ.A. Yüksel, a.g.e., V, s.43-44.
511
Yapının kuzeyinde yer alan sekizgen planlı şadırvan ahşap sütunlar ile taşınan
bir kubbe ile örtülüdür. Kubbe dıştan kurşun kaplı konik bir külah ile örtülüdür.
Sekizgen havuzun ortasındaki fıskiye de kesme taştır. Şadırvanın kubbe göbeği ve eteği
klasik döneme özgü kalemişi süslemelerle hareketlendirilmiştir. Süslemeler son
onarımın eseridir.
Kaidesi ibadet mekanının batısındaki tabhane mekanı içerisinde kalan minare
beden duvarları üzerinde yükselmektedir. Minare kesme taş ile örülmüştür. Çokgen
planlı gövde ile şerefeyi kalın kaytan bir silme ayırmaktadır. Şerefe altı radyal yivli
silmeler ile hareketlendirilmiştir. Çokgen planlı petek dıştan kurşun kaplı konik bir
külah ile örtülüdür. Minareye son cemaat yerine açılan dikdörtgen formlu bir kapı ile
ulaşılmaktadır. Kapının söveleri ve atkı taşı kesme taştır (Resim 437-440).
Yapının kuzey cephesini tamamen kaplamayan son cemaat yeri altı birimlidir.
Kuzeyde yedi çokgen kesitli kesme taş ayak üzerine oturan kemerler yuvarlak
formdadır. Mermer sütun başlıklarının yüzleri kabaralar, köşeleri ise mukarnaslarla
hareketlendirilmiştir. Bezemeli orijinal mermer başlıklar ise bahçenin çeşitli yerlerinde
atıl bir durumdadır. Son cemaat yeri kemerleri ayaklar gibi kesme taş, kemer aynaları
ise mermer kaplıdır. Kemerler ayrıca bir sıra kırmızı renkli taş ile çevrelenmiştir. Saçak
altı silmeler ile son bulmaktadır. Kemerler doğu-batı ve güney-kuzey yönlü demir
gergiler ile desteklenmiştir. Son cemaat yerinde ortadaki birim aynalı manastır tonozu
ile diğer dört birim ise geçişleri pandantiflerle sağlanmış birer kubbe ile örtülüdür.
Kubbe ve geçişler klasik döneme özgü kalemişi süslemeler ile bezenmiştir (Resim 439441).
Son cemaat yerinin güney duvarı moloz taş kaplıdır. Cephenin ortalarında dışa
taşıntı yapan taçkapı, taçkapının batısında aralarında minare girişi ve tabhane mekanının
girişleri olan iki adet pencere vardır. Doğusunda da aralarında bir adet tabhane mekanı
girişi olan iki adet pencere vardır. Cephenin en sonunda da türbe girişi bulunmaktadır.
Cephedeki pencereler dikdörtgen formludur. Söve ve atkı taşları kesme taştır.
Dikdörtgen formlu tabhane mekanlarının girişleri üzerinde birer adet onarım kitabesi
vardır (Resim 441).
512
Dışa taşıntı yapan kesme taş kaplı taçkapı, sivri tonozlu bir kavsara ile örtülüdür.
Kuşatma kemeri de sivridir. Çerçevede düz, oluk, pahlı ve kaval silmeler
bulunmaktadır. Taçkapı ana nişi iki yandan birer gömme sütunce ile sınırlandırılmıştır.
Sütuncelerin başlık ve kaideleri iki kademelidir. Taçkapı yan kanatlarında yer alan
mihrabiyeler altı kenarlıdır ve yarım kubbe şekilli birer kavsara ile örtülüdür.
Kavsaranın alt kesiminde ters-düz palmet motiflerinden meydana gelen bitkisel bir
süsleme vardır. Basık kemerli giriş açıklığı iki kanatlı ahşap bir kapı ile örtülüdür. Basık
kemerin üst aksına iki satırdan meydana gelen dikdörtgen formlu bir inşa kitabesi
yerleştirilmiştir. Çerçeve mavi renkli mermerden dış bükey silmeler ile çevrelenmiştir
(Resim 442).
Şekil 181. Amasya Mehmet Paşa İmareti. Kesit (İ.A. Yüksel’den işlenerek).
İbadet mekanının iki yanında yan yana yerleştirilmiş ikişer adet tabhane mekanı
vardır. İbadet mekanının hemen doğu ve batısında yer alanların hem son cemaat
yerinden hem de ibadet mekanından birer adet girişleri vardır. Diğer mekanların girişleri
ise sadece yanlarındaki bu mekanlardandır. İbadet mekanına bitişik olan mekanların
ayrıca güney duvarlarında birer adet girişleri daha vardır. Sivri kemerli bu küçük
açıklıklar daha sonradan örülerek kapatılmıştır. Kare planlı tabhane mekanları geçişleri
pandantiflerle sağlanan birer kubbe ile örtülüdür. Mekanların güney ve kuzey
duvarlarında dikdörtgen formlu dolap nişleri vardır. En dıştaki iki tabhane mekanının
güney duvarlarında birer adet ocak nişi de bulunmaktadır. Sivri kemerli birer yaşmak ile
örtülü ocakların bacaları dıştan birer konik külah ile örtülüdür. Batıdaki tabhane mekanı
513
minarenin varlığından dolayı asimetrik bir plandadır. Mekanının doğusu bir beşik tonoz
ile batısı ise bir kubbe ile örtülüdür. Kubbe güney ve kuzeyden birer kemer üzerine
oturtulmuştur (Şekil 181 ).
Taçkapıdan kare planlı ibadet mekanına geçilmektedir. Mekan geçişleri
tromplarla sağlanmış bir kubbe ile örtülüdür. Mekanın kuzey duvarında içe de taçkapı
formunda yansımış giriş açıklığı, taçkapının iki yanında da birer adet dikdörtgen formlu
pencere vardır. Pencerelerin üst kesimi kalemişi süslemeler ile taçlandırılmıştır. Doğu
ve batı duvarlarında ise tabhane mekanlarının girişleri ile birer adet pencere vardır.
Tabhane mekanlarının girişleri dikdörtgen formlu basit birer açıklık şeklindedir. Söve
ve atkı taşları kesme taştır. Dikdörtgen formlu pencereler gibi bu kapıların da üzerleri
kalemişi süslemeler ile taçlandırılmıştır. Mekanın güney duvarında yer alan iki adet alt
sıra penceresi de aynı form ve ebatlardadır. Mekanın kaynaklarda yayınlanmış
fotoğraflarında mihrabın sağındaki pencerede görülmektedir. Bu fotoğrafta pencere
kanatları çok özenlidir. Tablalı pencere kanatları geometrik geçmelidir1260. Sivri kemerli
üst sıra pencerelerinin alçıdan içlikleri vardır ve kalemişi süslemeler ile çevrelenmiştir
(Resim 443).
Beşgen planlı mihrap nişi mukarnas kavsara ile örtülüdür. Çerçeve silmeler ile
hareketlendirilmiştir. Mermer mihrapta kavsara köşeliklerinde yer alan iki adet kabara
dışında herhangi bir süsleme unsuru yoktur1261 (Resim 443).
Mermer minberi pabuçluktaki dilimli ve sivri kemerler ile oldukça hareketlidir.
Aynalık, korkuluk ve dolap aynalığı geometrik ve bitkisel süslemeler ile bezelidir
(Resim 443).
Yapının plan kurgusu alışılmış tabhaneli camilerin plan şemasından farklıdır.
Avlu ortadan kalmış, ibadet mekanının iki yanında da aynı düzlemde art arda ikişer adet
tabhane mekanı yerleştirilmiştir. Tabhane mekanlarından ibadet mekanı ile ortak duvarı
paylaşanlar, yanlarındaki tabhane mekanları ile bağlantı sağlamakta aynı zamanda son
cemaat yeri ve ibadet mekanı ile de birer adet giriş açıklığı ile ilişki kurmaktadır. Bu
mekanların ayrıca alışılmışın dışında güney duvarlarında da bugün kapatılmış birer adet
kapısı daha vardır. Dönem müdahaleleri sonucu yapıdaki doluluk boşluk oranlarında
1260
1261
İ.A. Yüksel, a.g.e., V, s.41, R.64.
Mihrap için bkz. M. Top, a.g.t., s.219-20.
514
çeşitli değişiklikler olmuştur. İbadet mekanına açılan kapılarda orijinalde birer adet
pencere almalıydı. Yapı cami işlevi kazandıktan sonra böyle bir uygulamaya gidilmiş
olmalıdır. Yapıda farklı bir uygulama da son cemaat yerinde görülmektedir. Son cemaat
yeri alışılageldiği üzere tüm cepheyi kaplamamaktadır. Yapının doğu cephesine eklenen
türbenin varlığı cephede böyle bir uygulamayı zorunlu kılmış olmalıdır (Şekil 180-181).
Yapının onarım öncesine ait yayınlanmış planında, bugünkü plan şemasından değişik
olduğu görülmektedir. Son cemaat yerinin orta birimi bugünkünden farklı olarak bir
kubbe ile örtülüdür. Tabhane mekanlarından en doğudakinin bir bölümü yoktur. İbadet
mekanına yakın olanlar mekana bugünkünden farklı olarak birer kemer ile açılmaktadır.
Mekanlarda
pencere
açıklıkları
dışında
herhangi
bir
dolap
ve
ocak
nişi
işaretlenmemiştir. Ayrıca mekanların güney duvarlarında yer alan kapılara da yer
verilmemiştir. Aynı kaynakta yayınlanmış fotoğraflarda son cemaat yerinin kemerleri
iki renklidir. Oysa onarımlarda düzgün kesme taş olarak bırakılmıştır. Aynı fotoğrafta
taçkapının hemen batısındaki ilk pencerenin biraz sağında bir adet mükebbire de
görülmektedir. Üst sırada yer alan pencerelere de bu onarımda yer verilmemiştir. Son
cemaat yerinin kemer aynaları ise orijinalinde olduğu gibi kesme taş yerine mermer
kaplanmıştır1262.
Yapıda taş ve kalemişi süslemeler vardır. Taş süsleme taçkapıda ve minberdedir.
Taçkapıdaki süsleme mihrabiyelerin kavsaralarının alt kesimindedir. Ters-düz palmet
motiflerinden meydana gelen bitkisel bordür kabartma tekniğindedir.
Taş süslemenin görüldüğü bir diğer yer alan mermer minberdedir. Minberin
dolap aynalığı dilimli bir kemer ile dışa açılmaktadır. Kemer aynalarında palmet ve
rumilerden meydana gelen bitkisel süsleme bulunmaktadır. Kemerin üst kesimindeki
dikdörtgen panoda palmet, rumi ve kıvrım dallardan meydan gelen bitkisel süsleme
ayna usulü simetrik düzendedir. Süslemeler mermer üzerine yüksek kabartma
tekniğindedir. Köşk kısmının korkuluğunda altı kollu yıldız ve altıgenlerden meydana
gelen geometrik süsleme ajur tekniğindedir. Pabuç kısmında aralarında bir adet dilimli
kemer olan iki adet sivri kemer vardır. Ortadaki kemer dışa açılmaktadır. Dolu
kemerlerin içi bitkisel süslemeler ile hareketlendirilmiştir. Dolap aynalığı merkezdeki
1262
Türkiye’de Vakıf Abideler, I, s.227-232.
515
çark-ı felek motifi etrafında bitkisel bir kompozisyon ile dolgulandırılmıştır. Motiflerin
sapları oluklu oyma, yaprak kısımları eğri kesim tekniğindedir. Korkulukta ise uçları
dilimlenmiş iki adet dikdörtgen formlu kartuş vardır. Kartuşları bir adet kabara
birleştirmektedir. Kartuşların içleri de palmet ve rumi motiflerin kombinasyonlarından
meydana gelen bitkisel süslemeler ile dolgulandırılmıştır. Zeminde kafes oyma tekniği
kullanılmıştır. Minber kapısı geometrik, hat, mukarnas ve bitkisel süslemeler ile
hareketlendirilmiştir. Süslemelerde zemin rengi kırmızıdır1263 (Resim 443).
Yapıda ibadet mekanının kubbesinde, pencere ve tabhane mekanlarının
kapılarının üstünde ve son cemaat yerinin kubbe ve geçişlerinde klasik döneme özgü
kalemişi süslemeler vardır. Süslemeler yapıyla çağdaş değildir, son onarımlarda
eklenmiş olmalıdır (Resim 443).
Tarihlendirme
Yapının taçkapısı üzerinde iki satırdan meydana gelen bir inşa kitabesi vardır.
Celi sülüs kitabe Arapça’dır (Resim 444). Kitabenin Arapça harfler ile yazılışı şöyledir:
اﻧﺸﺎء ھﺰا اﻟﻌﻤﺎرة اﻟﻤﺒﺎرﻛۃ ﻓﻰ اﯾﺎم دوﻟۃ اﻟﺴﻠﻄﺎن اﻋﻈﻢ ﺑﯿﺰﯾﺪ ﺧﺎن ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن
ﺣﻠﺪاﷲ ﺳﻠﻄﺎﻧﮫ اﻟﻮزﯾﺮ اﻟﻜﺒﯿﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﭘﺎﺷﺎ زﯾﺪ ﻗﺪوه ﻓﻰ ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﺤﺮم ﺳﻨﮫ اﺣﺪا وﺗﺴﻌﯿﻦ و ﺛﻤﺎﻧﻤﺎﯾﮫ
Kitabeye göre yapı Sultan II. Bayezid devrinde Mehmet Paşa tarafından
Muharrem 891/Ocak 1486 yılında inşa edilmiştir1264.
Amasya Sancak beyi olan Hızır Paşa’nın oğlu Mehmed Paşa, II. Bayezid’in oğlu
Şehzade Ahmed’in lalasıdır1265.
1263
Çizim ve detaylı bilgi için bkz. Y. Özbek, “Amasya Mehmet Paşa Camii’nin Minberi”, Uluslararası
Dördüncü Türk Kültürü Kongresi Bildirileri, 4-7 Kasım 1997, Ankara, C.II, Ankara, 2000, s.147-154;
S. Bayrakal, Osmanlı Minberleri, s.139-146.
1264
Yapının inşa tarihi çeşitli kaynaklarda farklı verilmiştir. Bkz. Türkiye’de Vakıf Abideler, I, s.227’de
inşa tarihi olarak H.900/1494; Amasya Kültür Envanteri, s. 113’de inşa tarihi olarak 1485 yılı
verilmiştir. R. Gün, a.g.t., s.38,65,78.
1264
Amasya Kültür Envanteri, s. 113; Türkiye’de Vakıf Abideler, I, s.232.
1265
Türkiye’de Vakıf Abideler, I, s.227; İ.A.Yüksel, a.g.e., V, s.40.
516
Doğudaki tabhane mekanının kapısı üzerinde yer alan sülüs onarım kitabesi dört
satırdır. Seyyid Abdi Ağa’nın H.1236/1820 yılındaki onarımına aittir (Resim 445).
Batıdaki tabhane mekanının girişi üzerinde yer alan talik yazılı onarım kitabesi dört
satırdır (Resim 446). H.1280/1863-64 yılındaki Mahmud Bey-zade Mehmed Bey’in
onarımına aittir1266.
1266
İ.A. Yüksel, a.g.e., V, s.43.
517
Katalog No
Yapının Adı
Yeri
Şekil No
II.
Bayezid
:3.49
:II. BAYEZİD İMARETİ/CAMİİ1267
:Edirne
İnceleme Tarihi
:20.11.2008
:182-200
Resim No
:447-462
Külliyesi
Edirne’de
Tunca
Nehri
kenarında,
Yıldırım
Mahallesi’ndedir1268. Külliye, merkezde bugün cami şeklinde adlandırılan imaret,
imaretin doğusunda fırın, ahır, değirmen gibi sosyal binalar, batısında da darüşşifa (akıl
hastanesi) ile tıp medresesinden meydana gelmektedir1269 (Şekil 182). Yapının mimarı
Hayrettin’dir1270.
II. Bayezid İmareti, ibadet mekanı, iki tabhane mekanı, kuzeyde yer alan son
cemaat yeri ile revaklı bir avludan meydana gelmektedir. Tabhanelerin kuzeydoğu ve
kuzeybatı köşelerinde de birer minare bulunmaktadır (Şekil 183). Yapıyı incelediğimiz
tarihte, tabhane mekanları ile avluda restorasyonun devam etmesi, tabhane mekanları ile
yapının çevresinde iskelelerin olması sağlıklı fotoğraflar çekmemizi engellemiştir.
Yapının tüm cepheleri düzgün kesme taş kaplıdır. Yapının duvar kaplamalarının
renklerinde farklar gözlenmektedir. Eski fotoğraflarda bazı taşların mukavemetini
yitirdiği ya da düştüğü görülmektedir. Restorasyon kapsamında bu taşlarda çürütme
yapılmış ve değiştirilen taşların yerine yeni taşlar kullanılmıştır. Aynı taş cinsi
kullanılmasına rağmen yeni taşlarla eski taşlar birbirlerinden ayırt edilebilmektedir.
Bunun nedeni eski taşlar üzerinde zamanla meydana gelen patinadır. Bu da yeni ve eski
taşlar arasında bir renk farkı meydana getirmiştir. Boşalan derzler, gömük derz şeklinde
yeniden yapılmıştır. Yapının tüm örtüleri kurşun levhalarla kaplanmıştır. Kurşunlar son
1267
Yapı, II. Bayezid Camii, Yeni İmaret şeklinde de adlandırılmaktadır. Bkz. A. Ersoy, XV. Yüzyıl
Osmanlı Ağaç İşçiliği, s.39; A. Tüfekçioğlu, a.g.e., s.422; T. Gökbilgin, “Edirne Şehrinin Kurucuları”, s.
164; R. Tunçay, “Türklerde Oyma Sanatı ve Edirne’deki İkinci Bayezid Camiinin Tahta Oyma
Süslemeleri”, Edirne, Edirne’nin 600. Fethi Yıldönümü Armağan Kitabı, Ankara, 1993, s.255; H.S.
Selen, “Yazma Cihannüma’ya Göre Edirne Şehri”, s.306; S. Bayrakal, Edirne’deki Tek Kubbeli
Camiler, Ankara, 2001, s.83; G. Goodwin, a.g.e., s.145; A. Kuran, The Mosque …, s.56-59; C.E.
Arseven, a.g.e., s.301-304; L. Mozzati, a.g.e., s.282-84.
1268
Kent kurgusu ve yapı ilişkisi için bkz. S. Yıldırım, a.g.t., s.197-212.
1269
A.S. Ünver, “İkinci Sultan Bayezid’in Edirne’deki Vakıf Kitaplarına Dair”, Vakıflar Dergisi, IV,
Ankara, 1958, s.105; S. Bayrakal, ay.yer.; G. Goodwin, a.g.e., s.146.
1270
A. Ersoy, a.g.e., s.39; O. Aslanapa, “Edirne’de Türk Mimarisinin Gelişmesi”, s.226; B.N.
Şehsuvaroğlu, “Edirne II. Bayezid Darüşşifası”, Edirne, Edirne’nin 600. Fethi Yıldönümü Armağan
Kitabı, Ankara, 1993, s.258; D. Kuban, Osmanlı Mimarisi, s.197-200.
518
olarak 2007 yılında başlayan ve yapıyı incelemek için gittiğimiz 2008 yılında halen
devam etmekte olan restorasyonda yenilenmiştir. Yapının tüm duvarları kaytan
silmelerden meydana gelen bir saçak ile son bulmaktadır (Resim 447-450).
Şekil 182. Edirne II.Bayezid Külliyesi. Vaziyet Planı (www.archnet.org’tan). (1.Cami,
2.İmaret-Mutfak, 3.Ahır, 4.Darüşşifa, 5.Tıp Medresesi, 6.Hamam ).
519
Şekil 183. Edirne II.Bayezid İmareti. Plan (www.archnet.org’tan işlenerek).
Yapının pencere düzeni incelendiğinde avlunun ve yapının alt sıra pencerelerinin
dikdörtgen formda oldukları görülmektedir. Pencerelerin sivri kemerli hafifletme
kemerleri vardır ve silmelerle dikdörtgen çerçeveler içerisindedir. Pencerelerin söveleri
mermerdir. Sövelere yuva açılarak, lokma demir parmaklık takılmıştır. Üst sıra
pencereleri ise sivri kemerlidir. Pencerelerin alçı dışlıkları son onarımda yenilenmiştir
(Resim 447-450) (Şekil 184-187, 190-191).
520
Yapının çiftte minaresi vardır. Kesme taş ile inşa edilmiş minareler tabhane
mekanlarının kuzeydoğu ve kuzeybatı köşelerine yerleştirilmiştir. Yapıya bitişik şekilde
inşa edilen minarelerin sekizgen planlı kaideleri bir platform üzerindedir. Kaide, Bursa
kemerli çökertmeler, sağır kemerleme dizisi ve kaidenin her köşesine gelecek şekilde
yerleştirilmiş gömme sütuncelerle hareketlendirilmiştir. Sütuncelerin başlık ve kaideleri
mukarnaslıdır. Kaidenin her bölümündeki kemerin içerisine, üst kesimi üç dilimli kemer
ile son bulan dikdörtgen panolar işlenmiştir. Kemer köşelikleri ile kaidenin üst kesimi
kırmızı taşlarla bezenmiştir. Pabuç piramidal, gövde ise çokgen planlıdır. Şerefe altı
mukarnaslarla dolgulandırılmıştır. Mukarnasların alt kesiminde de bir sıra kırmızı taş,
tüm gövdeyi dolanmaktadır. Şerefe korkulukları şebekelidir. Gövde gibi çokgen planlı
petek, kurşun kaplı konik bir külah ile örtülüdür. Minare girişleri kaidenin son cemaat
yerine bakan yüzlerine açılmıştır (Resim 447-450). Kaynaklardan minarelerin 1953
yılındaki depremlerden önce zarar gördüğü, 1960 yılında doğudaki minarenin, 1970
yılında da batıdaki minarenin kaideye kadar yıktırılıp tekrar inşa edildiğini
öğrenmekteyiz1271.
II. Bayezid İmareti’nin kuzeyinde yapıyı üç yönde çevreleyen revaklı bir avlu
bulunmaktadır. Avlunun kuzey, doğu ve batı yönde birer girişi vardır. Girişler taçkapı
formundadır. Taçkapılar silmelerle çevrelenmiştir. Kesme taş ile inşa edilen taçkapıların
ana nişi sivri kemerli bir kavsara ile örtülüdür. Kemerin kilit taşı kırmızı renktedir.
Zıvanalı geçmeli basık bir kemer ile örtülü dikdörtgen formlu giriş aralığı iki kanatlı
ahşap bir kapı ile örtülüdür. Basık kemerin üzerinde yatay şekilde yerleştirilmiş
dikdörtgen formlu bir pano vardır. Taçkapıların yan kanatları üzerindeki silmelere
sütunce görünümü verilmiştir. Söveler ve basık kemerler mermerdir. Taçkapılar içte de
taçkapı formundadır (Şekil 188-189).
1271
O. Onur, Edirne Minareleri…, s.63-64.
521
Şekil 184. Edirne II.Bayezid İmareti. Kuzey Cephe (VGM. Arşivi’nden işlenerek).
522
Şekil 185. Edirne II.Bayezid İmareti. Güney Cephe (VGM. Arşivi’nden işlenerek).
523
Şekil 186. Edirne II.Bayezid İmareti. Doğu Cephe (VGM. Arşivi’nden işlenerek).
524
Şekil 187. Edirne II.Bayezid İmareti. Batı Cephe (VGM. Arşivi’nden işlenerek).
525
Şekil 188-189. Edirne II. Bayezid İmareti. Avlunun Kuzey ve Doğu Taçkapısı.
Revaklı avluda kubbeleri taşıyan sivri kemerler, mermer sütunlar üzerine
oturmaktadır. Sütunların başlıkları mukarnaslıdır. Kemerler iki renkli kesme taş ile inşa
edilmiştir. Onarımı yapılan bazı kemerlerde bu iki renkliliğin boya ile elde edildiği
anlaşılmaktadır. Kemerler, doğu-batı ve kuzey-güney yönlü demir gergilerle
desteklenmiştir. Revaklar, üç yöndeki giriş sahanlığı dışında, sekilerle yükseltilmiştir.
Avlu revaklarında tüm birimler geçişleri pandantiflerle sağlanmış birer kubbe ile
örtülüdür. Kubbelerin sekizgen planlı kasnakları vardır. Revak kubbe yüzeyleri ve
geçişleri kalemişi süslemelerle hareketlendirilmiştir. Yapıyı incelediğimiz tarihlerde,
revak kemerlerine iskeleler kurulmuş ve kubbelerin onarımı yapılmaktaydı. Bazı
kubbelerin kalemişi süslemeleri yenilenmiş, bazılarınınki de devam etmekteydi.
Yüklenici firmanın yetkililerinden aldığımız bilgilere göre 1998 yılında ibadet mekanı
ile revak kubbelerindeki kalemişi süslemelerde onarımdan geçmiştir. Aradan geçen on
yıl içinde revak kubbelerinin bu kadar tahrip olması ilgi çekicidir. Revaklarda her
526
birimde altta ve üstte ikişer pencere bulunmaktadır. Alt sıra pencereleri yukarıda da
bahsettiğimiz gibi dikdörtgen formlu, üst sıra pencereleri sivri kemerlidir. Alt sıra
pencereleri dışta mermer, içte kesme taş sövelidir. Bütün pencerelerin hafifletme
kemerleri sivridir. Dış cephelerde pencereler silmelerle çevrelenmiştir. Üst sıra
pencerelerinin beyaz çimento ile yapılmış içlik ve dışlıkları vardır. İçlik ve dışlıkların
çoğu son onarımda yenilenmiştir (Resim 451-453) (Şekil 192). Avlunun orijinal taş
kaplamalı
zemininde
suyun
merkezde
toplanmaması
için
doğal
bir
eğim
oluşturulmuştur. Avlu zemini revaklardan merkezdeki havuza doğru yükselmektedir.
Avlunun ortasında dairevi planlı mermer bir şadırvan havuzu bulunmaktadır.
Havuzun ortasında bir fıskiye, çevresinde de kesme taştan oturak taşları bulunmaktadır.
Şadırvanın örtüsü yoktur. Şadırvanın yakınlarında bir de kuyu vardır (Resim 454).
Şekil 190-191. Edirne II. Bayezid İmareti. Avlunun Pencerelerinden Detay (Dış-İç).
527
Şekil 192. Edirne II.Bayezid İmareti. Son Cemaat Yeri. Kuzey Cephe (VGM.
Arşivi’nden işlenerek).
528
Yapının kuzeyinde yedi birimli bir son cemaat yeri bulunmaktadır. Avlu
revakları gibi son cemaat yeri kemerleri de sivridir ve iki renkli kesme taşlarla inşa
edilmiştir. Son cemaat yeri kemerleri kuzeyde yeşil renkli devşirme mermer sütunlar
üzerine oturmaktadır. Sütunlar renkleri ile avlu revaklarındaki sütunlardan ayrılırken,
mukarnaslı başlıkları ile benzer özellikler göstermektedir. Son cemaat yeri kemerleri
doğu-batı ve kuzey-güney yönlü demir gergilerle desteklenmiştir. Son cemaat yerinde
orta birim diğer birimlerden daha geniş ve yüksek tutularak vurgulanmıştır. Orta birim
mukarnaslı bir kubbe, diğer birimler ise geçişleri pandantiflerle sağlanmış birer kubbe
ile örtülüdür. Orta birim kubbesi farklı bir tasarımdadır. Mukarnaslarla kaplanmış
yüzeye, beş küçük kubbecik yerleştirilmiştir. Bu kubbeciklerden ortadaki dilimli, diğer
dördü mukarnaslıdır. Kalan izlerden içlerinin de kalemişi süslemeli olduğu
anlaşılmaktadır.
Mukarnaslı
bu
orta
kubbenin
kasnağı
dışa
kübik
formda
yükselmektedir. Diğer kubbelerin kasnakları sekizgendir. Son cemaat yerinin güney,
batı ve doğu duvarları yapının diğer duvarları gibi düzgün kesme taş, kuzey cephesi ise
mermer kaplamadır. Son cemaat yerinin doğu ve batı duvarları avlu revaklarındaki
pencere düzenini tekrar etmektedir. Altta dikdörtgen formlu, üstte de sivri kemerli birer
pencere vardır. Son cemaat yerinin güney duvarı simetrik bir düzendedir. Cephe, ortada
taçkapı, taçkapının iki yanında aralarında birer dış mihrap bulunan ikişer pencere ile
oldukça hareketlidir. Alt sıra pencereleri, dikdörtgen formlu, taş sövelidir. Avludaki
pencereler düzeninde silmelerle çevrelenmiş pencerelerin, sivri kemerli hafifletme
kemerleri
vardır.
Pencere
alınlıkları,
bitkisel
örnekli
kalemişi
süslemelerle
hareketlendirilmiştir. Süslemelerde kayıplar ve bozulmalar gözlenmektedir. Alt sıra
pencereleri ile aynı aksta yer alan üst sıra pencereleri sivri kemerlidir, alçıdan dışlıkları
vardır. Silmelerle çevrelenmiş beşgen planlı dış mihraplar, birer mukarnas kavsara ile
örtülüdür. Son cemaat yerinin doğu ve batısı, doğal taş kaplı sekilerle yükseltilmiştir.
Örtü ve geçişleri de kalemişi süslemelerle hareketlendirilmiştir. Kubbe geçişlerin
onarımı için son cemaat yerine iskele kurulmuştur. Görebildiğimiz kadarıyla, kubbelerin
sıvaları raspalanmış, yeni sıva ve boyası yapılan örtü ve geçişlerde kalemişi süslemeler
aslına uygun olarak yenilenmektedir. Büyük kısmı tahrip olan süslemelerin çok azının
529
korunduğu görülmektedir (Resim 451, 454) (Şekil 193). Kubbelerin eski fotoğraflarında
tahribatların büyüklüğü rahatlıkla algılanmaktadır1272.
Şekil 193. Edirne II.Bayezid İmareti. Son Cemaat Yeri. Orta Birimin Örtüsü.
Son cemaat yerinin güney duvarı ortasında yer alan taçkapı mermer kaplamadır.
Silmelerle çevrelenmiş taçkapı nişi, mukarnaslı bir kavsara ile örtülüdür. Kavsaraya
girintiler oluşturularak içlerine sarkıtlar yerleştirilmiştir. Taçkapı yan kanatları üzerinde
beşgen planlı birer mihrabiye yer almaktadır. Mihrabiye ana nişleri birer mukarnas
kavsara ile örtülüdür. Mihrabiyelerin üst kesimine üzerlerine dini içerikli yazıların
kazındığı, boyuna dikdörtgen panolar yerleştirilmiştir. Panolar ve mihrabiyeler kalın
kaytan silmelerle çerçevelenmiştir. Dikdörtgen formlu giriş aralığı zıvanalı geçmeli
basık bir kemer ile örtülüdür. Söve ve kemer almaşıklığı yeşil ve beyaz mermerlerle
1272
H. Rodoplu, a.g.t., Res.170,172,173.
530
sağlanmıştır. Taçkapı yan kanatlarının dış köşelerine, kum saati altlık ve başlıkları olan
silindirik gövdeli köşe sütunceleri yerleştirilmiştir. Basık kemerli giriş aralığının üzerine
mermerden dikdörtgen formlu bir inşa kitabesi yerleştirilmiştir. İki satırdan meydana
gelen kitabe kazıma tekniğindedir (Resim 455). İki kanatlı ahşap kapı kanatları yenidir.
Şekil 194. Edirne II.Bayezid İmareti. Kesit (E.H. Ayverdi’den işlenerek).
Taçkapıdan kare planlı ibadet mekanına ulaşılmaktadır. Taçkapı içte de taçkapı
görünümündedir. Kesme taş kaplı taçkapı giriş aralığının üzerinde mukarnaslı bir
kavsara yerleştirilmiştir. Kavsaranın üst kesiminde içerisinde dini içerikli yazının
bulunduğu kalemişi dikdörtgen bir pano yer almaktadır. Bu panonun iki yanında da
birer gülbezek yer almaktadır. Basık kemerli girişin iki yanında da mukarnas kavsaralı
birer mihrabiye vardır. Taçkapının üst kesimi içi bitkisel örneklerle tezyin edilmiş
dairesel bir madalyonla taçlandırılmıştır. En üst sırada yer alan pencerelerin iki yanına
531
ve ortalarına dini içerikli yazılar içeren kalemişi dairesel madalyonlar yerleştirilmiştir.
İbadet
mekanının
kuzey
kesimine
taçkapının
iki
yanına
kadınlar
mahfili
yerleştirilmiştir. Son onarımda yenilenmiş olan mahfil ahşap desteklerle taşınmaktadır.
Mahfile doğu ve batı kesimdeki ahşap merdivenlerle çıkılmaktadır (Resim 459-462)
(Şekil 194).
İbadet mekanının duvarları yatay şekilde yerleştirilmiş dar formlu kesme taşlarla
kaplanmıştır. Ekim 1997 yılına ait fotoğraflarda duvarlar sıvalıdır1273. İbadet mekanının
alt sıra pencereleri dikdörtgen formludur. Pencerelerin iki kanatlı ahşap kapakları
geometrik örnekli kündekari tekniğindedir. Kapaklar 2007-2008 yılındaki restorasyonda
onarılmıştır. Tabhane mekanlarının kapı, pencere kanatları ile ibadet mekanının
kapısının onarımı yapıyı incelediğimiz tarihte devam etmekteydi. Yuvarlak kemerli üst
sıra pencereleri ise piramidal düzenlemededir. Alçı içlikleri olan bu pencerelerin
çevresinde geç döneme özgü kalemişi süslemeler vardır. İbadet mekanının doğu ve batı
duvarlarının kuzey ucundaki pencerelerin tabhane mekanları ile ilişkileri zamanla iptal
edilmiştir1274. Pencereler bugün dolap şeklinde kullanılmaktadır.
İbadet mekanının güneydoğu köşesine, mermer sütunlarla taşınan bir hünkar
mahfili yerleştirilmiştir. Mahfil kemerlerini taşıyan sütunlardan dokuzu gömme, sekizi
de serbesttir. Sekizgen planlı sütunların başlıkları mukarnaslıdır. Sütunların taşıdığı
sivri kemerler, yeşil-beyaz renkli mermerden zıvanalı geçmelidir. Kemer köşeliklerinde
rumi, palmet ve kıvrım dallarla meydana getirilmiş bitkisel bir süsleme yer almaktadır.
Mermerden mahfil korkulukları minber korkulukları gibi şebekelidir. Süslemelerin üzeri
yaldızlanmış, zemini ise yağlıboya ile boyanmıştır. Mahfile ibadet mekanının doğu
duvarının
güney
ucundaki
pencerenin
içerisine
yerleştirilmiş
merdivenlerle
ulaşılmaktadır (Resim 461). Mahfilin Osmanlı mimarisinin ilk örneklerinden biri
olduğu, inşa özelliklerinden yola çıkarak yapıya sonradan eklendiği, ancak bu tarihin
yapının ilk inşaatın çok uzak olmayan bir tarih olduğu konusunda bilgiler
bulunmaktadır1275.
1273
S. Bayrakal, a.g.e., s.215-16, Res.69-72.
H. Rodoplu, a.g.t., s.76.
1275
İ.A. Yüksel, a.g.e., s.155.
1274
532
Kare mekandan, çokgen planlı kasnağa geçilmektedir. Kasnağın her kenarına
sivri kemerli birer pencere açılmıştır. Pencerelerin arasında da kalemişi perde motifi
bulunmaktadır. Kasnak üzerinde tüm kubbeyi dolanan bir balkon inşa edilmiştir. İbadet
mekanı, geçişleri pandantiflerle sağlanmış bir kubbe ile örtülüdür. Pandantifler zemine
kadar devam ettirilmiştir. Pandantiflerin alt kesimi plaster görünümündedir. Kubbe
yüzeyi, göbekten itibaren yazı ve bitkisel bordürlerle dönüşümlü şeklide bezenmiştir
(Resim 462).
İbadet mekanının doğu ve batısına yerleştirilmiş tabhane mekanları simetrik
düzendedir. İbadet mekanına bitişik şekilde inşa edilmiş mekanların ibadet mekanı ile
bağlantıları yoktur. Mekanların girişleri dış cephelerden sağlanmıştır. Mekanların dışa
açılan taçkapıları sivri kemerli çökertmeler içerisine alınmıştır. Taçkapıların çerçeveleri
silmelerle şekillenmiştir. Sivri kemerlerin kemer köşeliklerinde kırmızı renkli taşlarla
hareketlendirilmiştir. Doğudaki tabhane mekanının taçkapısında bu taşlar düşmüştür.
Basık kemerli giriş aralığı zıvanalı geçmeli ve iki renklidir. Söveler ve kemer
mermerdir. Giriş aralıklarının üzerinde dikdörtgen formlu pencereler bulunmaktadır.
Tabhane mekanlarının son cemaat yerindeki girişleri de aynı düzendedir. Sivri kemerli
çökertmelerin içinde dış cephedekilerden farklı olarak panolar yerleştirilmiştir.
Taçkapılar içeriye de taçkapı formunda yansımıştır (Şekil 195-196).
Tabhane mekanları yapıyı incelediğimiz dönemde onarımda olması sebebiyle
sıvaları raspalanmış bu bağlamda mekanların iç duvar kaplamaları da meydana
çıkmıştır. Mekanda duvarlar kesme taş ve yer yer düzenli sıralar meydana getiren kaba
yonu taşlar; kubbe, geçiş ve kemerlerde ise tuğla kullanılmıştır. Tabhane mekanlarının
plan şemaları yapıdan bağımsız şekilde değerlendirildiğinde, kendi içlerinde simetrik
bir plan şeması göstermektedir. Mekanlar haçvari dört eyvanlı, köşe hücreli bir plan
şemasına sahiptir. Dört yöndeki eyvanlar, eyvanların birleşim noktasında meydana
gelen avlu ve köşe hücreler birer kubbe ile örtülüdür. Tabhane odalarının sekiz dilimli
kubbelerinin geçişleri mukarnaslarla hareketlendirilmiştir. Avlu mekanlarının kubbeleri
ise mukarnaslarla dolgulandırılmıştır. Avlu kubbesinin merkezinde sekizgen planlı birer
aydınlatma feneri bulunmaktadır. Fenerlerin her kenarına sivri kemerli birer pencere
açılmıştır. Fenerler, kurşun kaplı konik bir külah ile örtülüdür. Köşelerdeki hücrelerin
girişleri basık kemerlidir. Kemer ve söveler kesme taştır. Hücrelerin eyvanlara bakan
533
duvarlarında ocak ve dolap nişleri bulunmaktadır. Dolap nişleri dikdörtgen planlı,
ocaklar ise yarım daire planlıdır ve üzerleri konik formlu külah tarzında bir yaşmakla
örtülüdür. Tabhane mekanlarında giriş eyvanları dışındaki eyvanların zemini diğer
mekanların zeminlerinden daha yüksek tutulmuştur (Resim 449-450,456-458) (Şekil
197-200).
Şekil 195. Edirne II. Bayezid İmareti. Batıdaki Tabhane Mekanının Batıdaki Taçkapısı.
534
Şekil 196. Edirne II. Bayezid İmareti. Batıdaki Tabhane Mekanının Son Cemaat
Yerindeki Taçkapısı.
Şekil 197. Edirne II. Bayezid İmareti. Batıdaki Tabhane Mekanı. Kesit (VGM.
Arşivi’nden işlenerek).
535
Şekil 198-199. Edirne II. Bayezid İmareti. Batı ve Doğudaki Tabhane Mekanı. Plan
(VGM. Arşivi’nden işlenerek).
536
Şekil 200. Edirne II. Bayezid İmareti. Doğudaki Tabhane Mekanı. Kesit (VGM.
Arşivi’nden işlenerek).
Tabhane mekanlarında pencere düzenleri incelendiğinde, giriş eyvanı dışındaki
eyvanlarda altta ve üstte birer pencerenin yer aldığı görülmektedir. Alt sıra pencereleri
dikdörtgen formdadır ve sivri kemerli alınlıkları vardır. Pencereler silmelerle dikdörtgen
çerçeve içerisine alınmıştır. Pencerelerin söveleri mermerdir ve sövelere lokma demir
parmaklıklar takılmıştır. Sivri kemerli üst sıra pencerelerine alçı dışlıklar monte
edilmiştir. Yukarıda da belirttiğimiz üzere yapıda onarımın olması bazı izlerin meydana
çıkmasını sağlamıştır. Bunlardan biri tabhane mekanlarında ibadet mekanı ile birleşen
duvarlarda yer alan pencerelerin kapatılmış olduğudur. Bu pencereler dikdörtgen
formludur ve sivri kemerli hafifletme kemerli vardır (Şekil 198-199).
İbadet mekanının güney duvarı ortasında yer alan altıgen planlı mermer mihrap,
mukarnas kavsara ile örtülüdür. Kavsaranın üst kesimindeki dikdörtgen panonun
içerisinde dini içerikli bir ayet panosu bulunmaktadır. Ayet panosunun üzerinde de
muhtemelen onarım sırasında buraya yerleştirilmiş, içerisinde tuğra işlenmiş bir
madalyon yer almaktadır. Mihrap ana nişi iki yandan birer gömme sütunce ile
537
sınırlandırılmıştır. Yeşil renkli mermer sütunceler dikey eksen üzerinde dönecek şekilde
yerleştirilmiştir. Pek çok yapıda görülen bu uygulama, yapıda meydana gelen
oturmaların kontrolü amacıyla tercih edilmektedir. Silmelerden meydana gelen bir
çerçeveye sahip mihrap, palmetlerden oluşan bir tepelikle taçlandırılmıştır (Resim 459).
Mihrabın batısında yer alan mermer minberin süpürgelik kısmında sivri kemerli
dört adet açıklık yer almaktadır. Kemerlerin aynalık kısımları rumiler ve kıvrım
dallardan meydana gelen bitkisel örneklerle bezenmiştir. Minberin aynalık kısmında
silmeler ve bitkisel bir bordürle çevrelenmiş geometrik bir kompozisyon yer almaktadır.
Dolap aynalığının alt kesimi iki kademeli bir kemer ile şekillenmiştir. Kemer sivri ve
Bursa kemerleri ile kademelendirilmiştir. Kemer köşeliklerinde bitkisel süslemeler
bulunmaktadır. Kemer aynalığının üst kesiminde de dikdörtgen bir pano içerisinde
geometrik bir süsleme yer almaktadır. Korkuluk ve köşk kısmının alt kesimi de ajur
teknikli geometrik süslemelerle hareketlendirilmiştir. Dikdörtgen formlu giriş aralığı iki
yandan burmalı sütuncelerle sınırlandırılmıştır. Girişin üst kesiminde sırası ile iki sıra
halinde mukarnas dizisi, iki kartuş şeklinde verilmiş “Kelime-i Şehadet” yazılı ayet
panosu, üst kesimde de şebekeli bitkisel bir tepelik bulunmaktadır. Bitkisel
kompozisyon, rumi motifleri damla şeklinde verilmiş kıvrım dallarla şekillenmiştir.
Minberin köşk kısmı yeşil renkli sütunlar ve iki renkli zıvanalı geçmeli kemerlerle
taşınan baldaken tarzı bir kuruluştadır. Köşk, piramidal bir külah örtülmektedir.
Sekizgen bir kasnak üzerine oturan külah, kalemişi süslemelerle bezenmiştir (Resim
459).
Yapıda, taş, mermer, ahşap ve kalemişi süslemeler bulunmaktadır. Taş
süslemeler yapıda, minarede, avlunun kapılarında ve pencerelerdedir.
Minare kaidesinde ve gövdesinde geometrik ve bitkisel örnekli süslemeler
vardır. Minare kaidesi Bursa kemeri formlu kemerleme dizileri ile hareketlendirilmiştir.
Kemerler, gövdeleri yivli sütuncelere oturmaktadır. Sütuncelerin başlık ve kaideleri
mukarnaslıdır. Kemer karınlarında üç dilimli çökertmeler vardır. Kemer aynaları da
kırmızı renkli taşlarla bezenmiştir. Şerefe altları mukarnaslarla dolgulandırılmıştır.
Mukarnasların alt kısmında kırmızı renkli bir bordür taş dönmektedir. Şerefe korkuluğu
geometrik geçmeli kafes oyma tekniğindedir (Resim 448).
538
Avlu giriş kapıları silmeler ile çevrelenmiştir. Kemerleri iki renkli kesme taştır.
Giriş açıklığını örten basık kemerler ise zıvanalı iki renklidir.
Avlu ve ana yapının pencereleri de silmelerden meydana gelen çökertmelerle
hareketlendirilmiştir (Resim 447-448).
Mermer süslemeler, taçkapıda, hünkar mahfilinde, mihrap ve minberdedir.
Mermer taçkapının mukarnas kavsarasında sarkıt tarzı süslemeler bulunmaktadır.
İbadet mekanının güneydoğu köşesindeki mermer hünkar mahfilinin sivri
kemerleri, yeşil-beyaz renkli mermerden zıvanalı geçmelidir. Kemer köşeliklerinde
rumi, palmet ve kıvrım dallarla meydana getirilmiş bitkisel bir süsleme yer almaktadır.
Mermerden mahfil korkulukları minber korkulukları gibi şebekelidir. Süslemelerin üzeri
yaldızlanmış, zemini ise yağlıboya ile boyanmıştır (Resim 461).
İbadet mekanının güney duvarı ortasında yer alan mihrap mermerdir. Altıgen
planlı mihrap nişi, mukarnas kavsara ile örtülüdür. Kavsara dişleri çiçek motifi şeklinde
biten sarkıtlarla son bulmaktadır. Benzer uygulama taçkapıda da görülmektedir.
Mihrabın tepeliği bir palmet fistosu ile taçlandırılmıştır. Tepeliğin hemen altındaki
yatay dikdörtgen panoda içinde tuğra bulunan bir madalyon yer almaktadır. Mihrap ana
nişi iki yanında yer alan sütuncelerin başlık ve altlıkları merkezlerinde yıldız ya da
çiçek motifleri ile bezenmiş Bursa kemeri şeklinde kemerleme dizisi ve palmet, rumi ve
kıvrım dallarla meydana gelen bitkisel bir kompozisyonla bezenmiştir1276 (Resim 459).
Mermer
süslemelerden
minberde
biri
bitkisel
süpürgelik
ve
geometrik
kısmında
sivri
süslemeler
kemerli
vardır.
açıklıkların
Bitkisel
kemer
aynalıklarındadır. Süslemelerde rumiler ve kıvrım dallardan meydana gelen bitkisel bir
kompozisyon yer almaktadır. Doğu cephedeki süpürgelikler kafes oyma tekniğinde, batı
cephedekiler ise yuvarlak yüzeyli oyma tekniğinde verilmiştir. Aynalık kısmında yer
alan dik açılı üçgen içerisinde beş, dokuz ve on iki kollu yıldızlardan meydana gelen
geometrik bir ağ vardır. Yıldız kolları palmet ve rumilerle hareketlendirilmiştir. Bu
panoyu bitkisel bir bordür çevrelemektedir. Rumi ve kıvrımlardan meydana gelen
süsleme geometrik panodan silmelerle ayrılmaktadır. Dolap aynalığının alt kesimindeki
iki kademeli bir kemerin köşeliklerinde süpürgeliklerin kemer köşelikleri karakterinde
1276
Mihrap için bkz. M. Top, a.g.t., s.224-25.
539
bitkisel
süslemeler
bulunmaktadır.
Oluklu
oyma
tekniğindeki
süslemelerden
doğudakiler yüksek kabartma, batıdakiler ise alçak kabartma olarak işlenmiştir.
Minberin giriş kapısı rumi motifleri damla şeklinde verilmiş kıvrım dallarla şekillenmiş
bir tepelikle taçlandırılmıştır. Bitkisel süslemeler kazıma tekniğinde kabartama olarak
verilmiştir. Minberdeki geometrik süslemeler, aynalık kısmında dokuz ve beş kollu
yıldızlar ve beşgenlerin birbirine geçmesi ile meydana gelmiştir. Süslemeler kabartmalı
olarak kazıma tekniği ile meydana getirilmiştir. Korkuluk ve köşk kısmının alt kesimi
de kafes oyma teknikli geometrik süslemelerle hareketlendirilmiştir. Kemer aynalığının
üst kesiminde de dikdörtgen bir pano içerisinde geometrik bir süsleme yer almaktadır.
Dalgalı hatlarla verilmiş altı kollu yıldızlardan meydana gelen ağın arasında küçük
çiçek motifleri işlenmiştir (Resim 459)1277.
Dikdörtgen
formlu
giriş
aralığı
iki
yandan
burmalı
sütuncelerle
sınırlandırılmıştır. Girişin üst kesiminde sırası ile iki sıra halinde mukarnas dizisi, iki
kartuş şeklinde verilmiş “Kelim-i Şehadet” yazılı ayet panosu, üst kesimde de şebekeli
bitkisel bir tepelik bulunmaktadır. Bitkisel kompozisyon, rumi motifleri damla şeklinde
verilmiş kıvrım dallarla şekillenmiştir.
Yapıda ahşap süslemeler, kapı ve pencere kanatlarındadır. İbadet mekanına giriş
sağlayan taçkapının elma ağacından kündekari tekniğindeki ahşap kapı kanatları, 2008
yılındaki restorasyon kapsamında Edirne Müzesi’nden alınmış ve onarımına
başlanmıştır. Yapıyı incelediğimiz tarihte ahşap ustası tabhane mekanlarının pencere
kanatları ile birlikte, kapı kanatlarını da onarmaktaydı. Taçkapının iki kanat ve bir
biniden meydana gelen ahşap kanatlar, üçer bölüme ayrılmıştır. Üst pano içerisinde dini
içerikli bir yazı, alt ve orta panolarda geometrik örnekli birer kompozisyon
bulunmaktadır. Orta pano on kollu yıldızdan gelişen bir geometrik süslemedir. Yıldız,
altıgen ve üçgen formundaki kündekari her parçanın üzerindeki bitkisel süslemeler
kabartma tekniği ile yapılmıştır. Süslemelerin üzerinde fildişi parçalar da kakılmıştır.
Alt panolarda da benzer düzenleme görülmektedir. Kapının panoları rumi motiflerinden
meydana gelen bitkisel bir bordür ile çevrelenmektedir. Pencere kanatlarında orta ve alt
panolar, sonsuz geometrik düzende işlenmiştir. Altıgen ve yıldızlar geçmeli olarak
1277
Minberin çizimi ve daha detaylı bilgi için bkz. S. Bayrakal, Osmanlı Minberleri, s.146-150, Şek.36-
37.
540
verilmiştir. Üst panolarda ise dikdörtgen panolar içerisinde dini içerikli ayetler
bulunmaktadır. Sülüs yazılı kitabelerin etrafı hatayili bir bordürle çevrelenmiştir.
Panolar birbirinden üzerleri yaldızlanmış kabaralarla ayrılmaktadır. Kapı kanatları ve
bini üzerinde 23 adet kabara bulunmaktadır. Madeni kabaralar ince rumi desenli hafifçe
dilimlidir. Kabaralardan biri düşmüştür. Bini sadedir. Kapının kilidi tombak tekniği ile
rumilerden oluşan bir süslemeye sahiptir. Kapının alt panoları oldukça harap
durumdadır1278.
İbadet mekanındaki pencere kanatları son restorasyonda onarılarak yerlerine
monte edilmiştir. Pencere kanatlarının çınar ağacındandır1279. Kanatlar, üçer panoya
ayrılmıştır. Üst panolarda etrafında rumi desenleri bulunan dini içerikli sülüs yazılılar
bulunmaktadır. Alt ve orta panolar ise çok kollu yıldızlardan meydana gelen geometrik
süslemeler hareketlendirilmiştir. Her panonun arasında rumilerle süslü madeni kabaralar
yerleştirilmiştir.
Tabhane mekanlarındaki kapı ve pencere kanatlarının onarımı devam
etmektedir. Bir kısmı tamamlanmış kanatlar restorasyon sırasında atölye haline getirilen
doğudaki tabhane mekanının güney eyvanında bekletilmektedir. Üç panoya ayrılan
kanatlardan üst panolarda dini içerikli yazılar, alt ve orta panolarda çok kollu
yıldızlardan meydana gelen geometrik kompozisyonlar işlenmiştir (Resim 456-457).
Kalemişi süslemeler yapıda ibadet mekanının pencere kenarları ve üstlerinde,
kubbe yüzeyi ve geçişlerinde, avlu ve son cemaat yeri pencere alınlıklarında, son
cemaat yeri örtü ve geçişlerinde ve avlu revaklarını örten kubbe ve geçişlerdedir.
Bitkisel örnekli süslemelerde Batılılaşma dönemi süsleme motifleri olan kıvrım dallar,
akant yaprakları, küçük çiçek ve yaprak motifleri kullanılmıştır. Vazo içerisinden çıkan
çiçek motifleri ve madalyonlar da bu süsleme programında kullanılan diğer unsurlardır.
İbadet mekanının kubbe eteğinde pencerelerin arasında perde motifi, kubbe göbeği ve
eteğin üst kesiminde de iri harflerden meydana gelen dini içerikli yazılarda
kullanılmıştır. Renk olarak da, kırmızı, yeşil, siyah, sarı, gri ve kahverengi tercih
1278
Onarımı devam eden kapı ters çevrilmişti ve kısmen parçalara ayrılmıştı. Bu nedenle kapının detaylı
fotoğrafları çekilememiş ve yeterince incelenememiştir. Yukarıdaki tariflerde de yapının onarımdan önce
müzede belgelenen fotoğraflarından faydalanılmıştır. Bkz. A. Ersoy, XV. Yüzyıl Osmanlı Ağaç İşçiliği,
Res.73-74.
1279
A. Ersoy, XV. Yüzyıl Osmanlı Ağaç İşçiliği, s.40.
541
edilmiştir. İbadet mekanında kesme taş kaplama duvarlarda, kalemişi uygulanacak
pencere kenarlarına alçı sıva çekilerek zemin hazırlanmış ve bu zemin üzerine kalemişi
süsleme yapılmıştır. Bu uygulamadan da anlaşılacağı gibi süslemeler yapıya sonradan
eklenmiş unsurlardır. 2009 yılından önce yapılan onarımda ibadet mekanındaki tüm
süslemeler elden geçirilmiştir. İbadet mekanını gösteren 1989 yılına ait eski
fotoğraflarda ibadet mekanının duvarlarının sıvalı olduğu ve süslemelerin bu yüzeyler
üzerinde olduğu görülmektedir1280. Avlu ve son cemaat yerinin kubbe ve geçişlerindeki
süslemelerde de çarkı felek motifleri ve yukarıda da bahsettiğimiz gibi Batılılaşma
dönemi süsleme programları örnekleri gözlenmektedir1281. Kasım 2008 yılındaki
incelememizde revaklarda onarımın devam etmekteydi ve süslemelerin büyük bir kısmı
yenilenmişti (Resim 451-452, 459-462).
Tarihlendirme
İbadet mekanına girişi sağlayan taçkapının basık kemeri üzerinde iki satırdan
meydana gelen bir inşa kitabesi bulunmaktadır. Celi sülüs Arapça kitabede her satır
kartuşlarla üçer bölüme ayrılmıştır. Yazılar mermer üzerine kabartma tekniği ile
yapılmıştır (Resim 455). Taçkapı mihrabiyelerin üst kesiminde de Kur’an-ı Kerim’den
alınmış dini içerikli ayetler bulunmaktadır1282. İnşa kitabesinin Arap harfleri ile yazılışı
şöyledir:
ﻋﻤﺮ ﻟﻠﺤﻖ ھﺰا اﻟﻤﺴﺠﯿﺪ/ ﻋﺰ ﻧﺼﺮه دام ﺑﺎﻟﻘﺪر اﻟﺤﻠﯿﻞ/ ﻧﺎﺷﯿﺮ اﻟﺨﯿﺮات ﺳﻠﻄﺎن ﺑﺎﯾﺰﯾﺪ-١
ﺣﺎﻣﻊ ﺛﺎرﯾﺤﮫ ﺣﯿﺮ ﺣﻤﯿﻞ/ ھﺘﻒ ﻗﺪ ﻗﺎل ﻋﻠﻢ اﻻﺧﺘﻤﺎم/ ﻻ ﺟﺮم ﺣﻖ ﻟﮫ اﻻﺟﺮ اﻟﺠﺰﯾﻞ-٢
٨٩٣
Son satırdaki “hayrun cemil” kelimesi ebced hesabı ile H.893/1487-88 yılını
vermektedir1283.
Kitabenin Anlamı: İyilikleri yayan Sultan Bayezid –yardımı bol olsun, şerefi ve
ihtişamı devam etsin-, bu mescidi Allah rızası için yaptırmıştır. Şüphesiz büyük bir
1280
H. Rodoplu, a.g.t., Res.181-85,187,188,190,191.
Kalemişi süslemeler için bkz. C. Nemlioğlu, a.g.t., s.131-32.
1282
Ayetler için bkz. Kur’an- Kerim, 62/9-10; A. Tüfekçioğlu, a.g.e., s.424.
1283
İ. A. Yüksel, a.g.e., s.117.
1281
542
sevap onun hakkıdır. Hatif tamamlanma yılını söylemiştir. Bir cami ki, onun tarihi
“hayrun cemil 893=güzel bir hayır” sözüdür1284.
Kitabeden anlaşıldığı üzere yapı, Sultan Bayezid tarafından 1487-88 yılında inşa
ettirilmiştir1285.
1284
A. Tüfekçioğlu, a.g.e., s.424; Kitabenin farklı yazılış ve okunuşları için bkz. S. Bayrakal, a.g.e., 9394; İ.A. Yüksel, Osmanlı Mimarisinde II. Bayezid…, s117; Z. Dikici, a.g.t., s.124-126.
1285
Yapı kaynaklarda 1484 yılına tarihlenmektedir Bkz. A. Ersoy, a.g.e., s.39.
543
Katalog No
:3.50
Yapının Adı
Yeri
Şekil No
:HATUNİYE CAMİİ
:Manisa
İnceleme Tarihi:04.04.2008, 22.04.2008
:201-209
Resim No
:463-472
Hatuniye Külliyesi, Manisa Merkez’de Hükümet Konağı üstündedir. Hatuniye
Külliyesi’nin cami, imaret, han, hamam ve sıbyan mektebinden meydana geldiği1286,
bugün ise yapı topluluğundan sadece cami, sıbyan mektebi ve hanın kaldığı
görülmektedir. F. Emecan ise, külliyenin cami, imaret ve mektepten meydana geldiğini,
1531 yılında toplam 92.471 akçelik gelire sahip olduğunu ve XVI. yüzyılda Muradiye
Camii ve Sultan Camii ile birlikte, Manisa’nın en büyük camilerinden biri olduğunu
belirtmektedir1287.
Yapının banisi, II. Bayezid’in karısı Şehzade Şehinşah’ın annesi Hüsn-i Şah
Hatun’dur. Rebiülevvel 903/ Kasım 1497 tarihli Arapça vakfiyesine göre, Hüsn-i Şah
Hatun bir cami, imaret yaptırmış ve camie, imarete, çeşmelere sular getirtmiştir1288.
Hatuniye Camii kitabesine göre 896/1490-91 tarihinde inşa edilmiştir.
İbadet mekanında merkezi alan ile doğu ve batıdaki ikişer birim birer kubbe ile
örtülüdür. Yapının kuzeyinde beş birimli bir son cemaat yeri, kuzeybatı köşesinde ise
bir minare yer almaktadır (Şekil 201).
Hatuniye Camii’nde duvarlar, kesme taş ve tuğla ile örülmüştür. Tuğlalar iki sıra
yatay bir sıra da dikey şekilde yerleştirilmiştir (Resim 463-465). Son cemaat yeri kesme
taş, minare, kubbe ve tonozlar tuğla ile örülmüştür.
Yapının kuzeyindeki ongen plan şadırvan, ahşap desteklerle taşınan bir örtü ile
örtülmüştür. Ahşap destekler taş ayaklar üzerine oturmaktadır. Abdest musluklarının
sivri kemerli nişlerle hareketlendirilmiştir.
Son cemaat yerinin kuzeybatısına dahil edilen minare, son cemaat yerinin
saçağından itibaren sekiz köşeye dönüşmektedir. Pabuç kısmı taş ve tuğla ile örülü, sivri
kemerli çökertmelerle hareketlendirilmiştir. Çökertmelerden sonra, çok az meyilli
1286
İ.A. Yüksel, a.g.e., V, İstanbul, 1983, s.335.
F.M. Emecan, XVI. Asırda Manisa Kazası, Ankara, 1989, s.94.
1288
İ.A. Yüksel, ay.yer.; İ. Gökçen, Manisa Tarihinde Vakıflar ve Hayırlar, I.Kitab, 1946, s.157; N.
Köklü, “Manisa’da Osmanlı Eserleri III”, Manisa, 6, Manisa, Haziran 1994, s.3-6.
1287
544
baklavalı bir bilezikten sonra helezonik gövdeye geçilmektedir. Tuğla olması gereken
sıvalı gövde, estetik olmayan zikzaklarla bölünmüştür. Şerefe altı pahlı ve basit,
korkuluk sağırdır. Silindirik petek ise konik, kurşun bir külah ile örtülmüştür (Resim
463-465). Hatuniye Camii’nin minare gövdesinde görülen zikzak motifleri, Tire
Hüsamettin (Hasır Pazarı) Camii (XV. yüzyıl başı)1289 minaresinde de görülmektedir.
Şekil 201. Manisa Hatuniye Camii. Plan.
Yapının kuzeyinde beş birimli bir son cemaat yeri bulunmaktadır. Ortadaki
birim aynalı tonoz ile örtülüyken, diğer birimler geçişleri pandantiflerle sağlanmış bir
kubbe ile örtülüdür. Son cemaat yeri kuzeyde devşirme başlıklara sahip altı sütunla
dışarı açılmaktadır. Sütunlar birbirlerine sivri kemerlerle bağlanmıştır. Bugün kemer
araları camekanlarla kapatılmıştır. Kemerler doğu-batı ve kuzey-güney yönlü gergilerle
desteklenmektedir. Minare girişi de son cemaat yerinin kuzeybatı köşesindedir. Son
cemaat yerinde, ana girişin batısında dikdörtgen formlu bir çökertme içerisinde, yarım
daire kesitli bir dış mihrap yer almaktadır. Dış mihrapta ana niş çeyrek küre şekilli bir
1289
İ. Aslanoğlu, Tire’de Camiler ve Üç Mescit, Ankara, 1978, s.29, Res.50.
545
kavsara ile örtülüdür. Ana giriş kapısının iki yanında birer pencere yer almaktadır.
Pencerelerden doğudaki sivri kemerli bir çökertme içerisindedir. İki pencere de söveler
mermerdir. Yapının kuzey cephesi simetrik düzende değildir. Mihrapla aynı eksende
olması gereken ibadet mekanının kuzey kapısı batıya kaymıştır. İki taraftaki
pencerelerin de kapıya mesafeleri farklıdır. Ana kapının batı tarafındaki pencerenin
üzerinde de bir mükebbire yer almaktadır. Üst sıra pencereleri sivri kemerlidir ve alçı
dışlıkları vardır (Resim 465,467-468) (Şekil 202-205).
Şekil 202. Manisa Hatuniye Camii. Batı Cephe.
546
Şekil 203. Manisa Hatuniye Camii. Doğu Cephe.
İbadet mekanına kuzey duvarının ortasında yer alan ana giriş ve son cemaat
yerinin doğu ve batı köşelerinde yer alan iç içe silmelerle şekillenmiş sövelere sahip
birer kapı ile girilmektedir. Söveler muhtemelen başka yapılardan toplanarak bu yapıda
kullanılmıştır1290. İki kademeli sivri kemer içerisine yerleştirilmiş ibadet mekanı ana
girişi basık kemerlidir ve kemer kırmızı ve beyaz mermerle yapılmıştır. Kapının üst
tarafında üç satırdan meydana gelen bir inşa kitabesi, onunda üzerinde dört satırlık bir
tamir kitabesi yer almaktadır (Resim 466) (Şekil 204).
1290
İ.A. Yüksel, a.g.e., s.336.
547
Şekil 204. Manisa Hatuniye Camii. Kuzey Cephe.
Yapının duvar kalınlıkları 0.95 ile 1.15 m. arasında değişmektedir. Merkezi
alanın doğu ve batısında, ortasında bir niş bulunan “T” biçimli iki ayak yan kubbelerin
kemerlerini taşımaktadır (Şekil 201) (Resim 470).
İbadet mekanında orta mekanı örten kubbe 11.15X11.12 m.dir. Binanın iç hacmi
ise 11.15x24.00 m.dir. Orta kubbede geçişler pandantiflerle sağlanmıştır. Sekizgen
planlı kasnağın her yüzünde geniş ve derin nişler içinde birer pencere vardır. İbadet
mekanında ana mekanın doğu ve batısında ikişer kubbe ile örtülü tabhane mekanları yer
almaktadır. Kubbelerden güneydekiler kuzeydekilerden daha yüksektir. Tabhane
mekanlarında her cephede alttaki ve üstteki iki pencereden başka birer yuvarlak pencere
de bulunmaktadır (Resim 468-470).
548
Şekil 205. Manisa Hatuniye Camii. Güney Cephe.
İbadet mekanında yer alan yarım daire kesitli mihrap, mukarnaslı kavsara ile
örtülüdür. Kavsaranın üst kesiminde hareketli silmeler yer almaktadır. Mihrap ana
nişinin iki yanında kum saati başlıklara sahip birer köşe sütuncesi bulunmaktadır.
Mihrap beyaza boyanmıştır1291 (Resim 469). Mihrap form ve süsleme olarak Manisa
İvaz Paşa Camii mihrabına benzemektedir1292.
1291
1292
Mihrap için bkz. M. Top, a.g.t., s.226-27.
Bkz. H. Acun, a.g.e., s.115, R.73,75.
549
Ahşap minber, rumi ve hatayi oymalarla hareketlendirilmiştir. Minberin giriş
kapısı üzerindeki yazı İvaz Paşa Camii’nin minberindeki yazının aynısıdır. Yazı
sülüstür. Minberin sol yanında, iki ucu sivri beyzi şeklin içinde minberin yapım tarihi
vardır (Resim 470).
Hatuniye İmareti’nin plan şeması incelendiğinde bazı aksayan yönlerin olduğu
dikkat çekmektedir. İbadet mekanının ana girişi ile mihrap ekseni aynı değildir. Son
cemaat yerinin binaya uyması gerekirken, binanın son cemaat yerine uydurulmuş
olabileceği akla gelmektedir. Kapı açıklığı son cemaat yeri duvarının hemen hemen
ortasında bulunmakla beraber, içeride orta mekanın bir hayli batısına kaymıştır.
Dışarıda fark 30cm. içeride ise 2.00m.dir. Bu konuda İ.A. Yüksel, “son cemaat yerinin
sanki önce yapılmış, binanın asıl bünyesi de buna ve minarenin çıkıntısına uyarak
doğuya doğru kaymış hissini vermektedir. Bu durum yapının mimarının acemi olması ya
da yapıdaki mimari unsurların ciddi şekilde değiştiği ile orantılı olabilir”1293,
demektedir. Oysa bu aksaklığın sebebi, minarenin son cemaat yerinin ana kütlesine
dahil edilmesi ile ilişkisi bulunmaktadır. Minare kaidesi ile birlikte son cemaat yeri
batıya doğru kaymış, böylelikle simetrik olması gereken kuzey cephede düzensizlik
meydana gelmiştir1294 (Şekil 201). Benzer bir durum İzmir/Menderes Samancıoğlu
Camii1295 ve Manisa İvaz Paşa Camii1296 son cemaat yerinde de gözlenmektedir.
İbadet mekanında merkezi alan ile tabhane mekanları arasında aksayan yönler
bulunmaktadır. Tabhane mekanlarının merkezi hacme açılan kemerlerinde, sonraki
dönemlerin müdahaleleri dikkat çekmektedir. Bizde İ.A. Yüksel’inde değindiği gibi,
harimde yan birimlerin iki yanındaki payelerin araları kapatılmak suretle birer mekan
haline gelebileceğini düşünmekteyiz1297 (Şekil 206-207). Bu plan şeması ibadet mekanı
ve girişleri ayrı ikişer tabhane mekanı plan şemasını akla getirmektedir. Bu plan şeması
ile yapının tabhaneli camiler grubunda olduğu düşünülmektedir. Bugünkü plan şeması
1293
İ.A. Yüksel, a.g.e., s.336.
Yapının strüktür analizi için bkz. Ö. İ. Tuluk, Mekana Bağlı Strüktür Analizi: Osmanlı Dini
Mimarisinde Örnekleme: (13.-17.YY), (Karadeniz Teknik Ü. Fen Bil. Enst. Mimarlık A.B.D. Mimarlık
Programı, Yayınlanmamış Doktora Tezi), Trabzon, 1999, s.68-75.
1295
Plan için bkz. T. Acar, Menderes’teki Türk Eserleri, İzmir, 2011, s.42-47, Şekil 1.
1296
Plan için Bkz. H. Acun, a.g.e., s.112, plan 13.
1297
İ.A. Yüksel, a.g.e., s.337.
1294
550
ile Hatuniye Camii, Manisa’daki İvaz Paşa Camii1298 ve Çeşnigir Camii’ne1299
benzemektedir. Her iki yapıda yan birimler birer sütun üzerine otururken, Hatuniye
Camii’nde ortasında bir niş bulunan “T” biçimli iki ayak yan kubbelerin kemerlerini
taşımaktadır. Bu ayaklar bize bu kuruluşun farklı amaçlar için tasarlanmış olabileceğini
akla getirmektedir. Bu ayaklar üzerinde yapılacak bir raspa ile ipuçlarına ulaşılabilinir.
Şekil 206. Manisa Hatuniye Camii. Tahmini Restitüsyon (1).
Yapmaya çalıştığımız iki restitüsyon denemesinde, ibadet mekanı ile yandaki
birimlerin bağlantısı kesilmiştir (Şekil 206-207). Yandaki birimlere son cemaat
yerindeki giriş açıklıkları ile ulaşılmaktadır. Şekil 206’de iki tabahne mekanı
birbirlerine kemerlerle açılacak şekilde tasarlanmıştır. Şekil 207’te ise tabhane
mekanlarının birbirleri ile bağlantısı birer giriş açıklığı ile sağlanmıştır.
1298
1299
Plan için bkz. H. Acun, a.g.e., s.112, plan 13.
Plan için bkz. Ay.es., s.102, plan 12.
551
Şekil 207. Manisa Hatuniye Camii. Tahmini Restitüsyon (2).
Hatuniye Camii’nde ahşap, kalemişi ve tuğla süslemelere rastlanmaktadır.
Kalemişi süslemeler kubbe ve duvarlarda, ahşap süslemeler ise harimde minber ile kapı
ve pencere kanatlarında görülmektedir. Tuğla süslemeler de dış cephededir.
Yapının kuzey cephesinde doğu ve batı girişlerinin kapı kanatları ahşap
malzemedendir. Son cemaat yerinin doğuya yakın kesimde bulunan kapı kanatlarının
her kanadı 78186 cm. ölçülerindedir. Kanatlarda taklit kündekari ve kazıma tekniği
kullanılmıştır. Kapı, eşit ölçülere sahip iki kanat ve bir biniden meydana gelmektedir.
Üstteki ve alttaki panolar kare, ortadakiler ise dikey dikdörtgen form şeklindedir. Üst ve
alt panolarda çakma ve kabartmalı kündekari tekniği ile yapılmış, iç içe yerleştirilmiş
karelerden meydana gelen süsleme kullanılmıştır (Şekil 208-209).
Orta panolarda da üst ve alt panolardaki gibi iç içe yerleştirilmiş çıtalarla, pano
daraltılmıştır. Ortada kalan kısımda da kazma tekniği ile yapılmış, altıgenlerin
kullanıldığı, geometrik süsleme yer almıştır. Ancak üst üste yapılan yağlı boya
nedeniyle kolay algılanamayan süsleme, birkaç yıl sonra hiç görülmeyecek gibi
durmaktadır.
552
Yalnızca binide süsleme bulunur. Bininin üst ve alt başlıklarında testere dişi
motifine benzer süsleme bulunmaktadır. İncelerek devam eden dairesel kısımda, oyma
tekniği ile yapılmış bitki süslemesi yer almaktadır. Ancak bugün kötü durumda
olduğundan, iyi algılanamamaktadır. Göbek kısımları şemse motifine benzemektedir.
Kapı tokmakları çiçek motifine benzer şekilde düzenlenmiştir.
Kapının üst kesiminde lale motifli madeni süsleme, yine alt kesiminde de stilize
çiçek motifli madeni süsleme kullanılmıştır.
Yapının kuzey cephesi üzerinde batıya yakın kesimde bulunan kapı kanatları da
ahşap malzemedendir. Kapının her kanadı 78186 cm. ölçülerindedir. Kapıda kazıma
tekniği kullanılmıştır. Kapı, eşit ölçülere sahip iki kanat ve biniden meydana
gelmektedir. Her kanat üzerinde üçer pano bulunmaktadır. Panolardan üstte ve altta yer
alanlar kare, ortadakiler ise dikey dikdörtgen forma şeklindedir. Kapıda yer alan tüm
panolar bezemesizdir.Yalnızca binide süsleme bulunur. Bininin üst ve alt başlıklarında
testere dişi motifine benzer süsleme bulunmaktadır. İncelerek devam eden dairesel
kısımda, oyma tekniği ile yapılmış bitki süslemesi yer almaktadır. Ancak bugün kötü
durumda olduğundan, iyi algılanamamaktadır. Göbek kısımları şemse motifine
benzemektedir. Kapı tokmakları çiçek motifine benzer şekilde düzenlenmiştir. Kapının
üst kesiminde lâle motifli madeni süsleme, yine alt kesiminde de stilize çiçek motifli
madeni süsleme kullanılmıştır.
Yapının batı cephesinin kuzeye yakın kesiminde yer alan pencere kanatları
ahşap malzemedendir. Pencerenin her kanadı 3476 cm. ölçülerindedir. Pencere, eşit
ölçülere sahip iki kanat ve bir biniden meydana gelmektedir. Her kanat üzerinde üçer
pano bulunmaktadır. Panolardan üstte ve altta yer alanlar kare, ortadakiler ise dikey
dikdörtgen şeklindedir. Panolar bezemesizdir. Bini sadedir.
Pencere üzerinde üst pano ile orta pano, alt pano ile orta pano arasında, ayrıca
bini üzerinde çiçek şeklinde madeni kabaralar kullanılmıştır.
553
Şekil 208-209. Manisa Hatuniye Camii. Doğudaki ve Batıdaki Tabhane Mekanlarının
Kapı Kanadı.
Ceviz ağacından imal edilmiş minber, gerçek kündekari tekniğindedir.
Aynalığında sekiz kollu yıldız motifi bulunmaktadır. Geometrik panolar üzerinde
kabartma olarak yapılmış, rumiler, hatayi ve çiçekli dal motifleri yer almaktadır.
Geometrik örnekli korkuluk kafes oyma tekniğindedir. Köşk altı dolap aynalığı,
dikdörtgen parçalı geçme şeklindedir1300 (Resim 470). Manisa İvaz Paşa Camii’nin
minberi1301 şekil ve motif programı açısından Hatuniye Camii minberine çok
benzemektedir. Muhtemelen her iki minberin ustası aynı kişidir. Minber, 08.07.1992
tarihinde İstanbul’a götürülerek Vakıf İnşaat Restorasyon ve Ticaret Anonim Şirketi
tarafından onarıma alınmıştır1302.
1300
Minberin çizimleri için bkz. S. Bayrakal, Osmanlı Minberleri, s.156-162, Şek.41-42.
H. Acun, a.g.e., s.117-119, Res. 78-81.
1302
İzmir II.Numaralı KTVKBK’nun 21.05.1995 tarihli Vakıflar Bölge Müdürlüğü’nden gelen kararından
yola çıkarak, kullanılmayacak durumda olan minberin onarım kararı verilmiştir.
1301
554
Yapıdaki kalemişi süslemeler son cemaat yerinde ortadaki kubbenin göbeğinde,
ibadet mekanında ise kubbe ve geçişler ile duvarların üst kesiminde görülmektedir. Son
cemaat yerinde orta kubbenin göbeğinde yer alan kalemişi süsleme, dikdörtgen planlı
bir çökertme içerisindedir. Bordo renkli dikdörtgen flatolu çerçevenin içerisinde
köşelerde birer gül ve yapraklar bulunan bir diğer dikdörtgen form yer almaktadır. Bu
formun merkezinde de içinde kenger yaprakları bulunan bitkisel süslemeli dairesel
süsleme yer alır. Dairenin zemini lacivert süslemeler, kahverengi ve sarıdır.
İbadet mekanında merkezi kubbenin eteğinde birbirlerine volütlerle bağlanmış
dikdörtgen kartuşlardan meydana gelen bir bordür yer almaktadır. Kahverengi ve tonları
kullanılmıştır. Kubbenin merkezi ise ortasından bir göbek bulunan Mühr-ü Süleyman
motifi ve bitkisel süslemeler ile hareketlendirilmiştir. Süslemelerin zemini natüralist
bitki motifleri ile dolgulandırılmıştır. Batılılaşma dönemi süsleme özellikleri gösteren
bu kalemişi süslemeler yapıyla çağdaş değildir. Daha geç dönemde, muhtemelen son
onarımlardan birinde yapıya eklenmiş olmalıdır.
Geçişlerde ve duvarların üst kesiminde de kalemişi Allah, peygamber ve
halifelerin isimlerinin yazılı olduğu dini içerikli panolar vardır.
Yapıda azda olsa tuğla süslemelere rastlanmaktadır. Doğu duvarının
güneyindeki alt pencere alınlığında ve son cemaat yerinin batı yüzünün güney kemer
köşeliğinde, dikey ve yatay tuğla istiflerle yapılmış bezemelere rastlanmaktadır.
Tarihlendirme
Hatuniye Camii’nin inşa ve tamir kitabesi vardır. Her iki kitabede ibadet
mekanının ana girişi üzerindedir. İnşa kitabesi üç satırdır ve üç beyittir. Kitabe mermer
üzerine oyulmuştur (Resim 471). Sülüs hatla yazılmış kitabe Arapça’dır. Kitabenin
Arapça harflerle yazılışı şöyledir:
ﻣﺘﮭﺎاﷲ ﺑﻄﻮل اﻟﺒﻘﺎ
واﻟﺪة اﻟﺸﺎه ﺷﮭﻨﺸﺎه ﺑﻚ
ﻟﯿﺠﺰى اﷲ ﺟﺰﯾﻞ اﻟﺠﺰا
ﺷﯿﺪت اﻟﺠﺎﻣﻊ ﻟﻠﻌﺎﺑﺪﯾﻦ
ورﺧﮫ اﻟﺤﻖ ﺑﺨﯿﺮاﻟﺒﻦ
555
ﻟﯿﻌﻤﻞ اﻟﻨﺎﻇﺮ ﺗﺎرﯾﺨﮫ
Arapça kitabenin anlamı şöyledir: Şehinşah Bey’in Validesi Allah ona uzun
ömür bahşetsin. İbadet eden cemaatin Hanımefendi’si Allah ona mükafatların çoğunu
bahşetsin. Onu gören tarihini yazsın Allah bize binaların en hayırlısını bahşetti.
Tamir kitabesi dört satırdır. Her satırda ikişer kartuş vardır. Kitabe, Abdülmecid
dönemine aittir (Resim 472). Bu kitabeye göre Abdülmecid 1247/1831 yılında camiyi
tamir ettirtmiştir1303.
Cami, II. Bayezid’ın hanımı, Hüsnüşah Hatun binti Abdülcelil tarafından,
H.896/M.1490-1491 tarihinde yaptırılmıştır1304. Caminin 1020/1611’deki bir zelzeleden
harap olduktan sonra 1047/1637’de suyollarının, daha sonra 1053/1643 yılında esaslı bir
tamir gördüğü anlaşılmaktadır1305.
Minberdeki kitabede; Kadim fi evahiri Zilhicce 900 yazılıdır. Temmuz 1495
tarihli minber caminin yapımından dört sene sonra tamamlanarak yapı bünyesine dahil
edilmiştir.
Minber kapısının yukarısında dini içerikli bir ayet (Sure 33, Ayet 56) yazılıdır.
Bu ayet ve Türkçesi Siirt minberinde de yazılıdır1306.
“Allah ve melekleri Hazreti Muhammed’e dua ederler. Ey mü’minler sizde onun
üzerine salat ve selam getiriniz” demektedir1307.
Minberin sol tarafında ve bitkisel süsler ortasında şu tarih yazıları vardır.
“(Bu minber) 900 yılı Zilhicce ayı sonunda tamam oldu” demektedir1308.
Bu kitabenin başındaki ( )ﻗﺪ ﺗﻢkelimeleri yazılmamıştır1309.
Hatuniye Camii’ni ve minberini Osmanlı hükümdarlarından II. Bayezid’in oğlu
Sultan Şehinşah Saruhan Valisi iken annesi Hüsn-ü Şah Hatun adına yaptırmıştır1310.
1303
İ.A. Yüksel, a.g.e., s.337-340; Kitabenin Arapça harfler ile yazılışı ve anlamı için bkz. K. İnce, a.g.t.,
s.280.
1304
H. Acun, a.g.e., s. 122; Ç. Uluçay-İ. Gökçen, a.g.e., s. 97-98; H. Ersoy, “Hatuniye Camii”, Gediz, S.
52, 1941, s. 14-15; R. M. Riefstahl, Cenubi Garbi Anadolu’da Türk Mimarisi, İstanbul, 1941, s. 18; K.
Karadanışman, Manisa Tarihi, Eser ve Kitabeleri, Manisa, 1977, s. 10-11; İ. A.Yüksel, a.g.e., s. 335341; O. Aslanapa, Osmanlı Devri Mimarisi, İstanbul, 1986, s. 150-151; İ.H. Uzunçarşılı, Kitabeler, II,
s.81-82.
1305
İ.A. Yüksel, a.g.e., s.340; İ. Gökçen, Manisa Tarihinde Vakıflar ve Hayırlar, s.154, 151.
1306
Bkz. M.Z. Oral, “Anadolu’da San’at Değeri Olan Ahşap Minberler, Kitabeleri ve Tarihçeleri”,
Vakıflar Dergisi, V, Ankara, 1962, s. 40.
1307
Tercümeli Kuran-ı Kerim, s.395.
1308
M.Z. Oral, a.g.m., s.76; Ç.Uluçay-İ.Gökçen, Manisa Tarihi, s.98.
1309
M.Z. Oral, ay.yer.; İ.H. Uzunçarşılı, Kitabeler, II, s.82’de bu kitabeye değinmemiştir.
556
Cami kitabesine göre yapı, H.896/1490 yılında yapılmış, minber ise yukarıda
yazılı tarihe göre camiden dört yıl sonra tamamlanmıştır. Caminin vakfiyesi H.903
tarihlidir. Hüsn-ü Şah Hatun, Abdü’l-Celil adında bir zatın kızıdır. Şehinşah, babası
Amasya’da vali iken, H.869 yılında Amasya’da doğmuştur. Şehzade Bursa ve
Saruhan’da valilik yapmıştır. Cenazesi Bursa’ya naklolunarak II. Murad Türbesi
civarına defnolunmuştur1311.
1310
1311
Z. Oral, ay.yer.; İ.H. Uzunçarşılı, Kitabeler, II, s.82; Ç.Uluçay-İ.Gökçen, Manisa Tarihi, s.97.
Z. Oral, ay.yer.; Sicil-i Osmani, C.I, s.46.
557
Katalog No
Yapının Adı
Yeri
Şekil No
:3.51
: YILDIRIM İMARETİ/CAMİİ1312
:Kurşunlu/İnegöl
İnceleme Tarihi
:210
Resim No
:17.12.2009
:473-480
Kurşunlu Kasabası, İnegöl İlçesi’nin doğusunda Bursa ile Bilecik sınırları
arasında geçiş beldesi durumundadır. Yapı kasabada ana arter yakınında, kasaba
meydanındadır. İmaretin kitabesi yoktur. Kaynaklarda H.950/1543-44 tarihli bir
vakfiyesinin olduğu belirtilmektedir1313. Yapı 1960 yılında büyük bir onarım
geçirmiştir. Son olarak da Bursa Vakıflar Bölge Müdürlüğü tarafından 2005 yılında
onarılmıştır.
Yapı avlu, ibadet mekanı ve iki adet tabhane mekanında meydana gelmektedir.
Taçkapının batısına yerleştirilmiş minare yapıyla çağdaş değildir (Şekil 210).
Şekil 210. Kurşunlu Yıldırım İmareti. Plan.
1312
Yapı Hançerli Fatma Sultan Camii, Yukarı Camii, İmaret Camii şeklinde de adlandırılmaktadır. Bkz.
Türkiye’de Vakıf Abideler…, IV, s.138; S. Eyice, a.g.m., s.36; A. Kuran, The Mosque…, s.49; A.S.
Ülgen, “İnegöl’ün Kurşunlu Abideleri”, Türk Sanat Tarihi Araştırmaları ve İncelemeleri Dergisi, S.I,
1963, s.198.
1313
Türkiye’de Vakıf Abideler…, IV, s.138.
558
Yapının beden duvarlarında moloz taş, minare kaidesinde düzgün kesme taş,
kubbe, tonozlar, pencere alınlıkları, kemerler, bacalar ve minare gövdesinde ise tuğla
kullanılmıştır. Beden duvarları ve kubbe kasnağı iki sıra kirpi saçak ile son bulmaktadır.
Örtüler oluklu kiremitler ile kaplıdır (Resim 473-474). Yapının kaynaklarda yayınlanan
eski fotoğraflarında, beden duvarları sıvalıdır1314.
Taçkapının hemen batısında yer alan minarenin kaidesi düzgün kesme taş,
gövdesi ise tuğladandır. Kare planlı kaidenin doğu duvarında yer alan basit bir açıklıkla
minareye çıkılmaktadır. Silindirik tuğla gövde kaytan bir silme ile son bulmaktadır.
Şerefe altı testere dişleri ile dolgulandırılmıştır. Gövde gibi silindirik formlu tuğla petek,
kurşun kaplı konik bir külah ile örtülüdür (Resim 473). Minare yapıya sonradan
eklenmiştir1315.
Yapının içerisinde bulunduğu bahçenin batı köşesinde yer alan basit şadırvan
niteliksizdir ve son onarımda yapılmıştır. Mermer unsurun üzeri modern bir malzeme
olan şıngıl ile kaplanmıştır (Resim 473).
Dışa taşıntılı olarak yerleştirilmiş taçkapı moloz taş kaplamadır. Taçkapı
tuğladan sivri bir kemer ile örtülüdür. Kemer aynalıkları da tuğladandır. Basık kemerli
giriş açıklığı ve söveler mermerdir. Basık kemer üzerindeki dikdörtgen formlu mermer
kitabede “Besmele” yazılıdır. Giriş açıklığı iki kanat ve bir biniden meydana gelen
ahşap bir kapı ile örtülüdür (Resim 473, 475). Taçkapının kaynaklarda yayınlanan eski
fotoğraflarında, sıvalı olduğu görülmektedir1316.
Taçkapıdan enine dikdörtgen planlı avluya geçilmektedir. Mekan, bir tekne
tonoz ile örtülüdür. Avlunun doğu ve batı duvarlarının kuzey uçlarına yerleştirilmiş
basit birer açıklık ile tabhane mekanlarına geçilmektedir. Avlunun güney duvarında ise
iki yanında birer pencere bulunan bir kapı bulunmaktadır. Bu kapı ile ibadet mekanına
geçilmektedir. Yapının güney duvarının doğu ve batı duvarları ile kesiştiği köşelere
sonradan birer mazgal pencere açılmıştır1317. İbadet mekanına açılan pencereler
dikdörtgen formludur ve söveleri kesme taştır. Pencere alıkları yuvarlak kemerli
1314
A.S. Ülgen, a.g.m., s.201-206.
A. Kuran, The Mosque…, s.49.
1316
A.S. Ülgen, a.g.m., s.201,205.
1317
Yapıya sonradan yapılmış bir müdahale olarak gördüğümüz bu pencerelerin 1960 onarımında
meydana çıkarıldığına dair kaynaklarda bilgiler yer almaktadır. Türkiye’de Vakıf Abideler…, IV, s.139.
1315
559
çökertmeler şeklindedir. Pencerelerin lokma demir parmaklıkları vardır. Basit bir
açıklık şeklindeki ibadet mekanına açılan kapısı da yuvarlak kemerlidir. İki kanatlı
ahşap kapı yenidir (Resim 476-478).
Avlunun kuzey uçlarında yer alan yuvarlak kemerli basit açıklıklar ile ulaşılan
tabhane mekanları kare planlıdır. Mekanlar birer çapraz tonoz ile örtülüdür. Doğudaki
tabhane mekanının güney duvarında alt kotta iki adet, batıdaki tabhane mekanında ise
bir adet dikdörtgen formlu pencere vardır. Doğudaki tabhane mekanının kuzey duvarı
sağır iken, batıdakinin ortalasına bir adet dikdörtgen formlu pencere yerleştirilmiştir.
Doğudaki tabhane mekanın doğu duvarında, batıdaki tabhane mekanının da batı
duvarında iki yanında birer niş bulunan birer adet dikdörtgen formlu ocak yer
almaktadır. Küçük dikdörtgen formlu nişler birer ahşap kapak ile kapatılmıştır. Ocak
nişleri ise kademeli birer yaşmak ile örtülüdür (Resim 479).
Kare planlı ibadet mekanı, geçişleri pandantiflerle sağlanan bir kubbe ile
örtülüdür. İbadet mekanının güney duvarı hariç diğer üç duvarının alt kotunda ikişer
adet dikdörtgen formlu pencere bulunmaktadır. Güney duvarında ise beş kenarlı mihrap
nişinin iki yanına dikdörtgen formlu birer niş yerleştirilmiştir (Resim 480).
Beşgen planlı mihrap çeyrek küre şekilli bir kavsara ile örtülüdür. Mihrap ana
nişi ve çerçeve yağlıboya ile dini içerikli yazılarla dolgulanmıştır (Resim 480).
Ahşap minber, pencere kapı doğramaları, niş kapakları son onarımda yapılan
niteliksiz elemanlardır. Yapının beden duvarları, mihrap, kubbe ve geçişlerde yer alan
arkaik yazı ve bitkisel süslemeler son onarımda üzerlerinden geçilerek canlandırılmıştır.
Yapının plan şemasında bazı aksayan yönler dikkat çekmektedir. Tabhaneli
camilerin karakteristik özelliklerinden biri aynı aks üzerinde yer alan avlu ve ibadet
mekanlarının birbirlerinden enlice bir kemer ile ayrılmasıdır. Oysa burada iki mekanı
bir ara duvar ayırmaktadır. Duvar, sanki bir dış duvar gibi şekillenmiş ve üzerine kapı
ve pencere açıklıkları yerleştirilmiştir (Şekil 212). Bu duvara açılmış pencerelerde avlu
yönünde görülen demir parmaklıklarda yapıda çelişki yaratan durumlardan biridir.
Kapalı bir hacimde parmaklığın görülmesi tercih edilen bir uygulama olmadığından
bunun onarımlardan birinde yapıya eklendiği akla gelmektedir.
560
Avlu mekanından tabhane mekanlarına ve ibadet mekanına açılan kapıların da
kemer formlarının çağdaşı yapılardan farklı olduğu görülmektedir. Bu açıklıklarda
yuvarlak kemer formu tercih edilmiştir. Dönem karakteristiğine aykırı olan bu
uygulama sonraki onarımlarda şekillenmiş olmalıdır.
Avlunun ibadet mekanı ile birleştiği köşelere sonradan birer mazgal pencere
açılmıştır. Yukarıda da belirttiğimiz gibi kaynaklarda bu pencerelerin 1960 yılındaki
onarımlarda bulunduğu ve açıldığı öğrenilmektedir. Ancak iki mekanın kesiştiği ve
yapının kolonlarının olduğu bu köşelerde birer pencere açılması statik olarak yapıda
zorlayıcı bir durum yaratacağından pek tercih edilmeyen bir uygulamadır. Böyle bir
uygulamaya gidilmiş olmasını şu şekilde açıklamak akla pekte uzak bir ihtimal gibi
gözükmemektedir. Mekanın bir tonoz ile örtülmüş olması, örtüden bir aydınlatma feneri
açılmasını engellemektedir. Ayrıca mekanın üç yönden tabhane mekanları ve ibadet
mekanı ile çevrelenmesi, kuzey duvarında da giriş açıklığı dışında bir açıklığın
olmaması
bu pencerelerin açılmasına
sağlanmıştır
1318
böylelikle
mekanının
ışığa kavuşması
. Yapının daha önceden yayınlanmış plan şemalarında bu pencere
açıklıklarına yer verilmemiştir. Ayrıca hazırlanmış kesit ve görünüşlerde, tabhane
mekanlarının güney duvarlarında, doğudaki tabhane mekanının iki alt
sıra
pencerelerinin aralarında, batıdaki tek pencerenin de üst kotunda, birer adet öküz gözü
pencere bulunmaktadır. Pencerelerin kemerleri tuğla ile şekillenmiştir1319. Bugün bu
pencerelere ait herhangi bir iz yoktur.
Tarihlendirme
Yapının kitabesi yoktur. Kaynaklarda ve Vakıflar Genel Müdürlüğü arşivinde
Hançerli Fatma Sultan cami-i şerifi vakfının, H.950/1543-44 tarihli olduğu ve
vakfiyenin bu yapıya ait olduğu belirtilmektedir1320. S. Eyice yapıyı I. Bayezid (13891402) devrine tarihlemektedir1321. A.S. Ülgen ve A. Kuran ise yapının mimari
1318
A. Kuran, a.g.e., s.49, Plan 36’da pencere açıklıklarını farklı göstermektedir. Ayrıca aynı planda
tabhane mekanlarında yer alan ocakların yan kanatları da dışa taşıntılı olarak işlenmiştir. Tabhane
mekanlarının girişleri ise bugünkünden farklı olarak kuzey duvarına bitişik değildir.
1319
A.S. Ülgen, a.g.m., s.209-210.
1320
Türkiye’de Vakıf Abideler…, IV, s.138.
1321
S. Eyice, a.g.m., s.36.
561
özelliklerini dikkate alarak XIV. yüzyıl sonuna, I. Murad (1362-89) veya Yıldırım
Bayezid (1389-1402) dönemine tarihlemektedir1322. Fatma Sultan II. Bayezid’in oğlu
Mahmud Sultan’ın (doğ.1475-öl.1507) kızıdır. Zevcesi ise Hüdavendigâr Sancak Beyi
Mehmed Bey bin Mustafa Paşa’dır1323.
Bizde yukarıda da değindiğimiz plan şemasındaki aksayan yönleri ve vakfiyesini
dikkate alarak yapıyı XV. yüzyılın ortalarına tarihlemekteyiz.
1322
A.S. Ülgen, a.g.e., s.198-210; A. Kuran, The Mosque…, s.49.
Türkiye’de Vakıf Abideler…, IV, s.138; A.S. Ülgen, a.g.m., s.209-210; Ç. Uluçay, Padişahların
Kadınları ve Kızları, Ankara, 1980, s.25, dipnot 4, s.26, dipnot 2.
1323
562
Katalog No
Yapının Adı
Yeri
Şekil No
:3.52
:TACEDDİN PAŞA İMARETİ/CAMİİ1324
:Vezirköprü/Samsun
İnceleme Tarihi
:211-212
Resim No
:07.06.2010
:481-488
Samsun il merkezine 116 km uzaklıkta yer alan Vezirköprü ilçesinin batısında
Çanaklı Mahallesi No:16’dadır. Kitabesi olmayan yapının banisi Taceddin Paşa’dır.
Paşa’nın H.900/1494-95 tarihli bir vakfiyesi vardır1325. Yapı 1943 depreminde
yıkılmıştır. 1945 yılındaki depreminde de tabhane mekanları dışındaki bölümleri
yıkılmış üzeri de çatı ile örtülmüştür. Vakıflar Genel Müdürlüğü 1989 yılında yapının
restorasyonuna başlamış ve 1998 yılında da onarım tamamlanan yapı ibadete açmıştır.
Son onarım sırasında imaretin üzerini örten çatı kaldırılmış ve buraya yüksek kasnaklı
aynı eksende iki kubbe yapılmıştır1326.
Yapı avlu, ibadet mekanı ve iki adet tabhane mekanından meydana gelmektedir.
Kuzeyde beş birimli son cemaat yeri ve kuzeybatı köşede bir de minaresi vardır (Şekil
211).
Yapının beden duvarları ve örtü kasnakları düzgün kesme taş kaplıdır. Beden
duvarları ve kasnaklar dış bükey kaval silmelerle son bulmaktadır. Örtüler dıştan kurşun
kaplıdır. Çeşitli tarihlerde meydana gelen depremler sonrasında tabhane mekanları
dışında kalan duvarlarda ciddi tahribatlar meydana gelmiş, taş dokusundaki farklardan
da anlaşılacağı üzere kaplamaların büyük bir kısmı yenilenmiştir. Minare ve son cemaat
yeri de bu onarımlarda yenilenmiştir (Resim 481-482).
İbadet mekanının üç duvarında alt kotta ikişer adet, tabhane mekanlarının güney
ve kuzey duvarlarında da birer adet dikdörtgen formlu pencere vardır. İbadet mekanının
pencerelerinin kesme taşları mekanın beden duvarlarında da olduğu şekilde pempemsi
renkte düzgün kesme taştır. Bu pencereler orijinal değildir. Tabhane mekanlarının
1324
Yapı kaynaklarda ve halk arasında Taceddin Paşa Camii, Kurşunlu Camii, İmaret Camii şeklinde de
adlandırılmaktadır. Bkz. İ. A. Yüksel, a.g.e., V, s.407; M.S. Bayraktar, a.g.t., s.47-51.
1325
İ. A. Yüksel, a.g.e., V, s.407.
1326
M.S. Bayraktar, a.g.t., s.48; http://www.kenthaber.com/karadeniz/samsun/vezirkopru/Rehber/cami-vemescitler/taceddin-pasa-kursunlu-camisi (05.11.2010).
563
orijinal pencerelerinin mermer söve ve atkı taşları da yenilenmiştir1327. Pencerelerin
hafifletme kemerleri de sivridir. Sivri kemerli üst sıra pencerelerinin alçıdan dışlıkları
vardır (Resim 481-482).
Şekil 211. Vezirköprü Taceddin Paşa İmareti. Plan (E.H. Ayverdi’den işlenerek).
Yapının batısındaki tabhane mekanının kuzeybatı köşesinde yer alan kesme taş
minarenin kaidesi kare planlıdır. Minareye kaidenin kuzey duvarında yer alan basık
kemerli bir kapı ile girilmektedir. Pabuç ile silindirik gövde, gövde ile şerefe arasında
birer adet kalın kaytan silme vardır. Şerefe altı mukarnası anımsatan süslemeler ile
dolgulandırılmıştır. Silindirik planlı petek dıştan kurşun kaplı konik bir külah ile
örtülüdür. Minare yenidir. Eski fotoğraflarda minare kaidesinin kesme taşları tabhane
1327
Tabhane mekanının eski fotoğrafları için bkz. İ. A. Yüksel, a.g.e., V, s.410,R.613.
564
mekanındakilerle aynı form ve ebatlarındadır. Pabuç ise tuğladandır1328 (Resim 481482).
Beş birimli son cemaat yeri, sivri kemerler ile dışa açılmaktadır. Kemerler
kuzeyde altı adet sütuna oturmaktadır. Sütun başlıklarının köşeleri yaprak motifi
tarzında pahlanmıştır. Son cemaat yerinde kemer aynaları kesme taş kaplıdır. Kemerler
tuğladandır. Güney duvarı ise sıvalı ve boyalıdır. Güney duvarı ortada taçkapı,
taçkapının iki yanında da aralarında birer adet dış mihrap bulunan ikişer pencere ile
simetrik düzendedir. Dikdörtgen formlu pencerelerin yuvarlak kemerli alınlıkları vardır.
Alınlıklar ve pencereler mermerdir. Söveler silmelerle hareketlendirilmiştir. Pencereler
onarımlar sonucu bu şekli almış olmalıdır. Beş kenarlı dış mihraplar çeyrek küre şekilli
birer sivri kavsara ile örtülüdür. Son cemaat yerinde her birim geçişleri pandantiflerle
sağlanan birer kubbe ile örtülüdür. Örtü ve geçişlerde herhangi bir süsleme unsuru
yoktur. Son cemaat yeri yıkılmıştır. Bir süre örtüler yerine ahşap bir tavan ve destekler
kullanılmıştır1329. Son cemaat yerine ait duvarlardaki orijinal kemer yastıkları, bahçede
atıl durumda olan sütun ve kaideler onarımda kullanılmamış unsurlar bugün tamamen
yenilenmiştir (Resim 483-484).
Dışa taşıntı yapan taçkapı, Bursa kemeri formunda bir eyvan içerisindedir. Yan
kanatlar iki yandan birer gömme sütunce ile sınırlandırılmıştır. Sütuncelerin başlık ve
kaideleri kum saati formundadır. Çerçevede ise düz ve pahlı silmeler bulunmaktadır.
Yan kanatlarda yer alan mihrabiyeler altıgen planlıdır ve birer mukarnas kavsara ile
örtülüdür. Mukarnasların üzeri boyalıdır. Eyvanın tavanında dikdörtgen bir kartuş
içerisinde mermer üzerine kabartma olarak işlenmiş geometrik bir süsleme, Bursa
kemerinin karnında da bugün zorlukla algılanabilen bitkisel örnekli bir bordür yer
almaktadır. Giriş açıklığı basık bir kemer ile örtülüdür. Zıvanalı kemer ve söveler
mermerdir. Basık kemerin üzerinde yer alan dikdörtgen formlu kitabe kartuşu boştur.
Giriş açıklığı iki kanat ve bir biniden meydana gelen orijinal ahşap bir kapı ile örtülüdür
(Resim 484-485).
Taçkapıdan kare planlı avluya geçilmektedir. Avlunun kuzey duvarında içe de
taçkapı formunda yansımış giriş açıklığı ve iki adet dikdörtgen formlu pencere
1328
1329
İ. A. Yüksel, a.g.e., V, s.407, R.607.
Son cemaat yerinin o dönemdeki fotoğrafları için bkz. İ. A. Yüksel, a.g.e., V, s.408-9, R.608-609.
565
bulunmaktadır. Giriş açıklığının üzeri, dilimli kemerli bir nişle hareketlendirilmiştir.
Kapı çerçevesinin üst kesiminde de sivri kemerli bir çökertme vardır. Taçkapı içten pvc
bir doğrama ile kapatılmıştır. Avlunun doğu ve batı duvarlarında yuvarlak kemerli birer
açıklık ile tabhane mekanlarına ulaşılmaktadır. Sonradan form değişikliğine uğrayan bu
açıklıklar birer kapı olmalıydı. Avlu duvarları sıvalı iken kemer çevreleri kesme taş
olarak verilmiştir. Avluda kubbe beden duvarları üzerine oturtulmuş, kalan alanlar ise
dolgulandırılmıştır (Resim 486).
Kare planlı tabhane mekanları geçişleri pandantiflerle sağlanan birer kubbe ile
örtülüdür. Mekanların güney ve kuzey duvarlarının ortalarında alt kotta birer adet
pencere vardır. Dikdörtgen formlu pencerelerin sövelerinin kesme taşları yenidir.
Pencerelerin mermer denizlikleri de son onarımda yapılmıştır. Doğudaki tabhane
mekanının doğu duvarında, batıdaki tabhane mekanının batı duvarında da üçer adet
dikdörtgen formlu niş bulunmaktadır. Nişlerden ortadakiler ocaktır ve üçgen yaşmaklı
basık birer kemer ile örtülüdür. Diğer dolap nişleri de basığa yakın yuvarlak kemerler
ile örtülüdür. Kaynaklarda yayınlanmış eski fotoğraflarda tabhane mekanlarının güney
duvarlarında yer alan pencereler birer kapıdır1330. Bugün bu açıklıkların söveleri
değiştirilmiş ve birer pencere haline getirilmiştir. Diğer tabhaneli camilerde tabhane
mekanlarının
güney
duvarlarında
kapıya
yer
verildiği
görülmemiştir.
Eski
fotoğraflardaki bu uygulamada bir dönem müdahalesi olmalıdır (Resim 487).
Kare planlı ibadet mekanı ile avluyu enlice yuvarlak bir kemer ayırmaktadır.
Mekanda kubbe avluda da olduğu gibi beden duvarlarına geçiş elemanları olmadan
oturmaktadır. Mekanın doğu, batı ve güney duvarlarında alt kotta ikişer adet dikdörtgen
formlu pencere vardır. Yapının daha önce yayınlanmış planlarından doğu ve batıda birer
adet pencerenin var olduğu anlaşılmaktadır. İkinci pencereler onarımlardan sonra
eklenen unsurlar olmalıdır. Yuvarlak kemerli üst sıra pencerelerin vitraylı içlikleri de
yenidir (Resim 488).
Yedi kenarlı mihrap çeyrek küre şekilli bir kavsara ile örtülüdür. Bezemesiz sade
mihraptaki tek süsleme unsuru, çerçevedeki düz ve kaval silmelerdir. Ahşap minber ise
yenidir (Resim 488).
1330
İ. A. Yüksel, a.g.e., V, s.410, R.613.
566
Şekil 212. Vezirköprü Taceddin Paşa İmareti. Taçkapının Ahşap Kapı Kanatları.
Yapıda taş, kalemişi ve ahşap süslemeler vardır. Taş süsleme taçkapıdadır.
Taçkapı eyvanın mermer tavanında da oniki kollu yıldızın kollarından gelişen
geometrik kompozisyonlu süsleme bulunmaktadır. Yıldızlar çok çenekli çiçeklerle
567
dolgulandırılmıştır. Mermer üzerine kabartma olarak işlenen süslemelerde zamanla
likenler ve yosunlanmalar meydana gelmiş bu bağlamda lokal kayıplar söz konusu
olmuştur. Kalan izlerden ve eski fotoğraflardan yıldız motiflerinin merkezinde birer
adet kabara olduğu anlaşılmaktadır1331. Bugün bu iki kabara yerlerinde değildir.
Kalemişi süsleme taçkapının Bursa kemerinin karnındadır. Palmet ve rumilerden
meydan gelen bitkisel örnekli bir bordür, Bursa kemerinin bir kısmı ile birlikte lokal
kayıplara uğramış, algılanamaz hale gelmiştir.
Ahşap süsleme de taçkapıdadır. İki kanat ve bir biniden meydana gelen kapı
kanatlarında seren yoktur. Kanatlar farklı süslemelerle bölümlere ayrılmıştır. En üstteki
dini içerikli dikdörtgen panolar, ters ve yüz şekilde yerleştirilmiş “T” formunda
motiflerle çevrelenmiştir. Yazıların zemininde çok çenekli çiçek ve kıvrım dallardan
meydana gelen bitkisel bir süsleme vardır. Dörder adet madeni kabara bu yazı ile
boyuna dikdörtgen formlu büyük bir panoyu ayırmaktadır. Bu pano içerisinde de
merkezdeki on kollu yıldızın kollarından gelişen geometrik bir kompozisyon
bulunmaktadır. Geometrik ağda her parçanın yüzeyi hatayi ve rumilerden meydana
gelen bitkisel örnekli süslemelerle hareketlendirilmiştir. Alt panolarda ise altı kollu
yıldızın kollarından meydana gelen bir başka geometrik süsleme vardır. orta panolar
kündekari tekniğinde, alt ve üst panolar düz yüzeyli oyma tekniğindedir (Şekil 212)
(Resim 485).
Tarihlendirme
Yapının inşa kitabesi yoktur. Kaynaklarda yapının banisinin Tacaddin Paşa
olduğu belirtilmektedir. Taceddin Paşa, Sultan Bayezid’ın deftardarı olmuş, II.
Bayezid’in (1481-1512) saltanatı ortalarında da vefat etmiştir1332. Yapının 1494-95
tarihli vakfiyesinden ve banisi ile ilgili bilgilerden yola çıkarak yapıyı XV. yüzyılın
sonlarına tarihleyebiliriz.
1331
1332
Süslemenin kabaralı fotoğrafları için bkz. İ. A. Yüksel, a.g.e., V, s.409, R.611.
İ. A. Yüksel, a.g.e., V, s.407.
568
Katalog No
:3.53
Yapının Adı
Yeri
Şekil No
:HÜSEYİN BEY İMARETİ (İMARET CAMİİ)
:İnecik/Tekirdağ
İnceleme Tarihi
:21.11.2008
:213
Resim No
:489-496
Yapı, Tekirdağ-Malkara yolu üzerinde, Tekirdağ merkeze 24 km. mesafedeki
İnecik Köyü’ndedir. Yapının güneybatı köşesine yakın bir türbe ve 200 m. kadar
kuzeyinde de bir hamamı vardır. Kaynaklardan külliyenin diğer bir yapısı olan
kervansarayın yıkıldığını öğrenmekteyiz1333.
Yapı, ibadet mekanı, iki tabhane mekanı ve kuzeyindeki beş birimli bir son
cemaat yerinden meydana gelmektedir. Yapının kuzeybatısında bir de minaresi vardır
(Şekil 213).
Şekil 213. İnecik Hüseyin Bey İmareti. Plan.
İmaretin tüm duvarları ile kubbe kasnakları kesme taş kaplamadır. Cephelerde
kesme taşların büyük kısmının yenilendiği görülmektedir. Güney duvarının duvar
örgüsünde deformasyonun ciddi boyutlarda olduğu, bugün taşların yüzeyden daha
1333
S. Eyice, “Trakya İnecik’te…, s.172.
569
içerlek şekilde yerleştirilmesi ile anlaşılmaktadır (Resim 489-491). Yapı, 1989
Şubat’ında İstanbul Vakıflar Bölge Müdürlüğü tarafından onartılmıştır. Bu
onarımdan önce son cemaat yerinin yıkık, ibadet mekanı ile tabhane mekanlarının
örtülerinin de çökmüş durumda olduğu görülmektedir1334.
Yapının pencere şeması incelendiğinde kimi pencerelerin sonradan kapatılmış
olduğu görülmektedir. Doğudaki tabhane mekanının doğu ve güney duvarlarında altta
ikişer üst kotta ise birer pencere yer almaktadır. Güney duvarındaki pencerelerden
doğudaki,
doğu
duvarındaki pencerelerden
de
kuzeydeki
sonradan
örülerek
kapatılmıştır. Mekanın kuzey duvarının doğu ucunda bir giriş aralığı, batısında da yine
sonradan kapatılmış bir pencere bulunmaktadır. Benzer uygulama batıdaki tabhane
mekanında da görülmektedir. Mekanın güney duvarındaki pencerelerden batıdaki, batı
duvarındakilerden kuzeydeki kapatılırken, kuzey duvarındaki pencere kısmı olarak
örülerek içte bir niş şekline dönüştürülmüştür. İbadet mekanının güney duvarında altta
ve üstte ikişer pencere, doğu ve batı duvarlarında ise altta ve üstte birer pencere
bulunmaktadır. Son cemaat yerinin doğu ve batı duvarlarında da altta birer pencere
vardır. Yapıdaki tüm alt sıra pencereleri dikdörtgen formlu ve taş sövelidir. İbadet
mekanının ve son cemaat yerinin doğu ve batı cephedeki alt sıra pencerelerinin sivri
kemerli hafifletme kemerleri vardır. Tabhane mekanlarının pencerelerinde bu
uygulamaya gidilmediği görülmektedir. Üst sıra pencereleri ise sivri kemelidir ve
şebekeli dışlıkları vardır. Dışlıkların hepsi yenilenmiştir1335 (Resim 490-491).
Son cemaat yerinin güneybatısına yerleştirilmiş olan minare kaidesi iki
kademelidir. Alt kesim kare, üst kesim ise on bir kenarlı çokgen planlıdır. Kaideden
çokgen kesitli pabuca geçilmektedir. Çokgen kesitli gövde ile pabuç ve gövde ile şerefe
arasında birer kaytan silme bulunmaktadır. Şerefe altı silmelerle hareketlendirilmiştir.
Çokgen gövdeli petek, kurşun kaplı konik bir külah ile örülüdür. Minareye giriş son
cemaat yerinin batı duvarının güney ucuna yerleştirilmiştir. Dikdörtgen formu girişin
söveleri kesme taştır (Resim 489). Minare kaidesinin üst kesiminin, Şubat 1989 yılında
1334
Resim için Bkz. H. Rodoplu, a.g.t., Res. 200-211, 217-222; S. Eyice, “Trakya İnecik’te…, levha VI,
Res.13, levha X, Res.16.
1335
H. Rodoplu, a.g.t., s.83.
570
devam eden onarımı gösteren fotoğraflarda yıkık olduğu ve onarımının devam ettiği
görülmektedir1336.
Yapının kuzeyinde beş birimli bir son cemaat yeri bulunmaktadır. Son cemaat
yeri kuzeyde beş kemer gözü ile dışarıya açılmaktadır. Son cemaat yerinin doğu ve
batısı dışa birer duvarla kapatılmıştır. Duvarların alt kesimine dikdörtgen formlu birer
pencere yerleştirilmiştir. Son cemaat yerinin kuzeyindeki sivri kemerler kuzeyde
sütunlar üzerine, doğu ve batıda ise duvarlara oturmaktadır. Sütunların devşirme altlık
ve başlıkları vardır. Sütunlardan sadece girişin batısındaki orijinaldir. Diğer sütunlar
onarımlardan sonra değiştirilmiştir. Kırık parçalar halindeki diğer orijinal sütunlar
bahçede yapının çevresine dağılmış bir durumda kendi hallerine terkedilmiştir. Son
cemaat yerinde kemerler birbirlerine kuzey-güney ve doğu-batı yönlü ahşap gergilerle
desteklenmiştir. Son cemaat yerinde orta kemer diğer birimlerden daha yüksek tutularak
giriş vurgulanmıştır. Farklı örtü tipi ile de orta birim diğer birimlerden ayrılmıştır.
Girişin olduğu orta birim aynalı manastır tonozu ile diğer birimler ise pandantif geçişli
birer kubbe ile örtülüdür. Orta birim bazı kaynaklarda kubbe şekilde işlenmiştir1337. Son
cemaat yerinin kuzey cephesi sıvalıdır. Cephe, ortada taçkapı, taçkapının iki yanında
birer pencere ve dış mihraplarla simetrik düzendedir. Cephenin doğu ve batı uçlarına da
tabhane mekanlarının dikdörtgen formlu girişleri yerleştirilmiştir. Dikdörtgen formlu
pencerelerin ve tabhane girişlerinin söveleri kesme taştır. Taçkapının iki yanındaki
pencerelerin üzerine sivri kemerli birer üst sıra penceresi yerleştirilmiştir. Bu
pencerelerin şebekeli alçı dışlıkları vardır. Yarım daire kesitli dış mihraplar mukarnas
kavsara ile örtülüdür. Kavsaralar kesme taş malzemelidir. Ana nişler ise sıvalıdır. Son
cemaat yerinin doğu ve batı kesimi sekilerle yükseltilmiştir. Sekilerin üzerine altıgen
planlı taban tuğlaları ile kaplanmıştır. Bu uygulama son onarımda yapıya eklenmiş
unsurlardan biridir (Resim 491-492).
Yapının kuzey cephesi ortasında yer alan taçkapı dışa taşıntılı şekilde inşa
edilmiştir. Kesme taş ile inşa edilmiş taçkapı, mukarnas kavsara ile örtülüdür. Yan
kanatların köşelerine kum saati başlık ve altlıkları olan çokgen formlu birer köşe
sütuncesi yerleştirilmiştir. Taçkapı çerçevesi silmelerden meydana gelmektedir. Giriş
1336
1337
H. Rodoplu, a.g.t., Res.200, 211.
S. Eyice, “Trakya İnecik’te…, levha XIV, Şek.25.
571
aralığı basık kemerlidir. Zıvanalı geçmeli kemer ve söveler mermerdir. Giriş aralığı
üzerine yatık dikdörtgen şekilli mermer bir pano yerleştirilmiştir (Resim 492).
Son cemaat yerinin doğu ve batı uçlarındaki giriş açıklıkları ile tabhane
mekanlarına girilmektedir. Giriş aksı son cemaat yerinde zemin seviyesiyle aynı
tutularak, sekilerden ayrılmıştır. Kare planlı mekanlar simetrik düzendedir. Mekanların
güney duvarlarında ortada dikdörtgen planlı birer niş bulunan ikişer pencere, kuzey
duvarlarında birer pencere ve giriş, doğu ve batı duvarlarında da ikişer pencere
bulunmaktadır. Yukarıda da değindiğimiz gibi pencerelerin bazıları kapatılmıştır.
Mekanların ibadet mekanıyla ortak duvarlarında da dikdörtgen planlı birer dolap nişleri
vardır. Girişleri dışarıdan sağlanan mekanların ibadet mekanı ile bağlantıları yoktur.
Kare planlı mekanlar geçişleri pandantiflerle sağlanmış birer kubbe ile örtülüdür.
Kaynaklardan mekanların güney duvarında iki pencere arasında yer alan nişlerin
orijinalde ocak olduklarını öğrenmekteyiz1338. Bugün doğudaki tabhane mekanındakinin
kapatıldığı, batıdakinin de bir niş şekline dönüştürüldüğü görülmektedir. Mekanların
tabanına son cemaat yerinde de olduğu gibi sonradan altıgen planlı taban tuğlaları
döşenmiştir. Mekanların pencere ve nişlerinin içlerinde grafitilerin varlığından
bahsedilmektedir. Mekanların duvarları ve kubbeleri son onarımda çimento içerikli sıva
ile sıvandığı, bu uygulama esnasında ya süslemelerin üzeri kapatıldı ya da tamamen yok
edildi. Rutubetten ve bakımsızlıktan oldukça kötü durumda olan tabhane mekanları
tamamen kendi haline terkedilmiş bir durumdadır. Yapının ufak tefek eşyalarının
konması ile bir depo gibi kullanılan mekanların en kısa zamanda bakımlarının yapılarak
kullanıma açılması gerekmektedir (Resim 493).
Kuzeydeki taçkapıdan kare planlı ibadet mekanına geçilmektedir. Taçkapı içe de
taçkapı formunda yansımıştır. Kesme taşlarla inşa edilmiş kapının giriş aralığı yuvarlak
kemerlidir. Girişin iki yanında birer tane dikdörtgen formlu pencere bulunmaktadır.
Yuvarlak kemerli çökertmelerin içerisinde yer alan pencerelerin alınlıkları da yuvarlak
kemelidir. Doğu ve batı duvarlarının güneye yakın kısımlarda altta ve üstte birer
pencere bulunmaktadır. Alt sıra pencereleri dikdörtgen formlu, üst sıra pencereleri sivri
kemerlidir. Duvarların kuzey kesimlerinde de dikdörtgen formlu birer dolap nişi
1338
S. Eyice, “Trakya İnecik’te…, s.178.
572
bulunmaktadır. İbadet mekanının güney duvarında da altta ve üstte ikişer pencere
vardır. Pencere formları mekandaki diğer pencereler gibidir. Üst sıra pencereleri alçı
şebekelidir. Şebekelerdeki camlar renklidir. İbadet mekanı geçişleri tromplarla
sağlanmış bir kubbe ile örtülüdür. Kubbe kasnağında her yönde sivri kemerli birer
pencere açılmıştır. Mekanın duvarlarının üst kesiminde, üst kottaki pencerelerin
çevrelerinde, kubbe ve geçişlerde kalemişi süslemeler vardır. Yapının iç duvarları ile
örtünün sıvaları son onarımda yenilenmiştir. Bugünkü süslemelerde o dönemin eseri
olmalıdır. Rutubet ve bakımsızlıktan ibadet mekanı da tabhane mekanları gibi kötü
durumdadır. Yapının bugünkü durumundan yola çıkarak yapılan son süslemelerin ilk
yapıda da var olduğu onlar örnek alınarak yeniden mi yapıldığı konusunda net bir şeyler
söylemek zor gözükmektedir (Resim 494-495).
Güney duvarının ortasında yer alan yarım daire kesitli mihrap nişi, çeyrek küre
şekilli bir kavsara ile örtülüdür. Niş silmelerle çerçeve içerisine alınmıştır. Alçı
mihrabın son onarımlarla bu şekli aldığı aşikardır1339 (Resim 495). İlk mihrabın sade
olduğu,
XIX.
yüzyılda
kalemişi
süslemelerle
bezendiği
belirtilmektedir1340.
Kaynaklardan yapının R.1298/1882-83 yılında onarım gördüğünü öğrenmekteyiz1341.
Yapı en son 1989 yılında onarılmıştır1342. Yapının iç süslemeleri bu tarihlerde değişime
uğramış olmalıdır.
Mihrabın batısında yer alan minber ile mekanın kuzeyindeki ahşap kadınlar
mahfili yenidir.
Yapıda kalemişi ve devşirme süslemeler bulunmaktadır. Kalemişi süslemeler
ibadet mekanında beden duvarlarının üst kesiminde, üst sıra pencerelerinin çevrelerinde,
örtü
ve
geçişlerdedir.
Mevcut
süslemeler
klasik
dönem
süsleme
programı
özelliklerindedir. Bitkisel ve yazı süslemelerinin hakim olduğu kompozisyonlarda mavi
ve kırmızı renkler hakimdir. İbadet mekanının güney, doğu ve batı duvarlarının üst
kesiminde siyah zemin üzerine beyaz harflerle dini içerikli bir ayet kitabesi
bulunmaktadır. bu süslemeler yukarıda da belirttiğimiz gibi son onarımlarla
1339
Mihrap için ayrıca bkz. M. Top, a.g.t., s.236, Çiz.106.
İ.A. Yüksel, a.g.e., s.155.
1341
S. Eyice, “Trakya İnecik’te…, s.178.
1342
H. Rodoplu, a.g.t., s.82.
1340
573
şekillenmiştir. Elimizdeki verilerin yetersizliği, yapının ilk inşa edildiğindeki süsleme
programı hakkında netleşmemizi engellemektedir.
Yapıda devşirme malzeme son cemaat yerindeki sütunların altık ve
başlıklarındadır. Bitkisel, geometrik süslemelerle, akantus yaprakları ve volütler tercih
edilmiştir. Yapının çevresinde atılı şekilde duran mermer parçalar, sütun parçaları ve
çeşme aynası da diğer küçük mimari parçalardır.
Yapının batı tabhane mekanında sekiz kollu yıldızlardan gelişen bir geometrik
motifle süslü bir minber aynalığı bulunmaktadır (Resim 493). Bu parça yapının ilk
minberine ait olabilir. İnecik’te Yeni Cami minberinin yan kanatlarından birinin bu
yapıya ait olduğu, ahşap parçanın bugün tabhane mekanının bir köşesinde olan parça
gibi sekiz kollu yıldızlardan gelişen bir süslemeyle sahip olduğu belirtilmektedir1343.
Kaynaklarda bahsedilen camideki parçayı gören araştırmacıların batıdaki tabhane
mekanındaki parçayı bahsetmemeleri gariptir. Ya parça sonradan buraya getirilmiş ya
da gözden kaçmış olmalıdır. Ne yazık ki cami görevlilerinden parçanın nereden geldiği
konusunda herhangi bir bilgi edinemedik.
S. Eyice yapıyı ilk inceleyen araştırmacıdır. Araştırmacı makalesinde, batıdaki
tabhane mekanının pencere ve dolap nişleri içerisinde kalyon, kadırga, balta, makas,
kuş, servi ve bitkisel desenleri gördüğünü belirtmiştir1344. Yukarıda da bahsettiğimiz
gibi yapının farklı dönemlerdeki onarımları ile sıvaları değişmiştir. Eyice’nin bahsettiği
süslemeler ya yok edildi ya da sıvaların altında kalmış olmalıdır.
Tarihlendirme
Yapının kuzey cephesindeki taçkapıda kitabenin bulunması gereken dikdörtgen
pano boştur. Bugün ibadet mekanının güney duvarında yer alan pencerenin içerisinde
bir kısmı kırık kitabe bulunmaktadır (Resim 496). Kimi araştırmacılar kitabenin İnecik
Külliyesi’ne ait olduğundan bahsederek, kitabenin Tekirdağ Müzesi’nde bulunduğunu
1343
1344
S. Eyice, “Trakya İnecik’te…, s.180; H. Rodoplu, a.g.t., s.87.
S. Eyice, “Büyük Balık Küçük…, levha V, Şek.11,12.
574
da belirtmektedirler1345. Kitabenin bugün yapı içerisine nasıl geldiği konusunda bir bilgi
edinemedik. Kaynaklarda kitabenin türbeye ait olduğunu gösteren fotoğraflar vardır1346.
Hüseyin Bey Türbesi’nin üç satırdan meydana gelen kitabesi, mermer üzerine
kabartma tekniği ile yapılmıştır. Celi sülüs kitabe Arapça’dır. Kitabenin Arapça harfler
ile yazılışı şöyledir:
…اﻛﺔ ﺳﻠﻄﻦ ﺑﻦ اﻟﺴﻠﻄﺎن ﺳﻠﻄﺎن ﺑﺎﯾﺰﯾﺪ ﺑﻦ..-١
.... ﻣﺤﻢ)د ﺣﺎ(ن )ﻓﻰ( اﯾﺎم دوﻟﺘﮫ اﻟﻰ اﺻﻌﻒ اﻟﻌﺒﺎد ﺣﺴﯿﻦ ﺳﻨﺪ-٢
٩٥٤ ﻣﯿﺮﻟﻮاى ادااﻟﯿﮫ ﻓﻰ ﺳﻨﮫ ارﺑﻊ وﺗﺴﻌﻤﺎﯾﮫ ﻣﻦ اﻟﮭﺠﺮة اﻟﻨﺒﻮﯾﮫ-٣
Kitabenin Anlamı: (Bu mübarek türbe) Mehmed Han’ın oğlu, sultan oğlu sultan,
Sultan Bayezid’in yönetimi günlerinde, Peygamber’in hicretinin 904. yılında, Adâliyye
(Antalya) Mîrlivâsı, kulların en zayıfı Hüseyin Sündü… adına (yaptırılmıştır)1347.
Bahçe içerisindeki çeşmenin kitabesinin metni ise şöyledir:
Şâd ola rûh-ı Hasan
Sâhibu’l hayrât
Hem Hüseyin-i Kerbelâ
Osman Ağa-zade Ahmed Ağa
Maşallah
Sene
12491348.
Çeşme külliyeye sonradan ilave edilmiştir.
Yapının türbe kitabesinden anlaşılacağı gibi yapı Seyyid Hüseyin tarafından
1498-99 yılında inşa ettirilmiştir. Kaynaklarda Hüseyin Paşa ve külliyenin
kurucularında Süleyman Paşa hakkında bilgi bulunmasına rağmen Antalya Mirlivası
hakkında kesin bir bilgiye ulaşılmamıştır1349.
1345
S. Eyice, “Trakya İnecik’te…, s.183; H. Rodoplu, a.g.t., s.87.
H. Çevik, Tekirdağ Müzesine…, s.21; A. Tüfekçioğlu, a.g.e., s.452.
1347
A. Tüfekçioğlu, a.g.e., s.452. Kitabenin farklı okunuşları için Bkz. S. Eyice, “Trakya İnecik’te…,
s.171-196; A.Yüksel, a.g.e., V, s.156; A. Yüksel, a.g.m., (1992), s.121-138.
1348
S. Eyice, “Trakya İnecik’te…, s.183.
1349
S. Eyice, “Trakya İnecik’te…, s.182, H.Rodoplu, a.g.t., s.88-89, dipnot 204.
1346
575
Katalog No
Yapının Adı
Yeri
Şekil No
:3.54
:BALİ BEY İMARETİ/CAMİİ1350
:Yenişehir
İnceleme Tarihi
:17.12.2009
:214-216
Resim No
:497-506
Yapı şehir merkezinde Ulu Cami Mahallesi, Arasta Sokak, No:6’dadır. Küçük
bir bahçe içerisinde yer alan imaret, doğu cepheden bir depo, batı cepheden bir dükkan,
güneyden de küçük bir hazire ve konutlarla çevrelenmiştir. Kaynaklarda yapının büyük
bir külliye içerisinde olduğu belirtilmekteyse de yapılara ilişkin herhangi bir bilgi
yayınlanmamıştır1351. Yapının geçirdiği yangında ibadet mekanının kubbesi çökmüş,
duvarları harap olmuştur. Yapı zeminin yükselmesi ile de sokak kotundan aşağıda
kalmıştır. Bu yangından sonra yıkılan kubbenin ve son cemaat yerinin üzeri ahşap bir
çatı ile örtülmüştür. Yapı 1969 yılında tamir edilmiştir1352.
Bali Bey İmareti, ibadet mekanı ile iki adet tabhane mekanından meydana
gelmektedir. Yapının kuzeyinde beş birimli bir son cemaat yeri, kuzeybatısında da
minaresi vardır (Şekil 214).
Yapının beden duvarları ile örtü kasnakları düzgün kesme taş kaplamadır.
Örtüler kurşun kaplıdır (Resim 497-499).
Yapıda dikdörtgen formlu alt sıra pencerelerinin söve, atkı taşları ve alınlıkları
düzgün kesme taştır. Sivri kemerli üst sıra pencerelerinin alçı dışlıkları bulunmaktadır.
Batıdaki tabhane mekanının kuzeybatısına konumlanmış minare dışa yedi
kenarlı olarak yansımaktadır. Silindirik gövde, kaide gibi kesme taştır. Şerefe
bezemesizdir. Silindirik petek kurşun kaplı konik bir külah ile örtülüdür (Resim 497498).
Beş birimli son cemaat yeri dışa sivri kemerlerle açılmaktadır. Kuzeyde altı adet
sütunla taşınan kemerler düzgün kesme taş kaplıdır. Bugün kemer gözleri camekanlarla
kapatılmıştır. Mekanda her birim geçişleri pandantiflerle sağlanmış birer kubbe ile
1350
Yapı kaynaklarda ve halk arasında Balibey Çarşı Camii, Bali Bey Camii, Paşa Camii, Çarşı Camii
şeklinde de adlandırılmıştır. S. Eyice, a.g.m., s.49; T. Reyhanlı, “Bali Bey Camii”, İ.Ü.Ed.Fak.Sanat
Tarihi Enst. Sanat Tarihi Yıllığı, 1969-1970, İstanbul, 1970, s.17,21; E.H. Ayverdi, a.g.e., IV, s.887.
1351
T. Reyhanlı, a.g.m., s.17.
1352
E.H. Ayverdi, a.g.e., IV, s.888.
576
örtülmüştür. Son cemaat yerinin güney duvarı simetrik olarak düzenlenmiştir. Ortada
dışa taşıntı yapan taçkapı, taçkapının iki yanında birer pencere ve dış mihrap
bulunmaktadır. Duvarın doğu ve batı uçlarına da tabhane mekanlarının girişleri
yerleştirilmiştir. Dikdörtgen formlu pencerelerden batıdakinde süslemeli devşirme
mermer parçalar kullanılmıştır. Pencerenin sövelerinde bitkisel örnekli süslemeler
bulunmaktadır. Beş kenarlı dış mihraplar birer mukarnas kavsara ile örtülüdür. Basık
kemerli tabhane girişleri iki kanatlı ahşap kapılar ile örtülüdür. Son cemaat yerinin
güney duvarındaki kesme taş kaplamaların bazıları yenilenmiştir (Resim 499-500).
Şekil 214. Yenişehir Bali Bey İmareti. Plan (E.H. Ayverdi’den işlenerek).
Dışa taşıntı yapan taçkapı, kesme taş kaplamadır. Kaplama taşlarından bazıları
son onarımda yenilenmiş, bazı bölgelerde ise bilinçsizce sıvanmıştır. Sivri kemerli bir
tonoz içerisinde yer alan ana niş, silmelerle çevrelenmiştir. Taçkapı yan kanatlarındaki
dışa üç kenarlı olarak yansıyan mihrabiyeler, birer mukarnas kavsara ile örtülüdür.
Kavsaraların üst kesimi sonradan sıvanmıştır. Giriş açıklığı basık bir kemer ile
örtülüdür. Giriş açıklığını örten iki kanatlı ahşap kapı yenidir (Resim 501).
577
Taçkapıdan kare planlı ibadet mekanına geçilmektedir. İbadet mekanının kuzey
duvarında içe de taçkapı şekilde yansımış olan giriş açıklığı ile iki yanında birer adet alt
sıra penceresi vardır. Dikdörtgen formlu pencerelerin söve ve atkı taşları kesme taştır.
Alt sıra pencereleri ile aynı aksta yer alan üst sıra pencereleri ise sivri kemerlidir.
Mekanın doğu ve batı duvarlarının kuzey kesiminde tabhane mekanlarına açılan enlice
yuvarlak kemerler bulunmaktadır. Bu kemerler sonradan aradaki perde duvarların
yırtılması ile açılmıştır. Duvarların güney uçlarında ise birer adet pencere
bulunmaktadır. Güney duvarında da mihrap nişinin iki yanında birer adet pencere
vardır. Pencereler form ve ebat olarak kuzeydekileri tekrarlamaktadır. Mekan geçişleri
pandantiflerle sağlanan bir kubbe ile örtülüdür. Yapının içinde herhangi bir bezeme
unsuru bulunmamaktadır (Resim 502-504, 506).
Yarım daire kesitli mihrap nişi, mukarnas kavsara ile örtülüdür. Ahşap minber
ile vaaz kürsüsü yenidir (Resim 506).
İbadet mekanının doğu ve batısında yer alan tabhane mekanları kare planlıdır.
Mekanlar geçişleri pandantiflerle sağlanan birer kubbe ile örtülüdür. Mekanların kuzey
duvarlarında son cemaat yerine açılan birer adet kapı, dışa bakan doğu ve batı
duvarlarında dikdörtgen formlu birer adet pencere, güney duvarlarında ise beş kenarlı
birer ocak nişi bulunmaktadır. Çeyrek küre şekilli bir yaşmakla örtülü olduğu anlaşılan
unsurlar sıvanmış ve bugün birer mihrap görünümü kazandırılmıştır (Resim 503-505).
Yapıda taş süslemeler bulunmaktadır. Süslemeler taçkapının sağındaki
pencerededir. Mermer sövelerin yüzeyleri ve iç kısımlarında oyma tekniğinde bitkisel
süslemeler vardır. Yüzeydeki süslemeler kıvrım dallarla, içteki süslemeler ise palmet
fistosu ile hareketlendirilmiştir. Süslemeler muhtemelen başka bir yapıdan buraya
getirilmiştir (Şekil 215-216).
Yapının plan şemasında bazı değişiklikler yapılmıştır. Eski fotoğraflarda son
cemaat yeri ile ibadet mekanı düz ahşap tavanlı, alaturka kiremit kaplı kırma bir çatı ile
örtülüdür. Son cemaat yeri sonradan yapılmıştır ve tuğladandır. Dışa kapalı olan
unsurun, ahşap kapıları ve pencereleri vardır. Kapı aralarında sekiz adet taş sütun
kaidesi bulunmaktadır. Araştırmacılar buradan yola çıkarak son cemaat yerinin yedi
birimli olduğunu düşünmektedir. Düz ahşap tavan ile örtülü ibadet mekanında
578
duvarların kalınlığı dışında kubbeye ait herhangi bir izin olmadığı da eklenmektedir.
Tabhane mekanları ise pandantif geçişli birer kubbe ile örtülüdür. İçlerindeki
kalemişlerinin de sonradan yapıldığı belirtilmektedir. Bugün mekanlarda herhangi bir
kalemişine rastlanmamaktadır. Eski fotoğraflarda yapının güney duvarında orijinal bir
bölüm kaldığı ve bu bölümün saçak seviyesinde iki sıra kirpi saçak ile son bulduğu
görülmektedir. Ayrıca kaynaklarda bir tamir kitabesinden bahsedilmekte ve fotoğrafı ile
transkripsiyonu verilmekte, ancak yeri belirtilmemektedir1353. Yaptığımız incelemede
tamir kitabesine ait bir veriye ulaşılamamıştır.
Şekil 215-216. Yenişehir Bali Bey İmareti. Son Cemaat Yerinde Taçkapının Batısındaki
Pencerede Yer Alan Taş Süslemeler.
1353
T. Reyhanlı, a.g.m., s.23-24; E.H. Ayverdi, a.g.e., IV, s.889; R.1325-26.
579
Tabhane mekanlarının ibadet mekanına açılan kemerleri sonradan yapılmıştır.
Yapı tamamen cami işlevine kazandığında aradaki perde duvarlar kemer şeklinde
açılmış olmalıdır.
Tarihlendirme
Yapının inşa kitabesi yoktur. XIV-XVI. yüzyıllar arasında yaşamış pek çok Bali
Bey vardır1354. Ancak bunlardan hangisinin yapının banisi olduğu konusunda net bir
kaynak bulunmamaktadır. E.H. Ayverdi ise Bali Bey’in İzmir Fatihi, Sad-ı Azam
Bayezid Paşa’nın kardeşi, Şehid Hamza Bey’in oğlu olduğunu iddia etmektedir1355.
Yapının haziresinde yer alan mezar taşlarından birinde Bali Beg adı ile H.910/15041505 tarihi okunmaktadır1356. Bu mezartaşındaki bilgilerden yola çıkarak yapının 1504
yılından önce yapılmış olabileceğini söyleyebiliriz.
1354
T. Reyhanlı, a.g.m., s.27-30.
E.H. Ayverdi, a.g.e., IV, s.887.
1356
T. Reyhanlı, a.g.m., s.30-31; E.H. Ayverdi, a.g.e., IV, s.889’da mezar taşının Bali Bey’in oğluna ait
olduğunu ancak ayak taşı olmadığından hangi oğlu olduğu bilinmediğini eklemektedir.
1355
580
Katalog No
Yapının Adı
Yeri
Şekil No
:3.55
:II. BAYEZİD İMARETİ/CAMİİ1357
:İstanbul/Bayezıt
İnceleme Tarihi
:217-222
Resim No
:22.11.2008
:507-522
İstanbul’un Bayezıt Semti’ndeki yapının inşasına 1501 yılında başlanmış ve
1505-06 yılında bitirilmiştir. Yapının banisi Sultan II. Bayezid’tır. Mimarının kim
olduğu konusunda çeşitli görüşler bulunmaktadır. Kaynaklarda Mimar Hayrettin,
Mimar Kemaleddin ve Yakupşah bin Sultanşah isimli mimarlardan bahsedilmekle
birlikte kesin bilgiye ulaşılamamıştır1358. Yapının 1509 yılındaki depremde zarar
gördüğü ve bazı kısımlarının sonradan eklendiği görüşleri bulunmaktadır. Ayrıca
yapının 1573, 1645, 1682, 1746, 1797, 1870, 1940, 1958, 1979 yıllarında onarım
gördüğü, son onarımda ise cephedeki iki yan kapının önündeki baklavalı sütunlara sahip
ahşap revakların kaldırıldığı, ibadet mekanında yer alan filayaklarındaki ekler ve demir
kenetlerin ise meydana çıktığı belirtilmektedir1359.
II. Bayezid Külliyesi dağınık bir plan şemasındadır. Yapının güneyinde II.
Bayezid
ve
kızı
Selçuk
Hatun’un
türbeleri
bulunmaktadır
(1).
Türbelerin
güneydoğusunda sıbyan mektebi (5); caminin doğusunda imaretler ve kervansaray (2);
caminin batısında da medrese (3) ile çifte hamam (4) bulunmaktadır1360 (Şekil 217).
Yapı merkezi planlı bir ibadet mekanı ve ibadet mekanını ile doğu ve batı
cephelerinin kuzey uçlarına yerleştirilen tabhane mekanlarından meydana gelmektedir.
Yapının kuzeyinde son cemaat yeri ile revaklı bir avlu, tabhane mekanlarının köşelerine
yerleştirilmiş iki adet minaresi de vardır (Şekil 218).
1357
Yapı kaynaklarda ve halk arasında Bayezid Camii şeklinde de adlandırılmaktadır. İ.A. Yüksel, a.g.e.,
V, s.191; T. Öz, a.g.e., I, s.33; G. Cantay, a.g.e., s.50; G. Goodwin, a.g.e., s.169; A. Kuran, The
Mosque…, s.194-195; E. Çelebi, a.g.e., Cilt:1, Kitap:1, s.106; H.K. Söylemezoğlu, a.g.e., s.129-135;
C.E. Arseven, a.g.e., s.304-316; D. Kuban, Osmanlı Mimarisi, s.201; A. Dündar, a.g.t., s.234; N. Çöl,
a.g.t., s.53; B. Taşçıkar, 16. Yüzyılda Batılı Gezginlerin İngilizce ve Türkçe Yayımlanan Notlarında
İstanbul ve Anıtları, (İTÜ Sos. Bil. Enst., Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul, 2002, s.149;
H. Ethem, a.g.e., s.43-45; L. Mozzati, a.g.e., s.286; R. Saoud, a.g.m., s.7.
1358
Bkz. T. Öz, a.g.e., I, s.33; İ.A. Yüksel, a.g.e., V, s.191, dipnot 3; W.Müller-Wıener, a.g.e., s.385; M.
Hattstein-P. Delius, İslam Sanatı ve Mimarisi, Italy, 2007, s.548; D. Kuban, a.g.e., s.201.
1359
Tamirler için Bkz. T. Öz, a.g.e., I, s.34; İ.A. Yüksel, a.g.e., V, s.193-195, 204; R.M. Meriç, Mimar
Sinan, Hayatı, Eserleri, Ankara, 1965, s.24; W. Müller-Wıener, a.g.e., s.388-390; A. Üstün, a.g.t.,
s.140-45.
1360
G. Cantay, a.g.e., s.50; A. Üstün, “Arşiv Vesikalarına Göre Bayezid Camii ve Külliyesinde Bulunan
Eşyalar”, Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, I, İzmir, 1996, s.124.
581
Şekil 217. İstanbul II. Bayezid Külliyesi. Vaziyet Planı (www.archnet.org’tan).
582
Yapının tamamı kesme küfeki taşındadır, renkli taşlar ise kemerlerde ve
bordürlerde kullanılmıştır. Beden duvarları silmelerle son bulmaktadır1361. Örtüler
kurşun kaplıdır. Ana kubbe dört köşesinde ikişerden sekiz adet ağırlık kulesi ve uçan
payandalarla desteklenmektedir (Resim 507-509).
Şekil 218. İstanbul II. Bayezid İmareti. Plan (İ.A. Yüksel’den işlenerek).
Avluda alt ve üst kotta 18’er adet pencere bulunmaktadır. Yapının alt sıra
pencereleri dikdörtgen formlu sivri kemerli alınlıklı olup, dikdörtgen formlu
1361
Silmeler hakkında daha fazla bilgi ve çizim için bkz. M. Binan, a.g.e., s.99, 101, Res.87-90, Planş.
XXXI.
583
çökertmeler içerisine yerleştirilmiştir. Aynı formda çökertmeler içerisinde yer alan üst
sıra pencereleri ise sivri kemerlidir. Kemerler iki renkli taşlarla şekillenmiştir. Avlu
pencerelerinin alınlıkları içten kırmızı renk boya ile geometrik ve rumi süslemelerle
hareketlendirilmiş1362. Bugün büyük kısmı tahrip olan süslemeler İstanbul Şehzade
Camii1363 pencerelerindekilere benzemektedir. Süslemeler yapıyla çağdaş değildir1364
(Resim 507-508).
Minareler
tabhane
mekanlarının
kuzeybatı
ve
kuzeydoğu
köşelerine
yerleştirilmiştir. Kare kaideler, dikdörtgen ve sivri kemerli çökertmeler, kırmızı ve yeşil
renkte taşlar, geometrik panolar, yazı panoları, palmet fistoları ve köşelere yerleştirilmiş
gömme sütuncelerle hareketlendirilmiştir. Kaide yüzlerinde kufi yazılarda “İhlas
suresi”, “Elhamdülillah” yazıları ile geometrik süslemeli panolar yer almaktadır.
Silindirik gövde, kalın kaytan bir bilezik ile başlayıp, şerefe altında tekrar bir bilezikle
son bulmaktadır. Üstteki bileziğin altına kırmızı ve yeşil taşlarla geometrik ve bitkisel
bir kompozisyon kakılmıştır. Şerefe altı mukarnaslarla dolgulandırılmıştır. Silindirik
petek ise kurşun kaplı konik bir külah ile örtülüdür. Kaynaklarda minarelerden
batıdakinin orijinal olduğu, doğudakinin ise şerefe veya petekten sonrasının 1953-54
yılında esaslı onarım geçirdiği belirtilmektedir1365 (Resim 507-508) (Şekil 221-222).
II. Bayezid İmareti’nin kuzeyindeki avluya doğu, batı ve kuzey cephelerinin
ortalarına yerleştirilmiş üç adet taçkapıdan ulaşılmaktadır. Üç kapı da içeriye taçkapı
formunda yansımıştır. Kapılardan kuzeydeki diğerlerine göre dışa daha çok taşıntılıdır.
Taçkapılar birer mukarnas kavsara ile örtülüdür. Beşgen planlı mihrabiyeler yarım
kubbe
formundaki
sivri
kemerli
kavsaraları
yivler
ve
mukarnaslarla
hareketlendirilmiştir. Basık kemerli giriş açıklığı zıvanalıdır ve iki renkli mermerle
şekillenmiştir. Kavsara kuşatma kemerlerinde çarkıfelek formunda kabaralarla
hareketlendirilmiştir. Kuzeydeki taçkapı bir palmet fistosu ile taçlandırılmıştır. Benzer
fisto batıdaki taçkapıda da vardır. Ayrıca bu kapı, sarmal formunda bir silme ile de
çevrelenmiştir. Kapılar üzerinde yer alan dini içerikli kitabeler, Şeyh Hamdullah’ın
1362
Yapıdaki aydınlatma sistemi için ayrıca bkz. T. Doğan, a.g.t., s.44.
Bkz. A. Kuran, a.g.e., s.196-199; E. Egli, Osmanlı Altın Çağının Mimarı Sinan, İstanbul, 2009,
s.104-109; D. Kuban, Osmanlı Mimarisi, s.270-275.
1364
İ.A. Yüksel, a.g.e., V, s.193.
1365
Ay.es., s.201; S. Eyice, “İstanbul Minareleri”, s.40; İstanbul Minareleri, s.12.
1363
584
esridir ve 1505 tarihlidir. Sol taraftaki yan kapıdaki 1797 tarihli ayet ise Yamak Salih
Efendi şakirdi Mustafa Efendi’nin eseridir1366 (Resim 507-508).
Avlu dört yönden revaklarla çevrelenmiştir. Birimler geçişleri pandantiflerle
sağlanmış birer kubbe ile örtülüdür. Avlu revaklarının sivri kemerleri, mukarnas başlıklı
sütunlar üzerine oturmaktadır. Sütunlar mermer, granit ve yeşil mozaik olmak üzere 20
adettir. Kubbe ve geçişler kalemişi süslemelerle hareketlendirilmiştir (Resim 509-510).
Avlunun ortasında yer alan şadırvan sekizgen planlıdır. Devşirme sütunlarla
taşınan kubbe kurşun kaplanmıştır. Avlu döşemesi mermerdir. Yer yer kırmızı porfir
bordürler ve plakalarda kullanılmıştır. Bazı kaynaklarda şadırvan havuzunun eski
olduğu ancak üzerinin açık olduğu belirtilmektedir. Şadırvanın kubbesini IV. Murat
yaptırmıştır1367 (Resim 510).
Son cemaat yeri yedi birimlidir. Ortadaki birim hariç tüm birimler geçişleri
pandantiflerle sağlanmış birer kubbe ile örtülüdür. Orta birim ise mukarnaslarla
dolgulandırılmış kubbemsi bir tonoz ile örtülüdür. Orta birim diğerlerinden daha geniş
bir kemer ve daha yüksek bir örtü ile vurgulanmıştır. Son cemaat yerinin sivri kemerleri
revak kemerleri gibi sivri ve iki renklidir. Kemerler, sarkıt tarzı mukarnas başlıklı
sütunlarla taşınmaktadır. Kemer aynaları avlu revaklarındaki gibi mermer kaplamadır ve
mukarnas dizileri ile son bulmaktadır. Kemer aynalıklarına ayrıca birer kabara
yerleştirilmiştir. Orta birimin üst kesimi ise kuzey taçkapısında da olduğu şekilde bir
palmet fistosu ile taçlandırılmıştır (Resim 509).
Son cemaat yerinin güney duvarı oldukça simetrik düzenlenmiştir. Ortada
taçkapı, taçkapının iki yanında aralarında birer dış mihrap bulunan ikişer pencere yer
almaktadır. Dikdörtgen formlu pencerelerin sivri kemerli alınlıkları vardır. Alınlıklar
kalemişi süslemelerle hareketlendirilmiştir. Çokgen planlı dış mihraplar ise birer
mukarnas kavsara ile örtülüdür.
Mukarnas kavsara ile örtülü mermer taçkapı, silmelerle hareketlendirilmiştir.
Kavsara köşeliklerine birer kabara, iki renkli zıvanalı geçmeli basık kemerli giriş
açıklığı üzerine de inşa kitabesi yerleştirilmiştir. Taçkapı yan söveleri üzerinde de birer
1366
1367
Bkz. T. Öz, a.g.e., I, s.34.
İ.A. Yüksel, a.g.e., s.193.
585
köşe sütuncesi bulunmaktadır. Kum saati altlık ve başlıkları olan sütuncelerin gövdeleri
yoğun şekilde bitkisel örnekli süslemelerle dolgulandırılmıştır. Taçkapı yan kanatlarına
da birer mihrabiye yerleştirilmiştir. Üç kenarlı mihrabiyeler birer mukarnas kavsara ile
örtülüdür. Kavsaranın üst kesimine içerisinde geometrik süslemelerle bezeli birer kabara
bulunan dikdörtgen çökertmeler yerleştirilmiştir. Ahşap kapı kanatlarında her kanat üç
panoya ayrılmıştır. Alt ve üst panolar enine dikdörtgen formdadır, orta pano ise boyuna
dikdörtgendir ve diğer iki panodan daha büyüktür. Alt ve orta panolara on kollu
yıldızdan gelişen geometrik bir kompozisyon işlenmiştir. Orta panonun göbeğine birde
geometrik örnekli bir kabara yerleştirilmiştir. Üst panolara ise kazayağı motifi
işlenmiştir.
Geometrik
örnekli
parçaların
üzeri
bitkisel
süslemelerle
hareketlendirilmiştir. Geometrik parçalar arasında yer yer fildişi oyma parçalara da
rastlanmaktadır. Her pano arasında pirinç kabaralar da bulunmaktadır. Kapı taklit
kündekari tekniğinde yapılmıştır. Taçkapı içe de taçkapı formunda yansımıştır. Yan
kanatlara mukarnas kavsaralı birer niş yerleştirilmiştir (Resim 511).
Kendi içerisinde düzenli ve simetrik bir plan şemasında olan tabhane mekanları,
ibadet mekanının doğu ve batı duvarlarının kuzeye yakın uçlarına yerleştirilmiştir.
Mekanlar enine dikdörtgen plan şemasındadır. Merkezde kuzey ve güney kesimde doğu
ve batı duvarlarına atılan birer kemerle kareye dönüştürülmüş ve üzeri kubbe ile
örtülmüş dağılım mekanı ile bu mekanının iki yanındaki ikişer tabhane mekanından
meydana gelmektedir. Mekanların birbirlerine kemerlerle açılmaktadır. Tabhane
mekanlarına mekanların kuzeyindeki taçkapılarla girilmektedir. Eski planlarda tabhane
mekanlarının ibadet mekanına açılan kapı, pencere gibi açıklıklarının olmadığı
görülürken bugün, tabhanelerin ibadet mekanına bakan duvarlarında büyük kemerler
açılarak her iki mekan arasında organik bir bağ oluşturulmuştur. Tabhane mekanlarının
yapılan restitüsyon çalışmalarında Edirne II. Bayezid İmareti’nde de olduğu şekilde
tabhane mekanlarının ortadaki dağılım mekanına açılan kapalı birer hacim oldukları
düşünülmüştür. İ.A. Yüksel’in çalışmalarından da faydanalınarak hazırlanan restitüsyon
denemesinde
sonradan kaldırıldığı düşünülen tabhane
mekanlarının
duvarları
çizilmiştir1368 (Şekil 219). Yüksel yaptığı incelemelerde üstte baca yerlerinin kapalı
1368
Y. Dağlı-S.A. Kahraman, a.g.e., Cilt:1, Kitap:1, s.106’da tabhane mekanlarının yapıya sonradan
açıldığını belirtmektedir.
586
olduğunu fotoğraflarla belgelemekte ve bu baca yerlerinin mekanlardaki yerlerini
belirleyerek plana işlemiştir. Simetrik düzendeki mekanlarda bizde kapı ve pencere
açıklıkları ile muhtemel ocak nişlerinin bu düzende olduğu kanısındayız. Ayrıca bizde
Yüksel gibi dağılım mekanı olan ve avlu şeklinde adlandırılan mekanın armudi
kubbesinin merkezinde de Edirne’deki II. Bayezid İmareti’nde de olduğu gibi bir
aydınlatma feneri içerdiği görüşündeyiz1369 (Resim 512-515).
Şekil 219. İstanbul II. Bayezid İmareti. Doğudaki Tabhane Mekanının Tahmini
Restitüsyonu (İ.A. Yüksel’den işlenerek).
İstanbul’daki Sultan Selim İmareti ve Edirne’deki II. Bayezid İmareti’nde de
olduğu gibi tabhaneli camilerin karakteristik özelliklerinden biri avlu mekanı bu yapıda
da mevcut değildir. Taçkapıdan ibadet mekanına geçilmektedir. Mekanın iki yanına
yerleştirilmiş tabhane mekanları dikkate alınmadığında yapının plan şemasının dört
destekli merkezi planlı cami şemasında olduğu görülmektedir. Merkezi hacim dört
filayağı ve iki kırmızı porfir sütuna oturan bir kubbe ile örtülüdür. Kuzey ve güneye
1369
Bkz. İ.A. Yüksel, a.g.e., V., s.199-200, Şekil 67.
587
merkezi kubbeyi destekleyen yarım kubbeler, doğu ve batı sahınlarına da dörder kubbe
yerleştirilmiştir. Örtü geçişlerinde pandantif kullanılmıştır1370 (Resim 516-518).
Şekil 220. İstanbul II. Bayezid Camii. Tahmini Restitüsyon.
Taçkapının içe çıkıntı yapması ile üst kotta bir mahfil katının oluşması
sağlanmıştır. Mermer mahfil iki yandan beşer konsolla taşınmaktadır. Kapının sağ ve
solundaki iki girintiye yerleştirilen merdivenlerle mahfil katına çıkılmaktadır. Mahfil
katından da kubbelere çıkış sağlanmaktadır.
1370
Yapının strüktür analizi için bkz. Ö.İ. Tuluk, a.g.t., s.95-101.
588
İbadet mekanının kuzeydeki taçkapıdan başka doğu ve batı duvarlarında birer
tane daha kapısı vardır. İki renkli zıvanalı basık kemerli kapıların yan yüzlerinde
mukarnas kavsaralı nişler bulunmaktadır.
İbadet mekanında alt kotta, tabhane mekanları hariç, oniki adet pencere açıklığı
bulunmaktadır. Dikdörtgen formlu mermer söveli pencerelerin iki kanat ve bir biniden
meydana gelen geometrik süslemeli ahşap pencere kanatları vardır. Her pano üç bölüme
ayrılmıştır ve panolar arasında pirinç kabaralar yer almaktadır. Üst sıra pencereleri ise
yanlarda her kemer içerisinde ikişer, kuzey cephedeki mahfil üzerinde üç adet sivri
kemerli formdayken, güneyde üç adet sivri kemerli bir adette yuvarlak formdadır. Üst
sıra pencerelerin alçıdan vitraylı içlikleri bulunmaktadır. Ayrıca sahınlarda yer alan
küçük kubbelerin altında ikişer adet, kubbeyi taşıyan büyük yan kemer içlerinde üstte
üçü yuvarlak sekiz adet pencere yer almaktadır. Yarım kubbelerde yedişer, ana kubbede
ise yirmi adet sivri kemerli pencere vardır (Resim 516-518).
İbadet mekanının biri kuzeybatıdaki filayağının yakınında diğeri güneybatı
köşesinde olmak üzere iki adet mahfili bulunmaktadır. Kuzeybatıdaki müezzin mahfili,
köşeleri içe doğru 45º düz ve oyuk pahlı 10 adet mermer ayak üzerine oturmaktadır.
Sivri ve Bursa kemerlerinin birleşiminden meydana dekoratif kemerler ayakları
birbirine bağlamaktadır. Kemer aynalıkları rumi süslemelerin ajur tekniği ile verildiği
bir kompozisyonla hareketlendirilmiştir. Kemerlerin üst kesimini palmet ve rumilerden
meydana gelen bir bordür dolaşmaktadır. Bu bordürün üst kesinde de iki sıra mukarnas
sırası yer almaktadır. Sekiz kollu yıldızlardan meydana gelen bir kompozisyonla
şekillenmiş ajur tekniğindeki korkuluk mermerdir. Mahfil merdiveni sadedir. Kapısı
sivri kemerlidir. Üst kesim palmetlerden meydana gelen bir tepelikle taçlandırılmıştır.
Kaynaklarda mahfilin ayaklarının 12 adet olabileceğine dair görüşler bulunmaktadır1371.
Mahfilin bulunduğu yerdeki filayağına yapılan ekler sonrasında bu ayaklar kaldırılmış
olabilir (Resim 519).
Hünkar mahfili beyaz, kırmızı, siyah-beyaz benekli, granit gibi farklı renkli 10
adet mermer sütunla taşınmaktadır. Sütunların başlıkları mukarnaslıdır. Korkuluk
mermer şebekelidir. Korkuluğun üst kesimine ahşap kafes eklenmiştir. Mahfilin
1371
İ.A. Yüksel, a.g.e., V, s.196.
589
tabanının ahşap tavanı, altıgen ve altı kollu yıldızlardan meydana gelen geometrik ahşap
parçalarla hareketlendirilmiştir.
Yedi kenarlı mermer mihrap, mukarnas kavsara ile örtülüdür. Ana nişte her
kenar yukarıda sivri kemerlerle son bulmaktadır. Mihrap iki yandan siyah-beyaz renkli
sütuncelerle sınırlandırılmıştır. Sütuncelerin altlık ve başlıkları mukarnaslıdır. Kavsara
köşeliklerine birer kabara yerleştirilmiştir. Kavrasa kuşatma kemeri sivridir. Kemer
aynalıklarında rumilerden meydana gelen bir kompozisyon dikkat çekmektedir. Mihrap
palmet ve rumilerden meydana gelen bir tepelikle taçlandırılmıştır (Resim 520).
Mermer minber aynalığı ve korkulukları ajur tekniğinde verilmiştir. Aynalıkta
dokuz kollu yıldızlardan gelişen geometrik bir kompozisyon, korkuluklarda da altıgen
ve onikigen formlu geometrik formların iç içe geçmesi ile meydana gelen bir
kompozisyon işlenmiştir. Aynalığın alt kesiminde yer alan üç adet pabuçluğun dilimli
kemerlerinin aynaları kıvrım dallar ve rumilerden meydana gelen süslemelerle
hareketlendirilmiştir. Süslemeler oyma tekniği ile yapılmıştır. Basık kemerli minber
kapısı siyah-beyaz mermer ile kakma tekniğinde süslenmiştir. Kemer aynalarına iki adet
kabara yerleştirilmiştir. Üst kesimde de ayet kitabesi enine dikdörtgen formdadır.
Kitabede “Kelime-i Şehadet” yazılıdır. Kapı, sırası ile mukarnas dizisi ve palmetlerden
meydana gelen bir tepelikle son bulmaktadır (Resim 521).
İbadet mekanında kubbe ve geçişlerde, kemerlerde, pencere çevrelerinde ve
duvar yüzeylerinde kalemişi süslemeler vardır. Klasik döneme özgü bitkisel ve yazı
süslemelerin onarım görmüştür1372. Palmetler, rumiler, kıvrım dallar, hatayiler, çok
çenekli çiçekler kullanılan motifler arasındadır. Mavi, bordo, beyaz, krem gibi renkler
de süslemelerde zemin ve motif rengi olarak tercih edilen renkler arasındadır. Mihrap
üzerinde ve büyük kubbede ve orta kapının dışında Şeyh Hamdullah eseri olan hatlarda,
911/1505-06 tarihi ve Bayezid Han’ın adı geçmektedir1373.
Yapıda taş, mermer, ahşap ve kalemişi süslemeler bulunmaktadır. Taş süsleme
minarede ve pencerelerdedir.
1372
1373
Bkz. T. Öz, a.g.e., I, s.34.
Kitabe metni ve Arapça yazılışı için Bkz. Ayvansarayi, a.g.e., s.53; Bkz. İ.A. Yüksel, a.g.e., V., s.204.
590
Minarelerin kaideleri silmelerle hareketlendirilmiş dikdörtgen çökertmelerle
hareketlendirilmiştir. Kaidenin köşelerinde birer gömme sütunce vardır. Sütuncelerin
başlık ve kaideleri mukarnaslıdır. Çökertmelerin üst kesiminde dikdörtgen panolar
bulunmaktadır. Bir yüzde içi altı kollu yıldızın kollarından gelişen geometrik bir
kompozisyonla dolgulandırılmış bir pano, diğer yüzünde ise dini içerikli bir pano
bulunmaktadır. Bu panodaki yazılar, kufi karakterdedir1374. Karakterler kakma
tekniğinde verilmiştir. Bu panolar kemerleme dizisi ve palmet
taçlandırılmıştır
(Şekil
221).
Minarelerin
şerefe
altlarında
ise
fistosu ile
yıldız-haç
kompozisyonunda kırmızı ve beyaz taşlarla meydana getirilmiş bir kompozisyon yer
almaktadır1375. Geometrik süsleme bir palmet fistosu ile son bulmaktadır (Şekil 222).
Şekil 221. Edirne II.Bayezid İmareti. Minaredeki Taş Süsleme.
1374
Kürsüdeki 4 defa tekrarlanan “Elhamdülillah” yazısı Amasya Bayezid Paşa İmareti’nin son cemaat
yeri cephesinde de karşımıza çıkmaktadır (Resim 137-140).
1375
Minare ve pencere alınlıklarındaki kırmızı renkli kakma süslemeler Memluk etkilidir. Bkz. A.A.
Abdülhafız, Osmanlı Döneminde İstanbul ile Kahire Arasında Mimari Etkileşimler, (İstanbul Ü. Sos.
Bil. Enst. Yayınlanmamış Doktora Tezi), İstanbul, 1994, s.156. Taş süslemeler için ayrıca bkz. İ. Cıda,
İstanbul Bayezid Camii Taş Süslemeleri, (Marmara Ü. Türkiyat Araş. Enst. Türk Sanatı A.B.D.,
Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul, 2005, s.26-104.
591
Yapıdaki pencerelerin hepsi silmelerle hareketlendirilmiş dikdörtgen formlu
çökertmeler içerisindedir (Resim 507-508).
Şekil 222. İstanbul II.Bayezid İmareti. Minaredeki İki Renkli Taş Süsleme.
Yapıda mermer süslemeler avlu ve ibadet mekanı taçkapılarında, son cemaat
yeri ve avlunun revaklarında, mihrap, minber, hünkar ve müezzin mahfillerindedir.
Avlunun doğu, batı ve kuzey cephelerinde birer adet mermer taçkapısı vardır. Üç
kapı da içeriye taçkapı formunda yansımıştır. Taçkapılar birer mukarnas kavsara ile
örtülüdür.
Taçkapıların
mihrabiyelerinin
kavsaraları
yivler
ve
mukarnaslarla
hareketlendirilmiştir. Basık kemerli giriş açıklığı zıvanalıdır ve iki renkli mermerle
şekillenmiştir. Kavsara kuşatma kemerlerinde çarkıfelek formunda kabaralarla
hareketlendirilmiştir. Kuzeydeki taçkapı bir palmet fistosu ile taçlandırılmıştır. Benzer
fisto batıdaki taçkapıda da vardır. Ayrıca bu kapı, sarmal formunda bir silme ile de
çevrelenmiştir.
İbadet
mekanının
mermer
taçkapısının
çerçeveleri
silmelerle
hareketlendirilmiştir. Kavsara sarkıt tarzı süslemelerle verilmiş mukarnas kavsaralıdır.
Kavsara köşelikleri ile yan yüzlerde geometrik örnekli süslemeler ile dolgulandırılmış
birer kabara vardır. taçkapı iki yandan birer gömme sütunce ile sınırlandırılmıştır.
Sütuncelerin başlık ve kaideleri kum saati ve mukarnaslarla iki kademelidir. Gövde
592
palmet,
rumi
ve
kıvrım
dallarla
şekillenmiş
bitkisel
bir
kompozisyonla
dolgulandırılmıştır. Süslemeler oyma tekniğindedir (Resim 511).
Mermer süslemenin yoğunlukla uygulandığı bir diğer yer avlu ve son cemaat
yeri revak kemerleridir. Mermer kaplı cepheler saçak seviyesinde mukarnas bordürü ile
son bulmaktadır. Kemer aynlarında da birer adet kabara vardır. Son cemaat yeri
cephesinde ise orta birimin kemeri daha yüksek tutularak vurgulanmıştır. Mukarnas
bordürü haricinde cephe palmet ve rumilerden meydana gelen bir fisto ile
taçlandırılmıştır. Kemer aynalarında yer alan kabaraların yüzeyleri avlu kemerlerinden
farklı olarak bezelidir. Avlu ve son cemaat yerini taşıyan devşirme yeşil renkli
sütunların mukarnas başlıkları da birer sanat eseridir. Başlıklar sarkıt tarzı süslemelerle
daha da hareketli görülmektedir (Resim 509-510).
Mermer süsleme içte mihrap, minber ve mahfillerdedir. Mermer mihrap
mukarnas kavsara ile örtülüdür. Mihrap iki yandan siyah-beyaz renkli sütuncelerle
sınırlandırılmıştır. Sütuncelerin altlık ve başlıkları mukarnaslıdır. Kavsara köşeliklerine
birer kabara yerleştirilmiştir. Kemer aynalıklarında rumilerden meydana gelen bir
kompozisyon dikkat çekmektedir. Mihrap palmet ve rumilerden meydana gelen bir
tepelikle taçlandırılmıştır (Resim 520).
Mermer minberin aynalığı dokuz kollu yıldızlardan gelişen geometrik bir
kompozisyonla, korkuluğu ise altıgen ve onikigen formlu geometrik formların iç içe
geçmesi ile meydana gelen bir kompozisyonla verilmiştir. Bezemeler ajur tekniğindedir.
Aynalığın alt kesimindeki pabuçluk üç adet dilimli kemerler ile verilmiştir. Kemerlerin
aynaları kıvrım dallar ve rumilerden meydana gelen süslemelerle hareketlendirilmiştir.
Süslemeler oyma tekniği ile yapılmıştır. Basık kemerli minber kapısı siyah-beyaz
mermer ile kakma tekniğinde süslenmiştir. Kemer aynalarına iki adet kabara
yerleştirilmiştir. Üst kesimde de ayet kitabesi enine dikdörtgen formdadır. Kitabede
“Kelime-i Şehadet” yazılıdır. Kapı, sırası ile mukarnas dizisi ve palmetlerden meydana
gelen bir tepelikle son bulmaktadır1376 (Resim 521).
1376
Minber için ayrıca bkz. G. Apa, Osmanlı Dönemi Selâtin Cami Minberleri, (Selçuk Üniversitesi
Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi A.B.D., Yayınlanmamış Doktora Tezi), Konya, 2007, s.37-41,
Çiz.6.
593
İbadet mekanında yer alan mahfillerin her biri bezemeleri ile dikkat
çekmektedir. Mekanının kuzeybatısındaki müezzin mahfili, düz ve oyuk pahlı 10 adet
mermer ayak üzerine oturmaktadır. Ayakları sivri ve Bursa kemerleri birbirine
bağlamaktadır. Kemer aynalıkları rumi süslemeler ile dolgulandırılmıştır. Bezemeler
ajur tekniğindedir. Kemerlerin üst kesimini iki adet bordür ile son bulmaktadır. Alttaki
bordür palmet ve rumilerden meydana gelmekte, üstteki ise iki sıra mukarnaslıdır.
Mahfil korkuluğu sekiz kollu yıldızlardan meydana gelen geometrik bir bezeme ile
şekillenmiştir. Süsleme ajur tekniğindedir. Bezemesiz mahfil kapısının üst kesim
palmetlerden meydana gelen bir tepelikle taçlandırılmıştır (Resim 519).
Beyaz, kırmızı, siyah-beyaz benekli, granit gibi farklı renkli 10 adet mermer
sütunla taşınan hünkar mahfilinin korkulukları mermer şebekelidir. Sütun başlıkları ise
mukarnaslıdır.
Yapıda ahşap süsleme kapı ve pencere kanatları ile vaaz kürsüsündedir.
Taçkapıdaki ahşap kapı iki kanat ve bir biniden meydana gelmektedir. Her kanat üç
panoya ayrılmıştır. Alt ve üst panolar enine dikdörtgen formdadır, orta pano ise boyuna
dikdörtgendir ve diğer iki panodan daha büyüktür. Alt ve orta panolara on kollu
yıldızdan gelişen geometrik bir kompozisyon işlenmiştir. Orta panonun göbeğine birde
geometrik örnekli bir kabara yerleştirilmiştir. Üst panolara ise kazayağı motifi
işlenmiştir.
Geometrik
örnekli
parçaların
üzeri
bitkisel
süslemelerle
hareketlendirilmiştir. Geometrik parçalar arasında yer yer fildişi oyma parçalara da
rastlanmaktadır. Her pano arasında pirinç kabaralar da bulunmaktadır. Kapı taklit
kündekari tekniğinde yapılmıştır.
İbadet mekanı ile tabhane mekanlarında yer alan pencere kanatları iki kanat ve
bir biniden meydana gelmektedir. Her kanat üç bölüme ayrılmıştır. Alt ve üst bölümler
orta bölüme göre daha küçüktür ve enine diködrtgen formdadır. Orta panolar ise boyuna
dikdörtgen
formdadır.
Panolar
silmeler
ve
geometrik
kompozisyonlarla
hareketlendirilmiştir. Biniler sadedir. Süslemeler kazıma tekniğinde verilmiştir.
Kalemişi süslemeler avluda pencere aynalarında, kubbe ve geçişlerde; ibadet
mekanında da kubbe ve geçişlerde, kemerlerde, pencere çevrelerinde ve duvar
yüzeylerindedir. Palmetler, rumiler, kıvrım dallar, hatayiler, çok çenekli çiçekler
594
kullanılan motifler arasındadır. Mavi, bordo, beyaz, krem gibi renkler de süslemelerde
zemin ve motif rengi olarak tercih edilen renkler arasındadır. Klasik döneme özgü
bitkisel ve yazı süslemeleri onarım görmüştür. Özellikle avludaki süslemeler, dış
etkilere açık olduklarından dolayı daha fazla deforme olmuşlardır1377.
Tarihlendirme
Yapının inşa kitabesi ibadet mekanının kuzeydeki taçkapısı üzerindedir. Arapça
sülüs kitabe üç satırdır. Enine dikdörtgen kitabe mermer üzerine kabartma
tekniğindedir. Hat Şeyh Hamdullah’ın eseridir1378. Kitabenin Arapça harflerle yazılışı
şöyledir (Resim 522):
ﺑﻨﻰ ھﺰا اﺟﺎﻣﻊ اﺟﻠﯿﻞ اﻟﺸﺎز واﻟﻌﻤﺎرة اﻟﺮﻓﻌۃ اﻟﻨﯿﺎن ﻣﻦ ﻓﻮاﺿﻞ ﻣﺮاد ﺧﺎن ﺧﺎﻣﺪﷲ ﻣﻠﮑﮫ
ﺳﻠﻄﺎﻧﮫ وﻗﺪ وﻗﻊ اﻻﺑﺘﺪاء ﺑﺎﺑﻨﺎء ﻓﻰ اواﺧﺮ ﻓﺎﺻﺪت اﻟﺴﻄﺎن اﻻﻋﻈﻢ
اﻟﺴﻠﻄﺎن ﺑﯿﺰﯾﺪ ﺑﻦ اﻟﺴﻄﺎن ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﻟﺴﻠﻄﺎن زاﻟﺤﺠﮫ ﻟﺴﻨﺔ ﺳﻨﺔ ﺳﺖ وﺗﺴﻌﻤﺎٔه واﺗﻔﻖ اﻻﻣﺎ
ﻓﻰ ﺳﻨﮫ اﺣﺪ ﻋﺸﺮ وﺗﺴﻌﻤﺎه ھﺠﺮﯾۃ
Kitabenin Anlamı: Bu şanı yüce cami ile abidevi külliyesi, Sultan Murad oğlu
Sultan Mehmed oğlu büyük Sultan Bayezid (Allah mülkünü ve saltanatını daim kılsın)’ın
lütufkar sadakaları ile bina edilmiştir. Binanın inşasına H.906 yılının Zilhicce ayının
sonlarına doğru başlanmış ve H.911 yılında tamamlanmıştır.
Kitabeden yapının 906 yılının Zilhicce’sinin sonunda /Haziran-Temmuz 1501
inşaatının başlandığı, 911/1505-06 yılında tamamlandığı anlaşılmıştır. Yapının banisi
Sultan Bayezid’tır1379.
1377
Kalemişi süslemeler için ayrıca bkz. E. L. Tekinkaya, İstanbul'da 15. 16. Yüzyıl Osmanlı Dini
Mimarisinde Kalem İşleri, (Marmara Ü. Sos. Bil. Enst. Geleneksel Türk El Sanatları Bölümü,
Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul, 1991, s.86-91.
1378
İ.A. Yüksel, a.g.e., V., s.202; Ayvansarayi, a.g.e., s.53; T. Öz, a.g.e., I, s.33-34; A. Üstün, a.g.m.,
s.124.
1379
İ.A. Yüksel, ay.yer.; Y.Yılmaz-R.Gün, a.g.e., s.187; F.G. Ersoy (Top), İstanbul’daki Selatin
Camilerinin Kitabeleri, (Dokuz Eylül Ü. Sos. Bil. Enst. İslam Tarihi ve Sanatları A.B.D.,
Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İzmir, 2002, s.37-45.
595
Katalog No
Yapının Adı
Yeri
Şekil No
:3.56
:KARA DAVUT PAŞA CAMİİ1380
:İstanbul/Üsküdar İnceleme Tarihi:22.11.2008-23.04.2010
:223
Resim No
:523-531
Yapı Hakimiyet-i Milliye Caddesi üzerindedir. Cami bir avlu içerinde yer
almaktadır. Avlunun biri batıda diğeri doğuda olmak üzere iki girişi bulunmaktadır.
İbadet mekanı ile iki tabhane mekanından meydana gelen yapının kuzeyinde
ahşap tavanlı bir son cemaat yeri, kuzeybatı köşesinde de bir minaresi bulunmaktadır
(Şekil 223). Çeşitli dönemlerde onarım gören yapı en son 2008 yılında Vakıflar Genel
Müdürlüğü tarafından onartılmıştır1381. Yapıyı incelediğimiz 22.11.2008 tarihinde
restorasyon çalışmaları devam etmekteydi.
Yapının inşa malzemesi, kesme taş, kabayonu taş, moloz taş ve tuğladır.
Tabhane mekanlarının duvarlarında kabayonu ve moloz taş duvar örgüsü serbest
derzleme tekniği ile uygulanmıştır. İbadet mekanının tabhane mekanlarından sonra
yükselen duvarları kasnak seviyesine kadar 1 sıra kesme taş ve üç sıra tuğlanın
dönüşümlü olarak uygulandığı almaşık düzendedir. Kasnakta ise kabayonu taşlarla
şekillenen duvar örgüsünde yer yer tuğla kullanımlarına da rastlanmaktadır. Pencere
kemerleri ve alınlıkları ise tuğladır. Kubbe ve geçişler sıvalıdır. Kasnak ve beden
duvarları iki sıra kirpi saçakla son bulmaktadır. Örtüler kurşun kaplıdır. Yapıyı
incelediğimiz tarihte duvarlardaki derz çalışmaları devam etmekteydi (Resim 523).
Yapının alt sıra pencereleri dikdörtgen formludur ve mermer sövelidir. Söveler
son onarımda yenilenmiştir. Pencerelerin sivri kemerli tuğla alınlıkların içerisi de
tuğladır. Sivri kemerli üst sıra pencerelerinin alçı dışlıkları vardır. Batıdaki tabhane
mekanın batı duvarında yer alan pencerenin üst kesimine ikinci tamir kitabesi
yerleştirilmiştir (Resim 523).
Batıdaki tabhane mekanının kuzey ucuna yerleştirilmiş minare kesme taştır.
Kaide
kübik,
gövde
dolgulandırılmıştır.
ise
Yapıyı
silindirik
formdadır.
incelediğimiz
1380
tarihte,
Şerefe
altı
peteğin
mukarnaslarla
kurşun
külahı
Yapı Küçük-Kara Nişancı Paşa Camii şeklinde de adlandırılmaktadır. Bkz. İ.A. Yüksel, a.g.e., V,
s.269.
1381
Onarımlar ile ilgili ayrıca bkz. A. Üstün, a.g.t., s.307-309.
596
yenilenmekteydi. Minarenin önünde bulunan ek yapı yıkılmış kaide üzerindeki sıva ve
derzler
temizlenmekteydi1382.
Kurşun
kaplı
betonarme
şadırvan
ise
yapının
kuzeydoğusundadır.
Şekil 223. İstanbul Kara Davut Paşa Camii. Plan (İ.A. Yüksel’den işlenerek).
Son cemaat yeri kuzeyde sekiz sütunla, doğu ve batıda ise duvarlarla taşınan
ahşap bir tavan ile örtülüdür. Sütun başlıkları baklava formundadır. Kaynaklardan son
cemaat yerinin ve ibadet mekanının kubbesinin çökmüş olduğu öğrenilmektedir1383.
Ahşap tavan çıtalarla eş büyüklükte kare bölmelere ayrılmıştır. Üzeri yağlıboya ile
boyanmış tavanda onarım sırasında yağlıboya sökümleri yapılmaktaydı. Son cemaat
yerinin güney duvarındaki sıva raspaları sonucu moloz taş ile örülmüş duvar örgüsü ve
pencerelerin sivri kemerli tuğla hafifletme kemerleri algılanır durama gelmiştir. Duvarın
derzleri yenilenmiştir. Son cemaat yerine açılan dört pencere dikdörtgen formdadır.
Pencerelerin mermer söveleri son onarımda yenilenmiştir (Resim 524-525).
1382
1383
Minare çizimi için bkz. F. Uluengin-vd, a.g.e., s.145.
İ.A. Yüksel, a.g.e., V, s.269; İ. H. Konyalı, Üsküdar Tarihi, C.I, İstanbul, 1976, s.137-139.
597
İbadet mekanı girişi basık kemerli basit bir açıklık şeklindedir. İki renkli zıvanalı
basık kemer ve söveler mermerdir. Ahşap kapı kanatları orijinaldir. Kapının üst
kesimine altı satırdan meydana gelen tamir kitabesi yerleştirilmiştir (Resim 526).
Kare planlı ibadet mekanı geçişleri pandantiflerle sağlanmış bir kubbe ile
örtülüdür. Mekanının alt kotta ikisi kuzeyde ikisi güneyde olmak üzere dört penceresi
vardır. alt sıra pencereleri dikdörtgen formdadır. Güneydeki üç adet üst sıra pencereleri
sivri kemerlidir, kuzeydekiler ise ikisi dairesel formda ortadaki ise sivri kemerlidir. Üst
sıra pencerelerinin vitraylı alçı içlikleri vardır (Resim 529).
Daire formlu mihrap nişi, yeni tarihli Kütahya çini plakaları ile kaplanmıştır
(Resim 529).
Mermer minberin korkulukları ve aynalığında ajur tekniğinde işlenmiş
geometrik süslemeler bulunmaktadır. Aynalığın alt kesiminde ise dilimli kemerli üç
adet pabuçluk dikdörtgen çerçeve içerisindedir. Minber kapısı iki yandan yivli gövdeli,
kum saati altlık ve başlıklı sütuncelerle sınırlandırılmıştır. İ.A. Yüksel’in eserinde
minberin ahşap olduğu belirtilmekte ve bir fotoğrafı yayınlanmaktadır1384. Minber
sonradan yenilenmiş olmalıdır.
İbadet mekanında pencere çevreleri, kubbe yüzeyi ile geçişleri ve iki yandaki
kemerlerin yüzeyleri geç döneme özgü kalemişi süslemelerle hareketlendirilmiştir.
Bitkisel ve yazı süslemelerinden meydana gelen bu bezemler bundan önceki tamirlerden
birinde yapılmış olmalıdır.
İbadet mekanının doğu ve batı duvarları, iki büyük kemerle yanlardaki tabhane
mekanlarına açılmaktadır. Dikdörtgen planlı mekanların kuzey ve güney duvarlarına
doğu-batı yönlü atılan kemerlerle kare bir alan oluşturulmuş ve birer kubbe ile
örtülmüştür. Kubbe geçişleri pandantiflerle sağlanmıştır. Doğudaki tabhane mekanının
kuzey, güney ve doğu duvarlarının alt kesimine ikişer pencere açılmıştır. Alt kottaki
pencereler dikdörtgen formludur. Doğu ve güneyde alt sıra pencerelerinin üst kotuna
yerleştirilen üst sıra pencereleri ise sivri kemerlidir. Son cemaat yerinin varlığı kuzeyde
üst kota pencere açılımını engellemiştir. Mekanın doğu duvarında iki alt sıra pencerenin
1384
Bkz. İ.A. Yüksel, a.g.e., V, s.271, R.414.
598
ortasında birde dikdörtgen formlu ocak nişi bulunmaktadır. Ocağın bacası açıklıktır
(Resim 527-528).
Batıdaki tabhane mekanının ise güneyde alt ve üst kotta iki batıda ise bir pencere
açıklığı bulunmaktadır. Her iki mekanda ibadet mekanında da olduğu gibi pencere
çevrelerinde, kubbe yüzeyi ve geçişlerinde geç dönme özgü kalemişi süslemeleri vardır.
Tarihlendirme
Yapının inşa kitabesi yoktur. Biri ibadet mekanı girişi üzerinde diğeri batıdaki
tabhane mekanının batı penceresinin üzerinde olmak üzere iki adet tamir kitabesi
bulunmaktadır. İbadet mekanı üzerindeki altı satırdan meydana gelen tamir kitabesi
Türkçedir ve sülüstür (Resim 530-531). I. tamir Mütevelli Hüseyin Ağa’nın 1233/1817
yılındaki tamirdir. Batıdaki pencere üzerindeki II. tamirde Hüseyin Ağa tarafından
yaptırılmıştır ve sülüs kitabe beş satırdır. Bu kitabe de aynı tarihlidir. Avlu kapısı
üzerindeki üçüncü kitabe taliktir ve üç satırdır. Hacı Aziz Ağa’ın tamirini
göstermektedir1385. Ayrıca yapı 1960 yılında da tamir edilmiştir1386. Bazı kaynaklarda
ise yapının XVII. yüzyılda ve II. Mahmut döneminde Hacı Aziz Ağa tarafından (1253)
1837 yılında tamir edildiği belirtilmektedir1387.
Kitabelerden
yapının
banisinin
Nişancı
Kara
Davut
Paşa
olduğu
anlaşılmaktadır. Nişancı Davut Paşa H.911/1505-06’da ölmüştür1388. Yapı XV. yüzyılın
sonlarında yapılmış olmalıdır.
1385
Onarım kitabeleri için bkz. K. İnce, a.g.t., s.264-66.
İ.A. Yüksel, a.g.e., V, s.271.
1387
T. Öz, a.g.e., II, s.19.
1388
S. Eyice, a.g.m., s.46; Ayvansarayi, a.g.e., s.616.
1386
599
Katalog No
Yapının Adı
Yeri
Şekil No
:3.57
:GÜLBAHAR HATUN İMARETİ/CAMİİ1389
:Trabzon
İnceleme Tarihi
:30.06.2010
:224-225
Resim No
:532-539
Şehir merkezinde Orta Hisar’ın batısında, Zağnos Köprüsü’nün yakınında,
Gülbahar Hatun Parkı’ndadır. Kuzeybatısında yer alan türbe ile birlikte küçük bir
külliye meydana getirmektedir1390. Külliye, Yavuz Sultan Selim’in annesi Gülbahar
Hatun adına yaptırılmıştır. Yapının inşa kitabesi yoktur. Hemen doğusunda Gülbahar
Hatun’un türbesi bulunmaktadır. Türbenin kitabesi H.911/1505-1506 tarihlidir1391. Bazı
kaynaklarda imaret, H.920/1514 yılına tarihlenmektedir1392. Yapı bu kitabeden yola
çıkılarak XVI. yüzyılın başlarına tarihlenmektedir. Yapı H.1041/1631 yılında Rus
saldırısında tahrip olmuştur1393. Taçkapı üzerindeki onarım kitabesinden yapının
H.1301/1883-84 yılında tadilat gördüğü anlaşılmaktadır. Kaynaklarda ayrıca 1960 ve
1970’lerde de tadilat geçirdiği belirtilmektedir1394. Yapı son olarak 19.03.2007 tarihinde
Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından onarım ihalesine çıkartılmış ve 05.04.2007
tarihinde onarım başlamıştır.
İmaret ibadet mekanı, iki adet tabhane mekanı, beş birimli son cemaat yeri ve bir
minareden meydana gelmektedir (Şekil 224).
Yapının beden duvarları düzgün kesme taş kaplıdır. Pencereler, son cemaat yeri
kemerleri ve minarede kesme taşlar koyu gri ve sarımsı beyaz renktedir. Duvarlar dış
1389
Yapı kaynaklarda ve halk arasında Hatuniye İmareti, Hatuniye Camii, Gülbahar Hatun Camii, Ayşe
Gülbahar Hatun Camii, Valide Sultan Camii, Büyük İmaret, Büyük İmaret Camii şeklinde de
adlandırılmaktadır. Bkz. H. Karpuz, Trabzon, Ankara, 1990, s.33; S. Eyice, a.g.m., s.46; İ.A. Yüksel,
a.g.e., V, s.449, 451; Y. Dağlı-S.A. Kahraman, a.g.e., Cilt:2, Kitap:1, s.105; Ö. Kahrıman, Trabzon’daki
Türk Devri Mimari Eserleri, (Atatürk Ü. Sos. Bil. Enst. Sanat Tarihi A.B.D., Yayınlanmamış Yüksek
Lisans Tezi), Erzurum, 2003, s.30;
1390
Külliye yapıları ile ilgili bkz. Ö. Kahrıman, a.g.t., s.30-40.
1391
Türbe ve kitabesi için bkz. H. Karpuz, a.g.e., s.50-51; S. Eyice, a.g.m., s.46; İ.A. Yüksel, a.g.e., V,
s.449, 453-54; Ö. Kahrıman, a.g.t., s.30, 33; Ö. Akbulut, Trabzon Kitabeleri, İstanbul, 1953, s.5; H.W.
Lowry, Trabzon Şehrinin İslamlaşması ve Türkleşmesi, İstanbul, 1981, s.68-69; S. Ballance, “Early
Turkish Building in Trabzon”, Belleten, C.XXIX, S.113, 1965, s.73.
1392
İ.A. Yüksel, a.g.e., V, s.449.
1393
S. Eyice, a.g.m., s.46, dipnot 118.
1394
İ.A. Yüksel, a.g.e., V, s.452.
600
bükey silmelerle son bulmaktadır. Örtüler dıştan kurşun kaplıdır. Son cemaat yerinin
önüne ahşap bir saçak eklenmiştir (Resim 532-533).
Şekil 224. Trabzon Gülbahar Hatun İmareti. Plan (İ.A. Yüksel’den işlenerek).
Yapıda doğudaki tabhane mekanının doğu duvarında, batıdaki tabhane
mekanının batı duvarında, ibadet mekanın da doğu ve batı duvarlarında alt kotta birer
adet, ibadet mekanının güney duvarında ise iki adet pencere vardır. Dikdörtgen formlu
pencerelerin
sivri
kemerli
alınlıkları
vardır.
Kemerler
iki
renkli
taşlarla
hareketlendirilmiştir. Alt sıra pencereleri ile aynı aksta yer alan üst sıra pencereleri sivri
kemerlidir ve kemerler alt sıra pencerelerinde de olduğu şekilde iki renklidir (Resim
533).
Kaidesi dışa beş kenarlı olarak yansıyan minare, batıdaki tabhane mekanının batı
duvarına bitişiktir. Kesme taş kaplama kaidenin kuzey kenarındaki kapı ile minareye
çıkılmaktadır. Çokgen minare kaidesi iki renkli kesme taşlarla örülmüştür. Şerefe altı
601
mukarnaslarla hareketlendirilmiştir. Çokgen petek kurşun kaplı konik bir külah ile
örtülüdür (Resim 532).
Son cemaat yerinin kuzeyinde yer alan mermer şadırvan yedigen planlıdır.
Unsur mermer sütunlarla taşınan dilimli bir kubbe ile örtülüdür. Kubbe dıştan kurşun
kaplıdır.
Beş birimli son cemaat yerinde her birim geçişleri pandantiflerle sağlanmış bir
kubbe ile örtülüdür. Orta birimin geçişleri mukarnaslarla hareketlendirilmiştir. Birimler
dışa mermer sütunlar üzerine oturan sivri kemerlerle açılmaktadır. Kemerler iki
renklidir. Sütun başlıkları baklava formludur. Kemerler kuzey-güney ve doğu-batı yönlü
demir gergilerle desteklenmiştir. Kemerlerin önüne unsuru üç yönden dolanan bir saçak
eklenmiştir. Ahşap konstrüksiyonlu unsur örtüler gibi dıştan kurşun kaplıdır (Resim
533-534).
Son cemaat yerinin güney duvarı giriş açıklıkları, pencereler ve taçkapı ile
oldukça hareketlidir. Ortadaki taçkapının iki yanı simetrik düzendedir. Aralarında birer
dış mihrap bulunan ikişer pencerenin hemen sonrasında tabhane mekanlarının girişleri
bulunmaktadır. Dikdörtgen formlu pencerelerin sivri kemerli alınlıkları vardır. Beşgen
planlı dış mihraplar ise birer mukarnas kavsara ile örtülüdür. Birer basık kemerle örtülü
tabhane mekanlarının girişlerinde söveler ve iki renkli zıvanalı geçmeli kemer
mermerdir. Sivri kemerli alınlığı kalemişi süslemelerle hareketlendirilmiştir. Son
cemaat yerinde kubbe ve geçişler klasik döneme özgü kalemişi süslemelerle bezelidir.
Süslemeler son onarımda üzerinden tekrar boyanarak canlandırılmıştır. Ana giriş ve
tabhane mekanlarının giriş aksları dışında son cemaat yeri sekilerle yükseltilmiştir
(Resim 534).
Dışa çok fazla taşıntı yapmayan taçkapı kesme taş kaplıdır. Sivri kemer ile
örtülü ana niş, düz ve dış bükey silmelerle hareketlendirilmiştir. Basık kemerli giriş
açıklığında zıvanalı kemer ile söveler mermerdir. İki renkli kemerin üzerinde dini
içerikli bir kitabe bulunmaktadır. İki kanatlı ahşap kapısı yenidir (Resim 535).
Kare planlı ibadet mekanı, geçişleri pandantiflerle sağlanmış bir kubbe ile
örtülüdür.
Kubbe
ve
geçişler
klasik
döneme
özgü
kalemişi
süslemelerle
hareketlendirilmiştir. Mekanın kuzey duvarında giriş açıklığı ile iki adet pencere vardır.
602
Dikdörtgen formlu pencerelerin alınlıkları sivridir. Sivri kemerli üst sıra pencerelerinin
çevrelerinde kalemişi süslemeler bulunmaktadır. Unsurlar içten vitraylı içliklerle
kapatılmıştır. Mekanın doğu, batı ve güney duvarlarındaki pencerelerde aynı form ve
bezemelere sahiptir (Resim 537-539).
İbadet mekanının doğu ve batı duvarlarında yer alan yuvarlak kemerlerle
tabhane mekanlarına geçilmektedir. Kare planlı mekanlar geçişleri pandantiflerle
sağlanmış birer kubbe ile örtülüdür. Kubbe ve geçişlerde tüm yapıda da olduğu gibi
kalemişi süslemelerle hareketlendirilmiştir. Mekanların kuzey ve dış duvarlarında birer
adet alt sıra penceresi vardır. Dikdörtgen formlu alt sıra pencerelerinin hemen üst
aksında da birer adet sivri kemerli üst sıra penceresi bulunmaktadır. Kuzey duvarlarında
son cemaat yerine açılan birer adet kapıları da vardır (Resim 536-537, 539).
İbadet mekanında yer alan beşgen planı mihrap nişi mukarnas kavsara ile
örtülüdür. Çerçeve bir palmet fistosu ile taçlandırılmıştır. Unsur kalemişi süslemelerle
hareketlendirilmiştir. Yapıdaki tüm kalemişleri gibi buradakilerde son onarımda
canlandırılmıştır (Resim 538).
Mermer minberin pabuçluk kısmı dilimli kemerlerle, aynalık ve korkuluğu ise
kalemişi süslemelerle bezelidir (Resim 539).
Yapıda kalemişi süslemeler bulunmaktadır. Son cemaat yeri, ibadet mekanı ve
tabhane mekanlarının kubbe ve geçişleri ile pencerelerin çevrelerinde yer alan
süslemeler Klasik döneme özgüdür. Palmetler, rumiler, hatayiler ve kıvrım dallardan
meydana gelen bitkisel süslemelerle birlikte hatlara da rastlanmaktadır. Süslemeler
orijinal değildir. Son onarımda yapı ile birlikte üzerlerinden tekrar geçilerek
canlandırılmışlardır (Resim 534, 536-539).
Yapıda ibadet mekanına açılan tabhane mekanlarının kemerlerinin sonradan
olduğu düşüncesi akla gelmektedir. Fethiye’deki Uzun Hasan İmareti (Şekil 236) ve
İnecik’teki Hüseyin Bey İmareti’nde (Şekil 213) tabhane mekanlarının ibadet mekanı ile
bağlantısı yoktur, girişleri son cemaat yerine açılmaktadır. Gülbahar Hatun İmareti’nde
de tabhane mekanlarının son cemaat yerine açılan kapılarının varlığı ve yukarıda adı
geçen yapılarla benzer plan şemasında olmasından yola çıkarak bir restitüsyon denemesi
603
hazırlanmıştır. Mekanların duvarları yapı tamamen cami işlevi kazandıktan sonra
yırtılarak kemer formu verilmiş olmalıdır1395 (Şekil 225).
Şekil 225. Trabzon Gülbahar Hatun İmareti. Restitüsyon Denemesi.
Tarihlendirme
Yapının inşa kitabesi yoktur. Hemen kuzeydoğusunda Gülbahar Hatun
Türbesi vardır. Türbenin taçkapısı üzerinde yer alan inşa kitabesi H.911/1505-1506
tarihlidir1396. Gülbahar Hatun Yavuz Sultan Selim’in annesidir. Kaynaklarda yapının
Gülbahar Hatun’un ölümünde bir yıl sonra H.920/1514 yılında inşa ettirildiği bilgileri
verilmektedir1397. Türbe kitabesinden yola çıkarak yapıyı XVI. yüzyılın başlarına
tarihleyebiliriz.
Taçkapı üzerindeki onarım kitabesi ise H.1301/1883-84 tarihlidir.
1395
H. Karpuz, a.g.e., s.33; S. Eyice, a.g.m., s.46.
Türbe ve kitabesi için bkz. H. Karpuz, a.g.e., s.50-51; Ö. Kahrıman, a.g.t., s.33.
1397
H. Karpuz, a.g.e., s.33; İ.A. Yüksel, a.g.e., V, s.449.
1396
604
Katalog No
:3.58
Yapının Adı
Yeri
Şekil No
:HATUNİYE CAMİİ
:Amasya
İnceleme Tarihi
:226-229
Resim No
:06.06.2010
:540-546
Şehir merkezinde, Yeşilırmak kıyısında, Hatuniye Mahallesi’nde, Hazeranlar
Sokak
No:27’dedir.
Yapı,
hamam
ve
sıbyan
mektebi
ile
bir
külliyeyi
oluşturmaktadır1398. 1510 yılında inşa edilen külliyenin banisi Bülbül Hatun’dur1399.
1964 yılında Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından onarılmıştır1400
Yapı, aynı aksta iki kubbeli hacim ve dört adet çapraz tonozlu birimden
meydana gelmektedir. Kuzeyinde beş birimli bir son cemaat yeri, kuzeybatında da bir
adet minaresi vardır (Şekil 226).
Yapının duvarları ile örtülerin kasnakları sıvalı ve boyalıdır. Sadece son cemaat
yerinin kuzey cephesi sıvasız olduğu için inşa malzemesi görülebilmektedir. Son cemaat
yeri tuğlalarla örülmüştür. Köşelerde tuğla hatıllarla beraber yer yer kesme taş malzeme
kullanılmıştır. Minare gövdesi de tuğladandır. Beden duvarları ile kasnaklar birer sıra,
son cemaat yeri cepheleri ise ikişer sıra kirpi saçak ile son bulmaktadır. Örtüler dıştan
kurşun kaplıdır. Yapının güney duvarına zamanla meydana gelen açılmalar ve
Yeşilırmak’tan gelecek nemi önlemek için sonradan moloz taşlarla bir istinat duvarı
örülmüştür (Resim 540-541). Yapının kaynaklarda yayınlanan eski fotoğraflarında,
beden duvarları sıvasızdır ve duvar malzemesi de moloz taştır1401.
Yapıda her cephe alt kota ikişer adet pencere açılmıştır. Dikdörtgen formlu alt
sıra pencerelerin sivri kemerli alınlıkları vardır. Söve ve atkı taşları kesme taştır.
Alınlıkları sıvalı ve boyalıdır. Pencereler dikdörtgen formlu çökertmeler içerisindedir.
Alt sıra pencereleri ile aynı aksta yer alan üst sıra pencereleri yuvarlak kemerlidir
(Resim 540).
1398
Külliye yapıları için bkz. G. Urak, a.g.t., s. 388-413.
Amasya Kültür Envanteri, s.96; İ.A. Yüksel, a.g.e., V, s.34; Ayrıca A. Kuran, a.g.e., s.170-171’de
ve N. Atlaş, a.g.t., s.37-40’da yapı Bülbül Hatun Camii şeklinde adlandırılmaktadır. Türkiye’de Vakıf
Abideler…, I, s.245’te ise Hatuniye Camii şeklinde adlandırılmaktadır.
1400
G. Urak, a.g.t., s.388-89.
1401
Türkiye’de Vakıf Abideler…, I, s.246.
1399
605
Yapının kuzeybatı köşesinde yer alan minarenin kaidesi kare planlıdır. Silindirik
planlı gövde tuğlalarla örülmüştür. Gövde ile şerefeyi kalın kaytan bir silme
ayırmaktadır. Şerefe altı tuğlaların sivri kenarlarının dışta kalması ile meydana gelen
süslemelerle dolgulandırılmıştır. Silindirik planlı petek, dıştan kurşun kaplı konik bir
külah ile örtülüdür. Minareye kuzeybatı köşedeki tabhane mekanının batı duvarından
girilmektedir (Resim 540).
Şekil 226. Amasya Hatuniye Camii. Plan (İ.A. Yüksel’den işlenerek).
Beş birimli son cemaat yerinin doğu ve batı cepheleri dışa kapalıdır. Son cemaat
yeri kuzeyde yandaki duvarlara ve dört adet sütuna oturan sivri kemerler ile dışa
açılmaktadır. Sivri kemerler birer sıra tuğla silme ile çevrelenmiştir. Cephe saçak
seviyesinde iki sıra kirpi saçak ile son bulmaktadır. Kuzey cephe, tuğlaların yatay ya da
dikey şekilde yerleştirilmesi ile meydana getirilen meander motifli bir bordür ile
606
hareketlendirilmiştir. Kemer gözleri bugün camekanlarla kapatılmıştır. Son cemaat
yerinde ortadaki birim hariç diğer dört birim geçişleri pandantiflerle sağlanmış birer
kubbe ile örtülüdür. Ortadaki birimde kubbe geçişi tromplarla sağlanmıştır. Mekanda
kemerler, kuzey-güney ve doğu-batı yönlü ahşap gergilerle desteklenmektedir (Resim
541).
Son cemaat yerinin güney duvarı ortadaki giriş açıklığı, cephenin doğu ve batı
uçlarında yer alan birer adet pencere ile oldukça sadedir. Dikdörtgen formlu
pencerelerin sivri kemerli alınlıkları vardır. Son cemaat yerinin doğu ve batı
duvarlarında dikdörtgen formlu birer niş vardır. Doğudakinin kemeri yuvarlak formda,
batıdakinin ise dilimlidir.
Şekil 227. Amasya Hatuniye Camii. Kesit (İ.A. Yüksel’den işlenerek).
Avluya giriş sağlayan kapı basık bir kemer ile örtülüdür. Kemer ve söveler
kahverengi yağlıboya ile boyanmıştır. Kemerin üzerinde yer alan dikdörtgen formlu
607
kitabe panosunda dini içerikli bir yazı vardır1402. Giriş açıklığı iki kanat ve bir biniden
meydana gelen ahşap bir kapı ile örtülüdür (Resim 542).
Giriş açıklığı avluya geçilmektedir. Avluda üç yöndeki kemerler ile kare bir alan
oluşturulmuş ve alan geçişleri pandantiflerle sağlanmış bir kubbe ile örtülmüştür.
Mekanın iki yanında çapraz tonozlu birer birim vardır. Avlu, farklı ebatlardaki iki ayak
üzerine oturan sivri bir kemer ile de güney aksındaki kubbeli ibadet mekanından
ayrılmaktadır. İbadet mekanına ve kuzeylerindeki birimlere kemerlerle açılan iki
birimde birer çapraz tonoz ile örtülüdür. Kemerlerin form ve şekillerindeki
deformasyonlar yandaki birimlerin duvarlarının sonradan açılarak bu şekle getirilmiş
olabileceklerini akla getirmektedir. Avlu ile ibadet mekanı ve güneydeki tabhane
mekanları arasında kot farkı da vardır (Resim 543-545) (Şekil 226-227).
Bu dört adet tabhane mekanının, güney duvarları hariç, dışa bakan duvarlarında
alt ve üst kotta birer adet dikdörtgen formlu penceresi vardır. Güneydekilerin ise sadece
üst kotta ikişer adet üst sıra penceresi bulunmaktadır. Güneydoğudaki tabhane
mekanının güney duvarında bir adet küçük dolap nişi vardır. Niş basık bir kemer ile
örtülüdür (Resim 544-545).
Yarım daire kesitli mihrap nişi, yukarı doğru daralarak biten kademeli bir
kavsara ile örtülüdür. Bir kısmı duvarlarla birlikte ahşap lambrilerle kaplanan niş,
yağlıboya ile boyanmıştır (Resim 546).
Ahşap minber orijinal değildir (Resim 545).
Yapıdaki tek süsleme unsuru, son cemaat yerinin kuzey cephesinde yer alan
tuğladan meander bordürüdür. Benzer tarzda süslemeleri Bursa Timurtaş Paşa
Zaviyesi’nde görmekteyiz (Resim 86).
Yapıya ait eski fotoğraflarda iç mekanda, kubbe ve geçişlerde, kemer yüzeyleri
ve karınlarında kalemişi süslemeler vardır1403. Ancak bugün iç mekanda herhangi bir
kalemişi süslemeye rastlanmamaktadır. Zaman içinde tekrarlanan sıva ya da boyalarla
süslemelerin üzeri kapatılmış olmalıdır.
1402
1403
Dini içerikli kitabede “Yâ müfettiha’l-ebvâb fetih lenâ hayra’l bâb” yazılıdır.
Türkiye’de Vakıf Abideler…, I, s.247.
608
Yapının plan şemasındaki aksayan yönler, bize tahmini bir restitüsyon planı
hazırlamayı zorunlu kılmıştır. Aynı aksta iki adet kubbeli birimin varlığı, yanlardaki
birimler ile kubbeli birimler arasındaki kemerlerde görülen müdahale izleri ve
Manisa’daki Hatuniye İmareti (Şekil 201) ile Serez’deki Mustafa Bey Camii’nin1404
plan şemalarından yola çıkarak bu yapının da bir tabhaneli cami olduğu düşünülmüş ve
tahmini restitüsyonları hazırlanmıştır. Her iki yapıda da avlu yoktur, iki yandaki ikişer
adet tabhane mekanları da ibadet mekanına açılmaktadır. Yapının tabhaneli cami
olduğunu düşündüren diğer bir kanıt da vakfiyesidir. 1509-10 tarihli vakfiyede batı
tarafta bir imaret, doğu tarafta bir mektep inşa edildiği, Amasya Tarihi’nden de alıntı
yapılarak imaretin yanında “irice birer tabhane” olduğundan bahsedilmektedir1405. Pek
çok yapımızda da değindiğimiz gibi yapılarımızın vakfiye veya resmi evraklarında
tabhane, imaret, matbah gibi çeşitli kelimeler geçmekte ve bu mekanlar pek çok
araştırmacıyı yanıltarak iki yandaki mekanlar yerine yapıdan bağımsız birimler
aranmaktadır. Bu araştırmacılar eserlerinde kaynaklarda adları geçmekle birlikte bu
yapılardan herhangi bir izin de kalmadığını eklemektedirler. Bu bağlamda Hatuniye
Camii tarafımızdan bir tabhaneli cami olarak düşünülmüştür. İleride yapılacak sıva
raspaları sonrasında yeni çıkacak veriler, yapı ile ilgili çelişkide kalınan noktalara ışık
tutacaktır (Şekil 226-227).
Şekil 228-229. Amasya Hatuniye Camii. Tahmini Restitüsyon.
1404
1405
Plan için bkz. İ.A. Yüksel, a.g.e., V, s.445, Ş.147.
İ.A. Yüksel, a.g.e., V, s.34-35, dipnot 1-2.
609
Tarihlendirme
Yapının inşa kitabesi yoktur. Vakfiyesi H.915/1509-10 tarihlidir. Vakfiyeden
yola çıkarak yapıyı XVI. yüzyılın başlarına tarihlemekteyiz. Yapının banisi olan Bülbül
Hatun II. Sultan Bayezid’in hanımlarından biridir ve Amasya Valisi Sultan Ahmet’in de
annesidir1406.
1406
İ.A. Yüksel, a.g.e., V, s.34; Türkiye’de Vakıf Abideler…, I, s.245; R. Gün, a.g.t., s.40.
610
Katalog No
Yapının Adı
Yeri
Şekil No
:3.59
:FATİH PAŞA CAMİİ1407
:Diyarbakır
İnceleme Tarihi
09.07.2010, 23.08.2010, 22.09.2010
:230-231
Resim No
:16.02.2010,
:547-554
Diyarbakır kent merkezinin doğusunda, surlar içinde, İçkale yakınındadır.
H.922-27/1516-20 yıllarında Bıyıklı Mehmet Paşa tarafından inşa ettirilmiştir. Mehmet
Paşa’nın mezarı yapının güneydoğusundadır1408. Mezar taşından Paşa’nın 24
Muharrem 928/1521-22 yılında vefat ettiği anlaşılmaktadır. Yapı Paşa’nın ölümünden
sonra tamamlanmış olmalıdır. Mehmet Paşa Diyarbakır’ın ilk Osmanlı Valisi’dir. Yapı
da Diyarbakır’daki ilk Osmanlı eseridir1409. Büyük bir avlu içerisinde yer alan yapının
kuzeyinde bir şadırvan, doğusunda Özdemiroğlu Osman Paşa Türbesi, batısında
minarenin kaidesi ile organik bağı olan ve unsura sonradan eklenen türbe, kuzey
doğusunda Şafiiler Mescidi ve abdest alma mahali bulunmaktadır1410. Yapı ayrıca
doğu, batı ve güney yönlerinden birer hazire ile çevrelenmektedir. Kitabeli taçkapısı
1819 yılında yıkılmıştır1411. Yapı 23.05.2008 tarihli sözleşme ile onarıma alınmış ve
2010 yılında tamamlanarak ibadete açılmıştır.
Yapı, merkezi planlı ibadet mekanı, iki adet tabhane mekanı ve yedi birimli bir
son cemaat yerinden meydana gelmektedir. Kuzeybatıdaki tabhane mekanının batısında
bir de minaresi vardır (Şekil 230).
Yapıda düzgün kesme taş kaplama malzemesi olarak tercih edilmiştir. İki renkli
taşlar özellikle son cemaat yerinde dikkat çekmektedir. İbadet mekanının kasnağı kesme
taş kaplamadır. Diğer örtülerin kasnakları da örtüler gibi dıştan kurşun kaplıdır. Bu
1407
Yapı kaynaklarda ve halk arasında Kurşunlu Cami, Bıyıklı Mehmet Paşa Camii, Fatih Paşa İmareti
şeklinde de adlandırılmaktadır. Bkz. M. Sözen, Diyarbakır’da Türk Mimarisi, İstanbul, 1971, s.65;
O.C. Tuncer, Diyarbakır Camileri Mukarnas, Geometri, Orantı, Diyarbakır, 1996, s.107; O.C.
Tuncer, “Rönesans ve Klasik Osmanlı Dönemi Dini Yapılarda Kubbenin Amaç ve Uygulanış Açısından
Karşılaştırılması”, Vakıflar Dergisi, XVIII, Ankara, 1984, s.125; S. Eyice, a.g.m., s.47; G. Goodwin,
a.g.e., s.178; O. Aslanapa, Türk Sanatı, s.247-48.
1408
Mezar taşı için bkz. O.C. Tuncer, a.g.e., s.114.
1409
M. Sözen, a.g.e., s.65; S. Eyice, a.g.m., s.47; G. Baş, Diyarbakır’daki İslam Dönemi Mimarisinde
Süsleme, (Yüzüncü Yıl Ü. Sos. Bil. Enst. Sanat Tarihi A.B.D., Yayınlanmamış Doktora Tezi), Van,
2006, s.98.
1410
Cami dışındaki yapılar hakkında bkz. O.C. Tuncer, a.g.e., s.107-117; M. Sözen, a.g.e., s.67.
1411
M. Sözen, a.g.e., s.65.
611
uygulama onarımların bir getirisidir. Minarenin kaidesi siyah bazalt taşından, gövde ise
sarımtırak kesme taştandır (Resim 547).
Dikdörtgen formlu alt sıra pencerelerinin sivri kemerli alınlıkları vardır.
Alınlıklar kesme taş kaplıdır. Üst sıra pencereleri de sivri kemerlidir ve alçıdan
dışlıkları vardır.
Avlunun kuzeydoğusunda ye alan sekizgen planlı şadırvan kesme taş kaplıdır.
Sütunlarla taşınan kubbe dıştan kurşun kaplı konik bir külah ile örtülüdür. Kurşunlar
2010 yılındaki onarımda yenilenmiştir (Resim 547).
Şekil 230. Diyarbakır Fatih Paşa Camii. Plan (O.C. Tuncer’den işlenerek).
Batıdaki tabhane mekanının batı duvarının kuzey ucunda yer alan minarenin
kaidesi kare planlıdır. Kaide ve silindirik gövde kesme taşla inşa edilmiştir. Kaidede ve
gövde de farklı renklerde taş kullanılmıştır. Kaide batısındaki bitişik yapı ile aynı
malzeme ile gri renkli bazalt taşları ile örülmüştür. Gövde ise sarımtırak renktedir.
Minare girişi kaidenin kuzey yüzündedir. Basık kemerli giriş açıklığının üzerinde, içi
612
mukarnaslarla hareketlendirilmiş sivri bir hafifletme kemeri vardır. Cephe dış bükey ve
düz kalın kaytan silmelerle çerçeve içine alınmıştır. Kaytan silmenin üst tarafında enine
dikdörtgen formlu mermer bir pano bulunmaktadır. Pano çok kollu yıldızlardan
meydana gelen farklı formlarda geometrik örneklerle bir kompozisyon oluşturmaktadır.
Pabuçla gövdeyi kalın bir kaytan silme ayırmaktadır. Silmenin alt ve üst tarafı ise
geometrik örnekli bir bantla sınırlandırılmıştır. Saadet düğümü şeklindeki süslemeler
kazıma tekniğindedir. Gövde yine kalın bir kaytan silme ile son bulmaktadır. Şerefe altı
mukarnaslarla dolgulandırılmıştır. Silindirik planlı taş petek, kurşun kaplı konik bir
külah ile örtülüdür (Resim 547). 2003 yılında Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından
yapılan onarımda, minare kaidesine kadar sökülüp yeniden inşa edilmiştir1412.
Yedi birimli son cemaat yeri sivri kemerlerle dışa açılmaktadır. Kemerler ve
kemer aynaları iki renkli kesme taşlarla örülmüştür. Kemerler kuzeyde sekiz adet sütuna
oturmaktadır. Kemerler ayrıca kalın kaytan silmelerle hareketlendirilmiştir. Saçak iki
sıra mukarnas sırası ile son bulmaktadır. Kemer aynalarında çok çenekli çiçek motifi
formunda ve damla şekilli süslemeler bulunmaktadır. Süslemelerin içi ajur teknikli
süslemelerle dantel gibi işlenmiştir. Son cemaat yerinde kemerler kuzey-güney ve doğubatı yönlü demir gergilerle desteklenmektedir. Her birim geçişleri pandantiflerle
sağlanmış birer kubbe ile örtülüdür. Orta birimin kemeri ve kubbesi daha yüksek
tutularak vurgulanmıştır. Kubbe ve geçişler klasik döneme özgü kalemişi süslemelerle
bezelidir. Ancak süslemeler yapıyla çağdaş değildir, 2008-2010 yılındaki onarımda
tamamen yenilenmiştir (Resim 547-549).
Son cemaat yerinin güney duvarı sıvalıdır1413. Cephenin ortasında dışa taşıntı
yapan taçkapı, taçkapının iki yanında da sırası ile birer dış mihrap ve ikişer adet
pencereye yer verilmiştir. Cephenin en sonlarında da tabhane mekanlarının girişleri
bulunmaktadır. Pencereler dikdörtgen formludur ve sivri kemerli alınlıkları vardır.
Alınlıklar kesme taş kaplamadır. İki renkli taşlarla şekillenmiş yarım daire kesitli dış
mihraplar, çeyrek küre formlu birer kavsara ile örtülüdür. Basık kemerli tabhane
mekanlarının girişlerinde söve ve kemerler mermerdir. Düz silmelerle çevrelenmiş
1412
G. Baş, a.g.t., s.98-107.
Onarım aşamasına ait fotoğrafların yayınlandığı Vakıflar Genel Müdürlüğü’nün web sayfasında,
cephe sıvalı değildir ve diğer cephelerde de olduğu şekilde kesme taş kaplı olduğu görülmektedir. Bkz.
http://www.vgm.gov.tr/000Genel/sonuclananihaleler_detay.cfm?ihale_id=1892 (17.10.2010).
1413
613
kapının üst kesiminde içi boş kitabe panoları bulunmaktadır. Enine dikdörtgen formlu
kartuşların uçları dilimlenerek hareketlendirilmiştir. Giriş açıklıkları iki kanat ve bir
biniden meydana gelen birer ahşap kapı ile örtülmüştür (Resim 547-549).
Siyah bazalt taşı kaplı taçkapı, dışa taşıntı yapmaktadır. Sivri kemerli bir tonoz
içerisinde yer alan giriş açıklığı dikdörtgen formludur. Taçkapı yan kanatlarında yer
alan gömme sütunceler palmet, rumi ve kıvrım dallarla tezyin edilmiş başlıklarla
hareketlendirilmiştir. Sütun başlığı ile gövde burmalı bir yiv ile birbirlerinden
ayrılmaktadır. Taçkapı yan kanatlarında yer alan mihrabiyeler yarım daire planlıdır ve
içleri mukarnaslarla dolgulandırılmış dilimli birer kavsara ile örtülüdür. Giriş kapısının
lentosu ile hafifletme kemeri arasında enine dikdörtgen panoda altı kollu yıldızlardan
meydana gelen geometrik geçmeli bir pano bulunmaktadır. Bu pano ile hafifletme
kemerinin arasındaki yayda da bitkisel örnekli bir süslemeye yer verilmiştir. Geometrik
süsleme iki renkli taşlarla kakma tekniğinde, bitkisel süsleme ise oyma tekniğindedir.
Taçkapının üzerindeki küçük pencere, dikdörtgen formludur. Kaynaklarda kitabeli
taçkapının 1819 yılında yıkıldığı belirtilmektedir1414. Bugünkü kapı bu tarihten sonraki
onarımda yapılmış olmalıdır (Resim 549-550).
Taçkapıdan kareye yakın dikdörtgen planlı ibadet mekanına geçilmektedir.
Klasik dönemde sıkılıkla tercih edilmiş olan merkezi plan şemasının ibadet mekanında
tercih edildiği görülmektedir1415. Mekanda merkezi hacimde dört adet kare kesitli ayak
ile taşınan bir kubbe, dört yönde merkezi kubbeyi destekleyen yarım kubbeler ile dört
köşede küçük birer kubbe ile örtü sistemi tamamlanmaktadır. Merkezi kubbelerde geçiş
unsuru olarak pandantif kullanılırken diğer örtülerde tromp tercih edilmiştir. Örtü ve
geçişlerde klasik döneme özgü kalemişi süslemeler vardır. Süslemeler son onarımda
canlandırılmış ve tamamlanmıştır. Payeler arasındaki kemerler ile duvarlara oturan
kesme taş kemerler sivridir. İbadet mekanının kuzey duvarında ahşap konstrüksiyonlu
bir kadınlar mahfili bulunmaktadır. Mahfile merkezi kubbeyi taşıyan kuzeydoğudaki
payenin önündeki kesme taş kaplama basamaklarla ulaşılmaktadır. Mekanın
duvarlarının alt kotunda yer alan dikdörtgen formlu pencerelerin kemerleri basık formda
iken, üst sıra pencerelerinin kemerleri sivridir. Üst sıra pencerelerinin çevreleri klasik
1414
1415
M. Sözen, a.g.e., s.65.
Yapının strüktür analizi için bkz. Ö.İ. Tuluk, a.g.t., s.102-110.
614
dönme özgü kalemişi süslemeler ile hareketlendirilmiştir (Resim 551-554) (Şekil 230231).
Şekil 231. Diyarbakır Fatih Paşa Camii. Derinlemesine Kesit (O.C. Tuncer’den
işlenerek).
Beş kenarlı mihrap nişi, mukarnas kavsara ile örtülüdür. Kavsara üç dilimli bir
kemer ile çevrelenmiştir. Ana niş yivli sütuncelerle sınırlandırılmıştır. Mihrap
geometrik ve mukarnas süslemeler ile hareketlendirilmiştir. Taş süslemelerin üzeri yer
yer yaldızlanmıştır (Resim 552).
Mermer minberin aynalık bölümü süslemesiz bırakılmış, dilimli kemerli
pabuçluk, kapı, korkuluk ve köşk aynalığı geometrik ve bitkisel örnekli bezemelerle
615
hareketlendirilmiştir. Kapı üzerinde ayrıca dini içerikli yazılar da vardır. Süslemelerin
üstü bugün yaldızlıdır (Resim 552-553).
Yapıda taş ve kalemişi süslemeler vardır. Taş süslemeler son cemaat yerinde,
minarede, taçkapıda, mihrap ve minberdedir. Son cemaat yerinin kemer aynalarındaki
madalyon tarzında plastik süslemeler, çok çenekli çiçek motifi ve damla motifi
formundadır. Form olarak bir bezeme oluşturmaları yanında, yüzeyleri de boş
bırakılmamış ajur tekniği ile hareketlendirilmiştir. Girift geometrik örnekli süslemeler,
formların tüm yüzeyinde bir dantel görünümü vermektedir. Benzer süslemelere
Diyarbakır’daki Şeyh Safa Camii’nde de rastlanmaktadır1416. Son cemaat yerinin
saçak altı mukarnas süslemelerle son bulmuş, böylece iki renkli taş cephe daha da
hareketlenmiştir (Resim 547-549).
Taş süslemenin dış cephede görüldüğü bir başka yer minaredir. Basık kemerli
giriş açıklığının üzerindeki sivri kemerin içi mukarnaslarla dolgulandırılmıştır. Kemerin
üst kotunda yer alan enine dikdörtgen kartuş, mukarnaslı bir bordür ile çevrelenmiştir.
Kartuşun içi sekizgen formlu ve sekiz kollu yıldızlardan meydana gelen geometrik
örnekli bir kompozisyonla bezenmiştir. Sekizgenlerin içerisinde çarkıfelek motifleri de
vardır. Motiflerin yüzeyi yivlendirilmiştir. Süsleme kazıma tekniğinde işlenmiştir.
Minarede ayrıca pabuçtan gövdeye geçiş arasında bir kaytan silme ve bu silmenin alt ve
üst kısmında saadet motifi formunda bir bordür bulunmaktadır. Bu geçme bordürler de
kazıma tekniğindedir.
Taş süslemenin görüldüğü bir diğer yer taçkapıdır. Taçkapı yan kanatları
üzerinde yer alan mihrabiyelerin kavsaraları mukarnaslarla dolgulandırılmıştır. Taçkapı
ana nişi iki yandan birer sütunce ile sınırlandırılmıştır. Sütunceler palmet, rumi ve
kıvrım dallarla tezyin edilmiş başlıklarla hareketlendirilmiştir. Sütun başlığı ile gövde
burmalı bir yiv ile birbirlerinden ayrılmaktadır. Giriş kapısının lentosu üzerinde, enine
dikdörtgen formlu panoda altı kollu yıldızlardan meydana gelen geometrik geçmeli bir
süsleme bulunmaktadır. Bu pano ile hafifletme kemerinin arasındaki yayda da bitkisel
örnekli bir süslemeye yer verilmiştir. Geometrik süsleme iki renkli taşlarla kakma
tekniğinde, bitkisel süsleme ise oyma tekniğindedir. Taçkapı köşeliklerinde yer alan
1416
M. Sözen, a.g.e., s.66.
616
kakma teknikli basit bitkisel süslemeler iki renkli taşlarla şekillenmiştir (Resim 549550).
Taş mihrabın dilimli kemerinin yüzeyi, eşkenar dörtgen formlu iki sıra halinde
siyah renkli taş kakma ile bezelidir. Ana nişte, kavsaranın alt kesimini ve iki yanı siyahbeyaz kakma teknikli geometrik örnekli süsleme bordürü dolanmaktadır. Kavsara
köşeliklerinde geometrik örnekli süsleme, çerçevede de sırası ile kakma teknikli
kazayağı motifli bordür, geometrik örnekli bordür ve mukarnas sırası bulunmaktadır.
Ana nişin alt kesimi yenilenmiştir. Üst kısmında da her kenarda geometrik örnekli
kartuşlar bulunmaktadır. Kavsara gibi geometrik süslemelerin motifleri yaldızlanmıştır
(Resim 552).
Mermer minberde pabuçluk kısmındaki dört adet dilimli kemerin kemer
köşeliklerinde palmet, rumi ve kıvrım dallardan meydana gelen bitkisel süslemeler
vardır. Aynalık kısmındaki mermer plakaların yüzeyi süslemesizdir. Korkulukta içleri
palmetlerden meydana gelen bitkisel süslemelerle hareketlendirilmiş üç adet
didködrtgen kartuş bulunmaktadır. Kartuşlar birbirlerine düğümlerle bağlanmıştır ve
birer adet palmet motifi ile son bulmaktadır. Köşk aynalığındaki geometrik örnekli
süsleme ajur tekniğindedir. Minber kapısı, palmet, rumi, çin bulutu, mukarnas ve yazı
motifleri ile bezenmiştir. Tüm süslemelerin yüzeyi yaldızlanmıştır (Resim 552-553).
Kalemişi süslemeler yapıda son cemaat yerinde ve ibadet mekanındadır. Örtü ve
geçişlerde yer alan klasik döneme özgü süslemeler orijinal değildir. Son onarımda
yenilenmiştir1417 (Resim 554).
Yapıda ayrıca çini süslemeler de bulunmaktaydı. Duvarlar belli bir yüksekliğe
kadar çinilerle bezeli iken onarımların birinde bunlar yerlerinden sökülerek Diyarbakır
Vakıflar Bölge Müdürlüğü’ne götürülmüş ve onarım bittikten sonra yerlerine monte
edilmemiştir1418. Altıgen formlu çini plakalarda şeffaf renkli sır kullanılmıştır. Ana
panolarda turkuaz, siyah, iki çeşit mavi, fıstık yeşili ve kahve rengi; bordürlerde turkuaz
1417
1418
M. Sözen, a.g.e., s.69.
Ay.yer.
617
ve siyah renkler hakimdir1419. Duvarlar bugün sıvalıdır. Ancak son cemaat yerinde yer
alan pencerelerin aynalarında çini süslemelerin izleri bugün de görülebilmektedir.
Tarihlendirme
Yapının inşa kitabesi yoktur. Kaynaklarda kitabeli taçkapısının 1819 yılında
yıkıldığı belirtilmektedir1420. Bugün taçkapıda kitabe panosunun olduğu alanda
süslemeli bir pano bulunmaktadır. Kitabenin akıbeti bilinmemektedir. Kaynaklardan ve
Bıyıklı Mehmet Paşa’nın yapının güneydoğusunda yer alan mezar taşındaki tarihten
yola çıkarak yapının H.922-27/1516-20 yılına tarihlemekteyiz. Yapının banisi de Bıyıklı
Mehmet Paşa’dır. Paşa 24 Aralık 1521 Salı günü ölmüştür1421. Yapı Paşa ölmeden
önce yapılmış olmalıdır.
1419
Yapıdaki çiniler için bkz. S. Yıldırım, Diyarbakır Yapılarında Çini Süsleme, (Ankara Ü. Sos. Bil.
Enst. Sanat Tarihi A.B.D., Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara, 2001, s.60-62, Çiz.22-23,
Res.112-113.
1420
Ay.es., s.65.
1421
O.C. Tuncer, a.g.e., s.107, 115; M. Sözen, a.g.e., s.65; S. Eyice, a.g.m., s.47.
618
Katalog No
Yapının Adı
Yeri
Şekil No
:3.60
:SULTAN SELİM CAMİİ1422
:İstanbul/Fatih
İnceleme Tarihi
:232-233
Resim No
:23.11.2008
:555-568
Bir tepe üzerine inşa edilen külliye, Fatih İlçesi’nde Sultan Selim Semti’ndedir.
Külliye, 1516-1522 yılları arasında Yavuz Sultan Selim’in hatırasına oğlu Kanuni Sultan
Süleyman tarafından yaptırılmıştır. Kaynaklarda külliyenin cami, imaret, türbe, hamam
ve sıbyan mektebinden meydana geldiği belirtilmektedir1423. Hamam günümüze
gelememiştir, bahsi geçen imaret ise araştırmamıza konu olan ve bugün cami şeklinde
adlandırılan yapıdır. Arşiv kayıtlarının imkan tanımamasına rağmen bazı kaynaklarda
külliye mimarının Sinan olduğu belirtilmekle birlikte, yapının Mimar Acem Ali’nin eseri
olması daha muhtemel görülmektedir1424. Külliye Bizans dönemine ait Bonos/Bonus
Sarayı1425 alanında olup, Çukurbostan denilen Aspar açık sarnıcının üzerindedir1426.
Yapı H.1043/1633, H.1050/1640, H.1131/1721, H.1142/1729 çıkan yangınlarla, 1894
yılında da deprem nedeniyle zarar görmüştür. Cami 1938 ve 1962 yıllarında tekrar
onarılmıştır1427.
Cami, külliyeyi kuşatan bir dış avlunun ortasında yer almaktadır (1). Caminin
güneyindeki hazirede Yavuz Sultan Selim’e (3), Kanuni Sultan Süleyman’ın şehzadeleri
(5) ile kızı Hafsa Sultan’a (4) ve Sultan Abddülmecid’e (6) ait üç türbe vardır. Dış
avlunun girişinde ise sıbyan mektebi bulunmaktadır (2) (Şekil 232).
Sultan Selim Camii, ibadet mekanı ile ibadet mekanının iki yanına konulanmış
kendi içinde dört eyvanlı ve köşe hücreli plan şeması gösteren tabhane mekanlarından
meydana gelmektedir. Yapının kuzeyinde yedi birimli bir son cemaat yeri ile revaklı bir
1422
Yapı Selimiye, Yavuz Sultan Selim Camii şeklinde de adlandırılmaktadır Bkz. W. Müller-Wıener,
İstanbul’un Tarihsel Topografyası, İstanbul, Mart 2007, s.476; G. Goodwin, a.g.e., s.184; S.A.
Kahraman-Y. Dağlı, a.g.e., Cilt:1, Kitap:1, s.110; C.E. Arseven, Türk Sanatı Tarihi, s.317-19; C.E.
Arseven, Türk Sanatı, s.156; H. Ethem, a.g.e., s.49-50; S. Eyice, “İstanbul Minareleri”, s.41; D. Kuban,
a.g.e., s.231-32.
1423
G. Cantay, a.g.e., s.52; M. Hattstein-P. Delius, İslam Sanatı ve Mimarisi, Italy, 2007, s.549; E.
Çelebi, a.g.e., Cilt:1, Kitap:1, s.110; D. Kuban, a.g.e., s.232-33.
1424
T. Öz, a.g.e., I, s.130; W. Müller-Wıener, a.g.e., s.476; N. Çöl, a.g.t., s.49.
1425
Yapı hakkında Bkz. C.E. Arseven, Eski İstanbul (Abidat ve Mebanisi), İstanbul, 1989, s.168-169;
W. Müller-Wıener, a.g.e., s.23.
1426
Yapı hakkında Bkz. C.E. Arseven, a.g.e., s.187; W.Müller-Wıener, a.g.e., s.279.
1427
W. Müller-Wıener, a.g.e., s.478.
619
avlu, son cemaat yerinin doğu ve batı köşelerinde ise birer adet minaresi bulunmaktadır
(Şekil 232-233).
Şekil 232. İstanbul Sultan Selim Külliyesi. Vaziyet Planı (www.archnet.org’tan).
Yapının inşa malzemesinde düzgün küfeki taşı, mermer ve iki renkli taş
kullanılmıştır. Yapının iç ve dış cephelerinde, son cemaat yeri kuzey cephesi ile avlu
revaklarının avluya bakan cepheleri hariç, küfeki taşı kullanılmıştır. Taçkapılar, revak
cepheleri ve son cemaat yerinde ise mermerin tercih edildiği görülmektedir. Pencere
620
alınlıkları ve kemerlerde ise iki renkli taşlar kullanılmıştır. Örtüler sıvalı ve boyalı
olduğundan inşa malzemesi görülmemektedir. Duvarlar düz, oluk ve dış bükey
silmelerle son bulmaktadır1428. Örtüler ise kurşun kaplıdır (Resim 555-560).
Şekil 233. İstanbul Sultan Selim Camii. Plan (www.archnet.org’tan işlenerek ).
Avluda alt kotta 16 adet pencere yer almaktadır. Dikdörtgen formlu pencerelerin
sivri kemerleri iki renkli taşlarla şekillenmiştir. Düz ve pahlı silmelerle hareketlendirilen
söveler mermerdir. Pencereler düz ve iç bükey silmelerle çevrelenmiştir. Pencere
açıklıklarına lokma demir parmaklıklar takılmıştır. Üst sıra pencereleri ise sivri
1428
Silmelerin çizimi için Bkz. M. Binan, Türk Saçak ve Kornişleri, s.98-102, R.91, Planş XXXII.
621
kemerlidir ve alçıdan dışlıkları vardır. Kemerler alt sıra pencereleri gibi iki renklidir
(Resim 557-558).
Avlunun güneybatı ve güneydoğu köşelerine konumlanmış minareler kesme
taştır. Kare kaideler dikdörtgen formlu çökertmelerle hareketlendirilmiştir. Pabuçla
gövdeyi iki yönden kırmızı renkli taşlarla sınırlandırılmış, kalın bir kaytan silme
ayırmaktadır. Çokgen gövde şerefe altında İstanbul II. Bayezid İmareti’nin
minarelerinde de olduğu şekilde kırmızı renkli taş ve palmetlerle son bulmaktadır1429
(Resim 507-508). Şerefe altı mukarnaslarla dolgulandırılmıştır. Çokgen petek, kurşun
kaplı konik bir külah ile örtülüdür (Resim 555-556).
Cami iç avlusuna taçkapı formunda üç kapıdan girilmektedir. Doğu ve batı
kapıları dışarıya çok fazla taşıntı yapmamaktadır. Sivri kemerli mermer taçkapıların dış
çerçeveleri düz, oluk ve dış bükey silmelerle oldukça sade bir görünümdedir. Basık
kemerle örtülü giriş aralığının kemeri iki renkli zıvanalıdır. Kemer ve sövelerde
mermerdir. Basık kemer üzerinde yer alan dikdörtgen formlu kitabe panosu boştur.
Kuzeydeki taçkapı dışa daha fazla taşıntı yapmaktadır. Mukarnas kavsara ile örtülü
mermer kapının çerçevesi basit silmelerle şekillenmiştir. Taçkapı palmetlerden meydana
gelen bir tepelikle taçlandırılmıştır. Yan kanatlarda yer alan mihrabiyeler birer
mukarnas kavsara ile örtülüdür. Basık kemer üzerinde yer alan yeşil renkli mermer
kitabe panosu boştur. İçe de taçkapı formunda yansıyan kapının yan kanatlarına
mukarnas kavsaralı nişler yerleştirilmiştir (Resim 557-558).
Avluda yer alan şadırvan, sekiz mermer sütunla taşınan bir kubbe ile örtülüdür.
Kubbe dıştan kurşun kaplanmıştır. Kubbe, kurşunlar ve ahşap kubbe saçağı son
onarımda yenilenmiştir. Mermer şadırvan havuzunun merkezine fıskiye yerleştirilmiştir.
Çeşme aynaları, sivri kemerlerle hareketlendirilmiştir (Resim 559-560).
Son cemaat yeri ile birlikte avluyu on sekiz sütun ve yirmi iki kubbe
çevirmektedir. Avlu etrafındaki yirmi pencere üzerinde çini panolar yer almıştır.
Bitkisel kompozisyonlu bu panolarda eksik plakalar bulunmaktadır. Bazı panolarda da
farklı bir yerden geldiği belli olan kompozisyonla uyumsuz plaklar bulunmaktadır. Bu
durum yanlış onarımların bir getirisi olmalıdır. Avlu revakları ile son cemaat yeri
1429
Kaynaklarda her iki yapının minarelerindeki benzerlikten yola çıkarak yapının mimarının da aynı kişi
olabileceği belirtilmektedir. Bkz. S. Eyice, İstanbul Minareleri, s.13.
622
birimleri pandantif geçişli birer kubbe ile örtülüdür. Kubbe ve geçişlerdeki kalemişleri
son onarımda yenilenmiştir. Bazı kubbelerde orijinal süslemeler modül olarak
bırakılmıştır (Resim 559-560).
Son cemaat yerinin güney cephesi oldukça simetriktir. Ortada taçkapı,
taçkapının iki yanında ikişer pencere, birer dış mihrap ve doğu ve batı uçlarda da yine
birer pencere bulunmaktadır. Dikdörtgen formlu pencerelerin mermer söveleri
silmelerle hareketlendirilmiştir. Sivri kemerli pencere alınlıkları iki renkli taşlarla
şekillenmiştir. Alınlıklar bitkisel örnekli çini plakalarla kaplanmıştır. Beşgen planlı dış
mihraplar birer mukarnas kavsara ile örtülüdür (Resim 560).
Taçkapı dışa taşıntılı şekilde inşa edilmiştir. Yan kanatlar üzerinde mukarnas
kavsaralar ile örtülü beşgen planlı birer mihrabiye yer almaktadır. Taçkapı düz
silmelerle çevrelenmiştir. Yan sövelere kum saati altlık ve başlıkları olan birer sütunce
yerleştirilmiştir. Sütuncelerin gövdeleri yoğun şekilde bitkisel örnekli süslemelerle
dolgulandırılmıştır. Taçkapı iki yandan sarkıt tarzı unsurlar barındıran bir mukarnas
kavsara ile örtülüdür. Kavsara köşeliklerinede birer kabara yerleştirilmiştir. Giriş aralığı
iki renkli zıvanalı geçmeli basık kemerlidir. Kemerin üzerine dikdörtgen formlu inşa
kitabesi yerleştirilmiştir. Taçkapının ahşap kapı kanatları geometrik örnekli kündekari
tekniğindedir. Taçkapı içe de taçkapı formunda yansımıştır. Yan yüzeylere mukarnas
kavsaralı nişler yerleştirilmiştir (Resim 561-562).
İbadet mekanının doğu ve batı duvarı ile organik bağı olan tabhane mekanlarının
hem ibadet mekanına hem de dış cephelere açılan birer kapısı vardır. Mekanlar, kendi
içlerinde dört eyvanlı köşe hücreli plan şemaları ile simetrik ve düzenlidir. Tüm birimler
birer kubbe ile örtülüdür. Dağılım mekanı işlevini gören orta mekanının kubbesine birer
aydınlatma feneri yerleştirilmiştir. Köşelerdeki mekanlarda ocak ve dolap nişleri
bulunmaktadır. Ocaklar son onarımda elden geçirilmiştir. Tabhane mekanlarında zemin
doğal taş kaplıdır. Son onarımda köşelerdeki tabhane mekanlarının zemini kare planlı
taban tuğlaları ile kaplanmıştır (Resim 563-565).
Taçkapıdan kare planlı ibadet mekanına geçilmektedir. Bu yapıda Edirne ve
İstanbul’daki II. Bayezid imaretlerinde de görüldüğü şekilde avlu mekanı tamamen
ortadan kalmıştır. İbadet mekanı doğu ve batısına yerleştirilmiş tabhane mekanları
623
dikkate alınmazsa kare planlı camiler grubuna dahil edilebilir. Mekan geçişleri
pandantiflerle sağlanmış bir kubbe ile örtülüdür (Resim 566-567).
İbadet mekanının tüm duvarlarında alt kotta dörder, pencere açıklığına yer
verilmiştir. Dikdörtgen formlu pencerelerin sivri kemerli alınlıkları çini plakalarla,
ahşap pencere kanatları ise geometrik süslemelerle bezenmiştir. Sivri kemerli üst sıra
pencereleri ise vitraylıdır (Resim 566-567).
İbadet mekanının kuzey kesimine taçkapının her iki yanının üst kesimine
yerleştirilmiş üçer konsolla taşınan bir mahfil bulunmaktadır. Geometrik geçmeli
mermer şebekeli korkuluklara sahip mermer konstrüksiyonlu unsura, taçkapının iki
yanına yerleştirilmiş pencerelerin içerisindeki merdivenlerle ulaşılmaktadır. Mahfil
katının iki yanındaki açıklıklarla birer dar koridorla bağlantısı sağlanarak minareye ve
örtüye ulaşılmaktadır.
İbadet mekanı doğu, batı ve kuzey duvarlarına yerleştirilmiş eyvanlarla
hareketlendirilmiştir. Kuzeyde taçkapının iki yanına yerleştirilmiş eyvanlar sivri
kemerli, doğu ve batı duvarlarındaki boyuna dikdörtgen formlu eyvanlar ise sivri ve
dilimli
kemerleri
ile
oldukça
hareketlidir.
Eyvanlarının
içerisine
pencereler
duvar
örgüsünün
yerleştirilmiştir.
İbadet
mekanında
duvarların
sıvasız
bırakılması,
gözlenebilmesine olanak sağlamaktadır. Küçük boyutlardaki düzgün kesme taşlar, enine
yerleştirilmiştir ve dikdörtgen formludur. Son onarımda taşlar arasında bağlayıcı işlevi
gören derzler sökülmüş ve tekrar horasan harcı ile gömük derz şeklinde uygulanmıştır.
Mekanın güneydoğu köşesine ve batısına birer mahfil yerleştirilmiştir. Mermer
sütunlarla taşınan mahfillerde dilimli kemerler kullanılmıştır. Güneydoğudaki hünkar
mahfile güneydoğudaki pencerenin içerisine yerleştirilmiş merdivenlerle çıkılmaktadır
(Resim 566). Mahfil Sultan İbrahim (1640-1648) tarafından yaptırılmıştır1430.
Çokgen planlı mermer mihrap, mukarnas kavsara ile örtülüdür. Kavsara bir
Bursa kemeri içindedir. Kavsara köşeliklerine kabaralar yerleştirilmiştir. Ana niş iki
yandan birer sütunce ile sınırlandırılmıştır. Sütuncelerin gövdeleri yeşil renkli
mermerdir. Başlık ve kaideleri ise kum saati formundadır. Mihrap kalemişi palmet
fistosu ile taçlandırılmıştır (Resim 567).
1430
W. Müller-Wıener, a.g.e., s.478.
624
Mermer minberin dolap aynalığı merkezde üçgen formlu bir bölüm içerisinde
yer alan geometrik bir kompozisyonla ve bu süslemeyi çevreleyen bitkisel bir bordür ile
dolgulandırılmıştır.
Bezemeler
kazıma
tekniğinde
işlenmiştir.
Geometrik
kompozisyonlu korkuluk ise ajur tekniğindedir. Minberin kapısı ise mukarnas ve palmet
fistosu ile taçlandırılmıştır.
İbadet mekanında kubbe, geçişler ve pencere çevreleri kalemişi süslemelerle
hareketlendirilmiştir. Süslemeler onarımlarla yenilenmiştir.
Sultan Selim Camii’nde taş, mermer, çini, ahşap ve kalemişi süslemeler vardır.
Taş süsleme pencerelerde, avlu kapılarında ve minarededir. Yapının tüm
pencereleri
dikdörtgen
formlu
silmelerle
meydana
gelen
çökertmeler
ile
hareketlendirilmiştir. Kemerler kırmızı ve beyaz renkli taşlarla alternatif olarak
verilmiştir. Avlu kapıları da düz ve pahlı silmelerle hareketlendirilmiştir (Resim 555557). Minarelerin şerefe altları mukarnaslarla dolgulandırılmıştır. Mukarnasların alt
kesiminde bir sıra palmet fistosu kırmızı renkli kakma tekniği ile işlenmiştir.
Mermer süslemeler ise taçkapıda, avluda, mihrap, minber ve mahfildedir.
Mermer taçkapı düz silmelerle çevrelenmiştir. Yan sövelere kum saati altlık ve
başlıkları olan birer sütunce yerleştirilmiştir. Sütuncelerin gövdeleri yoğun şekilde
bitkisel örnekli süslemelerle dolgulandırılmıştır. Benzer süslemeleri İstanbul II. Bayezid
İmareti’nin taçkapının sütuncelerinde de görmek mümkündür (Resim 511). Taçkapı
mukarnas kavsara ile örtülüdür. Kavsara iki yandan sarkıt tarzı unsurlarla
hareketlendirilmiştir. Kavsara köşeliklerinede birer kabara yerleştirilmiştir (Resim 561).
Avlu ve son cemaat yerindeki sütunların mermer başlıkları mukarnaslıdır.
İç mekanda mermer süslemenin görüldüğü unsurlardan biri olan mihrap,
mukarnas kavsara ile örtülüdür. Kavsara bir Bursa kemeri çevrelenmiştir. Kavsara
köşeliklerine yüzeyleri geometrik bir ağ ile dolgulandırılmış kabaralar yerleştirilmiştir.
Ayrıca Bursa kemerinin köşelikleri, bitkisel süslemeler ile bezelidir. Rumi ve kıvrım
dallardan meydana gelen süslemenin zemini yeşil renkli, bezemelerin üzeri de
yaldızlıdır. Bezemeler kazıma tekniğinde işlenmiştir. Ana niş iki yandan birer sütunce
ile sınırlandırılmıştır. Sütuncelerin gövdeleri yeşil renkli mermerdir. Başlık ve kaideleri
ise kum saati formundadır (Resim 567).
625
Mermer minberin dolap aynalığının merkezide üçgen formlu bir bölüm
bulunmaktadır. Bu bölümün içi kazıma tekniği ile işlenmiş geometrik bir
kompozisyonla dolgulandırılmıştır. Geometrik kompozisyon sekiz kollu yıldızın
kollarından gelişmiştir. Üçgen bölümü bitkisel bir bordür çevrelemektedir. Hatayi, rumi,
yaprak ve kıvrım dallardan meydana gelen süslemede bezemelerin yüzeyi yivlerle
hareketlendirilmiştir.
Benzer
süslemeleri
Bursa’daki
Yeşil
İmaret’in
pencere
alınlıklarında görmek mümkündür (Resim 162; Şekil 83-89). Geometrik kompozisyonlu
korkuluk ise ajur tekniğindedir. Minberin kapısı ise mukarnas ve palmet fistosu ile
taçlandırılmıştır1431.
Çini süsleme yapıda son cemaat yerinde ve ibadet mekanındaki pencerelerin
alınlıklarındadır. Mavi ve firuze renkli zemin üzerine palmet, rumi, hatayi ve kıvrım
dallardan meydana gelen bitkisel kompozisyonlar meydana getirilmiştir. Bezemeler
beyaz, sarı ve açık mavi renklerle verilmiştir. Benzer tarzda süslemeler Bursa Yeşil
İmaret’in iç mekanlarındaki pencere alınlıklarında da vardır (Şekil 96)
Ahşap süsleme taçkapıda ve pencere kanatlarındadır. Taçkapının ahşap kapısı iki
kanat ve bir biniden meydana gelmektedir. Her kanat üç bölüme ayrılmıştır. Alt ve üst
panolar orta panoya göre daha küçüktür ve enine dikdörtgen formdadır. Üst panolarda
kazayağı formunda geometrik bir kompozisyon, boyuna dikdörtgen formlu orta panolar
ile alt panolarda ise on kollu yıldızın kollarından meydana gelen geometrik süsleme
işlenmiştir. Yıldızın kollarının kesişmesinden meydana gelen geometrik parçaların üzeri
kazıma
tekniği
ile
kapalı
formda
verilmiş
bitkisel örnekli
süslemeler
ile
dolgulandırılmıştır. Orta panoların ortalarında birer adet ahşap kabara da vardır. Kapı
kanatları kündekari tekniğindedir. Bini sadedir. Kapı son onarımda bakımı yapılarak
onarılmıştır (Resim 561-562). Onarımı ve bakımları yapılan ibadet mekanındaki
pencere kanatları da iki kanat ve bir biniden meydana gelmektedir. Üçer panoya ayrılan
kanatlarda geometrik süslemeler hakimdir. Taçkapıdan farklı olarak geometrik
parçaların yüzeyleri sade bırakılmıştır (Resim 567).
Yapıda klasik döneme özgü kalemişi süslemeler son cemaat yeri ve ibadet
mekanında örtü ve geçişlerdedir. Yukarıda da değinildiği gibi 2008-2010 yılları
1431
Minber için ayrıca bkz. G. Apa, a.g.t., s.42-45, Çiz.7.
626
arasında yapılan onarımda tüm süslemelerin üzerleri yeniden boyanarak canlandırılmış,
eksik kısımlar tamamlanmıştır1432 (Resim 559, 561).
Tarihlendirme
Yapının taçkapısı üzerinde üç satırdan meydana gelen inşa kitabesi
bulunmaktadır (Resim 568). Celi sülüs Arapça kitabenin Arapça harflerle yazılışı
şöyledir:
اﻣﺮ ﺑﺎ اﻧﺸﺎء ھﺰا اﻟﺠﺎﻣﻊ اﻟﺸﺮﯾﻒ ﺳﻠﻄﺎن اﻻﻋﻈﻢ اﻻﮐﺮم ﺳﯿﺪ ﺳﻼﻃﯿﻦ اﻟﻌﺮب واﻟﻌﺠﻢ-١
ﻣﺎﻟﻚ اﻟﺒﺮﯾﻦ واﻟﺒﺤﺮﯾﻦ ﺧﺎدم اﻟﺤﺮﻣﯿﻦ
اﻟﺸﺮﯾﻔﯿﻦ اﻟﺴﻠﻄﺎن اﺑﻦ اﻟﺴﻠﻄﺎن ﺳﻠﻄﺎن ﺳﻠﯿﻢ ﺧﺎن اﺑﻦ اﻟﺴﻠﻄﺎن ﺑﺎﯾﺰﯾﺪ ﺧﺎن اﺑﻦ اﻟﺴﻠﻄﺎن-٢
اﺑﻦ اﻟﻔﺘﺢ ﺳﻠﻄﺎن ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن ﺧﺎداﷲ ﻣﻠ ﮫ وﺳﻠﻄﺎﻧﮫ
وﺗﻢ زﻟﻚ اﻟﻌﻤﺎرة اﻟﻤﺒﺎر ۃ ﻓﻰ ﻏﺮهٔ ﺷﮭﺮ ﻣﺤﺮم اﻟﺤﺮام ﻟﺴﻨۃ ﺗﺴﻊ وﻋﺸﺮﯾﻦ وﺗﺴﻌﻤﺎﯾۃ-٣
Kitabenin Anlamı: Bu cami-i şerifin inşasını Arab ve Acem sultanlarının sultan-i
erkemi, denizler ve karalar sahibi, Haremeyn-i şerifeynin bâdimi, Sultan evladı Sultan
Selim han ibn-i Sultan Bayezid han ibni Ebulfetih Sultan Mehmed (Allah onun mülkünü
korusun) emirleriyle 929 senesi Muharrem ayında inşa olunmuştur1433.
Kitabesinde yapının I. Selim tarafından yapıldığı yazılmasına rağmen binanın
oğlu Kanuni Sultan Süleyman tarafından babasının namına vefatından sonra yapıldığı,
türbe kitabesine gönderme yapılarak öneri sürülmektedir1434. İnşa kitabesinden yapının
H.929/1522 yılında inşa edildiği öğrenilmektedir.
1432
Kalemişi süslemeler için bkz. C. Nemlioğlu, a.g.t., s.153-55; E.L. Tekinkaya, a.g.t., s.109-112.
C.E. Arseven, a.g.e., s.319. Kitabe için ayrıca bkz. F.G. Ersoy (Top), a.g.t., s.45-50.
1434
T. Öz, a.g.e., I, s.129-130; D. Kuban, a.g.e., s.232.
1433
627
Katalog No
Yapının Adı
Yeri
Şekil No
:3.61
:SİNAN PAŞA İMARETİ/CAMİİ1435
:Afyonkarahisar/Sincanlı
İnceleme Tarihi
:234
Resim No
:29.12.2009
:569-575
Sincanlı İlçesi1436, Afyonkarahisar İl merkezine 33 km uzaklıktadır. İlçe
merkezinde yer alan Sinan Paşa Külliyesi, bugün cami olarak adlandırılan imaret,
sadece imaret işlevinde olan yapı, hamam ve türbeden meydana gelmektedir. Hamam
imaretin yaklaşık 300 m. ilerisinde, Lala Sinan Paşa Türbesi ise imaretin bahçesinin
kuzeyindedir1437. Kitabesine göre külliye Lala Sinan Paşa tarafından H.931/1524-25
yılında inşa ettirilmiştir1438.
Yapıda enine dikdörtgen planlı merkezi hacim, aynı aks üzerinde artarda
sıralanmış iki kubbe ile örtülüdür. Girişleri dışarıdan sağlanan iki adet tabhane mekanı,
beş birimli bir son cemaat yeri ile kuzeybatı köşesinde de bir minaresi vardır (Şekil
234).
Yapıda kesme taş, moloz taş, mermer ve tuğla kullanılmıştır. Beden duvarları
moloz taşlarla, minare kaidesi, son cemaat yerinin kuzey cephesi ve taçkapı kesme
taşlarlarla, taçkapı ana nişi mermerle, minare gövdesi, örtü ve kemerler de tuğla ile inşa
edilmiştir. Yapının beden duvarlarında düzenli olmasa da tuğla hatıllara ve yer yer
kesme taşlara da rastlanmaktadır (Resim 569-570). Kurşun kaplı örtülerin kasnakları
sıvalıdır1439.
Yapıda çok fazla pencere açıklığına yer verilmemiştir. Ana kütlenin kuzey ve
güney duvarlarında alt kotta ikişer adet, doğu ve batı duvarlarında ise birer adet pencere
açıklığı vardır. Tabhane mekanlarında ise dışa bakan doğu ve batı duvarlarında birer
adet pencere bulunmaktadır. Dikdörtgen formlu pencerelerin lento ve söveleri kesme
1435
S. Eyice, “Sincanlı’da Sinan Paşa İmareti”, Vakıflar Dergisi, X, Ankara, 2006, s.303. Yapı Sinan
Paşa İmaret Camii, Paşa Camii, Sinan Paşa Camii şeklinde de adlandırılmaktadır. Bkz. Türkiye’de
Vakıf Abideler…, I, s.145; A. Kuran, a.g.e., s.167-169.
1436
Bugün ilçe Sinan Paşa olarak adlandırılmaktadır. Sinan Paşa kasabası 1953 yılında ilçe olmuştur.
1437
Sinan Paşa’nın Türbesi’ndeki mezar taşlarının transkripsiyonları için bkz. S. Eyice, a.g.m., s.307-308.
1438
Türkiye’de Vakıf Abideler…, I, s.145.
1439
Kaynaklarda örtülerin tamamen kiremit kaplı olduğu belirtilmektedir Bkz. Türkiye’de Vakıf
Abideler…, I, s.146,148, s.146’daki onarım sonrasına ait fotoğraf; S. Eyice, a.g.m., Res.2-5, 10, s. 319320’de, 1968 yılında yaptığı incelemede örtülerin Marsilya tipi kiremitli kaplı olduğunu, ancak
orijinalinde alaturka kiremit olması gerektiğini belirtmektedir.
628
taştır. İbadet mekanının pencerelerinin gemi teknesi kemer formunda alınlıklar vardır.
Pencereler bu formu 1876 yılındaki onarımda almıştır1440 (Resim 569).
Şekil 234. Sincanlı Sinan Paşa İmareti. Plan.
Yapının kuzeybatı köşesinde yer alan minarenin kesme taş kaidesi, dışa beş
kenarlı olarak yansımaktadır. Pabuç ve silindirik gövde tuğladandır. Kaide ile pabuç,
gövde ile şerefe birbirlerinden kalın kaytan silmeler ile ayrılmaktadır. Silindirik
formdaki tuğla petek, kurşun kaplı konik bir külah ile örtülüdür.
Yapının batısında yer alan mermer şadırvan, kare ayaklarla taşınan, üzeri kurşun
kaplı bir kubbe ile örtülüdür. Unsur son onarımda yenilenmiştir.
Son cemaat yerinin doğu ve batı kısmı, tabhane mekanlarının dış duvarlarının
uzantısı olan duvarlarla dışa kapalıdır. Beş birimli son cemaat yeri kuzeyde ise dört adet
sütunun taşıdığı sivri kemerler ile dışa açılmaktadır. Kemer araları bugün camekanlarla
1440
S. Eyice, a.g.m., s.320.
629
kapatılmıştır1441. Son cemaat yerinde kesme taş malzeme kullanılmıştır. Birimin kuzey
duvarında ortada taçkapı, taçkapının iki yanında birer dikdörtgen planlı pencere
bulunmaktadır. Duvarın doğu ve batı uçlarında da tabhane mekanlarının girişleri vardır.
Mekanın batı duvarının kuzey ucundaki açıklıkla da minareye çıkılmaktadır. Son
cemaat yerinde her birim geçişleri pandantiflerle sağlanmış birer kubbe ile örtülmüştür.
Ortadaki birimin kubbesi diğerlerinden daha yüksek tutularak vurgulanmıştır (Resim
570).
Dışa taşıntı yapan taçkapı, Bursa kemerli bir tonoz ile örtülüdür. Çerçeve
silmelerle çevrelenmiştir. İki renkli zıvanalı basık bir kemer ile örtülü giriş açıklığında
kemer ve söveler mermerdir. Taçkapı ise kesme taş kaplamadır. Basık kemer üzerindeki
mermer inşa kitabesi üç satırdır.
Son cemaat yerinin doğu ve batı uçlarında yer alan açıklıklarla ulaşılan tabhane
mekanları kare planlıdır. Her iki mekan da birer beşik tonoz ile örtülüdür. Mekanlarda
kapı dışında dışa açılan tek unsur, her iki mekanın dışa bakan doğu ve batı duvarlarında
yer alan dikdörtgen formlu birer adet penceredir. Bugün dolap nişi görünümündeki
nişler birer ocaktır. Yapılan onarımlarla bu şekli almışlardır1442.
Taçkapıdan ibadet mekanına geçilmektedir. Klasik tabhaneli camilerden farklı
bir plan yapısında olan ana kütle enine dikdörtgen planlıdır. Merkezi hacim duvarlara ve
merkezde yer alan iki kare kesitli paye üzerine oturan iki kubbe ile örtülüdür. Aynı aks
üzerine yerleştirilmiş kubbe ile örtülü merkezi hacmin iki yanı genişletilerek birer yarım
kubbe ile örtülmüştür. Tabhaneli camilerde karakteristik özelliklerden biri olan iki ana
mekanı ayıran enlice kemer bu yapıda da karşımıza çıkmaktadır. Tabhane mekanlarının
girişlerinin dışarıdan yerilerek yapıdan koparılması ve merkezi plan şeması
uygulanması ilerleyen dönemde bu tip yapılarda meydana gelen değişimleri
göstermektedir. İbadet mekanının iki yanında yapılan bu genişletme çalışması,
Afyonkarahisar’da yer alan Gedik Ahmet Paşa İmareti’nde de karşımıza çıkmıştı (Şekil
172). Yapıda örtülere geçiş, merkezi kubbelerde pandantifler ve sekizgen kasnaklarla
sağlanmaktadır. Yanlardaki yarım kubbeler ise güneyde pandantif geçişlere, dışa bakan
1441
Kaynaklarda yayınlanmış onarım sonrasını gösteren fotoğraflarda son cemaat yeri kemer araları
açıktır, örtüler ise kiremit kaplıdır Bkz. Türkiye’de Vakıf Abideler…, I, s.146; S. Eyice, a.g.m., Res.25, 10.
1442
S. Eyice, a.g.m., s.321.
630
doğu ve batı duvarlarda ise içleri mukarnaslarla dolgulandırılmış tromplara
oturmaktadır1443 (Resim 571-574).
Yarım daire kesitli mihrap nişi çeyrek küre şekilli bir kavsara ile örtülüdür.
Dönem ile uyuşmayan mihrap 1876 yılındaki onarımının birer eseridir. Ahşap minber
ise niteliksizdir.
Tarihlendirme
Yapının taçkapısında yer alan inşa kitabesi mermer üzerine kabartma
tekniğindedir. Arapça harflerle yazılı Türkçe kitabe üç satırdan meydana gelmektedir
(Resim 575). Kitabenin Arapça harfler ile yazılışı:
دﻻدﯾﻤﻜﻢ ﻋﻘﺒﻲ ﺑﻨﺎس
ﻛﮫ وردى اھﻤﺎدﻧﮫ ﺟﺎن ﺻﻔﺎﺳﻦ
ﺳﻨﺎن ﭘﺎﺷﺎ ﺑﻠﻮب دﻧﯿﺎ ﻓﻨﺎﺳﻦ
ﻋﻤﺎرت ﺑﺸﻠﺪى و ﺟﺎﻣﻊ اﯾﺪى
ﻗﻠﻨﺪىﺠﻤﻌﮫ و اوﻗﺎت ﺧﻤﺴﮫ اوﻗﻮﻧﺪى ھﺮ ﺳﺤﺮ اوراد ﯾﺲ
اده ﻟﺮ روﺣﻨﮫ رﺣﻤﺖ دﻋﺎﺳﻦ
ﻗﻤﻮ ﻣﺆﻣﻦ اوﻟﻨﻠﺮ ﺑﻮ ﺳﺒﺒﺪن
اﻗﻮدﯾﻠﺮ ﻣﺪﺣﻨﮫ ﻃﺲ
ﯾﺎزار ﺑﻮ ﺻﻔﺎدارﻧﮫ ﺗﺎرﯾﺦ
و ﺣﺴﻦ ﺗﻮﻓﯿﻖ ﺧﺪا
1-Sinan Paşa bilüp dünya fenasın
Diledi kim ukba binasın
2-İmaret başladı ve cami idi
Ki verdi ihmadına can safasın
3-Kılındı cum’a ve evkat-ı hamse
Okundun her seher evrad-ı Ya-sin
4-Kamu mü’min olanlar bu sebebten
Ederler ruhuna rahmet du’asın
5-Yazanlar bu sefa darına tarih
Okudular medhıne (?) Tâ-Sîn
1443
Pandantifler 1876 yılındaki onarımlarla bu şekli almıştır. Bkz. S. Eyice, a.g.m., s.320.
631
ﺗﻤﺖ ﺑﻌﻮن اﷲ
6-Temmet bi’avni’llahi ve hüsn-i Tevfikıhı
Kad temmet bi’avnillah hüsnü ve Tevfik-i Huda1444.
Tarih kısmı ebced hesabı ile verilen yapı H.931/1524-25 yılında Lala Sinan
Paşa tarafından yaptırılmıştır. Yapı Kanuni Sultan Süleyman’ın (1520-1566)
saltanatının ilk yıllarında yapılmıştır1445.
Kaynaklarda inşa kitabesinin alt tarafında basık kemer üzerinde siyah boya ile
bir başka kitabenin olduğuna dair bilgiler bulunmaktadır1446. Ancak bugün bu yazılar
yoktur. Yapının güney duvarının saçak seviyesinde de H.1293/1876 tarihli bir onarım
kitabesi vardır1447. Kitabeden yapının 1876 yılında Necib Nuri Efendi tarafından
onarıldığı anlaşılmaktadır. Sinan Paşa İmareti’nin H.931 1 Rebiülevvel/27 Aralık 1524
tarihli Arapça bir vakfiyesi vardır1448.
Sinan Paşa, külliyedeki türbesindeki mezar taşlarından da anlaşılacağı gibi
Mehmet adlı bir şahsın oğludur. H.932/1525-26 yılında vefat etmiştir1449.
1444
Kitabenin farklı okunuşları için bkz. Türkiye’de Vakıf Abideler…, I, s.149.
S. Eyice, “Sincanlı’da Sinan Paşa İmareti”, s.304-305.
1446
Kitabenin fotoğrafı ve transkripsiyonu için bkz. S. Eyice, a.g.m., s.305, Res.12-13.
1447
Onarım kitabesinin transkripsiyonu için bkz. S. Eyice, a.g.m., s.306.
1448
Vakfiye için bkz. Ay.mak., s.308-312; R. Şeşen, “Sinan Paşa’nın Arapça Vakfiyesinin Tercümesi”,
Vakıflar Dergisi, X, Ankara, 2006, s.337-343.
1449
Ay.mak., s.307-308.
1445
632
Katalog No
:3.62
Yapının Adı
Yeri
Şekil No
:PİRİ MEHMET PAŞA CAMİİ
:İstanbul/Silivri
İnceleme Tarihi
:235
Resim No
:22.11.2009
:576-583
Silivri İlçesi, Piri Mehmet Paşa Mahallesi’nde yer alan yapı, kervansaray,
medrese, kitaplık, muvakkithane, imaret, sıbyan mektebi, hamam ve çeşmeden meydana
gelen bir külliyeye dahildir. Bugün külliyeden geriye kalan tek yapı incelememize konu
olan yapıdır. 1530 yılında inşa edilen yapının banisi Yavuz Sultan Selim’in son, Kanuni
Sultan Süleyman’ın ilk sadrazamı olan Pirî Mehmet Paşa’dır.
Yapı ibadet mekanı, iki tabhane mekanı, minare ve son cemaat yerinden
meydana gelmektedir (Şekil 235).
Şekil 235. İstanbul Piri Mehmet Paşa Camii. Plan (www.archnet.org’tan işlenerek).
633
Yapının beden duvarları düzgün kesme taş kaplıdır. Duvarlar saçak hizasında
kaytan silmeler ile son bulmaktadır. Örtüler kurşun kaplıdır (Resim 576-577).
Yapının alt sıra pencereleri dikdörtgen formdadır. Atkı taşı ve söveler
mermerdir. Pencerelerin sivri kemerli alınlıkları vardır. Üst sıra pencereleri sivri
kemerlidir ve birer alçı dışlık ile örtülüdür.
Yapının minaresine ibadet mekanının batı duvarının kuzey ucuna yerleştirilmiş
bir açıklık ile ulaşılmaktadır. Beden duvarları üzerinde yükselen unsur kesme taştandır.
Silindirik gövde şerefe altında kalın bir kaytan silme ile son bulmaktadır. Şerefe altı
mukarnaslarla hareketlendirilmiştir. Silindirik formdaki petek Barok döneme özgü
süsleme unsurları ve taş bir külah ile son bulmaktadır (Resim 576).
Yapının kuzeyinde yer alan şadırvan mermerdir. Kare kesitli mermer kaplama
ayaklarla taşınan konik külah, kurşun kaplanmadır. Şadırvanda örtü ve ayaklar onarım
geçirmiştir.
Beş birimli son cemaat yeri geçişleri pandantiflerle sağlanmış birer kubbe ile
örtülüdür. Mekan kuzeyde dört sütunla taşınan sivri kemerler ile dışa açılmaktadır. Birer
duvar ile kapatılmış doğu ve batı cepheler ise dışa dikdörtgen formlu birer pencere ile
açılmaktadır. Son cemaat yerinin güneyi ortada taçkapı taçkapının iki yanına
yerleştirilmiş aralarında birer dış mihrap bulunan ikişer pencere ile simetrik düzendedir.
Dikdörtgen formlu alt sıra pencerelerin alınlıkları ve üst sıra pencereleri sivri
kemerlidir. Üç kenarlı dış mihraplar birer mukarnas kavsara ile örtülüdür. Unsurlar düz
ve kaytan silmeler ile çevrelenmektedir. Geçişler ve kubbe yüzeyi geç dönemde klasik
süsleme programına özgü kalemişi süslemelerle hareketlendirilmiştir (Resim 577).
Kesme taş kaplama çerçeveye sahip taçkapı, dışa taşıntı yapmaktadır. Çerçeve,
düz, dış ve iç bükey silmeler ile hareketlendirilmiştir. Taçkapı ana nişi Bursa kemeri bir
tonoz içerisindedir. Bursa kemeri, söve ve basık kemer mermerdir. Giriş açıklığının üst
kesimine dini içerikli Arapça bir kitabe panosu yerleştirilmiştir. Açıklık iki kanatlı
ahşap bir kapı ile örtülüdür (Resim 577).
Taçkapıdan ibadet mekanına geçilmektedir. İbadet mekanının doğu ve batı
duvarlarının iki yanına birer adet tabhane mekanı yerleştirilmiştir. Kare planlı tabhane
mekanlarından doğudaki pandantif geçişli bir kubbe ile örtülüdür. Batıdaki tabhane
634
mekanı ise duvar içerisine yerleştirilmiş minarenin varlığı nedeniyle iç kesimde
daralmıştır. Kemerlerle kare bir alan oluşturularak bir kubbe ile örtülmüştür. Kubbe ve
geçişler kalemişi süslemelerle hareketlendirilmiştir. Tabhane mekanlarının hem dışa
hem de ibadet mekanına açılan birer kapısı vardır. Dikdörtgen formlu kapıların söveleri
mermerdir. Mekanların güney ve kuzey duvarlarında ise alt kotta birer dikdörtgen
formlu pencere bulunmaktadır. Kuzeydeki pencerelerin iki yanında dikdörtgen formlu
birer niş vardır (Resim 582-583).
Kare planlı ibadet mekanı geçişleri tromplarla sağlanmış bir kubbe ile örtülüdür.
Mekanın doğu, batı ve kuzey duvarlarının alt kesiminde ikişer pencere açıklığına yer
verilmiştir. Güneyde ise dışa taşıntı yapan ve mihrabı da içinde barındıran bölümün iki
yanında birer pencere vardır. Dışa taşıntılı bölümün yan kanatlarında birer, güneyinde
de mihrabın iki yanında birer pencere bulunmaktadır. Birim yarım kubbe ile örtülüdür.
Mekanın duvarları, kubbe yüzeyi ve geçişler klasik dönem süsleme programına sahip
kalemişi süslemelerle bezelidir. İbadet mekanının kuzey duvarına, girişin iki yanına
ahşap konstrüksiyonlu bir kadınlar mahfili yerleştirilmiştir (Resim 578-581).
İki yandan birer köşe sütuncesi ile sınırlandırılmış beş kenarlı mihrap nişi,
mukarnas kavsara ile örtülüdür. Yağlıboya ile boyanmış mihrap, palmet fistosu ile
taçlandırılmış bir tepelikle son bulmaktadır (Resim 578-579).
Mermer minberde aynalık ve korkulukta iç içe geçmelerle meydana gelen
geometrik örnekli bir süsleme bulunmaktadır. Bezemeler kazıma tekniğindedir (Resim
578).
Piri Mehmet Paşa Camii’nde plan şeması irdelendiğinde avlu mekanının
İstanbul ve Edirne II. Bayezid imaretleri ile İstanbul Sultan Selim Camii’nde de olduğu
gibi tamamen ortadan kalktığı görülmektedir (Şekil 218, 183, 233). Merkezi hacim tüm
yapı içerisinde baskın konumdadır ve iyice küçülerek işlev değiştiren tabhane mekanları
ise sembolik olarak yerlerini korumaktadır. Kare palanlı mekanın mihrabı da içine aldığı
güney bölümü dışa çıkıntı yapması, dönem cami mimarisi için karakteristiktir. Özellikle
İstanbul’daki merkezi planlı yapılarda görülen mihrabın bulunduğu alanın plan şeması
içerisinde bu şekilde tasarlanması, geç dönem yapılarından biri olan bu yapıda da tercih
nedeni olmuştur.
635
Tarihlendirme
Yapının inşa kitabesi yoktur. Giriş kapısı üzerinde yer alan Arapça dini içerikli
kitabede “Kelime-i Tevhid” ve H.937/1530-31 tarihi bulunmaktadır. Son cemaat yerinde
yer alan alt sıra penceresindeki onarım kitabesinde de 1179/1765-66 tarihi
görülmektedir. Sultan Selim’in vezirlerinden biri olan Piri Mehmet Paşa’nın caminin
haziresinde yer alan mezar taşında ise ölüm tarihi olarak 1532 yılı verilmiştir. Buradan
yola çıkarak yapının 1530-31 yıllarında inşa edilmiş olabileceği söylenebilir.
636
Katalog No
Yapının Adı
Yeri
Şekil No
:3.63
:UZUN HASAN İMARETİ/CAMİİ1450
:Fethiye/Malatya İnceleme Tarihi:12.11.2009,
30.06.2010
:236
Resim No
:584-590
09.03.2010,
Yazıhan İlçesi, Fethiye Köyü, Malatya şehir merkezine 40 km. uzaklıktadır. Yapı
1566 yılında Beylerbeyi Abdüsselam oğlu Mustafa Paşa tarafından inşa ettirilmiştir.
Yapı en son 2004 yılında, Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından onartılmıştır.
Yapı, ibadet mekanı, iki adet tabhane mekanı, son cemaat yeri ve bir adet
minareden meydana gelmektedir (Şekil 236).
Şekil 236. Fethiye Uzun Hasan İmareti. Plan (S. Eyice’den işlenerek).
1450
Yapı halk arasında Abdülrezzak Camii, Abdüsselam Camii şeklinde de adlandırılmaktadır. İ. Aytaç,
a.g.t., s.129-131.
637
Yapının beden duvarları ile minare düzgün kesme taş kaplıdır. Tabhane
mekanların da ise moloz taş kullanılmıştır. Son cemaat yeri ahşap konstrüksiyonlu
kiremit kaplı bir çatı ile örtülüdür. Diğer örtüler ise kurşun kaplıdır. Düzgün kesme taş
kaplamalar ve kurşun örtüler son onarımda yenilenmiştir (Resim 584-586).
Dikdörtgen formlu pencereler sivri kemerli çökertmeler içerisindedir.
Son cemaat yerinin batı kanadına konumlanmış minare kaidesi kare planlıdır.
Yüksek pabuç sivri kemerlerle hareketlendirilmiştir. Silindirik gövde ile pabucu, şerefe
ile gövdeyi birer adet kalın kaytan silme ayırmaktadır. Silindirik petek, kurşun kaplı
küçük bir kubbe ile örtülüdür (Resim 584-586).
Son cemaat yeri kareye yakın dikdörtgen kesitli kesme taş ayaklarla taşınan sivri
kemerler ile dışa açılmaktadır. Doğu ve batı kanadının dışarısı ile bağlantısı sadece
ikişer adet pencere ile sağlanmaktadır. Batıdaki pencerelerden kuzeydeki sonradan
minare girişi haline dönüştürülmüştür. Son cemaat yeri bugün ahşap bir tavan ile
örtülüdür. Ancak kalan izlerden son cemaat yerinin beş birimli olduğu ve her birimin
geçişleri pandantiflerle sağlanan birer kubbe ile örtülü olduğu anlaşılmatadır. Son
cemaat yerinde güney duvarda ortada taçkapı, taçkapının iki yanında birer pencere ve
tabhane mekanlarının girişleri bulunmaktadır. Dikdörtgen formlu pencereler sivri
kemerli çökertmeler içerisindedir. Çökertmelerin iki yanı ince zarif sütuncelerle
sınırlandırılmıştır. Taçkapının sağındaki pencere ile arasında yarım daire kesitli bir dış
mihrap da vardır. Unsur çeyrek küre şekilli bir kavsara ile örtülüdür. Tabhane girişleri
küçük dikdörtgen formlu basit açıklıklar şekindedir (Resim 584, 586, 587).
Sivri kemerli bir tonoz içerisinde yer alan giriş açıklığı oldukça basittir. Basık
kemer ile örtülü kapının üzerinde dikdörtgen formlu inşa kitabesi bulunmaktadır. Ahşap
kapı kanadı yenidir (Resim 586).
Kare planlı tabhane mekanları geçişleri pandantiflerle sağlanan birer kubbe ile
örtülüdür. Mekanların güney duvarlarında basık kemerli birer pencere, kuzey
duvarlarında da son cemaat yerine açılan birer kapıları vardır. Her iki mekanın ibadet
mekanı ile bağlantısı yoktur.
Kare planlı ibadet mekanı, geçişleri tromplarla sağlanmış bir kubbe ile örtülüdür.
Mekanın kuzey duvarında ortada giriş açıklığı, kapının iki yanında da birer adet basık
638
kemerli pencere bulunmaktadır. Doğu ve batı duvarlarında yer alan birer adet pencere
ile güney duvarında yer alan iki pencerede aynı formdadır (Resim 588-589).
Silmelerle çevrelenmiş, çerçeveye sahip kesme taş kaplama mihrap nişi yarım
daire kesitlidir. Unsur, dilimli bir kavsara ile örtülüdür. Kavsara mukarnas tarzı
bezemelerle hareketlendirilmiştir. Dilimli kavsaranın oturduğu gömme sütuncelerin
başlıkları da bitkisel örnekli kazıma tekniklikli süslemelere sahiptir (Resim 589).
Bezemesiz taş minberde köşk kısmına dokuz basamakla ulaşılmaktadır (Resim
589).
Tarihledirme
Yapının giriş kapısı üzerinde yer alan üç satırdan meydana gelen inşa kitabesi
taş üzerine kabartma tekniğindedir (Resim 590). Sülüs kitabenin Arapça harflerle
yazılışı şöyledir:
ﺣﺘﻢ ﺑﺜﺎو ھﺰاﻟﯿﻘﻐۃ اﻟﺜﺮﯾﻒ اﻟﺜﺎن راﻟﻌﺎرة ﻋﻠﯿۃ اﻟﺒﻨﯿﺎن ﻓﻰ اﯾﻢ دوﻟۃ اﻟﺴﻠﻄﺎن
اﻟﻐﺰاة واﻟﺒﺎھﯿﻦ اﻟﺴﻠﻄﺎن ﺳﻠﯿﻤﺎن ﺑﻦ اﻟﺴﻠﻄﺎن ﺳﻠﯿﻢ ﺧﺎن اﻓﺘﺢ اﷲ ﻧﺘﺤﺎ و
اﻋﺎﻧﮫ ﻋﻮﻧﺎ ﺑﺎﯾﻐﺎ ﻟﺼﺎ ﺣﯿﺎ ﻟﺨﯿﺮات اﯾﺮال اﻣﺮارﻛﺮام ﻣﻌﻄﻔﺎ ﺑﺎﺷﺎ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﺴﻼم ﻓﻰ ﺳﻨﮫ ارﺑﻊ
و ﺳﺒﻌﯿﻦ وﺗﺴﻌﻤﺎﯾﮫ
Kitabenin Anlamı: Bu şanlı, şerefli buk’aniye binası yüksek olan imareti yapmış
gaziler ve mücahitler sultanı sultan Selim Han (Yavuz) oğlu Süleyman (Kanuni) devleti
günlerinde –Allah onun fetih yollarını açsın- ve hayır sahibi beylerbeyi Abdüsselam
oğlu Mustafa Paşa’nın belirli yardımlarıyla dokuz yüz yetmiş dört yılında bitirildi1451.
H.974/1566 yılı Kanuni Sultan Süleyman’ın son saltanat yılıdır.
Kitabeden yapının 1566 yılında Kanuni Sultan Süleyman’ın son saltanat yılında
Beylerbeyi
olan
Abdüsselam
oğlu
Mustafa
öğrenilmektedir.
1451
Kitabe için ayrıca bkz. İ. Aytaç, a.g.t., s.129.
639
Paşa
tarafından
inşa
ettirildiği
Katalog No
Yapının Adı
Yeri
Şekil No
:3.64
:İBRAHİM BEY İMARETİ/CAMİİ1452
:Kozluk/Batman
İnceleme Tarihi
:07.01.2011
:237
Resim No
:591-599
Kozluk İlçesi Batman İl merkezine 59 km. uzaklıktadır. İlçe merkezinde yer alan
yapı kitabesine göre H.1117/1705 yılında inşa edilmiştir. Yapının banisi Garzan
Aşireti’nden Murtaza Bey’in oğlu İbrahim Bey’dir. Yapı 1967-1975 yılları arasında bir
onarım geçirmiştir1453.
Yapı ibadet mekanı, iki adet tabhane mekanı, beş birimli bir son cemaat yeri ve
bir minareden meydana gelmektedir (Şekil 237).
Şekil 237. Kozluk İbrahim Bey İmareti. Plan (R.H. Ünal’dan işlenerek).
Yapının inşasında düzgün kesme taş kullanılmıştır. İç ve dış duvarlar ile kubbe
geçişleri kesme taşlarla, kubbeler ise tuğlalarla inşa edilmiştir. Beden duvarları ve
1452
Yapı halk arasında İbrahim Bey Camii, İbrahim Paşa Camii şeklinde de adlandırılmaktadır.
R.H. Ünal, “Kozluk’ta (Siirt) İki Cami”, Arkeoloji-Sanat Tarihi Dergisi, I, (1982)’den ayrı basım,
İzmir, 1982, s.89.
1453
640
kasnaklar konsol tarzı süslemeler ile son bulmaktadır. Örtüler dıştan betonarme sıva ile
sıvanmıştır (Resim 591-94).
Kuzey cephedeki iki pencere dışında yapının alt kotunda pencere açıklığına yer
verilmemiştir. Dikdörtgen formlu pencereler üç dilimli çökertmeler içerisindedir. Doğu
ve batıdaki tabhane mekanlarında yer alan üst sıra pencereleri ise yuvarlak kemerlidir
(Resim 593-94).
Son cemaat yerinin batısında yer alan kesme taş minarenin kaidesi dikdörtgen
planlıdır. Kaidenin köşeleri pahlanarak yumuşatılmıştır. Silindirik gövdenin alt kesimi
kaytan silmeler ve kaş kemerler dizisi ile hareketlendirilmiştir. İkişer sıra kaytan silme
arasında saadet düğümlerinden meydana gelen bir bordür, kemerleme dizisinde de
gülbezekler, damla motifleri ve kare formlu rozetler dönüşümlü olarak verilmiştir.
Süslemelerin içleri bitkisel örnekli bezemelerle dolgulandırılmıştır. Gövde üzerinde
ayrıca zencirek sıraları, palmet fistosu ve damla motifleri de vardır. Şerefe altı mukarnas
tarzı süslemeler ile dolgulandırılmıştır. Silindirik petek dıştan kurşun kaplı küçük bir
kubbe ile örtülüdür (Resim 591-94).
Beş birimli son cemaat yerinin doğu ve batı cepheleri dışa kapalıdır. Doğu
cepheye sonradan bir duvar örülmüş ve bu duvar üzerine bir pencere açılmıştır. Pencere
bir dönem örülürek kapatılmıştır1454. Birim kuzeyde sütunlar ve ayaklar üzerine oturan
sivri kemerler ile dışa açılmaktadır. Sütunlardan ikisi serbest, ikisi doğu ve batıdaki
duvarlarına ve ikisi de ortadaki iki kesme taş ayağa dayalıdır. Sütun kaide ve başlıkları
köşeleri pahlı dikdörtgen prizma formundadır. Son cemaat yerinde dört birim geçişleri
pandantiflerle sağlanmış birer kubbe ile örtülüdür Girişin olduğu orta birim ise bir
eyvan formundadır ve örtü yüksek tutularak vurgulanmıştır. Eyvan sivri kemerli bir
tonoz ile örtülüdür ve dıştan üçgen bir alınlık yapmaktadır. Eyvanının kemeri balıksırtı
motifi ve bitkisel örnekli süslemeler ile çevrelenmiştir. Eyvan ana nişi iki yandan birer
gömme sütunce ile sınırlandırılmıştır (Resim 594-595).
İbadet mekanına ulaşımı sağlayan giriş, eyvanının dip duvarı üzerine
yerleştirilmiş basit bir açıklık şeklindedir. Dikdörtgen formlu açıklık sivri bir kemer
içerisindedir. Kemer yüzeyi mukarnası andırır süslemeler ile hareketlendirilmiştir.
1454
R.H. Ünal, a.g.m., s.89, Şek.5.
641
Kapının lentosu üzerine beş satırdan meydana gelen inşa kitabesi yerleştirilmiştir
(Resim 595).
İbadet mekanının iki yanında birer adet tabhane mekanı vardır. Tabhane
mekanları, birer sivri kemer ile ibadet mekanına açılmaktadır. Kare planlı mekanlar,
geçişleri pandantfilerle sağlanmış birer kubbe ile örtülüdür. Her iki mekanda simetrik
düzendedir. Mekanların güney duvarlarında birer adet dikdörtgen formlu dolap nişi
vardır. Doğudaki tabhane mekanının doğu duvarında batıdaki tabhane mekanının da batı
duvarında ikişer adet dikdörtgen formlu niş bulunmaktadır. Bu iki nişin üst kotuna da
birer adet mazgal pencere yerleştirilmiştir (Resim 596-97).
Kare planlı ibadet mekanı, geçişleri pandantiflerle sağlanan bir kubbe ile
örtülüdür. Yapının iç duvarları kesme taşlarla kaplıdır. Mekanın kuzey duvarında giriş
açıklığı, güney duvarında ise mihrap nişi ile iki adet dikdörtgen formlu dolap nişi vardır.
Dolap nişleri birer sivri kemer ile örtülüdür (Resim 596-597).
Yarım daire kesitli mihrap nişi, çeyrek küre şekilli bir kavsara ile örtülüdür.
Kavsaranın iç kısmı istiridye formunda dilimlerle hareketlendirilmiştir. Kavsara
kemerini de yivli bir silme çevrelemektedir (Resim 597-98). Ahşap minber yapıya son
on yıl içerisinde eklenmiştir1455.
Yapıda taş süsleme vardır. Süslemeler dış cephede minarede ve son cemaat
yerinde yoğunlaşmaktadır. Kesme taş kaplı minarenin gövdesinde kaytan silmelerin
arasında dört kollu yıldızlardan meydana gelen bir bordür vardır. Bu süsleme ile üst
kesimde yer alan çift kaytan silme arasında da kaş kemerlerden meydana gelen bir
kemerleme dizisi gövdeyi çevrelemektedir. Her kemerin içi damla, dairesel ve kare
formunda motiflerle dönüşümlü olarak işlenmiştir. Motifler bitkisel örneklerle
dolgulandırılmıştır. Daha üst kotta da bir palmet fistosu ve gövde üzerine serpiştirilmiş
rozet tarzı süslemeler dikkat çekmektedir (Resim 593-94).
Son cemaat
yerinde küçük konsollar
saçak seviyesinde tüm yapıyı
dolanmaktadır. Giriş eyvanının kemeri de basit bir mukarnas sırası ve geçme şeridi ile
hareketlendirilmiştir (Resim 592-95).
1455
1975 yılına ait fotoğraflarda mekanda minber yoktur. Bkz. R.H. Ünal, a.g.m., s.90.
642
Tarihlendirme
İbadet mekanına girişi sağlayan kapı üzerinde yer alan inşa kitabesi beş satırdan
meydana gelmektedir. Yazılar yekpare dikdörtgen bir taş levha üzerine oyulmuştur.
Kitabe Arapça ve Osmanlıcadır (Resim 599). İlk dört satırda yer alan Osmanlıca metin,
yan yana ikişer kartuş ile verilmiştir. En alttaki Arapça metin ise tek bir kartuş
içerisindedir. Kitabenin Osmanlıca bölümünün Latin harfleri ile yazılışı şöyledir:
1-Emir-i Ekrem İbrahim-i dânâ
İdüp hayrata bezl-i zerle himmet
2-Yapup bir mescid-i nev-tarh-ı dikleş
K’ola tâ haşre-dek cây-ı ‘ibadet
3-‘İnayet eyle fazlunla ilâhi
Bula mülk-i bekâda sahn-ı cennet
4-Tamam oldu didüm târih-i sâlin
Salâdır mescide gelsün cema’at
Metnin bugünkü Türkçe’ye aktarımı:
1-Büyük Emir, bilgin İbrahim, hayır işine bol para harcayarak,
2-Ebediyete kadar içinde ibadet edilmesi için hoşa giden yeni bir mescid inşa
ettirdi.
3-Yarabbi! Onun ebedi alemde cenneti bulması için faziletinle yardımcı ol.
4-Yılın tarihi tamamlandı dedim. Salâ veriliyor. Cemaat mescide gelsin.
Arapça kısmının Arapça harflerle yazılışı şöyledir:
ﻗﺪ اﻣﺮ ﺑﻌﻤﺎرة ھﺰا ﻟﻤﺴﺴﺠﺪ اﻟﺸﺮﯾﻒ اﺑﺮاﺣﯿﻢ ﺑﻚ اﺑﻦ ﻣﺮﺗﻀﻰ ﺑﻚ ﻋﺮزى) ?( ﻓﻰ ﺳﻨﮫ ﺳﺒﻌﮫ ﻋﺸﺮ
و ﻣﺎﯾۃ واﻟﻒ
643
Kitabenin Anlamı: İbrahim Bey İbn Murtaza Bey ‘Arzi bu yüce caminin
yapılmasını 1117/1705-6 yılında emretti1456.
Kitabenin Osmanlıca kısmının son satırında ebcad hesabı ile verilen tarih,
Arapça kısmında verilen ile aynıdır. Kitabeden yapının banisinin Murtaza Bey’in oğlu
İbrahim Bey olduğu ve H.1117/1705-6 yılında inşa edildiği öğrenilmektedir. Son
cemaat yerinin doğusunda İbrahim Bey’in aile kabristanı bulunmaktadır. Kabristana
bakan yapınının doğu duvarındaki kesme taşlarından birinin üzerinde de H.1179/176566 tarihi vardır. Bu tarih yapıya ait bir onarımı göstermektedir (Resim 600).
1456
R.H. Ünal, a.g.m., s.91-92’de yukarıda geçen “Arzi” kelimesinde emin olamamış “garzi” şeklinde de
okunabileceğini eklemektedir.
644
4- DEĞERLENDİRME VE SONUÇ
4.1. İNŞA MALZEMESİ VE TEKNİK
Anadolu’daki tabhaneli camilerde yapıların dış cephe duvarları, geleneksel
harçlı yığma duvar tekniği ile örülmüş, kesme taş başta olmak üzere, kabayonu taş,
moloz taş, dere taşı, mermer ve tuğla ile kaplanmıştır. Yapılarda bu malzemelerin
kullanılmasında dönemin siyasi ve sosyo-ekonomik yapısı ile coğrafi özelliklerinin
önemi büyüktür. İstanbul, Edirne, Amasya gibi siyasi iktidarın hakimiyetinin simgesi
olan şehirlerde, kesme taş ve mermer gibi daha özenli malzemelerin kullanıldığı, Bursa,
İznik gibi şehirlerde ise bölgenin coğrafi özellikleri ve yerel etkilerin mimari üzerinde
dominant bir etki yarattığı görülmektedir.
Anadolu’daki tabhaneli camilerin 18’inde cephe kesme taş, 3’ünde de mermer
kaplı iken, 22’si almaşık düzendedir. Kesme taş ile birlikte 4 yapıda moloz taş, 3 yapıda
kabayonu taş, 1 yapıda da hem kabayonu hem de moloz taşın beraber kullanıldığı
görülmektedir. 2 yapıda mermer ile birlikte kesme taş kullanılmıştır. 8 yapıda almaşık
düzendeki duvar örgüsünün bulunduğu cephelerin yanı sıra bazı duvarlarda kesme taş,
moloz taş ya da kabayonu taş kaplama malzemesi olarak tercih edilmiştir. Aynı yapıda
farklı duvar tekniklerinin kullanılması bazen bir onarımı işaret etmekte1457, bazen de
belirli cepheleri daha vurgulu hale getirme isteğindendir1458 (Tablo 1-8).
Kesme taş kaplı 18 yapıdan 5’i, Osmanlı’nın son başkenti İstanbul’dadır. Kesme
taş kaplamanın yoğun olarak tercih edildiği ikinci şehir olan Edirne’de tamamı kesme
taş kaplı 3 yapı bulunmaktadır. Afyon, Amasya, Arapkir, Tokat, Vezirköprü, İnecik,
Yenişehir, Trabzon, Diyarbakır ve Kozluk’ta ise kesme taş kaplı 1’er yapı vardır.
Kesme taş kaplı yapılar yoğunlukla XV. yüzyılda inşa edilmişlerdir (Tablo 2-4).
1457
Örneğin Edirne Mezid Bey İmareti’nde giriş cephesi moloz taş, doğudaki tabhane mekanı kesme taş,
ibadet mekanı ise almaşık düzendedir. Bu durum yapının farklı dönemlerde onarım geçirdiğinin bir
göstergesidir.
1458
Bursa Karacabey İmareti gibi.
645
Tablo 1. Duvar Kaplamalarının Dağılımı.
Kesme taş
8
Kesmetaş/Moloz taş
18
Kesmetaş/Kabayonu
Taş
Kesmetaş/Kabayonu
Taş/Moloz taş
Merm er
22
4
Almaş ık Örgü
3
2
Merm er/Kesm e Taş
2 1
Almaş ık Örgü ve
diğerleri
Tablo 2. Kesme Taş Kaplamanın Kullanıldığı Şehirler.
6
5
4
3
Kesme Taş
2
1
İs
ta
nb
u
Ed l
irn
e
Af
yo
Am n
as
y
Ar a
ap
kir
To
Ve
k
zir at
kö
pr
ü
İn
e
Ye cik
ni
şe
Tr hir
ab
Di zo
ya n
rb
ak
Ko ır
zlu
k
0
Tablo 3. Kesme Taş Kaplamanın Kullanıldığı Yapıların Yüzyıllara Göre
Dağılımı.
12
10
Adet
8
Kesme Taş Kaplı
Yapıların Yüzyıllara Göre
Dağılımı
6
4
2
0
XIV.yy.
XV. yy.
XVI.yy.
XVIII. yy.
Yüzyıl
646
KATALOG
SIRA NO
Tablo 4. Kesme Taş Kaplı Yapıların Listesi.
YAPININ ADI
YERİ
TARİHİ
3
Ulu Cami
Arapkir
14.yy.ilk yarısı
23
Muradiye İmareti
Edirne
1425-1426
25
Beylerbeyi İmareti
Edirne
1429
27
Yörgüç Paşa İmareti
Amasya
1430
37
Mahmut Paşa Camii
İstanbul
1462-1463
42
Gedik Ahmet Paşa İmareti
Afyon
1472
45
Davut Paşa İmareti
İstanbul
1485
46
Hatuniye İmareti
Tokat
1485
49
II. Bayezid İmareti
Edirne
1487-1488
52
Taceddin Paşa İmareti
Vezirköprü
15.yy.sonları
53
Hüseyin Bey Camii
İnecik
1498-99
54
Bali Bey İmareti
Yenişehir
15.yy.sonları
55
II. Bayezid İmareti
İstanbul
1501/1505-6
57
Hatuniye İmareti
Trabzon
16.yy. başları
59
Fatih Paşa Camii
Diyarbakır
1516-20
60
Sultan Selim Camii
İstanbul
1522
62
Piri Mehmet Paşa Camii
İstanbul
1530-31
64
İbrahim Bey İmareti
Kozluk
1705
Tuğla, diğer mimari eserlerde de olduğu üzere tabhaneli camilerde de
çoğunlukla kemer, kubbe, tonoz ve minare gibi bazı mimari unsurların inşasında ve
süslemede kullanılmaktadır. Erken dönem yapılarında özellikle de Batı Anadolu’da, taş
ile beraber, dış cephelerde almaşık örgünün unsurlarından birisi olarak karşımıza
çıkmaktadır. Almaşık örgünün sıklıkla Batı Anadolu kentlerindeki yapılarda kullanılmış
olması, Bizans yapılarının etkisi ve yörede tuğla malzemenin daha rahat bulunmasından
kaynaklanmış olmalıdır .
Almaşık duvar örgüsünde tuğla, düzgün kesme taş, moloz taş, kabayonu taş ya
da dere taşı ile inşa edilmiş duvarlarda birkaç sıradan oluşan yatay hatıl olarak
kullanılmıştır.
Anadolu-Türk
mimarisinde
yoğunlukla
Bursa
ve
çevresindeki
yerleşimlerde bulunan yapılarda kullanılan almaşık duvar örgüsü, Bizans kökenlidir.
Almaşık teknikte, düzenli taş sıraları arasına, yatay tuğla hatıllar yerleştirilmektedir.
Bazı örneklerde taşlar dikey şekilde yerleştirilmiş tuğlalarla kasetlenmektedir. Almaşık
örgünün kullanıldığı bu yapılar, XIV. yüzyılın ilk yarısı ile XV. yüzyılın sonlarına kadar
inşa edilmişlerdir (Tablo 5-7).
647
Tablo 5. Almaşık Duvar Örgüsünün Şehirlere Göre Dağılımı.
Almaşık Duvar Örgüsü
8
7
6
5
4
3
2
1
0
a
rs
Bu
l
k
ya
ni
bu
İz
as tan
İs
Am
re
Ti
M
is
an
a
l
r
e
ra
ik
ık
ve
hi
gö
rn
nc
ka
e c iş e
ey İne
l
di
i
n
a
G
E
n
B
A
m
s
Ye
O
Tablo 6. Almaşık Duvar Örgüsünün Yüzyıllara Göre Dağılımı.
XIV.yy.
8
XIV.yy.
XV.yy.
XV.yy.
14
KATALOG
SIRA NO
Tablo 7. Almaşık Duvar Örgüsünün Görüldüğü Yapıların Listesi.
YAPININ ADI
YERİ
TARİHİ
Yenişehir
14.yy.ilk yarısı
Bilecik
14. yy
Hüdavendigâr İmareti
Bursa
1362-1385
Nilüfer Hatun İmareti
İznik
1388
7
Yakup Çelebi İmareti
İznik
1389
8
Ali Paşa İmareti
Bursa
14.yy.sları
10
Ebu İshak Zaviyesi
Bursa
14.yy.sonu/1479
12
Timurtaş Paşa Zaviyesi
Bursa
14.yy.sları
17
Yakup Paşa İmareti
Amasya
1413
20
Orhan İmareti
Bursa
1339-40/1417
22
Gazi Mihal İmareti
Edirne
1422
24
Muradiye İmareti
Bursa
1425-26
2
Postinpuş Baba Zaviyesi
4
Orhan Gazi İmareti
5
6
648
28
Koca Mehmet Paşa İmareti
29
Karacabey İmareti
Osmancık
1430-31
Ankara
1427-28/1440
31
36
Yahşi Bey İmareti
Tire
15. yy. ilk yarısı
Hamza Bey İmareti
Bursa
15.yy.ortaları
40
Murat Paşa İmareti
İstanbul
1471-72
41
Rum Mehmed Paşa Camii
İstanbul
1471-1472
43
İshak Paşa İmareti
İnegöl
44
Elvan Bey Zaviyesi
1476
15.yy ortaları
(1478)
47
Sofular İmareti
Amasya
1485
50
Hatuniye Camii
Manisa
1490-91
Geyve
Bazı yapılarda yöresel özelliklerden farklı inşa malzemelerinin kullanım alanı
bulduğu görülmektedir. Örneğin Bursa’daki tabhaneli camiler içerisinde dış cephe
duvarlarının tamamen düzgün kesme taş ile kaplandığı örnek karşımıza çıkmamıştır. Bu
durumun nedeni, Bursa’daki tabhaneli camilerin Osmanlı Devleti’nin kuruluşunun ilk
yıllarına rastlaması ve buna bağlı olarak yapı sanatçıları ve malzeme bakımından daha
çok yerel kaynaklardan yararlanılması ile açıklanabilir. Bununla birlikte taşın bol
olduğu ve almaşık duvar tekniğine hayli yabancı bir yörede yer alan Osmancık’taki
Koca Mehmet Paşa İmareti’nde de almaşık duvar örgüsü görülmektedir. Bursa ve
çevresinde yaygın olarak tercih edilen örgü sisteminin taşrada uygulama alanı bulması
taşranın başkent ekolüne öykünmesi olarak kabul edilebilir. Burada baninin başkentte
çalışmış olmasının etkisini de göz ardı etmemek gerekmektedir. Ayrıca usta/sanatçı
ekiplerinin banilerin isteği doğrultusunda bir şehirden başka bir şehre gittikleri de
unutulmamalıdır. Bu bağlamda coğrafyanın ve bölgesel özelliklerin yanında bani ve
sanatçı istek ve geleneklerinin de yapının inşasında ve malzeme seçiminde etkin
oldukları görülmektedir. Anadolu’daki tabhaneli camiler içerisinde sadece üç yapıda
Bursa’daki Yıldırım İmareti (Resim 78-80) ve Yeşil İmaret (Resim 161-163) ile Milas
Firuz Bey İmareti’nin (Resim 63-64) dış duvarları mermer kaplıdır. Bu yapılardaki
durum ise devletin siyasi gücünü ispatlama arzusundan kaynaklanmaktadır. Milas Firuz
Bey İmareti (1396) Menteşe yöresinde başlayan Osmanlı egemenliğini; Bursa Yeşil
İmaret (1415-19) Ankara Savaşı sonrasında yaşanan bunalım yıllarının ardından
Osmanlı devletinin düze çıkışını simgeleyen yapılardır. Bursa Yıldırım İmareti ise
zenginleşen ve güçlenen Osmanlıyı temsil etmektedir.
649
Tablo 8. Duvar Kaplamaları.
YAPININ ADI
YERİ
TARİHİ
1
2
Orhan Gazi İmareti
Postinpuş Baba Zaviyesi
İznik
Yenişehir
1334-35
14.yy.ilk yarısı
3
Ulu Cami
Arapkir
14.yy.ilk yarısı
4
Orhan Gazi İmareti
Bilecik
14. yy
t,k,m
5
Hüdavendigâr İmareti
Bursa
1362-1385
3t/k
6
Nilüfer Hatun İmareti
İznik
1388
3t/ky
7
Yakup Çelebi İmareti
İznik
1389
8
Ali Paşa İmareti
Bursa
14.yy.sonları
9
Firuz Bey İmareti
Milas
1396
10
Ebu İshak Zaviyesi
Bursa
14.yy.sonu/1479
11
Yıldırım İmareti
Bursa
14.yy.sonları
12
Timurtaş Paşa Zaviyesi
Bursa
14.yy.sonları
13
Yıldırım Bayezid
İmareti
Edirne
1399-1400
14
Yıldırım İmareti
Balıkesir
14. yy. sonları
15
Horozlu İmaret
Tokat
15.yy.başı
x
16
Hamza Bey Zaviyesi
Tokat
1412
x
17
18
Yakup Paşa İmareti
Bayezid Paşa İmareti
Amasya
Amasya
1413
1414
x
19
Yeşil İmaret
Bursa
1415-19
x
20
Orhan İmareti
Bursa
1339-40/1417
21
Ali Bey İmareti
Manisa
1418-19
22
Gazi Mihal İmareti
Edirne
1422
23
Muradiye İmareti
Edirne
1425-1426
24
Muradiye İmareti
Bursa
1425-26
25
Beylerbeyi İmareti
Edirne
1429
x
26
Mustafa Bey İmareti
Havza
1429-30
x
27
Amasya
1430
x
28
Yörgüç Paşa İmareti
Koca Mehmet Paşa
İmareti
Osmancık
1430-31
29
Karacabey İmareti
Ankara
1427-28/1440
30
Mezid Bey İmareti
Edirne
1441-1442
31
Yahşi Bey İmareti
Tire
15. yy. ilk yarısı
32
Yakup Çelebi İmareti
Kütahya
1411-12/14141440-41
33
Akşemseddin Camii
Osmancık
15. ilk yarısı
34
İsmail Bey İmareti
Kastamonu
1454
x
35
Karacabey İmareti
Bursa
1456-57
x
36
Hamza Bey İmareti
Bursa
15.yy.ortaları
37
Mahmut Paşa Camii
İstanbul
1462-1463
650
Mermer
Moloz
Kabayonu
Kesme
TAŞ
ALMAŞIK
ÖRGÜ
t:tuğla k:kesme
taş m:moloz taş
ky:kabayonu
d:dere taşı
Kaset
x
Örgü
SIVALI
KATALOG SIRA NO
DUVAR KAPLAMA MALZEMESİ
1t/m
3t/k
x
t/ky
x
3t/k
x
t/ky
x
x
x
x
x
3t/k
t/m
x
x
3t/2d
t/ky
x
3t/k,t/ky
x
3t/k
x
x
3t/k
t/m
x
x
x
x
x
2t/m
2t/k
2 t-1k
t/m
x
x
x
x
x
x
2t/k
x
3t/m
Hızır Paşa İmareti
39
Aynalı İmareti
40
Murat Paşa İmareti
YERİ
TARİHİ
15. yy. ortaları
Bursa
1467
İstanbul
1471-72
2t/k
İstanbul
1471-1472
2t-k
Afyon
1472
İnegöl
1476
Kaset
Örgü
SIVALI
Mermer
ALMAŞIK
ÖRGÜ
t:tuğla k:kesme
taş m:moloz taş
ky:kabayonu
d:dere taşı
Amasya
x
x
42
Rum Mehmed Paşa
Camii
Gedik Ahmet Paşa
İmareti
43
İshak Paşa İmareti
44
Elvan Bey Zaviyesi
Geyve
45
Davut Paşa İmareti
İstanbul
1485
x
46
Hatuniye İmareti
Tokat
1485
x
47
48
Sofular İmareti
Mehmet Paşa İmareti
Amasya
Amasya
1485
1486
x
49
II. Bayezid İmareti
Edirne
1487-1488
x
50
Hatuniye Camii
Manisa
1490-91
51
52
Yıldırım Camii
Taceddin Paşa İmareti
Kurşunlu
Vezirköprü
15. yy. sonları
15.yy.sonları
x
53
Hüseyin Bey Camii
İnecik
1498-99
x
54
Bali Bey İmareti
Yenişehir
15.yy.sonları
x
55
II. Bayezid İmareti
İstanbul
1501/1505-6
x
56
Kara Davut Paşa Camii
İstanbul
1505-6
57
Hatuniye İmareti
Trabzon
16.yy. başları
x
x
58
Hatuniye Camii
Amasya
1510
59
Fatih Paşa Camii
Diyarbakır
1516-20
x
60
Sultan Selim Camii
İstanbul
1522
x
61
Sinan Paşa İmareti
Sincanlı
1524-25
62
Piri Mehmet Paşa Camii
İstanbul
1530-31
x
63
Uzun Hasan Camii
Fethiye
1566
x
64
İbrahim Bey İmareti
Kozluk
1705
x
Toplam
18
41
Moloz
YAPININ ADI
38
Kabayonu
TAŞ
Kesme
KATALOG SIRA NO
DUVAR KAPLAMA MALZEMESİ
3t/m
x
t/k
15.yy ortaları
2t/k-ky
t/m
x
x
x
x
x
x
2t/k
3t/k
x
x
x
3
5
2
9
22
5
4. 2. PLAN ÖZELLİKLERİ
4. 2. 1. MEKAN DAĞILIMI
4. 2. 1. 1. Son Cemaat Yeri
Anadolu cami mimarisinde ibadet mekanının önünde, son cemaat yeri adı
verilen bir geçiş hacmi tasarlanmıştır. Cemaat, harimde yer kalmayınca ibadetini bu
651
hacimde gerçekleştirebilmektedir. Son cemaat yeri ayrıca cemaati yağmur-güneş gibi
doğa olaylarından da korumaktadır1459. Tabhaneli camilerde de sadece ibadet amacıyla
inşa edilmiş camilerde olduğu gibi giriş cephesinde bir son cemaat yerinin inşa edildiği
görülmektedir. Bu unsurun hemen hemen tüm örneklerde bulunması, tabhaneli
camilerin sosyal işlevlerinin yanı sıra ibadete yönelik işlevlerini vurgulamaya yönelik
bir yaklaşım olmalıdır. Bu hacmin mevsim koşullarına bağlı olarak toplantı amacıyla
kullanılması da mümkündür. Ayrıca yapıya girmek için bir hazırlık mekanı işlevindeki
bu unsurun, cepheye hareketlilik kattığı da bir gerçektir.
Anadolu’daki 47 adet tabhaneli caminin giriş cephesinde bir son cemaat yeri
vardır. 17’sinde ise bugün bir son cemaat yeri olmadığı görülmektedir (Tablo 11). Bu
yapılardan İznik Orhan İmareti, Bilecik Orhan İmareti, Tokat Hamza Bey İmareti,
Kurşunlu Yıldırım İmareti ve Edirne Mezid Bey İmareti’nin son cemaat yerleri
yıkılmıştır. Katalog bölümünde de değindiğimiz gibi Yenişehir Postinpuş Baba
Zaviyesi’nde ise giriş cephesi ve plan şeması, dönem ile uyuşmayan özellikler
göstermektedir1460. Bu bağlamda ilk inşa edildiğinde yapının giriş cephesinde bir son
cemaat yeri olabileceği göz ardı edilmemelidir. Arapkir Ulu Cami ve Amasya Hızır
Paşa İmareti’nde ise topografik unsurlar, giriş cephesine bir son cemaat yerinin inşasını
mümkün kılmamıştır. Hızır Paşa İmareti’nde giriş cephesine sonradan ahşap
konstrüksiyonlu bir sundurma eklenmiştir. Tokat Horozlu İmaret, Havza Mustafa Bey
İmareti ve Amasya Yörgüç Paşa İmareti’nde ise giriş cephesi eyvan tarzı birer birim ile
hareketlendirilmiş, asimetrik plan şemaları son cemaat yerinin inşasını mümkün
kılmamıştır. Mimar bu durumu eyvan tarzı giriş açıklıkları ile değerlendirerek, cephe
bütünlüğünü sağlamıştır. Bursa Yeşil İmaret’te kalan unsurlardan bir son cemaat yerinin
tasarlandığı fakat uygulanmadığı görülmektedir. Amasya Sofular İmareti ve Amasya
Yakup Paşa İmareti’nde cephe düzeni ve taçkapı, giriş cephelerinde son cemaat yerinin
tasarlanmadığını göstermektedir. Amasya Yakup Paşa İmareti’nde ayrıca topografik
nedenler de bu yapıda bir son cemaat yerinin tasarlanamayacağını göstermektedir.
1459
E. Diez-O. Aslanapa, Türk Sanatı, s.103-104; M. Katoğlu, “13. Yüzyıl Konya’sında Bir Cami
Grubunun Plan Tipi ve “Son Cemaat Yeri”, Türk Etnografya Dergisi, IX, Ankara, 1967, s.87.
1460
Bkz. s.47-55.
652
16 yapının son cemaat yerinde sütun ve payelere oturan örtülerde kubbe ve
tonoz bir arada kullanılmıştır. 27 yapı sadece kubbe ile örtülü, 1 yapı ise tonoz ile
örtülmüştür. 4 yapıda hacmin ahşap konstrüksiyonlu bir tavan ile örtülü olduğu
görülmektedir. Bu yapılardaki ahşap konstrüksiyon orijinal değildir. Zaman içinde
çeşitli nedenler ile yıkılan örtü ve destekler, orijinal form ve malzeme ile
tamamlanmamış, hacimler birer ahşap sistem ile yeniden yapılmıştır. Son cemaat yeri
örtü sistemlerinde de diğer birimlerdeki gibi paralel değişim ve gelişme görülmektedir.
Erken tarihli örneklerde hem tonoz hem de kubbe bir arada kullanılmıştır. Giriş
hizasındaki orta birim yine birçok örnekte yükseltilerek vurgulanmıştır1461 (Tablo 9-11).
Tablo 9. Son Cemaat Yerinde Örtü Kullanımının Dağılımı.
Tonoz
1
Kubbe+Tonoz
16
Kubbe
27
Son cemaat yerindeki destek sistemine gelince, 22 yapıda sadece payelerin, 18
yapıda sütunların, 7 yapıda da hem sütun hem de payelerin birlikte kullanıldıkları
görülmektedir. Bursa’daki Ali Paşa İmareti, Ebu İshak Zaviyesi ve Timurtaş Paşa
Zaviyesi’nde, Manisa’daki Ali Bey İmareti, Osmancık Mehmet Paşa İmareti ve
Edirne’deki Yıldırım Bayezid İmareti, ayaklar son cemaat yerinin yeniden yapılmasıyla
yenilenmiştir. Geyve Elvan Bey İmareti’nde de son cemaat yeri yapıya sonradan
eklenmiştir. Ayak ve sütunlarda Bursa’daki Ali Paşa İmareti, Muradiye İmareti ve
Timurtaş Paşa Zaviyesi’nde basit silmelerle bezeli sütun başlıkları, İstanbul II. Bayezid
İmareti, Amasya II. Bayezid İmareti’nde mukarnaslı başlıklar, Trabzon Hatuniye
İmareti’nde baklava motifli, Tokat Hatuniye İmareti’nde hem mukarnaslı hem baklava
1461
Bursa’da Ali Paşa İmareti, Hamza Bey İmareti ve Yıldırım İmareti’nde olduğu gibi.
653
motifli, Bursa’daki Orhan ve Hüdavendigâr imaretlerinde de devşirme başlıklar
kullanılmıştır (Resim 181-183, 25-26, Tablo 10-11).
Tablo 10. Son Cemaat Yerinde Destek Sisteminin Dağılımı.
25
20
15
Adet
Destekler
10
5
0
Paye
Sütun
Paye+Sütun
Destek tipi
Anadolu’daki tabhaneli camilerin 28’sinde son cemaat yerlerinin doğu ve batı
yan yüzleri dışa kemerlerle açılırken 19’unda kapalıdır. Bu örneklerde genellikle yan
yüzlerden birine bir minarenin inşa edilmiş olduğu görülmektedir1462. Edirne II. Bayezid
İmareti, İstanbul II. Bayezid İmareti ile İstanbul Sultan Selim Camii’nde yapının
kuzeyinin üç yönden revaklı bir avlu ile çevrili olması son cemaat yerinin dışa kapalı
olma nedenidir (Tablo 11). Bursa’daki Orhan İmareti, Muradiye İmareti ve Yıldırım
İmareti ile İznik Nilüfer Hatun İmareti’nde doğu ve batı cepheler dışa ikiz kemerlerle
açılmaktadır.
Sadece ibadet amacıyla inşa edilmiş camilerde olduğu gibi, tabhaneli camilerin
19’unda da dış mihrap uygulamasına rastlanmaktadır. Dış mihraplar giriş cephelerinde
taçkapının iki yanındaki pencerelerin arasındadır. Üç, dört, beş ya da altı kenarlı nişlere
sahip olan dış mihraplar genellikle mukarnaslı kavsara ile örtülüdür. Dış mihrapların,
zengin bezemeli örneklerine rastlandığı gibi (örneğin Bursa Yeşil İmaret) sade bir niş
şeklinde olanları da (örneğin Edirne Beylerbeyi İmareti) vardır (Tablo 11).
1462
Ankara Karacabey İmareti, Bursa Ebu İshak Zaviyesi, Fethiye Uzun Hasan Camii gibi.
654
Tablo 11. Son Cemaat Yerinin Özellikleri.
1389
x
8
Ali Paşa İmareti
Bursa
14.yy. sonları
x
9
Firuz Bey İmareti
Milas
1396
10
Ebu İshak Zaviyesi
Bursa
14.yy. sonu/1479
11
Yıldırım İmareti
Bursa
12
Timurtaş Paşa Zaviyesi
13
Yıldırım Bayezid İmareti
14.yy. ilk yarısı
Yok
4
Orhan Gazi İmareti
Bilecik
14. yy
Yıkık
5
Hüdavendigâr İmareti
Bursa
6
Nilüfer Hatun İmareti
7
YAN YÜZLER DIŞA
İznik
Arapkir
MÜKEBBİRE/
ŞAHNİŞİN
Yakup Çelebi İmareti
Ulu Cami
DIŞ MİHRAP
x
3
Devşirme
x
Yok
Bezemesiz
1388
14.yy. ilk yarısı
Postinpuş Baba Zaviyesi
Silmeli/Profilli
İznik
Yenişehir
2
Baklava
x
Yıkık
BAŞLIKLAR
Mukarnaslı
x
1334-35
Orhan Gazi İmareti
Ahşap
1362-1385
İznik
1
Sütun
x
TARİHİ
Paye
x
YERİ
Destekler
Tavan
Tonoz
x
YAPININ ADI
Yok
Kubbe
7 birim
6 birim
Örtü
5 birim
3 birim
Birim
1 birim
KATALOG SIRA NO
SON CEMAAT YERİ
Kapalı
x
Açık
x
Açık
x
Açık
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
Kapalı
x
x
x
x
Kapalı
x
x
x
x
x
Kapalı
14.yy. sonları
x
x
x
x
Bursa
14.yy. sonları
x
x
x
x
Edirne
1399-1400
x
x
x
x
655
x
x
x
x
x
Açık
Kapalı
x
Kapalı
Balıkesir
14. yy. sonları
Yok
15
Horozlu İmaret
Tokat
15.yy. başı
Yok
16
Hamza Bey Zaviyesi
Tokat
1412
Yok
17
Yakup Paşa İmareti
Amasya
1413
Yok
18
19
Bayezid Paşa İmareti
Yeşil İmaret
Amasya
Bursa
1414
1415-19
Yok
20
21
Orhan İmareti
Ali Bey İmareti
Bursa
Manisa
1339-40/1417
1418-19
22
Gazi Mihal İmareti
Edirne
1422
x
x
x
x
x
23
Muradiye İmareti
Edirne
1425-1426
x
x
x
x
x
24
Muradiye İmareti
Bursa
1425-26
x
x
x
x
25
Beylerbeyi İmareti
Edirne
1429
x
x
x
x
26
Mustafa Bey İmareti
Havza
1429-30
Yok
27
Yörgüç Paşa İmareti
Amasya
1430
Yok
28
Koca Mehmet Paşa İmareti
Osmancık
1430-31
x
x
x
x
x
x
x
x
x
656
x
x
x
x
Açık
x
Açık
Kapalı
x
x
Açık
x
x
x
x
YAN YÜZLER DIŞA
Devşirme
x
MÜKEBBİRE/
ŞAHNİŞİN
Yıldırım İmareti
DIŞ MİHRAP
14
Bezemesiz
Silmeli/Profilli
Baklava
BAŞLIKLAR
Mukarnaslı
Ahşap
Sütun
Paye
Destekler
Tavan
Tonoz
Kubbe
7 birim
6 birim
TARİHİ
Örtü
5 birim
YERİ
3 birim
YAPININ ADI
1 birim
Birim
Yok
KATALOG SIRA NO
SON CEMAAT YERİ
Açık
x
x
Açık
Açık
Açık
Ankara
1427-28/1440
30
Mezid Bey İmareti
Edirne
1441-1442
31
Yahşi Bey İmareti
Tire
15.yy. ilk yarısı
32
Yakup Çelebi İmareti
Kütahya
1411-12/1414-1440-41
33
Akşemseddin Camii
Osmancık
15.yy. ilk yarısı
34
İsmail Bey İmareti
Kastamonu
1454
35
Karacabey İmareti
Bursa
1456-57
YAN YÜZLER DIŞA
MÜKEBBİRE/
ŞAHNİŞİN
DIŞ MİHRAP
Devşirme
Bezemesiz
Silmeli/Profilli
Baklava
Mukarnaslı
Ahşap
Tavan
Tonoz
Kubbe
7 birim
BAŞLIKLAR
Sütun
Karacabey İmareti
Destekler
Paye
29
6 birim
TARİHİ
Örtü
5 birim
YERİ
3 birim
YAPININ ADI
1 birim
Birim
Yok
KATALOG SIRA NO
SON CEMAAT YERİ
x
x
x
x
x
x
Kapalı
x
x
x
x
x
x
Açık
x
x
x
Kapalı
x
x
x
x
Açık
x
x
x
x
Yok
x
Yok
x
36
Hamza Bey İmareti
Bursa
15.yy. ortaları
x
x
x
37
Mahmut Paşa Camii
İstanbul
1462-1463
x
x
x
38
Hızır Paşa İmareti
Amasya
15.yy. ortaları
Yok
39
Aynalı İmaret
Bursa
1467
Yok
40
Murat Paşa İmareti
İstanbul
1471-72
x
x
x
41
Rum Mehmed Paşa Camii
İstanbul
1471-1472
x
x
x
42
Gedik Ahmet Paşa İmareti
Afyon
1472
x
x
x
657
x
x
x
x
Açık
Doğu
açık
x
x
Açık
x
Açık
Açık
x
x
Açık
x
x
x
x
YAN YÜZLER DIŞA
MÜKEBBİRE/
ŞAHNİŞİN
DIŞ MİHRAP
Devşirme
Bezemesiz
Silmeli/Profilli
Baklava
Mukarnaslı
Ahşap
BAŞLIKLAR
43
İshak Paşa İmareti
İnegöl
1476
44
Elvan Bey Zaviyesi
Geyve
15.yy. ortaları
45
Davut Paşa İmareti
İstanbul
1485
x
x
x
x
x
x
Açık
46
Hatuniye İmareti
Tokat
1485
x
x
x
x
x
x
Açık
47
Sofular İmareti
Amasya
1485
48
Mehmet Paşa İmareti
Amasya
1486
49
II. Bayezid İmareti
Edirne
1487-1488
50
Yıldırım Camii
Kurşunlu
15. yy. sonları
51
Hatuniye Camii
Manisa
1490-91
x
x
52
Taceddin Paşa İmareti
Vezirköprü
15.yy. sonları
x
x
53
Hüseyin Bey İmareti
İnecik
1498-99
x
x
54
Bali Bey İmareti
Yenişehir
15.yy. sonları
x
x
55
II. Bayezid İmareti
İstanbul
1501/1505-6
56
Kara Davut Paşa Camii
İstanbul
1505-6
x
x
Sütun
Paye
Destekler
Tavan
Tonoz
Kubbe
7 birim
6 birim
TARİHİ
Örtü
5 birim
YERİ
3 birim
YAPININ ADI
1 birim
Birim
Yok
KATALOG SIRA NO
SON CEMAAT YERİ
Açık
x
Açık
Yok
x
x
x
x
x
x
Açık
x
x
x
Kapalı
Yok
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
658
x
x
x
x
x
x
x
x
Açık
x
Açık
x
Kapalı
x
Kapalı
x
Kapalı
Kapalı
57
Hatuniye İmareti
Trabzon
16.yy. başları
x
x
x
58
Hatuniye Camii
Amasya
1510
x
x
x
59
Fatih Paşa Camii
Diyarbakır
1516-20
x
x
x
60
Sultan Selim Camii
İstanbul
1522
x
x
x
61
Sinan Paşa İmareti
Sincanlı
1524-25
x
x
x
62
Piri Mehmet Paşa Camii
İstanbul
1530-31
x
x
x
63
Uzun Hasan Camii
Fethiye
1566
x
x
64
İbrahim Bey İmareti
Kozluk
1705
x
x
x
43
17
Toplam
17
3
3
37
1
4
659
4
x
x
x
x
28
25
x
x
YAN YÜZLER DIŞA
MÜKEBBİRE/
ŞAHNİŞİN
DIŞ MİHRAP
Devşirme
Bezemesiz
Silmeli/Profilli
Baklava
BAŞLIKLAR
Mukarnaslı
Ahşap
Sütun
Paye
Destekler
Tavan
Tonoz
Kubbe
7 birim
6 birim
TARİHİ
Örtü
5 birim
YERİ
3 birim
YAPININ ADI
1 birim
Birim
Yok
KATALOG SIRA NO
SON CEMAAT YERİ
Açık
Kapalı
x
x
x
Açık
x
Kapalı
x
Kapalı
x
Kapalı
x
Kapalı
Kapalı
1
9
5
16
6
8
19
4
27A/20
K
4.2.1.2. Batar Kat
Amasya’daki Bayezid Paşa İmareti ile Bursa’daki Yeşil İmaret, Yıldırım İmareti
ve Muradiye İmareti’nde kuzey cephesi iki katlı olarak düzenlenmiştir (Şekil 74, 78-79,
49-50, 128-129). Bursa’daki üç yapı birer sultan yapısı, Amasya’dakinin de banisi
dönemin ünlü bir devlet adamıdır. Dört yapı da siyasi gücü simgeleyen yapılardır.
Sultanın ve erkanının bu yapılarda gerçekleştirilen faaliyetlere katılabilmeleri için
tasarlandığı düşünülen bu mekanlarda gizlilik ön plandadır. Bursa’daki Yıldırım ve Yeşil
imaretleri ile Amasya’daki Bayezid Paşa İmareti’nde geçiş mekanının iki yanındaki dar
açıklıklarla çıkılan batar kat, Muradiye İmareti’nde iyice gizlenmiş, bugün kadınlar
mahfilinden ulaşılan kuzey duvarındaki pencere ile çıkılan bir düzenlemeye sahiptir.
Batar katlardan Yeşil İmaret’in batar katı, gerek süslemeleri gerekse de mekan dağılımı
ile tam bir idari kompleksi hatırlatmaktadır. Yapıya hakim, avluya bir balkon şeklinde
açılan hünkar mahfili ile ocak ve dolap nişlerine sahip odalar, çinilerle kaplanmıştır.
Amasya Bayezid Paşa İmareti, Bursa Yıldırım İmareti ve Bursa Muradiye İmareti’nde
ise daha sade ve basit bir düzenleme karşımıza çıkmaktadır. Sultanlara ya da
yöneticilere ait birer mahfil niteliğindeki batar katlar, ileri gelenlerin bu yapılarda
yürütülen faaliyetlere verdikleri önemi göstermeleri bakımından önemlidir.
4.2.1.3. Geçiş Mekanları
İstanbul’daki Mahmut Paşa İmareti, Amasya Yakup Paşa Zaviyesi ile
Bursa’daki Orhan İmareti, Hüdavendigâr İmareti, Yıldırım İmareti, Muradiye İmareti
ve Yeşil İmaret ile Yenişehir’deki Postinpuş Baba Zaviyesi’nde giriş açıklıklarından
birer geçiş mekanına geçilmektedir (Tablo 12).
Bursa’daki Orhan İmareti, Hüdavendigâr İmareti, Yıldırım İmareti ve Yeşil
İmaret’te doğu ve batı kanatlarda kuzeye doğu bir taşma söz konusudur. Geçiş
mekanları ile kuzeydeki iki tabhane mekanına ve avluya geçiş sağlanmıştır. Az sayıda
örnekte karşılaştığımız bu mekanların varlık nedeni tabhane sayısının fazla oluşu ya da
Hüdavendigâr İmareti, Yıldırım İmareti ve Yeşil İmaret’te olduğu gibi eyvan ve tabhane
mekanlarını bir arada inşa etme isteği ile açıklanabilmektedir. Tabhane sayısının fazla
660
olması, bu mekanların kuzeye doğru taşmasına yol açmaktadır. Bu durumda avlunun
kuzeyinde, bir başka deyişle kuzeydeki tabhane mekanlarının arasında bir boşluk
oluşmaktadır. Sanatçı aradaki boşluğu bir geçiş, dağılım mekanı olarak düzenlemek
durumunda kalmış olabilir. Bu boşluk yukarıda saydığımız örneklerden Hüdavendigâr
İmareti, Yıldırım İmareti ve Yeşil İmaret’te birer geçiş mekanı olarak, Orhan
İmareti’nde ise bir giriş eyvanı şeklinde değerlendirilmiştir (Tablo 12).
Tablo 12. Geçiş Mekanına Sahip Yapıların Planları.
661
Amasya Yakup Paşa Zaviyesi’nde ise farklı bir tasarım söz konusudur. İbadet
mekanı ile çilehane hücreleri, avlu ve iki adet tabhane mekanını enlice bir koridor
ayırmaktadır. Sanatçı iki bölüm arasındaki işlevsel farklılığı, bu bölümler arasına bir
koridor tasarlayarak vurgulamıştır. Yakup Paşa Zaviyesi ile benzer bir durum İstanbul
Mahmut Paşa İmareti’nde de görülmektedir. Yapıda, eş büyüklükte iki kubbe ile örtülü
ibadet mekanının ibadet fonksiyonu öne çıkartılmış ve tabhane mekanları ile ilişkisi “U”
şekilli bir koridor ile ayrılarak vurgulanmıştır (Tablo 12).
Yenişehir Postinpuş Baba Zaviyesi’nde ise giriş eyvanın iki yanında birer
koridorla tabhane mekanlarına geçilmektedir. Ancak yukarıda da belirttiğimiz gibi yapı
erken örneklerden olmasına karşın dönem özellikleri göstermemektedir. Bu da yapının
bugünkü görünümünü onarımlar sonrası almış olduğunu göstermektedir (Tablo 12).
4.2.1.4. Avlu
Erken döneme ait tabhaneli camilerin en karakteristik özelliklerinden biri, aynı
aks üzerinde, kuzey-güney yönlü konumlanmış iki mekanın varlığıdır. Bu mekanlardan
kuzeydeki avludur. Avlu genellikle güneydeki ibadet mekanından daha büyük ve/veya
yüksektir. Araştırmamıza konu olan yapılardan 33’ünde avlu ibadet mekanından daha
büyük, 7’sinde ise ibadet mekanı avludan daha büyüktür. 8’inde de her iki mekan
birbirine eşittir. Erken tarihli örneklerin vazgeçilmez unsurlarından olan avlu, XV.
yüzyılın son çeyreğinden sonra inşa edilmiş 15 yapıda, bu tür yapıların işlevlerini
yitirmeye başlaması nedeniyle plan şemasına dahil edilmemiştir (Tablo 13, Pafta 1).
Erken döneme ait avlusuz tek örnek Yenişehir’deki Postinpuş Baba Zaviyesi’dir (XIV.
yy. ilk yarısı). Ancak bu yapının günümüze hayli değişerek gelmiş olması, avlusunun
ortadan kalkmış olabileceğini düşündürmektedir1476.
Genellikle avlu kubbesi ibadet mekanının kubbesinden daha büyük ve yüksek
tutulmuştur. Tabhaneli camilerde avlu mekanlarından 37’si bir kubbe ile 4’ü bir tonoz
ile 3’ü de bir tavan ile örtülüdür (Tablo 13).
1476
Bkz. s.47-55.
662
Avlu kubbesinin ortalarında genellikle bir fener bulunmaktadır. Bursa’daki Ali
Paşa İmareti, Hüdavendigâr İmareti ve Timurtaş İmareti, İnegöl İshak Paşa İmareti,
Edirne Muradiye İmareti, Amasya’daki Bayezid Paşa İmareti ile Sofular İmareti ve
İznik Nilüfer Hatun İmareti’nde avlu kubbelerinde birer adet aydınlatma feneri vardır.
Bugün örtülerinde birer fener olmayan örneklerde bu değişim, birer onarımın sonucu
olmalıdır.
Bazı yapılarda avlu kubbesinde aydınlatma fenerinin altına gelecek şekilde bir
fıskiyeli havuz ya da şadırvan yerleştirilmiştir. Bursa Yeşil İmaret (Resim 167), Bursa
Hüdavendigâr İmareti (Resim 30, 32) ve Kütahya Yakup Çelebi İmareti’nde (Resim
301-302) avlusunda birer havuz bulunurken diğer örneklerde bu unsurlara
rastlanmamaktadır. Bunlarda aydınlatma feneri gibi onarımlar sırasında değiştirilmiş
olmalıdır. Mekanların ortasındaki bu havuzlar burada namaz kılınamayacağını
göstermektedir.
Yapılar
hizmet
ettikleri kurumlara
ihtiyaç kalmayınca
işlev
değiştirmişler, tamamen ibadet mekanına dönüştürülmüşlerdir. Avludaki fener, havuz
gibi unsurları kaldırarak yukarıda da saydığımız gibi ayakaltı diyebileceğimiz bir
özelliği olan ve diğer mekanlara geçişi sağlayan bir dağılım mekanı olan bu mekanlarda
da namaz kılınabilinir hale gelinmiştir.
6
7
8
14.yy. ilk
yarısı
Arapkir
Bilecik
Bursa
14. yy
1362-1385
x
x
Nilüfer Hatun İmareti
İznik
1388
x
Yakup Çelebi İmareti
İznik
Ali Paşa İmareti
Bursa
1389
14.yy.
sonları
x
x
x
663
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
Tavan
Ulu Cami
Orhan Gazi İmareti
Hüdavendigâr İmareti
x
Tonoz
3
4
5
x
Yarım Kubbe
14.yy. ilk
yarısı
Kubbe
Yenişehir
Tavan
Postinpuş Baba
Zaviyesi
x
Tonoz
2
Kubbe
1334-35
İbadet Mekanı
Örtüsü
Avlu Örtüsü
Avlusuz Örnekler
TARİHİ
İznik
İbadet Mekanının Avludan Daha
Büyük Olduğu Örnekler
YERİ
Orhan Gazi İmareti
İbadet Mekanı ve Avlunun Eş
Büyüklükte Olduğu Örnekler
YAPININ ADI
1
Avlunun İbadet Mekanından
Büyük Olduğu Örnekler
KATALOG SIRA NO
Tablo 13. Avlu ve İbadet Mekanının Analizi.
Milas
1396
x
x
10
Ebu İshak Zaviyesi
Bursa
14.yy.
sonu/1479
11
Yıldırım İmareti
Bursa
14.yy.
sonları
12
Timurtaş Paşa
Zaviyesi
Bursa
14.yy.
sonları
13
Yıldırım Bayezid
İmareti
Edirne
1399-1400
x
x
x
x
x
x
x
x
x
Yıldırım İmareti
Horozlu İmaret
Balıkesir
Tokat
16
17
18
19
Hamza Bey Zaviyesi
Yakup Paşa İmareti
Bayezid Paşa İmareti
Yeşil İmaret
Tokat
Amasya
Amasya
Bursa
1412
1413
1414
1415-19
x
x
x
x
x
x
x
x
20
21
22
23
Orhan İmareti
Ali Bey İmareti
Gazi Mihal İmareti
Muradiye İmareti
Bursa
Manisa
Edirne
Edirne
133940/1417
1418-19
1422
1425-1426
x
x
x
x
x
x
x
x
24
25
26
27
Muradiye İmareti
Beylerbeyi İmareti
Mustafa Bey İmareti
Yörgüç Paşa İmareti
Bursa
Edirne
Havza
Amasya
1425-26
1429
1429-30
1430
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
28
Koca Mehmet Paşa
İmareti
Osmancık
1430-31
x
x
x
29
Karacabey İmareti
Ankara
142728/1440
x
30
Mezid Bey İmareti
Edirne
1441-1442
x
x
x
x
Yahşi Bey İmareti
32
Yakup Çelebi İmareti
Kütahya
Tire
Tavan
x
14
15
31
Tonoz
x
14. yy.
sonları
15.yy. başı
15.yy. ilk
yarısı
141112/14141440-41
Yarım Kubbe
x
x
x
Kubbe
Tavan
Tonoz
Kubbe
Avlusuz Örnekler
TARİHİ
İbadet Mekanının Avludan Daha
Büyük Olduğu Örnekler
YERİ
İbadet Mekanı ve Avlunun Eş
Büyüklükte Olduğu Örnekler
YAPININ ADI
Firuz Bey İmareti
Avlunun İbadet Mekanından
Büyük Olduğu Örnekler
KATALOG SIRA NO
9
İbadet Mekanı
Örtüsü
Avlu Örtüsü
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
33
Akşemseddin Camii
Osmancık
15.yy. ilk
yarısı
34
35
İsmail Bey İmareti
Karacabey İmareti
Kastamonu
Bursa
1454
1456-57
x
x
36
37
Hamza Bey İmareti
Mahmut Paşa Camii
Bursa
İstanbul
15.yy.
ortaları
1462-1463
x
38
39
40
Hızır Paşa İmareti
Aynalı İmaret
Murat Paşa İmareti
Amasya
Bursa
İstanbul
15.yy.
ortaları
1467
1471-72
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
664
x
x
x
x
x
x
1471-1472
İshak Paşa İmareti
Afyon
İnegöl
44
45
46
47
Elvan Bey Zaviyesi
Davut Paşa İmareti
Hatuniye İmareti
Sofular İmareti
Geyve
İstanbul
Tokat
Amasya
1472
1476
15.yy.
ortaları
48
Mehmet Paşa İmareti
Amasya
1486
x
x
49
50
II. Bayezid İmareti
Hatuniye Camii
Edirne
Manisa
1487-1488
1490-91
x
x
x
x
51
Yıldırım Camii
Kurşunlu
15. yy.
sonları
52
53
Taceddin Paşa İmareti
Hüseyin Bey Camii
54
Bali Bey İmareti
42
43
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
Yenişehir
15.yy.
sonları
x
x
x
x
x
Kara Davut Paşa
Camii
İstanbul
1505-6
Trabzon
Amasya
Diyarbakır
İstanbul
Sincanlı
16.yy.
başları
1510
1516-20
1522
1524-25
İstanbul
Fethiye
Kozluk
1530-31
1566
1705
Toplam
x
x
x
56
Uzun Hasan Camii
İbrahim Bey İmareti
x
x
x
1498-99
İstanbul
62
63
64
x
x
x
15.yy.
sonları
II. Bayezid İmareti
Piri Mehmet Paşa
Camii
x
x
Vezirköprü
İnecik
55
Hatuniye İmareti
Hatuniye Camii
Fatih Paşa Camii
Sultan Selim Camii
Sinan Paşa İmareti
x
1485
1485
1485
1501/15056
57
58
59
60
61
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
37
x
x
x
45
x
x
x
x
33
8
7
x
x
x
16
Tavan
İstanbul
Gedik Ahmet Paşa
İmareti
Tonoz
TARİHİ
Yarım Kubbe
Kubbe
Tavan
Tonoz
Kubbe
Avlusuz Örnekler
İbadet Mekanının Avludan Daha
Büyük Olduğu Örnekler
İbadet Mekanı ve Avlunun Eş
Büyüklükte Olduğu Örnekler
Avlunun İbadet Mekanından
Büyük Olduğu Örnekler
KATALOG SIRA NO
YERİ
41
YAPININ ADI
Rum Mehmed Paşa
Camii
İbadet Mekanı
Örtüsü
Avlu Örtüsü
4
3
4
9
3
4.2.1.5. İbadet Mekanı
Yapının güneyinde, ana kütleden dışa taşıntı yapan mekan ibadet mekanıdır.
İbadet mekanına geçiş avludan sağlanmaktadır. İbadet mekanı ile avlu arasında enine
atılmış bir kemer bulunmaktadır. İbadet mekanı ile tabhane mekanları arasında
665
doğrudan bir ilişki yoktur. Zemini avlu ve tabhanelere göre daha yüksek kottadır.
Mihrap herhangi bir zorunluluk olmadığı sürece girişle aynı akstadır. Çalışmamız
kapsamındaki yapılardan İznik Nilüfer Hatun İmareti, Kütahya Yakup Çelebi İmareti,
Yenişehir Postinpuş Baba Zaviyesi, Amasya Yakup Çelebi Zaviyesi, Amasya Hızır Paşa
İmareti, Edirne Yıldırım İmareti ve Havza Mustafa Bey İmareti dışında hepsinde mihrap
ile giriş açıklıkları aynı akstadır.
Tabhaneli camilerde ibadet mekanı ve avlunun birbirlerine göre oranları yapıdan
yapıya farklılık göstermektedir. Avlu büyük ibadet mekanı küçük olabileceği gibi,
bazen de bunun tam tersi bir durum söz konusu olabilir. Bu farklılık erken tarihli
yapılarda daha çok görülürken dönem ilerledikçe bu durum ortadan kalkmaya
başlamıştır. Ama avlunun kubbesi yapının diğer birimlerine göre daha yüksek
tutulmuştur. XV. yüzyılın ikinci yarısından itibaren hem ibadet mekanı hem de avlu
kubbeleri eşit yükseklikte kubbeler haline gelmiştir (Tablo 13).
Bazı örneklerde tam tersi bir uygulama görülmektedir. İbadet mekanı ve avlunun
farklı örtü sistemine sahip olduğu yapılar da bulunmaktadır. Avlusu bir kubbe ile ibadet
mekanı ise bir tonoz ile örtülü olan örnekler de vardır. Bu örneklerden Bursa’daki Ebu
İshak Zaviyesi, Timurtaş Paşa Zaviyesi ve Hüdavendigâr İmareti’nde; Edirne’deki
Yıldırım İmareti ve Gazi Mihal İmareti’nde ve Tokat Horozlu İmaret’te ibadet
mekanları birer beşik tonoz ile avlu ise birer kubbe ile örtülüdür. Geyve Elvan Bey
İmareti’nde ise ibadet mekanı bir aynalı manastır tonozu ile Kurşunlu Yıldırım İmareti
ile Amasya Sofular İmareti’nde avlu bir tonoz ile ibadet mekanı ise birer kubbe ile
Edirne Beylerbeyi İmareti, Ankara Karacabey İmareti, Tire Yeşil İmaret, İstanbul Rum
Mehmet Paşa İmareti’nde ise avlu bir kubbe ile ibadet mekanı ise yarım bir kubbe ile
örtülüdür. Balıkesir Yıldırım İmareti, Manisa Ali Bey İmareti ve Amasya Hızır Paşa
İmareti’nde avlu ve ibadet mekanlarında örtü unsuru birer düz tavandır. Üç yapının
örtüleri onarımlarla değişmiştir. Yapıların özgününde birer tonoz ile örtülü olabileceği
akla gelmektedir. İstanbul II. Bayezid İmareti ile Diyarbakır’daki Fatih Paşa
İmareti’nde ibadet mekanı merkezi plan şemasındadır (Tablo 13, Pafta 1).
İbadet mekanı, süsleme açısından da yapının diğer bölümlerine göre farklılık
göstermektedir. Bu mekanın, diğer mekanlardan ayrılan bir özelliği olduğunu
666
vurgulamak için itina ile süslenmiştir. Örneğin Edirne’deki Muradiye İmareti,
Bursa’daki Yeşil İmaret ile Muradiye İmareti’nin ibadet mekanı, çiniler ve kalemişleri
ile diğer mekanlardan daha yoğun bir süsleme kompozisyonuna sahiptir (Resim 217219, 173, 235).
İbadet mekanı ile avlu arasında sadece bağlantı vardır. Yapıdaki tabhane
mekanlarının hiçbir şekilde ibadet mekanı ile bağlantısı yoktur. Manisa ve Amasya
Hatuniye imaretleri, Amasya Mehmet Paşa İmareti, Yenişehir Postinpuş Baba Zaviyesi,
Yenişehir Bali Bey İmareti ve Silivri Piri Mehmet Paşa Camii ibadet mekanına açılan
birer girişleri vardır. Orijinalde olmayan bu durum yapılar tamamen cami işlevi
kazandıktan sonraki müdahalelerin bir getirisidir.
Sonuç olarak, ibadet mekanı namaz kılınmak için tasarlandığı için diğer
mekanlarla arasındaki farkı göstermek için kot farkı ve süslemesi ile vurgulanmıştır.
4.2.1.6. Tabhane Mekanları
Anadolu’daki tabhaneli camilerden 40’ında avlunun iki yanında birer adet,
11’inde ikişer adet, 13’ünde dörder adet ve 2’sinde altışar adet tabhane mekanı vardır.
4’ü ise asimetrik plan şemasındadır ve üçer adet tabhane mekanı içermektedir (Tablo
14). Bu tip yapılarda tabhane mekanlarının sayısı ve boyutları yapıdan yapıya değişse
de konumları aynıdır. İlk örneklerinden itibaren tabhaneler avlunun iki yanında yer
almaktadır. XV. yüzyıl ortalarına kadar inşa edilen örneklerde, tabhane mekanlarına
avludan ya da hem avludan hem de giriş açıklığı ile avlu arasına inşa edilen geçiş
mekanlarından ulaşılmaktadır. XV. yüzyıl ortalarından itibaren, avlunun ortadan
kalktığı örneklerde, tabhane mekanlarına ulaşım ya son cemaat yerinden ya da yan
duvarlar üzerine açılan giriş açıklıklarından sağlanmıştır. Dolayısıyla hiçbir dönemde
tabhane mekanları ile ibadet mekanının doğrudan ilişkisi bulunmamaktadır. Ancak bu
tür yapıların işlevlerini yitirdiği ve sadece ibadet amaçlı birer camiye dönüştükleri
süreçte ara duvarların kaldırılması suretiyle ibadet mekanları ile tabhanelerin ilişkili
hale getirildiği uygulamalar da vardır. XIV-XV. yüzyıllara tarihlenen 41 örnekte
667
tabhane mekanlarının girişleri avludan1477, 10’unda son cemaat yerinden1478, 2’inde yan
duvarlardan1479,
10’unda
ise
giriş
eyvanı/koridor
ya
da
geçiş
mekanından
sağlanmaktadır1480. Osmancık Akşemseddin Camii’nde tabhane mekanlarının girişi
kuzey cephededir. Yapının bugün bir son cemaat yeri yoktur ve yapı çeşitli dönemlerde
kapsamlı onarımlar geçirmiştir. Bugünkü durum dönem müdahalelerin bir getirisidir.
Benzer bir durumda Kozluk’taki İbrahim Bey İmareti için de geçerlidir. İbadet mekanını
iki yanında yer alan tabhane mekanları, ibadet mekanına kemerlerle açılmaktadır.
Tabhaneli camilerin karakteristiği ile uyuşmayan bu durum yapı için üniktir.
Tabhanelerin dışarıya açılması XV. yüzyılda başlamıştır. Avlunun ibadet mekanı ile
bütünleşmesi nedeniyle tabhaneler de ibadet mekanına bitişik mekanlar haline
gelmiştir1481.
Tabhane mekanları barınma amaçlı mekanlardır. Bu mekanlar ibadet mekanı
olarak tasarlanmamıştır. Buna kanıt olarak Amasya’daki Bayezid Paşa İmareti ile
Bursa’daki Yeşil ve Yıldırım imaretlerindeki ocak ve dolap nişlerini gösterebiliriz.
Tabhanelerin zemin seviyesi avlu ile aynı seviyede olduğu gibi bazı örneklerde daha
yüksek olabilmektedir1482. Tabhanelerin boyutları, incelediğimiz 64 örnekte avlu ve
ibadet mekanından daha küçüktür. Mekanlar genellikle kubbe, ender örneklerde tonoz
1477
İznik Orhan Gazi İmareti, Arapkir Ulu Cami, Bilecik Orhan Gazi İmareti, Bursa Hüdavendigâr
İmareti (güneydeki tabhane mekanları), İznik Nilüfer Hatun İmareti, İznik Yakup Çelebi İmareti, Bursa
Ali Paşa İmareti, Milas Firuz Bey İmareti, Bursa Ebu İshak Zaviyesi, Bursa Yıldırım İmareti, Bursa
Timurtaş İmareti, Balıkesir Yıldırım İmareti, Tokat Horozlu İmaret, Tokat Hamza Bey Zaviyesi, Amasya
Yakup Paşa İmareti, Amasya Bayezid Paşa İmareti, Bursa Yeşil İmaret, Bursa Orhan İmareti, Manisa Ali
Bey İmareti, Edirne Gazi Mihal İmareti, Edirne Muradiye İmareti, Edirne Beylerbeyi İmareti, Havza
Mustafa Bey İmareti (kuzeydekiler), Amasya Yörgüç Paşa İmareti, Osmancık Koca Mehmet Paşa İmareti,
Ankara Karacabey İmareti, Edirne Mezid Bey İmareti, Tire Yahşi Bey İmareti, Kütahya Yakup Çelebi
İmareti, Kastamonu İsmail Bey İmareti, Bursa Hamza Bey İmareti, Amasya Hızır Paşa İmareti, İstanbul
Murat Paşa İmareti, İstanbul Rum Mehmet Paşa İmareti, İnegöl İshak Paşa İmareti, Geyve Elvan Bey
Zaviyesi, Amasya Sofular İmareti, Kurşunlu Yıldırım Camii, Vezirköprü Taceddin Paşa İmareti, Amasya
Hatuniye Camii.
1478
İstanbul Davut Paşa İmareti, Amasya Mehmet Paşa İmareti, Edirne II. Bayezid İmareti, Manisa
Hatuniye Camii, İnecik Hüseyin Bey İmareti, Yenişehir Bali Bey İmareti, Trabzon Hatuniye İmareti,
Diyarbakır Fatih Paşa İmareti, Sincanlı Sinan Paşa İmareti, Fethiye Uzun Hasan Camii.
1479
Afyon Gedik Ahmet Paşa İmareti, İstanbul Piri Mehmet Paşa İmareti.
1480
Yenişehir Postinpuş Baba Zaviyesi (geçiş mekanı), Bursa Hüdavendigâr İmareti (kuzeydeki tabhane
mekanları), Bursa Yıldırım İmareti, Edirne Yıldırım Bayezid İmareti (giriş koridoruna), Amasya Yakup
Paşa İmareti (giriş koridoruna), Bursa Yeşil İmaret (kuzeydeki tabhane mekanları), Bursa Orhan İmareti,
Bursa Muradiye İmareti, Bursa Karacabey İmareti, İstanbul Mahmut Paşa İmareti (koridora ve dış
cephelere).
1481
İstanbul Sultan Selim Camii, Edirne II. Bayezid İmareti’nde olduğu gibi.
1482
Edirne Beylerbeyi İmareti ve Milas Firuz Bey İmareti’nin tabhanelerinin zemini orta avluya göre biraz
daha yüksektir.
668
ile örtülüdür. Örtüler avlu ve ibadet mekanının örtülerinden daha alçak tutulmuştur
(Tablo 15, Pafta 2).
Tablo 14. Tabhane Mekanlarının Dağılımı.
2
2 adet tabhane mekanı olan
yapılar
13
3 adet tabhane mekanı olan
yapılar
4 adet tabhane mekanı olan
yapılar
2
40
669
6 adet tabhane mekanı olan
yapılar
Tablo 15.Tabhane Mekanlarının Analizi.
x
1
Orhan Gazi İmareti
2
Postinpuş Baba Zaviyesi
3
Ulu Cami
Arapkir
14.yy. ilk yarısı
2
x
x
4
Orhan Gazi İmareti
Bilecik
14. yy
x
x
5
Hüdavendigâr İmareti
Bursa
1362-1385
6
x
x
6
Nilüfer Hatun İmareti
İznik
1388
2
7
Yakup Çelebi İmareti
İznik
1389
2
x
x
8
Ali Paşa İmareti
Bursa
14.yy. sonları
2
x
x
9
Firuz Bey İmareti
Milas
1396
2
10
Ebu İshak Zaviyesi
Bursa
14.yy. sonu/1479
2
x
x
670
Eyvanlı Örnekler
Yapının İki Yanında Fakat
Tamamen Bağımsız Birimler
Halinde
Geçiş mekanı/koridora
Kuzey Cepheye Açılmakta
Yan Duvarlara Açılmakta
x
x
x
x
Son Cemaat Yerine açılmakta
x
x
x
İbadet Mekanına açılmakta
YAPI İLE BAĞLANTISI
Avluya açılmakta
Bozulmuş form
2
Türk Üçgeni
14.yy. ilk yarısı
Tromp
Yenişehir
Pandantif
1334-35
Tavan
Tabhane adeti
İznik
Tonoz
TARİHİ
Kubbe
YERİ
2Yıkık
YAPININ ADI
Tabhane Geçişleri
2Yıkık
KATALOG SIRA NO
Tabhane Mekanı
Örtüsü
x
x
x
11
Yıldırım İmareti
Bursa
14.yy. sonları
4
x
x
12
Timurtaş Paşa Zaviyesi
Bursa
14.yy. sonları
2
x
x
13
Yıldırım Bayezid İmareti
Edirne
1399-1400
2
14
Yıldırım İmareti
Balıkesir
14. yy. sonları
2
15
Horozlu İmaret
Tokat
15.yy. başı
4
16
Hamza Bey Zaviyesi
Tokat
1412
3
17
Yakup Paşa İmareti
Amasya
1413
2
x
18
Bayezid Paşa İmareti
Amasya
1414
4
x
19
Yeşil İmaret
Bursa
1415-19
4
x
x
20
Orhan İmareti
Bursa
1339-40/1417
4
x
x
21
Ali Bey İmareti
Manisa
1418-19
2
22
Gazi Mihal İmareti
Edirne
1422
2
x
x
x
23
Muradiye İmareti
Edirne
1425-1426
2
x
x
x
x
x
x
Eyvanlı Örnekler
Yapının İki Yanında Fakat
Tamamen Bağımsız Birimler
Halinde
Kuzey Cepheye Açılmakta
Yan Duvarlara Açılmakta
Son Cemaat Yerine açılmakta
Geçiş mekanı/koridora
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
671
İbadet Mekanına açılmakta
YAPI İLE BAĞLANTISI
Avluya açılmakta
Bozulmuş form
Türk Üçgeni
Tromp
Tabhane Geçişleri
Pandantif
Tavan
TARİHİ
Tonoz
YERİ
Kubbe
YAPININ ADI
Tabhane adeti
KATALOG SIRA NO
Tabhane Mekanı
Örtüsü
x
Mustafa Bey İmareti
Havza
1429-30
3
27
Yörgüç Paşa İmareti
Amasya
1430
3
x
28
Koca Mehmet Paşa İmareti
Osmancık
1430-31
2
x
29
Karacabey İmareti
Ankara
1427-28/1440
2
30
Mezid Bey İmareti
Edirne
1441-1442
2
x
31
Yahşi Bey İmareti
Tire
15.yy. ilk yarısı
2
x
32
Yakup Çelebi İmareti
Kütahya
1411-12/1414-1440-41
2
33
Akşemseddin Camii
Osmancık
15.yy. ilk yarısı
2
34
İsmail Bey İmareti
Kastamonu
1454
3
35
Karacabey İmareti
Bursa
1456-57
2
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
672
x
x
Eyvanlı Örnekler
26
x
x
Yapının İki Yanında Fakat
Tamamen Bağımsız Birimler
Halinde
x
x
Geçiş mekanı/koridora
2
Kuzey Cepheye Açılmakta
1429
Yan Duvarlara Açılmakta
Edirne
Son Cemaat Yerine açılmakta
Beylerbeyi İmareti
x
İbadet Mekanına açılmakta
25
x
YAPI İLE BAĞLANTISI
Avluya açılmakta
x
Bozulmuş form
4
Türk Üçgeni
1425-26
Tromp
Bursa
TARİHİ
Tabhane Geçişleri
Pandantif
Muradiye İmareti
YERİ
Tavan
Kubbe
24
YAPININ ADI
Tonoz
Tabhane adeti
KATALOG SIRA NO
Tabhane Mekanı
Örtüsü
x
36
Hamza Bey İmareti
Bursa
15.yy. ortaları
2
37
Mahmut Paşa Camii
İstanbul
1462-1463
6
38
Hızır Paşa İmareti
Amasya
15.yy. ortaları
2
39
Aynalı İmaret
Bursa
1467
40
Murat Paşa İmareti
İstanbul
1471-72
4
x
x
x
41
Rum Mehmed Paşa Camii
İstanbul
1471-1472
4
x
x
x
42
Gedik Ahmet Paşa İmareti
Afyon
1472
4
x
x
43
İshak Paşa İmareti
İnegöl
1476
2
x
x
x
44
Elvan Bey Zaviyesi
Geyve
15.yy. ortaları
2
x
x
x
45
Davut Paşa İmareti
İstanbul
1485
4
x
46
Hatuniye İmareti
x
47
Sofular İmareti
Tokat
1485
2
Amasya
1485
4
x
x
673
x
x
x
x
x
x
x
Eyvanlı Örnekler
Yapının İki Yanında Fakat
Tamamen Bağımsız Birimler
Halinde
Geçiş mekanı/koridora
Kuzey Cepheye Açılmakta
Yan Duvarlara Açılmakta
Son Cemaat Yerine açılmakta
x
x
x
x
İbadet Mekanına açılmakta
x
YAPI İLE BAĞLANTISI
Avluya açılmakta
Türk Üçgeni
x
Bozulmuş form
Tromp
Pandantif
Tavan
Tonoz
TARİHİ
Kubbe
YERİ
Tabhane adeti
YAPININ ADI
Tabhane Geçişleri
2Yıkık
KATALOG SIRA NO
Tabhane Mekanı
Örtüsü
15. yy. sonları
2
52
Taceddin Paşa İmareti
Vezirköprü
15.yy. sonları
2
x
x
53
Hüseyin Bey Camii
İnecik
1498-99
2
x
x
x
54
Bali Bey İmareti
Yenişehir
15.yy. sonları
2
x
x
x
55
II. Bayezid İmareti
İstanbul
1501/1505-6
2
x
x
56
Kara Davut Paşa Camii
İstanbul
1505-6
2
57
Hatuniye İmareti
Trabzon
16.yy. başları
2
58
Hatuniye Camii
Amasya
1510
4
59
Fatih Paşa Camii
Diyarbakır
1516-20
2
x
60
Sultan Selim Camii
İstanbul
1522
2
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
674
x
x
x
x
x
x
Eyvanlı Örnekler
Kurşunlu
x
Yapının İki Yanında Fakat
Tamamen Bağımsız Birimler
Halinde
Yıldırım Camii
x
Geçiş mekanı/koridora
51
x
x
Kuzey Cepheye Açılmakta
x
Avluya açılmakta
x
4
Bozulmuş form
2
1490-91
Türk Üçgeni
1487-1488
Manisa
x
Tromp
Edirne
Hatuniye Camii
4
Pandantif
II. Bayezid İmareti
50
1486
Tavan
49
Amasya
Tonoz
Mehmet Paşa İmareti
TARİHİ
Kubbe
48
YERİ
Tabhane adeti
YAPININ ADI
Yan Duvarlara Açılmakta
Son Cemaat Yerine açılmakta
YAPI İLE BAĞLANTISI
İbadet Mekanına açılmakta
Tabhane Geçişleri
KATALOG SIRA NO
Tabhane Mekanı
Örtüsü
Tabhane adeti
Kubbe
KATALOG SIRA NO
61
Sinan Paşa İmareti
Sincanlı
1524-25
2
x
x
62
Piri Mehmet Paşa Camii
İstanbul
1530-31
2
x
x
63
Uzun Hasan Camii
Fethiye
1566
2
x
x
64
İbrahim Bey İmareti
Kozluk
1705
2
YAPININ ADI
YERİ
TARİHİ
Toplam
39
19
675
x
3
26
4
13
x
41
1
10
x
3
Eyvanlı Örnekler
x
Yapının İki Yanında Fakat
Tamamen Bağımsız Birimler
Halinde
x
Geçiş mekanı/koridora
x
Kuzey Cepheye Açılmakta
Yan Duvarlara Açılmakta
Tabhane Geçişleri
Son Cemaat Yerine açılmakta
İbadet Mekanına açılmakta
Avluya açılmakta
Bozulmuş form
Türk Üçgeni
Tromp
Pandantif
Tavan
Tonoz
Tabhane Mekanı
Örtüsü
YAPI İLE BAĞLANTISI
1
10
2
6
Çalışmamız kapsamında yer alan 3 yapıda, tabhane mekanları ile birlikte
avlunun iki yanına konumlanmış eyvanlara rastlanmaktadır. Bursa’daki Hüdavendigâr
İmareti, Yeşil İmaret, Yıldırım İmareti’nde karşılaştığımız bu tür eyvanlar, kapalı avlulu
Selçuklu medreselerindeki eyvanların devamcısı gibidir. Eyvanlı olan yapılar erken
tarihlidir ve az sayıda inşa edilmiştir. Bu örneklerde eyvanlar avluya açılmakta ve
eyvanlara bitişik tabhane mekanları yer almaktadır. Bunların dışında dört eyvanlı
haçvari bir kurguya sahip olan Edirne Yıldırım İmareti’nde de avlunun iki yanında birer
eyvana rastlanmakla birlikte bu yapının farklı bir yapıdan tabhaneli camiye
dönüştürülmüş olduğu bilinmektedir. Bursa’daki Orhan İmareti (Şekil 100) ile
Muradiye İmareti’nde (Şekil 128) bugün avlunun iki yanında birer eyvan bulunmakla
birlikte bu mekanların özgünde birer tabhane oldukları, yapının işlev değiştirmesi
sonucunda eyvana dönüştürüldükleri anlaşılmaktadır.
XV. yüzyılın ikinci yarısından itibaren tabhane mekanlarının tasarımında farklı
bir uygulamaya gidildiği görülmektedir. Erken tarihli örneklerden Bursa’daki
Hüdavendigâr İmareti, Yeşil İmaret, Yıldırım İmareti ile Edirne Yıldırım İmareti’nde
içte tabhane mekanlarının arasında yer alan eyvanlar, Afyon Gedik Ahmet Paşa İmareti
ve İstanbul Davut Paşa İmareti’nde ibadet mekanı ile organik ilişkisini kaybetmiş,
tamamen dışa yansımıştır. Bu yapılarda eyvanlar, tabhane mekanları arasında dağılım
işlevini üstlenmiştir (Pafta 2).
Dönem ilerledikçe tabhane mekanlarının boyutları ve sayıları azalmış, ibadet
mekanının iki yanında sembolik olarak yerlerini korumuşlardır1483.
Tabhane mekanlarının hemen hepsinde dolap ve ocak nişleri vardır (Tablo 15).
Amasya Hızır Paşa İmareti, Bursa Orhan İmareti, Bursa Timurtaş Paşa Zaviyesi, Silivri
Piri Mehmet Paşa Camii ve Sincanlı Sinan Paşa İmareti’nde dolap ve ocak nişlerine
rastlanmamaktadır. Yapılar inşa edildikleri dönemlerde ve sonrasında çeşitli onarımlarla
değişime uğramıştır. Ocak ve dolap nişlerinin var olup olmadığına yönelik yapılacak
araştırma, ancak gelecekte yapılacak restorasyon çalışmalarında mümkün olacaktır.
Bursa’daki Yeşil İmaret ve Yıldırım İmareti ile Amasya Bayezid Paşa İmareti’nde ocak
1483
Fethiye Uzun Hasan Camii, Diyarbakır Fatih Paşa Camii gibi.
676
ve dolap nişleri çok özenlidir ve bulundukları tüm duvarı kaplamaktadır. Amasya
Bayezid Paşa İmareti’nde 2004 yılında gerçekleşen onarımda, özgün alçı ocak ve dolap
nişleri kartonpiyer olarak yenilenmiştir.
Tabhaneler ile ilgili bu bölümü kısaca toparlayacak olursak erken tarihli
örneklerde tabhanelerin girişleri ya doğrudan ya da koridorlar aracılığı ile avluya
açılmaktadır. İlk örneklerde tabhane sayıları her yanda birden üçe kadar değişmekte ve
avlunun iki yanında yer almaktayken, dönem ilerledikçe tabhane sayıları azalmakta ve
doğrudan avluya açılır hale gelmektedir. Bu mekanlar ister erken ister geç tarihli olsun
tabhanelerde genellikle ocak ve nişler vardır.
4. 2. 2. TİPOLOJİ
Araştırmamıza konu olan tabhaneli camiler, Anadolu Türk mimarisinde görülen
yapı tiplerinden farklı özellikleri ve günümüz kullanımında işlev değiştirmesi ile ilgi
çekici yapılardan biridir. Erken dönem Osmanlı mimarisinde dönemin sosyo-kültürel
yapısının bir getirisi olarak XIV. yüzyılda sıkça tercih edilmiştir. Osmanlı’nın bir uc
beyliğinden devletleşmesine öncülük eden ahiler ve gezici dervişler için inşa edilmiş bu
tür yapılar üç ana bölümden meydana gelmektedir. “Avlu” şeklinde adlandırdığımız bir
dağılım mekanı, “ibadet mekanı” ve “tabhane” şeklinde adlandırılan misafirhane yani
barınma mekanlarıdır. Yapılar karakteristik plan şemalarında meydana gelen kimi
değişikliklere rağmen ana şemalarını koruyarak XV. yüzyıl ortalarına kadar inşa
edilmeye devam edilmiştir. XV. yüzyıldan XVI. yüzyıla kadar ana şemada bir çözülme
görülmeye başlamasına rağmen ihtiyaç olan bölgelerde bu tür yapıların inşası
sürdürülmüştür. Siyasi ve ekonomik alanlarda güçlenen devlet, imparatorluğa geçiş
aşamasında bu yapıların doğmasına neden olan kurum ve kişilere gereksinimi
kalmadığından yapıların inşasını da terk etmeye başlamışlardır. Artık her yapının belirli
bir işlev üstlendiği külliyelerin inşaatı ön plana çıkmıştır. Sultanlar ve devletin ileri
derecede yetkilileri kendi adlarına iktidarlarının ve güçlerinin göstergeleri olan büyük
külliyeler inşa ettirmişlerdir.
677
Tabhaneli camilerin XIV. yüzyıl başından XV. yüzyıl ortalarına kadar pek
değişmeyen bazı katı karakteristik özellikleri vardır: Tabhaneli camiler; son cemaat yeri
ve minare gibi yardımcı unsurlar dışında üç ana mekandan oluşmaktadır. Kuzeydeki
girişten, iç avlu=kapalı avlu ya da orta avlu şeklinde adlandırılan mekana girilmektedir.
Bu mekan diğer mekanlara geçişi sağlayan bir dağılım mekanıdır. Bu mekanın ortasında
genellikle bir fıskiyeli havuz bulunmaktadır. Mekanın kubbesinin ortasında da
aydınlatma feneri vardır. Bu iki unsur avlunun ibadet için uygun olmadığını
göstermektedir. Zemin kotu diğer mekanların zemin kotundan daha düşüktür. Kot
sorunu, aydınlatma feneri ve şadırvan gibi unsurlarıyla bu mekan diğer mekanlardan
farklıdır. Avlu genellikle diğer mekanlardan daha büyüktür ve daha büyük ve yüksek bir
kubbe ile vurgulanır.
Avlunun güneyinde yapının ana bünyesinden dışa taşıntı yapan mekan ibadet
mekanıdır. İbadet mekanını ile avlu enlice bir kemer ile birbirinden ayrılmaktadır.
Zemin kotu avludan daha yüksektir, avludan birkaç basamakla bu mekana
çıkılmaktadır.
Tabhaneli camilerde üçüncü mekan grubu, misafirlerin ağırlandığı tabhane
mekanıdır. Tabhane mekanlarının giriş çıkışı erken örneklerde sadece avluya
açılmaktadır. Bu mekanların ibadet mekanı ile ilişkisi yoktur. Bu mekanların kotu da
avludan daha yüksektir. Bu mekanlara, dolaplar, nişler, ocaklar inşa edilmiştir.
Bu yapılarının hemen hepsinde bir son cemaat yeri ile karşılaşılmaktadır. Son
cemaat yeri orta birimi genellikle daha yüksek ve daha vurgulu verilmektedir. Son
cemaat yerinde genellikle kubbe ve tonoz örtü olarak tercih edilmektedir. Yapıların pek
çoğunda, istisnai birkaç örnek hariç, anıtsal taçkapılar yoktur.
Tabhaneli camilerde, XV. yüzyılın ortalarından itibaren mekanların dağılımında,
sayılarında ve boyutlarında bir takım değişiklikler olmaktadır. Bu camilerde çözülmenin
görüldüğü en somut örnek, Ankara Karacabey İmareti ile başlayan ibadet mekanının
yarım kubbeyle örtülmesidir. Bu tarihten itibaren yapılarda bir küçülme başlamaktadır.
Erken dönem yapılarında iki mekan arasında kot farkı çok belirgin iken zaman
ilerledikçe bu fark ortadan kalkmıştır. Afyon Gedik Ahmet Paşa İmareti ve İstanbul
678
Mahmut Paşa İmareti’nde görüldüğü gibi, eş büyüklükte kubbelerle örtülü ibadet
mekanı ve avlu arasında kot farkı yoktur. Artık bu iki birim ibadet mekan olarak
değerlendirilmektedir.
Daha sonraki örneklerde Edirne II. Bayezid İmareti ve Tokat Hatuniye
İmareti’nde olduğu gibi, avlunun tamamen ortadan kalktığı, sadece kare planlı kubbeyle
örtülü bir ibadet mekanının varlığı söz konusudur. İstanbul II. Bayezid İmareti ve
Diyarbakır Fatih Paşa Camii merkezi planlı ibadet mekanları ile diğer tabhaneli
camilerden tamamen farklı örneklerdir.
Asıl büyük çözülme tabhane mekanlarında ortaya çıkmıştır. Geç dönem
yapılarında, tabhane mekanlarının avluyla ilişkisi kalmamıştır. Afyon Gedik Ahmet Paşa
İmareti’nde yapının iki yanındaki ikişer tabhane mekanının arasına dağılım görevi
gören bir eyvan yerleştirilmiştir. İstanbul Mahmut Paşa İmareti’nde ise, ana mekanın üç
yönünün “U” şeklinde dolanan bir koridorla tabhane mekanına ulaşılmaktadır. İstanbul
Davut Paşa Camii’nde ise ibadet mekanının doğu ve batısına yerleştirilmiş birer
tabhane mekanına giriş kuzeydeki birer eyvanla sağlanmıştır. Buna karşı Edirne ve
İstanbul II. Bayezid imaretleri dört eyvanlıdır. Eyvanların köşelerindeki mekanlar
haçvari planlı, dokuz birimlidir ve her birim birer kubbe ile örtülüdür. Girişleri de son
cemaat yerinden sağlanmaktadır.
Yapılarda avlunun tamamen ortadan kalkmasıyla, Edirne ve İstanbul II. Bayezid
imaretleri ve İstanbul Sultan Selim Camii’nde de olduğu gibi kuzeyde dört yönden
revakla çevrili büyük avlular yer almaktadır.
Anadolu’daki tabhaneli camilerden bugün ayakta olan ve tespit edebildiğimiz 64
yapının sınıflandırılması avlu ve ibadet mekanının boyutlarına ve örtü unsurlarına göre
yapılabilmiştir. İlk grupta avlu ve ibadet mekanının boyutları dikkate alınarak üç adet
alt grup oluşturulmuştur. Örtü unsurlarına göre meydana getirilen örneklerde ise dört
adet alt grup belirlenmiştir. XV. yüzyıl ile başlayan mekan çözülmesi ile avlu mekanı
ortadan kalmıştır. Avlusuz örnekler ile farklı plan şemasına sahip örnekler de başka
grupları oluşturmaktadır (Tablo 13, Pafta 1).
679
I-AVLU VE İBADET MEKANI İÇEREN TABHANELİ CAMİLER
I.1. MEKAN BOYUTLARINA GÖRE TABHANELİ CAMİLER
I.1.1. Avlusu İbadet Mekanından Büyük Olanlar
Arapkir Ulu Cami (XIV. yüzyılın ilk yarısı)
Bursa Hüdavendigâr İmareti (1362-1385)
İznik Nilüfer Hatun İmareti (1388)
Bursa Ali Paşa İmareti (XIV. yüzyıl sonları)
Edirne Yıldırım Bayezid İmareti (1399-1400)
Balıkesir Yıldırım İmareti (XIV. yüzyıl sonları)
Tokat Horozlu İmaret (XV. yüzyıl başı)
Tokat Hamza Bey Zaviyesi (1412)
Amasya Yakup Paşa İmareti (1413)
Amasya Bayezid Paşa İmareti (1414)
Bursa Yeşil İmaret (1415-19)
Bursa Orhan İmareti (1399-40/1417)
Manisa Ali Bey İmareti (1418-19)
Edirne Gazi Mihal İmareti (1422)
Edirne Muradiye İmareti (1425-26)
Bursa Muradiye İmareti (1425-26)
Edirne Beylerbeyi İmareti (1429)
Havza Mustafa Bey İmareti (1429-30)
Amasya Yörgüç Paşa İmareti (1430)
Osmancık Koca Mehmet Paşa İmareti (1430-31)
Ankara Karacabey İmareti (1427-28/1440)
Kütahya Yakup Çelebi İmareti (1411-12/1414-1440-41)
Edirne Mezid Bey İmareti (1441-42)
Tire Yahşi Bey İmareti (XV. yüzyılın ilk yarısı)
Kastamonu İsmail Bey İmareti (1454)
Bursa Karacabey İmareti (1456-57)
Bursa Hamza Bey İmareti (XV. yüzyıl ortaları)
680
İstanbul Rum Mehmet Paşa İmareti (1471-72)
Geyve Elvan Bey Zaviyesi (XV. yüzyıl ortaları)
Kurşunlu Yıldırım İmareti (XV. yüzyıl sonları)
I.1.2.İbadet Mekanı Avlusundan Büyük Olanlar
İznik Yakup Çelebi İmareti (1389)
Milas Firuz Bey İmareti (1396)
Bursa Ebu İshak Zaviyesi (XIV. yüzyıl sonu)
Bursa Timurtaş Paşa Zaviyesi (XIV. yüzyıl sonları)
Osmancık Akşemseddin Camii (XV. yüzyılın ilk yarısı)
Bursa Aynalı İmaret (1467)
İnegöl İshak Paşa İmareti (1476)
Amasya Sofular İmareti (1485)
I.1.3.Avlu ve İbadet Mekanı Eş Büyüklükte Olanlar
Bilecik Orhan Gazi İmareti (XIV. yüzyıl)
İstanbul Mahmut Paşa Camii (1462-63)
Amasya Hızır Paşa İmareti (XV. yüzyıl ortaları)
İstanbul Murat Paşa İmareti (1471-72)
Afyon Gedik Ahmet Paşa İmareti (1472)
Vezirköprü Taceddin Paşa İmareti (XV. yüzyıl sonları)
Amasya Hatuniye Camii (1510)
Sincanlı Sinan Paşa İmareti (1524-25)
I.2. ÖRTÜ UNSURLARININ DAĞILIMINA GÖRE TABHANELİ CAMİLER
I.2.1.Avlu Kubbe, İbadet Mekanı Tonoz ile Örtülü Olanlar
I.2.1.A. Beşik Tonozlular
Bursa Hüdavendigâr İmareti (1362-85)
Bursa Ebu İshak Zaviyesi (XIV. yüzyıl sonu)
681
Bursa Timurtaş Paşa Zaviyesi (XIV. yüzyıl sonları)
Edirne Yıldırım Bayezid İmareti (1399-1400)
Tokat Horozlu İmaret (XV. yüzyıl başı)
Tokat Hamza Bey Zaviyesi (1412)
Edirne Gazi Mihal İmareti (1422)
I.2.1.B. Aynalı Manastır Tonozlular
Geyve Elvan Bey Zaviyesi (XV. yüzyıl ortaları)
I.2.2. Avlu Tonoz İbadet Mekanı Kubbe ile Örtülü Olanlar
Osmancık Akşemseddin Camii (XV. yüzyılın ilk yarısı)
Amasya Sofular İmareti (1485)
Kurşunlu Yıldırım Camii (XV. yüzyılın sonu)
I.2.3. Avlu Kubbe, İbadet Mekanı Yarım Kubbe ile Örtülü Olanlar
Edirne Beylerbeyi İmareti (1429)
Ankara Karacabey İmareti (1427-28/1440)
Tire Yahşi Bey İmareti (XV. yüzyılın ilk yarısı)
İstanbul Rum Mehmed Paşa İmareti (1471-72)
I.2.4. Avlu ve İbadet Mekanı Ahşap Tavan ile Örtülü Olanlar
İznik Orhan İmareti (1334-35)
Balıkesir Yıldırım İmareti (XIV. yüzyıl sonları)
Manisa Ali Bey İmareti (1418-19)
Amasya Hızır Paşa İmareti (XV. yüzyıl ortaları)
II. AVLUSUZ ÖRNEKLER
Yenişehir Postinpuş Baba Zaviyesi (XIV. yüzyılın ilk yarısı)
682
İstanbul Davut Paşa İmareti (1485)
Tokat Hatuniye İmareti (1485)
Amasya Mehmet Paşa İmareti (1486)
Edirne II. Bayezid İmareti (1487-88)
Manisa Hatuniye Camii (1490-91)
İnecik Hüseyin Bey Camii (1498-99)
Yenişehir Bali Bey İmareti (XV. yüzyıl ortaları)
İstanbul II. Bayezid İmareti (1501/1505-06)
İstanbul Kara Davut Paşa Camii (1505-1506)
Trabzon Hatuniye İmareti XVI. yüzyıl başı)
Diyarbakır Fatih Paşa Camii (1516-20)
İstanbul Sultan Selim Camii (1522)
Sincanlı Sinan Paşa İmareti (1524-25)
İstanbul Piri Mehmet Paşa Camii (1530-31)
Fethiye Uzun Hasan Camii (1566)
Kozluk İbrahim Bey İmareti (1705)
III. İBADET MEKANI FARKLI BİR ŞEMAYA SAHİP ÖRNEKLER
İstanbul II. Bayezid İmareti (1501/1505-06)
Diyarbakır Fatih Paşa Camii (1516-20)
Sonuç olarak yukarıdaki tablolarda da görüldüğü üzere tabhaneli camilerde plan
şemasında karakteristik özellikler XV. yüzyıl ortalarına kadar korunmuştur. Yapıların
tipolojik özellikleri ise ana bölümlerin, avlu ve ibadet mekanının, boyutları ve örtü
unsurlarındaki farklılıklarla gerçekleştirilebilmiştir. XV. yüzyıldan sonra avlunun ana
bünyede tercih edilmemeye başlaması tipoloji de avlusuz örneklerin oluşmasına neden
olmuştur (Pafta 1).
Tabhaneli camilerde yapılan ikinci bir tipoloji denemesi tabhane mekanları ile
ilgilidir. Tabhane mekanları yukarıda da değinildiği üzere ilk örneklerde avluya
683
açılmaktadır. Avlunun iki yanında konumlanmış mekanların sayısı 2 ile 6 arasında
değişmektedir. Avlu mekanındaki görülen XV.
yüzyıldaki çözülme tabhane
mekanlarında da karşımıza çıkmaktadır. XV. yüzyıldan itibaren avlunun da ortadan
kalkması ile tabhane mekanlarının girişleri dıştan sağlanmaya başlamıştır. Karakteristik
örneklerde tabhane mekanları ile ibadet mekanının doğrudan bağlantısı yoktur. Avlunun
ortadan kalkması ile bazı örneklerde bugün tabhane mekanlarının ibadet mekanı ile
girişlerinin oluşmasına neden olmuştur. Ancak günümüzde pek çok yapıda görülen
tabhane mekanı ve ibadet mekanı arasındaki girişler, yapı tamamen cami işlevi
kazandıktan sonra pencerelerin kapıya dönüştürülmesi ile meydana gelen dönem
müdahaleleridir.
Tabhane mekanlarının plan şekillerinde yola çıkarak, kare planlılar, dikdörtgen
planlılar ve haçvari dört eyvanlılar adlı kategorilerde alt başlıklar oluşturulmaya
çalışılmıştır. İstanbul II. Bayezid İmareti’nin tabhane mekanları bu gruplar dışında
kaldığı için üniktir. Kendi içinde bir plan şeması içeren tabhane mekanları enine
dikdörtgen planlıdır. Mekanın merkezi, boyuna dikdörtgen planlı dağılım işlevinde birer
hacim içermektedir. Bu hacmin kuzey ve güney duvarlarına doğu-batı yönlü birer kemer
atılarak kare bir alan oluşturulmuş ve bu alan bir kubbe ile örtülmüştür. Merkezi hacmin
iki yanında ikişer adet kare planlı mekanlar vardır. Bu mekanlar birer adet ocak nişi
içermektedir (Şekil 218).
Tabhane mekanları ile yapılan gruplamada, mekanlarda kullanılan örtü unsurları
da değinilmiş, kubbe, tonoz ve ahşap tavanı örnekleri içeren birer alt başlık
oluşturmuştur.
XV. yüzyıldan sonra meydana gelen çözülme ile tabhane mekanlarının yapı ile
bağlantısı koparılmaya çalışılmıştır. Artık tabhane mekanı ile doğrudan ilişkili avlu
yoktur. Mimari bir unsur olan girişin formu ya da konumu bir tipoloji çalışması için
gerekli görülmeyebilir. Ancak, XV. yüzyıldan sonra inşa edilmiş yapılarda tabhane
mekanlarının girişlerinin son cemaat yerinden ya da yan duvarlardan verilmesi plan
şemasındaki değişimi gösterdiği için önemli görülmüş ve böyle bir kategori
oluşturulmuştur. Erken örneklerde ibadet mekanı ile kesinlikle bağlantısı olmayan
tabhane mekanları ya doğrudan avlu ile ya da koridorlar/geçiş mekanları ile yine avluya
684
açılmaktaydı. XV. yüzyılda plan şemasından avlunun kaldırılması, bu mekanların
mahremiyetini de bozmuş, ana yapı ile tabhane mekanlarının ilişiği tamamen
kesilmiştir. Artık tabhane mekanlarına ulaşım dıştan sağlanmaktadır. Yapılardaki işlev
değişimi ile birlikte bazı yapılarda tabhane mekanlarının avluya açılan duvarları
yırtılmış, mekanlar birer eyvan görünümü almıştır. Amasya Hatuniye (Şekil 226) ve
Manisa Hatuniye camilerinde (Şekil 201) ise tüm ara duvarlar kaldırılarak mekanların
arası ve ibadet mekanı ile kemerler aracılığı ile bir bütünlük sağlanmaya çalışılmıştır.
Avlusuz örneklerde ise tabhane mekanlarının ibadet mekanına açılan pencereleri kapıya
dönüştürülerek ibadet mekanı ile ilişki kurulmaya çalışılmıştır. Çözülmenin en iyi
görüldüğü örnekler İstanbul Davut Paşa İmareti (Şekil 177) ile Afyon Gedik Ahmet
Paşa İmareti’dir (Şekil 172). Her iki yapıda da tabhane mekanları yapının iki
yanındadır. Mekanlar arasında ve/veya yanlarında inşa edilen eyvanlar birer dağılım
mekanı işlevindedir ve ibadet mekanı ile ilişkili değildir (Tablo 16, Pafta 2).
TABHANE MEKANLARI
I-TABHANE SAYILARINA GÖRE DAĞILIM
I.1. Avlunun İki Yanında Birer Adet Tabhane Mekanı Olan Örnekler
İznik Orhan Gazi İmareti (1334-35)
Yenişehir Postinpuş Baba Zaviyesi (XIV. yüzyılın ilk yarısı)
Bilecik Orhan Gazi İmareti (XIV. yüzyıl)
İznik Nilüfer Hatun İmareti (1388)
İznik Yakup Çelebi İmareti (1389)
Bursa Ali Paşa İmareti (XIV. yüzyılın sonları)
Milas Firuz Bey İmareti (1396)
Bursa Ebu İshak Zaviyesi (XIV. yüzyılın sonu)
Bursa Timurtaş Paşa Zaviyesi (XIV. yüzyılın sonları)
Edirne Yıldırım Bayezid İmareti (1399-1400)
Balıkesir Yıldırım İmareti (XIV. yüzyılın sonları)
Amasya Yakup Paşa İmareti (1413)
685
Manisa Ali Bey İmareti (1418-19)
Edirne Gazi Mihal İmareti (1422)
Edirne Muradiye İmareti (1425-26)
Edirne Beylerbeyi İmareti (1429)
Osmancık Koca Mehmet Paşa İmareti (1430-31)
Ankara Karacabey İmareti (1427-28/1440)
Edirne Mezid Bey İmareti (1441-42)
Tire Yahşi Bey İmareti (XV. yüzyılın ilk yarısı)
Kütahya Yakup Çelebi İmareti (1411-12/1414-1440-41)
Osmancık Akşemseddin Camii (XV. yüzyılın ilk yarısı)
Bursa Karacabey İmareti (1456-57)
Bursa Hamza Bey İmareti (XV. yüzyılın ortaları)
Amasya Hızır Paşa İmareti (XV. yüzyılın ortaları)
İnegöl İshak Paşa İmareti (1476)
Geyve Elvan Bey Zaviyesi (XV. yüzyılın ortaları)
Kurşunlu Yıldırım Camii (XV. yüzyılın sonları)
Vezirköprü Taceddin Paşa İmareti (XV. yüzyılın sonları)
I.2. İbadet Mekanının İki Yanında Birer Adet Tabhane Mekanı Olan Örnekler
Tokat Hatuniye İmareti (1485)
Manisa Hatuniye Camii (1490-91)
İnecik Hüseyin Bey Camii (1498-99)
Yenişehir Bali Bey İmareti (XV. yüzyılın sonları)
İstanbul Kara Davut Paşa İmareti (1505-06)
Trabzon Hatuniye İmareti (XVI. yüzyılın başları)
Diyarbakır Fatih Paşa Camii (1516-20)
Sincanlı Sinan Paşa İmareti (1524-25)
İstanbul Piri Mehmet Paşa Camii (1530-31)
Fethiye Uzun Hasan Camii (1566)
Kozluk İbrahim Bey İmareti (1705)
686
I.3. Avlunun İki Yanında İkişer Adet Tabhane Mekanı Olan Örnekler
Bursa Yıldırım İmareti (XIV. yüzyılın sonları)
Tokat Horozlu İmaret (XV. yüzyılın başı)
Amasya Bayezid Paşa İmareti (1414)
Bursa Orhan İmareti (1417)
Bursa Muradiye İmareti (1425-26)
İstanbul Murat Paşa İmareti (1471-72)
İstanbul Rum Mehmed Paşa Camii (1741-72)
Afyon Gedik Ahmet Paşa İmareti (1472)
İstanbul Davut Paşa İmareti (1485)
Amasya Sofular İmareti (1485)
Amasya Hatuniye Camii (1510)
I.4. Avlunun İki Yanında Üçer Adet Tabhane Mekanı Olan Örnekler
Bursa Hüdavendigâr İmareti (1362-85)
İstanbul Mahmut Paşa Camii (1562-63)
I.5. Asimetrik Plan Şemasına Sahip Örnekler
Tokat Hamza Bey Zaviyesi (1412)1484
Havza Mustafa Bey İmareti (1429-30)1485
Amasya Yörgüç Paşa İmareti (1430)1486
Kastamonu İsmail Bey İmareti (1454)1487
II-PLAN ŞEKLİNE GÖRE TABHANE MEKANLARI
II.1.Dikdörtgen Planlılar
1484
Doğuda iki batıda bir adet tabhane mekanı vardır. Her üç mekan da avluya açılmaktadır.
Kuzeyde üç adet tabhane mekanı içermektedir. Kuzeydoğudaki tabhane mekanı giriş eyvanına, diğer
iki tabhane mekanı ise avluya açılmaktadır.
1486
Kuzeydoğudaki tabhane mekanı giriş eyvanına, avlunun doğu ve batısında yer alan iki tabhane mekanı
ise avluya açılmaktadır.
1487
Doğuda bir, batıda iki adet tabhane mekanı vardır. Her üç mekan da avlu ile bağlantılıdır. Batıdaki
tabhane mekanlarının batıya açılan mevcut kapıları özgün değildir, dönem müdahalesidir.
1485
687
İznik Orhan Gazi İmareti (1334-35)
Arapkir Ulu Cami (XIV. yüzyılın ilk yarısı)
Bilecik Orhan Gazi İmareti (XIV. yüzyıl)
Bursa Hüdavendigâr İmareti (1362-85)
İznik Nilüfer Hatun İmareti (1388)
Bursa Ali Paşa İmareti (XIV. yüzyılın sonları)
Bursa Ebu İshak Zaviyesi (XIV. yüzyılın sonları)
Bursa Timurtaş Paşa Zaviyesi (XIV. yüzyılın sonları)
Edirne Yıldırım Bayezid İmareti (1399-1400)
Balıkesir Yıldırım İmareti (XIV. yüzyılın sonları)
Bursa Orhan İmareti (1417)
Manisa Ali Bey İmareti (1418-19)
Edirne Muradiye İmareti (1425-26)
Havza Mustafa Bey İmareti (1429-30)
Osmancık Koca Mehmet Paşa İmareti (1430-31)
Kütahya Yakup Çelebi İmareti (1440-41)
Kastamonu İsmail Bey İmareti (1454)
Amasya Hızır Paşa İmareti (XV. yüzyılın ortaları)
İnegöl İshak Paşa İmareti (1476)
İstanbul Kara Davut Paşa İmareti (1505-06)
II.2. Kare Planlılar
Yenişehir Postinpuş Baba Zaviyesi (XIV. yüzyılın ilk yarısı)
İznik Yakup Çelebi İmareti (1389)
Milas Firuz Bey İmareti (1396)
Bursa Yıldırım İmareti (XIV. yüzyılın sonları)
Tokat Horozlu İmaret (XV. yüzyılın başı)
Amasya Yakup Paşa İmareti (1413)
Amasya Bayezid Paşa İmareti (1414)
Bursa Yeşil İmaret (1415-19)
688
Edirne Gazi Mihal İmareti (1422)
Bursa Muradiye İmareti (1425-26)
Edirne Beylerbeyi İmareti (1429)
Amasya Yörgüç Paşa İmareti (1430)
Ankara Karacabey İmareti (1427-28/1440)
Edirne Mezid Bey İmareti (1441-42)
Tire Yahşi Bey İmareti (XV. yüzyılın ilk yarısı)
Osmancık Akşemseddin Camii (XV. yüzyılın ilk yarısı)
İstanbul Mahmut Paşa İmareti (1462-63)
İstanbul Murat Paşa İmareti (1471-72)
İstanbul Rum Mehmet Paşa Camii (1471-72)
Afyon Gedik Ahmet Paşa İmareti (1472)
Geyve Elvan Bey Zaviyesi (XV. yüzyılın ortaları)
İstanbul Davut Paşa İmareti (1485)
Tokat Hatuniye İmareti (1485)
Amasya Sofular İmareti (1485)
Amasya Mehmet Paşa İmareti (1486)
Manisa Hatuniye Camii (1490-91)
Kurşunlu Yıldırım Camii (XV. yüzyılın sonları)
Vezirköprü Taceddin Paşa İmareti (XV. yüzyılın sonları)
İnecik Hüseyin Bey Camii (1498-99)
Yenişehir Bali Bey İmareti (XV. yüzyılın sonları)
Trabzon Hatuniye İmareti (XVI. yüzyılın başları)
Amasya Hatuniye Camii (1510)
Diyarbakır Fatih Paşa Camii (1516-20)
Sincanlı Sinan Paşa İmareti (1524-25)
İstanbul Piri Mehmet Paşa Camii (1530-31)
Fethiye Uzun Hasan Camii (1566)
Kozluk İbrahim Bey İmareti (1705)
689
II.3. Haçvari Dört Eyvanlılar
Edirne II. Bayezid İmareti (1487-88)
İstanbul Sultan Selim Camii (1522)
III-ÖRTÜ UNSURLARINA GÖRE TABHANE MEKANLARI
III.1.Kubbe ile Örtülü Örnekler
Yenişehir Postinpuş Baba Zaviyesi (XIV. yüzyılın ilk yarısı)
İznik Nilüfer Hatun İmareti (1388)
Edirne Yıldırım Bayezid İmareti (1399-1400)
Tokat Horozlu İmaret (XV. yüzyılın başı)
Amasya Yakup Paşa İmareti (1413)
Amasya Bayezid Paşa İmareti (1414)
Bursa Yeşil İmaret (1415-19)1488
Bursa Orhan İmareti (1417)1489
Edirne Gazi Mihal İmareti (1422)
Edirne Muradiye İmareti (1425-26)
Bursa Muradiye İmareti (1425-26)
Edirne Beylerbeyi İmareti (1429)
Amasya Yörgüç Paşa İmareti (1430)
Osmancık Koca Mehmet Paşa İmareti (1430-31)
Edirne Mezid Bey İmareti (1441-42)
Tire Yahşi Bey İmareti (XV. yüzyılın ilk yarısı)
Bursa Karacabey İmareti (1456-57)
İstanbul Mahmut Paşa Camii (1462-63)
İstanbul Murat Paşa İmareti (1471-72)
İstanbul Rum Mehmet Paşa İmareti (1471-72)
Afyon Gedik Ahmet Paşa İmareti (1472)
İnegöl İshak Paşa İmareti (1476)
1488
1489
Güneydeki mekanlarda.
Güneydeki mekanlarda.
690
Geyve Elvan Bey Zaviyesi (XV. yüzyılın ortaları)
İstanbul Davut Paşa İmareti (1485)
Tokat Hatuniye İmareti (1485)
Amasya Mehmet Paşa İmareti (1486)
Edirne II. Bayezid İmareti (1487-88)
Manisa Hatuniye Camii (1490-91)
Vezirköprü Taceddin Paşa İmareti (XV. yüzyılın sonları)
İnecik Hüseyin Bey Camii (1498-99)
Yenişehir Bali Bey İmareti (XV. yüzyılın sonları)
İstanbul II. Bayezid İmareti (1501/1505-06
Trabzon Hatuniye İmareti (XVI. yüzyılın başları)
Diyarbakır Fatih Paşa Camii (1516-20)
İstanbul Sultan Selim Camii (1522)
Sincanlı Sinan Paşa İmareti (1524-25)
İstanbul Piri Mehmet Paşa Camii (1530-31)
Fethiye Uzun Hasan Camii (1566)
Kozluk İbrahim Bey İmareti (1705)
III.2. Tonoz ile Örtülü Örnekler
III.2.1.Beşik Tonoz
İznik Orhan Gazi İmareti (1334-35)1490
Arapkir Ulu Cami (XIV. yüzyılın ilk yarısı)
Bilecik Orhan Gazi İmareti (XIV. yüzyıl)1491
Bursa Hüdavendigâr İmareti (1362-85)
Bursa Ali Paşa İmareti (XIV. yüzyılın sonları)
Bursa Ebu İshak Zaviyesi (XIV. yüzyılın sonu)
Bursa Timurtaş Paşa Zaviyesi (XIV. yüzyılın sonları)
Balıkesir Yıldırım İmareti (XIV. yüzyılın sonları)1492
1490
Mekanlar bugün yıkıktır. Ancak özgününde birer tonoz ile örtülü olmaları gerekmektedir.
Mekanlar bugün yıkıktır. Ancak kalan izlerden mekanların özgünde birer tonoz ile örtülü olduğu
düşünülmektedir.
1491
691
Tokat Hamza Bey Zaviyesi (1412)
Bursa Orhan İmareti (1417)1493
Havza Mustafa Bey İmareti (1429-30)
Osmancık Akşemseddin Camii (XV. yüzyılın ilk yarısı)1494
III.2.2.Aynalı Manastır Tonozu
İznik Yakup Çelebi İmareti (1389)
Bursa Yıldırım İmareti (XIV. yüzyılın sonları)
Osmancık Akşemseddin Camii (XV. yüzyılın ilk yarısı)1495
III.2.3.Yıldız Tonozlu
Bursa Yeşil İmaret (1415-19)1496
III.2.4. Çapraz Tonoz
Amasya Sofular İmareti (1485)
Kurşunlu Yıldırım Camii (XV. yüzyılın sonları)
Amasya Hatuniye Camii (1510)
III.3.Ahşap Tavanlılar
Manisa Ali Bey İmareti (1418-19)
Amasya Hızır Paşa İmareti (XV. yüzyılın ortaları)
IV-TABHANE MEKANLARININ YAPI İLE BAĞLANTISI
1492
Mekanlar bugün düz ahşap tavan ile örtülüdür. Ancak özgününde birer tonoz ile örtülü olmaları
gerekmektedir.
1493
Kuzeydeki mekanlarda.
1494
Doğudaki mekanda.
1495
Batıdaki mekanda.
1496
Kuzeydeki mekanlarda.
692
IV.1. Girişi Avludan Sağlanan Örnekler
İznik Orhan Gazi İmareti (1334-35)
Bilecik Orhan Gazi İmareti (XIV. yüzyıl)
Bursa Hüdavendigâr İmareti (1362-85)
İznik Nilüfer Hatun İmareti (1388)
İznik Yakup Çelebi İmareti (1389)
Bursa Ali Paşa İmareti (XIV. yüzyılın sonları)
Milas Firuz Bey İmareti (1396)
Bursa Ebu İshak Zaviyesi (XIV. yüzyılın sonu)
Bursa Yıldırım İmareti (XIV. yüzyılın sonları)
Bursa Timurtaş Paşa Zaviyesi (XIV. yüzyılın sonları)
Balıkesir Yıldırım İmareti (XIV. yüzyılın sonları)
Tokat Horozlu İmaret (XIV. yüzyılın başı)
Tokat Hamza Bey Zaviyesi (1412)
Amasya Yakup Paşa İmareti (1413)
Amasya Bayezid Paşa İmareti (1414)
Bursa Yeşil İmaret (1415-19)
Bursa Orhan İmareti (1417)
Manisa Ali Bey İmareti (1418-19)
Edirne Gazi Mihal İmareti (1422)
Edirne Muradiye İmareti (1425-26)
Bursa Muradiye İmareti (1425-26)
Edirne Beylerbeyi İmareti (1429)
Havza Mustafa Bey İmareti (1429-30)
Amasya Yörgüç Paşa İmareti (1430)
Osmancık Koca Mehmet Paşa İmareti (1430-31)
Ankara Karacabey İmareti (1427-28/1440)
Edirne Mezid Bey İmareti (1441-42)
Tire Yahşi Bey İmareti (XV. yüzyılın ilk yarısı)
Kütahya Yakup Çelebi İmareti (1411-12/1414-1440-41)
693
Kastamonu İsmail Bey İmareti (1454)
Bursa Hamza Bey İmareti (XV. yüzyılın ortaları)
Amasya Hızır Paşa İmareti (XV. yüzyılın ortaları)
İstanbul Murat Paşa İmareti (1471-72)
İstanbul Rum Mehmet Paşa İmareti (1471-72)
İnegöl İshak Paşa İmareti (1476)
Geyve Elvan Bey Zaviyesi (XV. yüzyılın ortaları)
Amasya Sofular İmareti (1485)
Kurşunlu Yıldırım Camii (XV. yüzyılın sonları)
Vezirköprü Taceddin Paşa İmareti (XV. yüzyılın sonları)
Amasya Hatuniye Camii (1510)
IV.2. Girişleri Geçiş Mekanına/Koridora Açılan Örnekler
Yenişehir Postinpuş Baba Zaviyesi (XIV. yüzyılın ilk yarısı)
Bursa Hüdavendigâr İmareti (1362-85)1497
Bursa Yıldırım İmareti (XIV. yüzyılın sonları)1498
Edirne Yıldırım Bayezid İmareti (1399-1400)1499
Amasya Yakup Paşa İmareti (1413)
Bursa Yeşil İmaret (1415-19)1500
Bursa Orhan İmareti (1417)
Bursa Muradiye İmareti (1425-26)
Bursa Karacabey İmareti (1456-57)
İstanbul Mahmut Paşa Camii (1462-63)
IV.3. Son Cemaat Yeri ile Bağlantılı Örnekler
İstanbul Davut Paşa İmareti (1485)
1497
Kuzeydeki mekanlar.
Kuzeydeki mekanlar.
1499
Tabhaneler giriş eyvanının iki yanındadır.
1500
Kuzeydeki mekanlar.
1498
694
Tokat Hatuniye İmareti (1485)
Amasya Mehmet Paşa İmareti (1486)
Edirne II. Bayezid İmareti (1487-88)
Manisa Hatuniye İmareti (1490-91)
İnecik Hüseyin Bey İmareti (1498-99)
Yenişehir Bali Bey İmareti (XV. yüzyılın sonları)
Trabzon Hatuniye İmareti (XVI. yüzyılın başı)
Diyarbakır Fatih Paşa Camii (1516-20)
Sincanlı Sinan Paşa İmareti (1524-25)
Fethiye Uzun Hasan Camii (1566)
IV.4. Girişleri Yan Duvarlara Açılan Örnekler (Dışta aralarında/yanlarında bir
eyvan olan örnekler)
Afyon Gedik Ahmet Paşa İmareti (1472)
İstanbul Piri Mehmet Paşa Camii (1530-31)
695
4. 3. MİMARİ UNSURLAR
Anadolu’daki tabhaneli camilerin büyük bir bölümünün kuzey cephesine bir son
cemaat yeri eklenmiştir. Yapıların kuzey duvarlarında ise ortada bir giriş açıklığı, giriş
açıklığının iki yanında bazen aralarında birer adet dış mihrap da bulunan pencerelerden
oluşan simetrik bir kurgu söz konusudur. Bazı yapıların kuzey cephelerinin üst
seviyesinde yer alan şahnişinlerle cephe daha da hareketlenmiştir1501. Kimi yapılarda ise
cephe, giriş açıklığı dışında sağırdır1502.
Yan duvarlar ana cepheye göre ikincil plandadır. Yolun konumu ya da
topografyadan kaynaklanan durumlar nedeniyle kimi yapılarda kuzey cephe dışında
başka cephelerin de önem kazandığı ve bu cephelerin de vurgulu hale getirildiği
görülmektedir. Yenişehir’deki Postinpuş Baba Zaviyesi’nde topografik sorunlar
nedeniyle doğu cephesi giriş eyvanı dışında sağır bırakılmışken ana cephe konumundaki
güney cephesi tuğladan sağır kemerler, güneş kursları ve yürek motifleri ile
hareketlendirilmiştir. Benzer bir durum Amasya’daki Yakup Çelebi İmareti ve İznik’teki
Nilüfer Hatun İmareti’nde de karşımıza çıkmaktadır. İki yapıda da yolun durumu, kuzey
cephesi yerine yan cepheleri ana cephe konumuna getirmiştir.
Tabhaneli camilerde tüm kütle tek bir hacim olarak belirginleşmemekte, tabhane
mekanları ve ibadet mekanı ana kütleden dışarı doğru taşıntı yapmaktadır. Avlunun iki
yanına konumlanmış tabhane mekanlarının dışa bakan duvarlarına ve güney
duvarlarının alt kesimine genellikle bir ya da iki pencere açılmıştır. İbadet mekanlarının
da güney, doğu ve batı duvarlarında bir ya da iki adet pencere açıklığına yer
verilmektedir. Cepheler Bursa’daki Orhan İmareti, Timurtaş Paşa Zaviyesi, Ebu İshak
Zaviyesi ve Aynalı İmaret ile Yenişehir Postinpuş Baba Zaviyesi’nde de olduğu gibi
çökertmelerle hareketlendirilmiştir (Resim 181, 86-87, 72, 365, 4). Almaşık örgünün
kullanıldığı cephelerde pencereler bu çökertmeler içine alınarak daha da vurgulanmıştır.
1501
Bursa’daki Yeşil İmaret, Muradiye İmareti, Yıldırım İmareti; Amasya’daki Bayezid Paşa İmareti,
Yörgüç Paşa İmareti.
1502
Bursa’da Ali Paşa İmareti, Hüdavendigar İmareti, Hamza Bey İmareti; Osmancık Koca Mehmet Paşa
İmareti, Yenişehir Postinpuş Baba Zaviyesi, Kurşunlu Yıldırım İmareti, Edirne Gazi Mihal İmareti.
696
Tabhaneli camilerde minareler, taçkapılar, pencereler, saçaklar cephe düzeni
içerisinde birer mimari unsur olarak değerlendirilmiş ve aşağıda tek tek ele alınarak
irdelenmeye çalışılmıştır.
4.3.1. Minareler
Tabhaneli camilerde karşımıza çıkan en önemli sorunlardan biri minare
sorunudur. Günümüze ulaşabilen örneklerden 52’sinde bir hatta bazen iki adet minare
bulunmasına karşın, bunların çoğu özgün değildir. Tabhaneli camiler, sadece ibadet
amaçlı yapılar olmadıkları için minare vazgeçilmez unsurlardan değildir. Nitekim İznik
Orhan Gazi İmareti1503, Bilecik Orhan Gazi İmareti, İznik Nilüfer Hatun İmareti,
Yenişehir Postinpuş Baba Zaviyesi, İznik Yakup Çelebi İmareti ve Bursa Ali Paşa
İmareti1504 gibi erken tarihli örneklerde minare bulunmamaktadır1505. Erken örneklerden
Bursa’daki Orhan İmareti (Resim 181) ve Hüdavendigâr İmareti’nde (Resim 25-26)
minareler yapının beden duvarları üzerinde yükselmektedir, ancak her iki yapıda da
unsurların ilk inşa edildikleri döneme ait olması zayıf bir ihtimal olarak
görülmektedir1506.
Tabhaneli camilerin ilk örneklerinden İznik Orhan Gazi İmareti, Bilecik Orhan
Gazi İmareti, İznik Nilüfer Hatun İmareti, Yenişehir Postinpuş Baba Zaviyesi, İznik
Yakup Çelebi İmareti ve Bursa Ali Paşa İmareti minaresiz olarak tasarlandığı kesin
olarak bilinen yapılardır. Fakat bazı erken tarihli sayılabilecek yapıların da
minarelerinin özgün olduğu görülmektedir. Onarımlarla yenilenmiş, yıkılmış durumda
bulunan örnekler de bulunmaktadır. İlk yapıldıklarında da minarelerinin planlandığını
kanıtlayan, duvarların içinden minarelere çıkışı sağlayan koridorların ve merdivenlerin
inşa edilmesidir1507. Özgününde minareli şekilde inşa edilen Milas Firuz Bey İmareti
(Şekil 27), Amasya Yörgüç Paşa İmareti (Şekil 140), Edirne Yıldırım İmareti (Şekil 60),
1503
O. Aslanapa, “İznik’te Sultan Orhan İmaret Camii Kazısı”, Sanat Tarihi Yıllığı, S.I, İstanbul, 1965,
s.16-31.
1504
Ali Paşa İmareti’nin minaresi yapıdan bağımsızdır ve 2006 yılındaki onarımdan sonra yapıya
eklenmiştir.
1505
S. Eyice, Zaviyeler ve Zaviyeli-Camiler, s.9-10.
1506
A.O. Uysal, “Zaviyeli Camilerde Minare Problemi”, s.48.
1507
Bursa’daki Yeşil ve Yıldırım imaretlerinde minareye çıkış duvar içinden ilerleyen merdivenlerle
sağlanmıştır.
697
Edirne Muradiye İmareti (Şekil 107), Edirne Gazi Mihal İmareti (Şekil 106) ve
Osmancık Koca Mehmet Paşa İmareti’nde (Şekil 143) minarelere ulaşımı sağlayan
dehlizler duvarlar içerisinde; Amasya Bayezid Paşa İmareti (Şekil 74) ile Bursa Yeşil
İmaret (Şekil 78), Bursa Yıldırım İmareti (Şekil 49) ve Bursa Muradiye İmareti’nde de
(Şekil 128) minarelere üst kattan çıkılan birer dehlizle ulaşılmaktadır. Bu dehlizler ve
duvarlar içerisinde ilerleyen merdivenlerin varlığı, yapıların ilk inşa edildiği dönemde
minareli şekilde tasarlandıklarını göstermektedir. Minarelere ulaşılan bu yollar
özgünlüklerini korurken, minareler zamana yenilmiş ve farklı dönemlerde onarılmış ya
da tamamen yenilenmiştir. Bursa’daki Yeşil İmaret, Yıldırım İmareti ve Muradiye
İmareti’nin çiftte minareli olması A. Gabriel gibi araştırmacıların bu yapıların menşei
olarak kabul ettiğimiz Selçuklu medreseleri gibi çifte minareli olarak tasarlandığını
iddia etmelerine neden olmuştur1508.
Yapıların işlevlerinde meydan gelen değişimle birlikte cami mimarisinin
vazgeçilmez unsurlarından biri olan minare yapı bünyesine dahil edilmeye başlanmıştır.
Bu yapılar arasında 2 yapıda minare kuzeyde1509, 6 yapıda yapıdan bağımsız1510, 16
yapıda ise beden duvarları üzerinde yükselmektedir1511. Bu da minarelerin yapı
içerisinde yerinin tasarlanmadığını göstermektedir.
Edirne II. Bayezid İmareti (Şekil 182-183), İstanbul II. Bayezid İmareti (Şekil
217-218) ve İstanbul Sultan Selim Camii’nde de (Şekil 231) ikişer adet minare vardır.
Geç tarihli bu üç yapı dönem camileri gibi revaklı avlulu olarak tasarlanmıştır ve
minareler tabhane mekanlarının duvarlarının bir köşesine yerleştirilmiştir.
Özgününde zaviye/imaret şeklinde inşa edilen yapılarda minare inşa etmek bir
zorunluluk olmamıştır. Dönem ilerledikte yapılar işlev değiştirmiş ve tamamen ibadet
ritüelleri için kullanılmaya başlanmıştır. Bu değişim ile birlikte camilerin vazgeçilmez
unsurlarından biri olan minareler yapı bünyelerine dahil edilmiştir. Ancak Bursa Yeşil
1508
A. Gabriel, a.g.e., s.56.
Bursa Aynalı İmaret, Kurşunlu Yıldırım İmareti.
1510
Bursa Ali Paşa İmareti, Bursa Yıldırım İmareti, Bursa Timurtaş Paşa Zaviyesi, Tokat Hamza Bey
Zaviyesi, Manisa Ali Bey İmareti, Bursa Yıldırım İmareti (batıdaki).
1511
Bursa Hüdavendigâr İmareti, Bursa Orhan İmareti, Milas Firuz Bey İmareti, Bursa Yıldırım İmareti
(doğudaki), Edirne Yıldırım Bayezid İmareti, Amasya Yakup Paşa İmareti, Amasya Bayezid Paşa İmareti
(yıkık), Bursa Yeşil İmaret, Edirne Gazi Mihal İmareti, Edirne Muradiye İmareti, Bursa Muradiye
İmareti (batıdaki), Amasya Yörgüç Paşa İmareti, Kastamonu İsmail Bey İmareti, Bursa Karacabey
İmareti, Amasya Mehmet Paşa İmareti, İstanbul Piri Mehmet Paşa İmareti.
1509
698
İmaret (Şekil 78) ve Bursa Yıldırım İmareti (Şekil 60) gibi minareli olarak tasarlanmış
erken tarihli ünik yapılar nedeniyle minarelerin orijinallikleri çelişkiler yaratmış ve
tartışmalara ortam hazırlamıştır.
Kare, dört kenarlı, beş kenarlı, altı kenarlı, yedi kenarlı ve sekizgen olarak
tasarlanmış minare kaideleri, başta kesme taş olmak üzere tuğla, moloz taş, kabayonu
taşı ve tuğla/taş almaşıklığında inşa edilmiştir. Kesme taş, tuğla ve almaşık düzende
örülen gövde ve peteklerde silindirik ve çokgen form tercih edilmiştir. Peteklerin konik
külahları kurşunla örtülüdür. Sadece 6 yapıda külah kesme taştır1512. Şerefe altları
testere dişi şeklinde dizilmiş tuğlalar, mukarnas ve yivlerle dolgulandırılmıştır. Az
sayıda da olsa minare kaide, gövde ve peteklerinde geometrik, bitkisel, yazı, kakma,
çini ve sırlı tuğla ile meydana getirilmiş süslemelere rastlanmaktadır (Tablo 17).
Sonuç olarak tabhaneli camilerin ilk örnekleri minaresiz inşa edilmiştir. Bu
yapılarda minare uygulaması XIV. yüzyılın sonlarına doğru yaygınlaşmaya başlamıştır.
Cami olarak inşa edilmeyen bu yapıların ibadet mekanlarının olması minareyi zorunlu
kılmamış, ancak yapı tamamen cami olarak kullanılmaya başladıktan sonra her yapıya
birer minare eklenmiştir.
1512
Bursa Yeşil İmaret, Bursa Orhan İmareti, Edirne Gazi Mihal İmareti, Bursa Muradiye İmareti
(batıdaki), Bursa Aynalı İmaret, İstanbul Piri Mehmet Paşa Camii.
699
Orhan Gazi İmareti
2
Postinpuş Baba
Zaviyesi
3
4
Ulu Cami
Orhan Gazi İmareti
5
6
7
İznik
Arapkir
Bilecik
x
x
Hüdavendigâr İmareti
Nilüfer Hatun İmareti
Yakup Çelebi İmareti
Bursa
İznik
İznik
1362-1385
1388
1389
x
x
8
9
Ali Paşa İmareti
Firuz Bey İmareti
Bursa
Milas
10
11
Bursa
Bursa
13
14
Ebu İshak Zaviyesi
Yıldırım İmareti
Timurtaş Paşa
Zaviyesi
Yıldırım Bayezid
İmareti
Yıldırım İmareti
14.yy. sonları
1396
14.yy.
sonu/1479
14.yy. sonları
15
16
12
Yenişehir
x
x
x
x
x
Bursa
14.yy. sonları
Edirne
Balıkesir
1399-1400
14. yy. sonları
Horozlu İmaret
Hamza Bey Zaviyesi
Tokat
Tokat
15.yy. başı
1412
17
18
Yakup Paşa İmareti
Bayezid Paşa İmareti
Amasya
Amasya
1413
1414
19
20
Yeşil İmaret
Orhan İmareti
Bursa
Bursa
1415-19
1339-40/1417
21
22
23
24
Ali Bey İmareti
Gazi Mihal İmareti
Muradiye İmareti
Muradiye İmareti
Manisa
Edirne
Edirne
Bursa
1418-19
1422
1425-1426
1425-26
x
25
Beylerbeyi İmareti
Edirne
1429
x
26
27
Havza
Amasya
1429-30
1430
28
Mustafa Bey İmareti
Yörgüç Paşa İmareti
Koca Mehmet Paşa
İmareti
29
Karacabey İmareti
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
Osmancık
1430-31
x
Ankara
1427-28/1440
x
x
x
x
x
x
x
x
x
700
x
x
x
x
x
x
x
x
Kakma/Renk almaşıklığı
Yivli
Çini,sırlı tuğla
Yazı
Geometrik
Bitkisel
Bezeme Unsurları
Yivli
Kirpi
Şerefe altı
dolgusu
Mukarnaslı
Kesme taş
Petek
örtüsü
Kurşun
Çokgen
Silindirik
Petek
formu
Sıvalı
Almaşık
Kesme taş
Petek
malzemesi
Tuğla
Çokgen
Silindirik
Gövde
formu
Ahşap
Almaşık
Tuğla
Baldaken
Çokgen
Yedi kenarlı
Altı kenarlı
Beş kenarlı
Dört kenarlı
Kesme taş
Gövde
malzemesi
Kaide formu
Kare
Sıvalı
Almaşık
Moloz taş/kaba yonu taş
Kesme taş
Tuğla
Kaide malzemesi
Yapıdan bağımsız
x
Beden duvarları üzerinde
1334-35
14.yy. ilk
yarısı
14.yy. ilk
yarısı
14. yy
Kuzeyde
TARİHİ
Batıda
YERİ
Doğuda
YAPININ ADI
1
Yıkık
MİNARENİN KONUMU
Yok
KATALOG SIRA NO
Tablo 17. Minarelerin Analizi
Mezid Bey İmareti
31
Yahşi Bey İmareti
32
Yakup Çelebi İmareti
Kütahya
33
34
Akşemseddin Camii
İsmail Bey İmareti
Osmancık
Kastamonu
1441-1442
15.yy. ilk
yarısı
1411-12/14141440-41
15.yy. ilk
yarısı
1454
35
36
37
Karacabey İmareti
Hamza Bey İmareti
Mahmut Paşa Camii
Bursa
Bursa
İstanbul
1456-57
15.yy. ortaları
1462-1463
x
38
Hızır Paşa İmareti
Amasya
15.yy. ortaları
x
39
40
Bursa
İstanbul
1467
1471-72
x
x
x
41
Aynalı İmaret
Murat Paşa İmareti
Rum Mehmed Paşa
Camii
İstanbul
1471-1472
x
x
x
42
Gedik Ahmet Paşa
İmareti
Afyon
1472
43
44
45
46
İshak Paşa İmareti
Elvan Bey Zaviyesi
Davut Paşa İmareti
Hatuniye İmareti
İnegöl
Geyve
İstanbul
Tokat
1476
15.yy. ortaları
1485
1485
47
48
49
Sofular İmareti
Mehmet Paşa İmareti
II. Bayezid İmareti
Amasya
Amasya
Edirne
1485
1486
1487-1488
50
51
52
Hatuniye Camii
Yıldırım Camii
Taceddin Paşa İmareti
Manisa
Kurşunlu
Vezirköprü
1490-91
15. yy. sonları
15.yy. sonları
x
x
x
x
53
54
Hüseyin Bey İmareti
Bali Bey İmareti
İnecik
Yenişehir
1498-99
15.yy. sonları
x
x
x
x
55
İstanbul
1501/1505-6
x
x
x
56
II. Bayezid İmareti
Kara Davut Paşa
İmareti
İstanbul
1505-6
x
x
x
57
Hatuniye İmareti
Trabzon
16.yy. başları
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
Kakma/Renk almaşıklığı
Yivli
Çini,sırlı tuğla
Yazı
Geometrik
Bitkisel
Bezeme Unsurları
Yivli
Kirpi
Şerefe altı
dolgusu
Mukarnaslı
Kesme taş
Petek
örtüsü
Kurşun
Çokgen
Silindirik
Petek
formu
Sıvalı
Almaşık
Kesme taş
Petek
malzemesi
Tuğla
Çokgen
Silindirik
Gövde
formu
Ahşap
Almaşık
Kesme taş
Tuğla
Baldaken
Çokgen
Yedi kenarlı
Altı kenarlı
Beş kenarlı
Dört kenarlı
Kare
Sıvalı
Almaşık
Moloz taş/kaba yonu taş
Kesme taş
Tuğla
x
Gövde
malzemesi
Kaide formu
30
Tire
x
Kaide malzemesi
Yapıdan bağımsız
Beden duvarları üzerinde
Kuzeyde
Edirne
Batıda
TARİHİ
Doğuda
YERİ
Yıkık
YAPININ ADI
Yok
KATALOG SIRA NO
MİNARENİN KONUMU
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
701
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
Toplam
12
2
18
37
16
6
3
22
x
11
1
25
1
5
1
4
702
1
1
19
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
29
1
1
31
18
14
33
1
1
31
Kakma/Renk almaşıklığı
Yivli
Çini,sırlı tuğla
Yazı
Geometrik
x
x
x
x
x
x
x
44
Bitkisel
x
x
x
x
17
Bezeme Unsurları
Yivli
Kirpi
Şerefe altı
dolgusu
Mukarnaslı
Kesme taş
x
x
x
x
x
x
x
x
Petek
örtüsü
Kurşun
x
Silindirik
Petek
formu
Sıvalı
Almaşık
Kesme taş
Tuğla
Çokgen
Silindirik
Ahşap
Almaşık
Petek
malzemesi
x
x
x
x
2
x
x
x
x
x
2
Kesme taş
x
x
x
x
Gövde
formu
Çokgen
x
x
x
x
x
Tuğla
Baldaken
Çokgen
Yedi kenarlı
Altı kenarlı
x
x
Beş kenarlı
1566
1705
Dört kenarlı
x
Fethiye
Kozluk
x
Gövde
malzemesi
Kaide formu
Kare
1530-31
Uzun Hasan Camii
İbrahim Bey İmareti
Sıvalı
İstanbul
63
64
Almaşık
x
Moloz taş/kaba yonu taş
1524-25
Kesme taş
Sincanlı
62
Sinan Paşa İmareti
Piri Mehmet Paşa
Camii
61
Tuğla
1510
1516-20
1522
Kaide malzemesi
Yapıdan bağımsız
TARİHİ
Hatuniye Camii
Fatih Paşa İmareti
Sultan Selim İmareti
Beden duvarları üzerinde
Batıda
x
x
x
x
YERİ
Amasya
Diyarbakır
İstanbul
58
59
60
Kuzeyde
Doğuda
Yıkık
YAPININ ADI
Yok
KATALOG SIRA NO
MİNARENİN KONUMU
x
x
x
x
6
16
11
20
x
x
x
5
8
2
5
2
4
4.3.2. Kalkan Duvarları ve Saçaklar
Anadolu’da XIV-XVI. yüzyıllarda tek kubbeli cami, mescit ve türbe gibi
yapılarda, giriş cephesi ya da son cemaat yeri cephesinin bir kalkan duvarı ile
yükseltildiği görülmektedir. Kalkan duvarlar, almaşık duvar örgüsünün hakim olduğu
Bursa yapılarında yoğunlukla karşımıza çıkmaktadır. Kalkan duvarı kullanımı ile cephe
Anadolu’daki taçkapılar gibi anıtsallaşmıştır. Ancak cepheye kattığı hareketle birlikte
kalkan duvarının özellikle cami mimarisinde olumsuz etkileri görülmektedir. Unsurlar,
son cemaat yeri kubbelerinin dıştan algılanmasını engellemekte, örtüdeki piramidal
hiyerarşiyi bozmaktadır1513. Dönem yapıları ile birlikte tabhaneli camilerden sadece
Bursa’daki iki yapıda Orhan İmareti (Resim 181) ve Timurtaş Paşa Zaviyesi’nde
(Resim 86) kalkan duvarına rastlanmaktadır. Almaşık duvar örgüsüne sahip iki yapıda
kalkan duvarı, kuzey cepheyi şekillendiren unsurlardan biri olmuştur.
Tabhaneli camilerde yapının beden duvarları üstte kirpi saçak ya da silmelerle
son bulmaktadır. İki unsurun tercih edilmesinde en önemli unsur duvar örgüsünde
kullanılan malzemedir. Almaşık örgüde genellikle kirpi saçak1514, kesme taş1515 ya da
mermer kaplı cephelerde ise düz ya da profilli silme1516 ya da mukarnas dizisi1517 tercih
edilmektedir. Tabhaneli camiler içerisinde 25 yapıda 2 ya da 3 sıradan meydana gelen
kirpi saçak kullanılmıştır. Son cemaat yeri, beden duvarları ve örtülerin üst seviyesinde
yer alan unsurlar, hem yapıya hareket sağlamakta hem de yağmur sularının duvar
yüzeyindeki sızımını homojen şekilde dağıtmaktadır (Tablo 18-19).
Tablo 18. Tabhaneli Camilerde Kirpi Saçak Kullanımı.
YAPININ ADI
YERİ
TARİHİ
Örtülerde
6
Beden
Duvarları
KATALOG
SIRA NO
Kirpi Saçak
Nilüfer Hatun İmareti
İznik
1388
2 sıra
2 sıra
1513
Ş. Özüdoğru, “Bursa’da 15-16. yy. Kalkan Duvarlı Camilerde Taş-Tuğla İşçiliği”, III. Uluslararası
Pişmiş Toprak Sempozyumu, Bildiriler Kitabı, 16-30 Haziran 2003, Eskişehir, Haziran 2003, s.438445.
1514
Amasya Bayezid Paşa İmareti (yan cephelerde), İznik Nilüfer Hatun İmareti, Bursa Ali Paşa İmareti
gibi.
1515
Bursa Yıldırım İmareti, Trabzon Hatuniye İmareti, Amasya Yörgüç Paşa İmareti gibi.
1516
Bursa Yıldırım İmareti, Bursa Yeşil İmaret, Milas Firuz Bey İmareti.
1517
Diyarbakır Fatih Paşa İmareti, Amasya Bayezid Paşa İmareti (son cemaat yeri cephesinde) gibi.
703
YERİ
TARİHİ
Örtülerde
YAPININ ADI
Beden
Duvarları
KATALOG
SIRA NO
Kirpi Saçak
7
Yakup Çelebi İmareti
İznik
1389
3
3
8
Ali Paşa İmareti
Bursa
14.yy. sonları
2
2
10
Ebu İshak Zaviyesi
Bursa
14.yy. sonu/1479
2
2
12
Timurtaş Paşa Zaviyesi
Bursa
14.yy. sonları
3
3
13
Yıldırım Bayezid İmareti
Edirne
1399-1400
3
3
14
Yıldırım İmareti
Balıkesir
14. yy. sonları
3
3
17
Yakup Paşa İmareti
Amasya
1413
18
Bayezid Paşa İmareti
Amasya
1414
2
2
20
Orhan İmareti
Bursa
1339-40/1417
2
2
21
Ali Bey İmareti
Manisa
1418-19
2
2
25
Beylerbeyi İmareti
Edirne
1429
26
Mustafa Bey İmareti
Havza
1429-30
1
28
Koca Mehmet Paşa İmareti
Osmancık
1430-31
2
29
Karacabey İmareti
Ankara
1427-28/1440
1
31
Yahşi Bey İmareti
Tire
15.yy. ilk yarısı
2
2
32
Yakup Çelebi İmareti
Kütahya
1411-12/1414-144041
2
2
35
Karacabey İmareti
Bursa
1456-57
2
2
36
Hamza Bey İmareti
Bursa
15.yy. ortaları
3
3
41
Rum Mehmed Paşa Camii
İstanbul
1471-1472
2
2
43
İshak Paşa İmareti
İnegöl
1476
3
2
50
Hatuniye Camii
Manisa
1490-91
2
2
51
Yıldırım Camii
Kurşunlu
15. yy. ortaları
2
2
56
Kara Davut Paşa Camii
İstanbul
1505-6
2
2
58
Hatuniye Camii
Amasya
1510
2
2
2
2
2
Bazı almaşık örgüye sahip yapılarda kirpi saçak yerine farklı unsurların
kullanıldıkları görülmektedir.
Örneğin almaşık duvar
örgüsüne
sahip Bursa
Hüdavendigâr İmareti’nde beden duvarları kemerleme şeklinde saçaklarla (Resim 25,
28), Bursa Muradiye İmareti’nde ise avlu kubbesinin eteğinde ve beden duvarlarının üst
kesiminde iki kirpi saçağın arasında bir sıra devesırtı/profilli saçak yer alırken, tabhane
mekanlarının kubbelerinde ise iki sıra kirpi saçağın ortasında bir sıra devesırtı/profilli
saçak vardır (Resim 210). Hüdavendigâr İmareti’nde saçaklardaki bu farklı uygulama
mimari ve detaydaki yerel etkilere, Muradiye İmareti’nde ise onarıma işaret etmektedir.
Yapı farklı dönemlerde çeşitli onarımlar geçirmiştir.
704
Tablo 19. Tabhaneli Camilerde Kirpi Saçak Kullanımı.
20
18
16
14
12
Beden Duvarları
10
Örtüler
8
6
4
2
0
2 Sıra Kirpi
Saçak
3 Sıra Kirpi
Saçak
1 Sıra Kirpi
Saçak
Tablo 20. Tabhaneli Camilerde Saçak Silmeleri.
2
3
Ulu Cami
Arapkir
Bilecik
14. yy
Milas
1396
x
x
x
x
Yenişehir
x
9
11
Yıldırım İmareti
Bursa
14.yy. sonları
15
Horozlu İmaret
Hamza Bey
Zaviyesi
Tokat
15.yy. başı
x
Tokat
1412
x
16
19
x
Bursa
1415-19
x
x
22
Yeşil İmaret
Gazi Mihal
İmareti
Edirne
1422
x
x
23
Muradiye
İmareti
Edirne
1425-1426
x
x
27
Yörgüç Paşa
İmareti
Amasya
1430
x
30
Mezid Bey
İmareti
Edirne
1441-1442
x
33
Akşemseddin
Camii
Osmancık
15.yy. ilk
yarısı
705
x
Saçaksız
Yıkık
x
Orhan Gazi
İmareti
Firuz Bey
İmareti
4
Kiremit
Sıvalı/Beton
Konsol
TARİHİ
14.yy. ilk
yarısı
14.yy. ilk
yarısı
Diğerleri
Mukarnaslı
YERİ
Pahlı
YAPININ ADI
Postinpuş Baba
Zaviyesi
Düz
KATALOG SIRA NO
Silme
İstanbul
1462-1463
x
x
Amasya
15.yy.
ortaları
Bursa
1467
37
Mahmut Paşa
Camii
38
Hızır Paşa
İmareti
39
Aynalı İmaret
40
Murat Paşa
İmareti
İstanbul
1471-72
x
x
42
Gedik Ahmet
Paşa İmareti
Afyon
1472
x
x
44
Elvan Bey
Zaviyesi
Geyve
15.yy.
ortaları
x
45
46
Davut Paşa
İmareti
Hatuniye İmareti
İstanbul
Tokat
1485
1485
x
47
Sofular İmareti
Amasya
1485
x
48
Mehmet Paşa
İmareti
Amasya
1486
x
x
49
II. Bayezid
İmareti
Edirne
1487-1488
x
x
52
Taceddin Paşa
İmareti
x
x
Vezirköprü 15.yy. sonları
x
x
x
x
55
Hüseyin Bey
Camii
Bali Bey İmareti
II. Bayezid
İmareti
İstanbul
1501/1505-6
x
57
Hatuniye İmareti
Trabzon
16.yy. başları
x
59
Fatih Paşa Camii
Diyarbakır
1516-20
x
İstanbul
1522
x
x
Sincanlı
1524-25
x
x
İstanbul
1530-31
x
x
Fethiye
1566
x
Kozluk
1705
x
53
54
60
61
62
63
64
Sultan Selim
İmareti
Sinan Paşa
İmareti
Piri Mehmet
Paşa Camii
Uzun Hasan
Camii
İbrahim
Bey
İmareti
İnecik
Yenişehir
1498-99
15.yy. sonları
706
Saçaksız
x
Yıkık
x
Kiremit
1454
İsmail Bey
İmareti
Sıvalı/Beton
Kastamonu
34
Konsol
TARİHİ
Diğerleri
Mukarnaslı
YERİ
Pahlı
YAPININ ADI
Düz
KATALOG SIRA NO
Silme
x
x
x
x
x
Tablo 21. Tabhaneli Camilerde Saçak Silmelerinin Dağılımı.
1
1
1
1 1
Düz+Pahlı
Düz
1
Sıvalı/Beton
5
17
Mukarnaslı
Mukarnas+Silme
Konsol
Kiremit
Yıkık
Saçaksız
8
Tabhaneli camilerde mermer ya da kesme taş kaplı duvarlar ile kasnaklar
genellikle düz, pahlı ya da her ikisinin birlikte kullanıldığı silmeler ile son bulmaktadır
(Tablo 20-21). Tabhaneli camilerin 17’sinde düz ve pahlı silmeli saçak1518, 8’inde düz
silmeli1519,
1’er
yapıda da
kullanılmıştır. 1 yapı saçaksız
mukarnaslı1520,
1522
mukarnas/düz silmeli1521
saçaklar
, 5 yapıda saçaklar sıvalı olduğu için özgün saçaklar
belirlenememiştir1523. Saçaksız örneğin özgününde de bu şekilde mi olduğu ya da
onarımlarla bu şekli aldığı tartışmalıdır. Arapkir Ulu Camii’nin ise duvarlarının saçak
seviyesi yıkıktır, ancak cephe kaplamalarından da yola çıkarak duvarların düz ya da
pahlı silmelerle son bulacağı akla gelmektedir. Kozluk İbrahim Bey Camii’nde beden
duvarları
ve
kasnaklar
saçak
seviyesin
dekoratif
unsurlu
konsollarla
hareketlendirilmiştir.
Bu veriler ışığında, duvar örgüsünün saçak uygulamalarını da etkilediğini, taş
duvarlarda silmeli, almaşık örgüde ise genellikle kirpi saçakların tercih edildiğini
anlaşılmaktadır.
1518
Milas Firuz Bey İmareti, Bursa Yıldırım İmareti, Bursa Yeşil İmaret, Edirne Gazi Mihal İmareti,
Edirne Muradiye İmareti, Kastamonu İsmail Bey İmareti, İstanbul Mahmut Paşa Camii, İstanbul Murat
Paşa İmareti, Afyon Gedik Ahmet Paşa İmareti, İstanbul Davut Paşa İmareti, Amasya Mehmet Paşa
İmareti, Edirne II. Bayezid İmareti, Vezirköprü Taceddin Paşa İmareti, İstanbul II. Bayezid İmareti,
İstanbul Sultan Selim Camii, Sincanlı Sinan Paşa İmareti, İstanbul Piri Mehmet Paşa İmareti.
1519
Amasya Yörgüç Paşa İmareti, Edirne Mezid Bey İmareti, Geyve Elvan Bey İmareti, Amasya Sofular
İmareti, İnecik Hüseyin Bey Camii, Yenişehir Bali Bey İmareti, Trabzon Hatuniye İmareti, Fethiye Uzun
Hasan Camii.
1520
Tokat Hatuniye İmareti.
1521
Diyarbakır Fatih Paşa Camii.
1522
Amasya Hızır Paşa İmareti.
1523
Yenişehir Postinpuş Baba Zaviyesi, Tokat Horozlu İmaret, Tokat Hamza Bey Zaviyesi, Osmancık
Akşemseddin Camii, Bursa Aynalı İmaret (yapıda saçak seviyesinde sıva üzerine boya ile tuğla görünümü
verilmiştir).
707
4.3.3. Giriş Açıklıkları
Anadolu Türk mimarisinde taçkapılar yapıların en dikkat çekici unsurlarıdır.
Genellikle bulundukları ana cephede dışa taşıntı yapan, dikdörtgen prizma şekillidir.
Taçkapı ana nişi mukarnaslı, çeyrek küre şekilli bir kavsara ya da sivri kemerli bir tonoz
ile örtülüdür. Taçkapı yan kanatlarında mihrabiyeler yer alırken, çerçevenin geometrik,
bitkisel ve yazı şeritleri ile bezendiği görülmektedir. Ana nişin dip duvarı üzerine
yerleştirilmiş giriş açıklıkları ise, yuvarlak ya da basık bir kemer ile örtülmektedir.
Taçkapılar Beylikler döneminde sadeleşmeye başlamıştır.
Tabhaneli camilerde, 5 yapı dışında, giriş açıklıkları kuzey cephesinin tam
ortasına yerleştirilmiştir. Yenişehir’deki Postinpuş Baba Zaviyesi, Amasya Hızır Paşa
İmareti, Amasya Yakup Çelebi İmareti, Havza Mustafa Bey İmareti ve İznik’teki Nilüfer
Hatun İmareti’nde topografik nedenlerle kuzey cephesinden farklı bir cephe ana cephe
olarak kullanılmış ve taçkapılar bu cepheye yerleştirilmiştir.
Tabhaneli camilerin 34’ünün taçkapısı bulundukları yüzeyden dışa taşıntılı
şekilde inşa edilmiştir. 27’sinde taçkapı cephe ile aynı düzlemdedir. 10’unda ise bir
eyvanının içerisinde yer almaktadır (Tablo 22-33).
Taçkapıların çerçeveleri düz, pahlı, dış bükey ve iç bükey kavisli silmeler ile
mukarnas, geometrik, bitkisel ve yazı süslemeleri ile hareketlendirilmiştir (Tablo 23,
32).
Tablo 22. Taçkapı Yüzey İlişkisi.
Taçkapı
40
35
30
Adet
25
20
15
10
5
0
Dışa taşıntılı
Aynı düzlemde
708
Bir eyvan içerisinde
Taçkapı ana nişlerinde genellikle mukarnaslı kavsara ve sivri kemerli tonozun
tercih edildiği görülmektedir. Bu formların yanında düz tavan ve yarım kubbe ile örtülü
örnekler de az da olsa karşımıza çıkmaktadır (Tablo 24, 32). Kavsara kuşatma kemerleri
ise genellikle sivridir. Ayrıca dilimli ve Bursa kemeri formunda az sayıda örnek de
vardır (Tablo 25, 32).
Tablo 23. Taçkapı Çerçevelerinde Görülen Bezeme Unsurlarının Dağılımı.
Çerçeve
1
Çerçevede silme
1
1
1 1
Silme+geometrik süsleme
2
Silme+mukarnas
Silme+geometrik+bitkisel
süsleme
Silme+geometrik+bitkisel+
yazı süsleme
Geometrik+bitkisel
süsleme
33
Sıvalı
Tablo 24. Taçkapı Kavsaralarında Görülen Formlar.
16
14
12
10
8
Kavsara formlu
6
4
2
0
Mukarnaslı
Tonozlu
Düz tavanlı Yarım kubbeli
709
Tablo 25. Taçkapı Kavsara Kuşatma Kemerlerinde Görülen Formlar.
Kavsara kuşatma kemeri
1
2
Sivri
1
Sivri+dilimli kemer
1
Dilimli kemer+aynalı
kemer
Üç dilimli
Bursa kemeri
22
Taçkapılarda yan kanatlar genellikle birer gömme sütunce ile sınırlandırılmıştır.
Çalışmamız kapsamında yer alan taçkapıların sütunceleri genellikle silindirik kesitlidir.
4 örneğin beş kenarlı, 1 örneğin ise altı kenarlı gövdeye sahip oldukları görülmektedir.
Bursa’daki Yeşil İmaret ile İstanbul’daki Sultan Selim İmareti’nde silindirik kesitli
sütunce gövdeleri bitkisel örnekli süslemeler ile bezenmiştir. Sütuncelerin mukarnaslı,
köşeleri pahlı ve iki kademeli başlık ve kaideleri dikkat çekmektedir (Tablo 26-28, 32).
Tablo 26. Taçkapıların Sütuncelerinde Gövde Formların Dağılımı.
Gövde formları
2
1
Silindirik kesitli
Beş kenarlı
4
Altı kenarlı
Bitkisel süslemeli
14
710
Tablo 27. Taçkapıların Sütuncelerinin Başlıklarında Görülen Formlar.
Başlık formları
8
7
6
5
4
3
2
1
0
M
uk
ar
na
Kö
slı
şe
le
ri
pa
hl
İk
ı
ik
ad
em
el
i
Ku
Ku
m
m
sa
sa
at
at
İk
i+
i
ik
m
uk
ad
ar
em
na
el
s
i+
m
u
k
Bi
ar
tk
na
ise
s
ls
üs
le
m
el
i
Başlık formları
Tablo 28. Taçkapıların Sütuncelerinin Kaidelerin Görülen Formlar.
Kaide formları
uk
ar
na
s
el
i+
m
uk
ar
na
s
İk
ik
ad
em
el
i
sa
at
i+
m
Ku
m
İk
ik
ad
em
er
ip
ah
l
ı
Kaide formları
Kö
şe
l
M
uk
ar
na
slı
8
7
6
5
4
3
2
1
0
Taçkapı ana nişlerinin dip duvarları üzerinde yer alan giriş açıklıkları genellikle
basık bir kemer ile örtülüdür. Basık kemer ile birlikte kullanım alanı az da olsa
dikdörtgen formlu, sivri kemerli ve Bursa kemeri formunda giriş açıklıklarına da
rastlanmaktadır (Tablo 29-32). Giriş açıklıklarının söveleri genellikle mermerdir. 8
örnekte kesme taş iken 2 örnek sıvalı olduğu için malzeme anlaşılamamıştır (Tablo 30,
32). Taçkapıların inşa malzemesinde de kesme taş ile mermerin yoğunlukla kullanıldığı
görülmektedir. 10 örnek bugün sıvalı olduğu için inşa malzemesi anlaşılmamaktadır
(Tablo 31, 32).
711
Tablo 29. Taçkapıların Giriş Açıklıklarında Görülen Kemer Formları.
Giriş Açıklığı
50
45
40
35
30
25
20
15
10
5
0
Giriş Açıklığı
Basık kemer
Dikdörtgen
Sivri kemer
Bursa kemeri
Tablo 30. Taçkapıların Giriş Açıklıklarının Sövelerinde Kullanılan Malzeme.
Söve malzemesi
2
8
Mermer
Kesme taş
Sıvalı
46
Tablo 31. Taçkapıların İnşa Malzemesi.
İnşa malzemesi
20
24
Kesme taş
Moloz Taş+tuğla
Tuğla
Sıvalı
Kesmetaş+tuğla
1
1
Mermer
1
10
Tablo 32. Taçkapı Analizi Lejantı.
LEJANT
Silindirik kesitli
Üç kenarlı
Altı kenarlı
İki kademeli
Sivri kemer
Üç dilimli
sk
3k
ak
ik
s
3d
Yarım daire
Beş kenarlı
Yedi kenarlı
Kum saati
Bursa kemeri
Dilimli kemer
yd
bk
yk
ks
bs
dk
Sekizgen
Mukarnaslı
Düz tavan
Çeyrek Küre
Basık kemer
Dikdörtgen
se
m
dt
çkü
bak
d
712
Köşeleri pahlanmış
dikdörtgen prizma şekilli
Bitkisel Süsleme
Geometrik Süsleme
Yazı Süslemesi
Aynalı kemer
Silme
kp
b
g
y
a
si
Mermer
Tuğla
Kesme taş
Moloz taş
Sıvalı
me
t
k
mt
sı
4
Orhan Gazi İmareti
Bilecik
14. yy
x
5
Hüdavendigâr İmareti
Bursa
1362-1385
x
6
Nilüfer Hatun İmareti
İznik
1388
7
Yakup Çelebi İmareti
İznik
1389
8
Ali Paşa İmareti
Bursa
14.yy. sonları
9
Firuz Bey İmareti
Milas
1396
x
10
Ebu İshak Zaviyesi
Bursa
14.yy. sonu/1479
x
11
Yıldırım İmareti
Bursa
14.yy. sonları
12
Timurtaş İmareti
Bursa
14.yy. sonları
x
g,b
s
s
sk
b
s
d
x
x
sı
m
x
x
si
m
713
İnşa Malzemesi
Söveler
g,k
k
sı
me
s
bs
s
d
me
bak
sı
sı
s
x
k/t
d
si
x
Giriş Açıklıkğı
Kaide
Başlık
Gövde
Kavsara Kuşatma Kemeri
Çeyrek Küre
Düz Tavanlı
Tonozlu
s
d
si,me
14.yy. ilk yarısı
s
si,me
Arapkir
s
bak,g
Ulu Cami
x
Köşe sütunceleri
bk
kp
s
d
s
d
s
s
sökük
3
Mukarnaslı
14.yy. ilk yarısı
Postinpuş Baba Zaviyesi
Mihrabiye
Yenişehir
2
bk,m
1334-35
Orhan Gazi İmareti
bk,m
İznik
1
Çerçeve
TARİHİ
Kavsara
m,si
YERİ
Bir eyvan içerisinde
YAPININ ADI
Aynı düzlemde
Yüzey ile ilişkisi
Dışa taşıntılı
KATALOG SIRA NO
Bölümleri
m
m
me me
me me
sı
bak me me
bak
k
sı
İçe taçkapı şeklinde yansıyanlar
Tablo 33. Tabhaneli Camilerin Taçkapılarının Analizi.
TAÇKAPI ÖĞELERİ
Hamza Bey Zaviyesi
Tokat
1412
17
Yakup Paşa İmareti
Amasya
1413
18
Bayezid Paşa İmareti
Amasya
1414
x
19
Yeşil İmaret
Bursa
1415-19
x
20
Orhan İmareti
Bursa
1339-40/1417
21
Ali Bey İmareti
Manisa
1418-19
22
Gazi Mihal İmareti
Edirne
1422
x
si
23
Muradiye İmareti
Edirne
1425-1426
x
si
d,m
24
Muradiye İmareti
Bursa
1425-26
si
d,m
x
x
x
si
si
s
s
x
k
k
x
si
x
si
d,m
m
si,b,g,y,
d,m
bak me
s
m
s
s
bak
m
bak me me
sk
m
m
bak me me
bak me
d
714
s
m
k
m
x
x
k
se
x
x
me
bak k
bak me
x
x
d
İnşa Malzemesi
Kaide
Başlık
Gövde
Kavsara Kuşatma Kemeri
Çeyrek Küre
x
Söveler
16
Köşe sütunceleri
Giriş Açıklıkğı
Yıldırım İmareti
Horozlu İmaret
Düz Tavanlı
14. yy. sonları
15.yy. başı
14
15
Tonozlu
Balıkesir
Tokat
Yıldırım Bayezid İmareti
Mukarnaslı
1399-1400
Mihrabiye
Edirne
13
bk,m
TARİHİ
Kavsara
Çerçeve
YERİ
Bir eyvan içerisinde
YAPININ ADI
Aynı düzlemde
Yüzey ile ilişkisi
Dışa taşıntılı
KATALOG SIRA NO
Bölümleri
İçe taçkapı şeklinde yansıyanlar
TAÇKAPI ÖĞELERİ
s
bk
m
s
bk
kp
kp
me
sı
sı
bak me me
x
bak me me
x
bak me me
TAÇKAPI ÖĞELERİ
Edirne
1429
x
si
26
Mustafa Bey İmareti
Havza
1429-30
x
x
si
27
Yörgüç Paşa İmareti
Amasya
1430
x
x
si
28
Koca Mehmet Paşa İmareti
Osmancık
1430-31
x
29
Karacabey İmareti
Ankara
1427-28/1440
30
Mezid Bey İmareti
Edirne
1441-1442
31
Yahşi Bey İmareti
Tire
15.yy. ilk yarısı
32
Yakup Çelebi İmareti
Kütahya
1411-12/1414-1440-41
x
33
Akşemseddin Camii
Osmancık
15.yy. ilk yarısı
x
34
İsmail Bey İmareti
Kastamonu
1454
x
35
Karacabey İmareti
Bursa
1456-57
x
36
Hamza Bey İmareti
Bursa
15.yy. ortaları
x
si
x
s
bak me
k
x
s
bak me
k
s
bak me me
Söveler
Giriş Açıklıkğı
Kaide
Başlık
Köşe sütunceleri
Gövde
Kavsara Kuşatma Kemeri
Çeyrek Küre
Düz Tavanlı
Tonozlu
Mukarnaslı
s
İçe taçkapı şeklinde yansıyanlar
Beylerbeyi İmareti
İnşa Malzemesi
25
yd,m bk,çkü Mihrabiye
d,m
m
3d
sk
si,g d,m
m
s
bk
kp
kp
bak me me
sk
kp
kp
bak me
k
bak me
sı
x
x
d,m
bak me
m
si
d
s
sk
s
si
715
d,dt
x
m
kp
k
x
me me
s
g,si
x
t
bak me me
s
bak me me
x
a
bak
me,s
TARİHİ
Kavsara
Çerçeve
YERİ
Bir eyvan içerisinde
YAPININ ADI
Aynı düzlemde
Yüzey ile ilişkisi
Dışa taşıntılı
KATALOG SIRA NO
Bölümleri
x
me
Mahmut Paşa Camii
İstanbul
1462-1463
x
si
38
39
Hızır Paşa İmareti
Aynalı İmaret
Amasya
Bursa
15.yy. ortaları
1467
x
40
Murat Paşa İmareti
İstanbul
1471-72
x
si
41
Rum Mehmed Paşa Camii
İstanbul
1471-1472
x
si
42
Gedik Ahmet Paşa İmareti
Afyon
1472
x
si
43
İshak Paşa İmareti
İnegöl
1476
x
44
Elvan Bey Zaviyesi
Geyve
15.yy. ortaları
45
Davut Paşa İmareti
İstanbul
1485
x
46
47
Hatuniye İmareti
Sofular İmareti
Tokat
Amasya
1485
1485
x
48
Mehmet Paşa İmareti
Amasya
1486
49
II. Bayezid İmareti
Edirne
1487-1488
m
bak me me
x
sk
x
kp
kp
a
m
m
sk
ik
ik
x
d
bak
sı
x
bak me
x
si
bak me me
ak,çkü
x
si
716
m
x
t
ak
ik
ik
bak me
a
sk
m
ik
bak me me
bak k
k
s
sk
ik
ik
bak me me
sk
ik
ik
bak me
x
s
k
a,dk
yk,m bk,m
x
x
m
sı
sı
bak me me
s
si
x
bak me me
x
si
İnşa Malzemesi
Söveler
Giriş Açıklıkğı
Kaide
Başlık
Köşe sütunceleri
Gövde
Kavsara Kuşatma Kemeri
Çeyrek Küre
Düz Tavanlı
Tonozlu
Mukarnaslı
bk,m Mihrabiye
37
bk,m bk,çkü bk,m
TARİHİ
Kavsara
Çerçeve
YERİ
Bir eyvan içerisinde
YAPININ ADI
Aynı düzlemde
Yüzey ile ilişkisi
Dışa taşıntılı
KATALOG SIRA NO
Bölümleri
İçe taçkapı şeklinde yansıyanlar
TAÇKAPI ÖĞELERİ
k
k
x
51
Yıldırım Camii
Kurşunlu
15. yy. sonları
x
52
Taceddin Paşa İmareti
Vezirköprü
15.yy. sonları
x
si
53
Hüseyin Bey Camii
İnecik
1498-99
x
si
54
Bali Bey İmareti
Yenişehir
15.yy. sonları
x
si
3k,m
55
II. Bayezid İmareti
İstanbul
1501/1505-6
x
si
3k,m
56
Kara Davut Paşa İmareti
İstanbul
1505-6
57
Hatuniye İmareti
Trabzon
16.yy. başları
58
Hatuniye Camii
Amasya
1510
59
Fatih Paşa İmareti
Diyarbakır
1516-20
x
si
60
Sultan Selim İmareti
İstanbul
1522
x
si
61
Sinan Paşa İmareti
Sincanlı
1524-25
ak,m
s
bs
İnşa Malzemesi
Söveler
Giriş Açıklıkğı
Kaide
Başlık
Gövde
Kavsara Kuşatma Kemeri
Çeyrek Küre
Düz Tavanlı
Tonozlu
Mukarnaslı
x
s,dk
bak me
sı
s
bak me
mt.t
1490-91
x
x
sk
ik
ik
bak me
ak
ik
ik
bak me
k
x
bak me
k
x
sk,b
s
m
ks,m
Manisa
Köşe sütunceleri
ks,m
Hatuniye Camii
yd,m
Mihrabiye
50
bk,m
x
x
bak me me
x
bak me
x
bak me
si
bak me
si
717
sk
m
bs
b
d
ik,m
x
si
ik,m
x
sk,b
TARİHİ
Kavsara
Çerçeve
YERİ
Bir eyvan içerisinde
YAPININ ADI
Aynı düzlemde
Yüzey ile ilişkisi
Dışa taşıntılı
KATALOG SIRA NO
Bölümleri
İçe taçkapı şeklinde yansıyanlar
TAÇKAPI ÖĞELERİ
k
k
x
k
x
bak me me
bak me
k
x
İstanbul
1530-31
63
Uzun Hasan Camii
Fethiye
1566
64
İbrahim Bey İmareti
Kozluk
1705
Toplam
s
x
28
x
10
718
15
14
4
2
İnşa Malzemesi
Söveler
Giriş Açıklıkğı
Kaide
Başlık
Köşe sütunceleri
Gövde
Kavsara Kuşatma Kemeri
Çeyrek Küre
Düz Tavanlı
bs
x
34
Tonozlu
si
si,g,b
Piri Mehmet Paşa Camii
Mukarnaslı
x
62
Mihrabiye
TARİHİ
Kavsara
Çerçeve
YERİ
Bir eyvan içerisinde
YAPININ ADI
Aynı düzlemde
Yüzey ile ilişkisi
Dışa taşıntılı
KATALOG SIRA NO
Bölümleri
bak me
k
bak
k
k
d
k
k
İçe taçkapı şeklinde yansıyanlar
TAÇKAPI ÖĞELERİ
19
4.3.4. Pencereler
Yapıların dış dünya ile bağlantılarını sağlayan en önemli unsurlardan biri
pencerelerdir. Pencereler yapılarda mekanının aydınlanma ve hava sirkülasyonu gibi
yapısal ve hayati işlevler üstlendikleri gibi aynı zamanda cepheye hareket de
katmaktadırlar. Tabhaneli camilerde pencerelerin düzeni, formu, malzeme ve
dekorasyonu yapıdan yapıya farklılık göstermektedir. Duvar tekniği ve malzeme
kullanımı pencereleri de etkilemiştir. Örneğin Bursa ve çevresinde taşın rahat ulaşılan
bir malzeme olmaması, inşa malzemesi ile birlikte pencerelerde de tuğlanın kullanım
alanı bulmasına neden olmuştur.
Tabhaneli camilerde pencereler genellikle dikdörtgen formludur. Az sayıda da
olsa bazı yapılarda sivri kemerli1524, yuvarlak kemerli1525 ya da mazgal1526 formlu
açıklıkların da tercih edildiği görülmektedir. Pencerelerin söveleri kesme taş ya da
mermerdendir (Tablo 34-36). Bilecik Orhan Gazi İmareti’nin ibadet mekanının doğu
duvarında yer alan pencerede söve ve atkı taşı devşirmedir. 17 yapının pencerelerinde
söve yoktur1527.
Genellikle kesme taş, moloz taş, tuğla ya da almaşık düzende inşa edilmiş
yapılarda pencere açıklıkları kemerle belirlenmiş, kemer alınlıkları bazen boş bırakılmış
bazen de çeşitli süslemelerle hareketlendirilmiştir. Pencere kemerlerinde genellikle sivri
kemerin tercih edildiği görülmektedir. Bazı yapılarda ise yuvarlak1528, dilimli1529 ya da
kaş kemer1530 formları uygulanmıştır. Kemerlerde kesme taş başta olmak üzere, tuğla, 3
tuğla/1 kesme taş ve mermer kullanılmıştır. Bazı yapılarda ise sıva nedeniyle malzeme
1524
Bursa Orhan İmareti ve Bursa Muradiye İmareti.
Kütahya Yakup Çelebi İmareti, Osmancık Akşemseddin Camii ve Bursa Aynalı İmaret.
1526
Tokat Horozlu İmaret ve Kozluk İbrahim Bey İmareti.
1527
Yenişehir Postinpuş Baba Zaviyesi, İznik Nilüfer Hatun İmareti, İznik Yakup Çelebi İmareti, Bursa Ali
Paşa İmareti, Milas Firuz Bey İmareti, Bursa Ebu İshak Zaviyesi, Bursa Timurtaş Paşa Zaviyesi, Edirne
Yıldırım Bayezid İmareti, Tokat Horozlu İmaret, Bursa Orhan İmareti, Manisa Ali Bey İmareti, Amasya
Yörgüç Paşa İmareti, Osmancık Akşemseddin Camii, Bursa Aynalı İmaret, Geyve Elvan Bey Zaviyesi,
Vezirköprü Taceddin Paşa Zaviyesi ve Fethiye Uzun Hasan Camii.
1528
Bursa Ali Paşa İmareti, Havza Mustafa Bey İmareti ve Bursa Aynalı İmaret.
1529
Kozluk İbrahim Bey İmareti.
1530
Ankara Karacabey İmareti. Pencerelerin bugünkü görünüşleri yapılan son restorasyon çalışmasının bir
getirisidir. Dikdörtgen formlu pencerelerin hangi veri ile bu şekle getirildiği anlaşılamamıştır.
1525
719
görülmemektedir1531. Pencere kemerleri bazı yapılarda testere dişi bir silme ile de
taçlandırılmıştır1532. Pencerelerde genellikle bir çerçeve yoktur. Çerçeveli örneklerde ise
çerçeveler, silme 1533 ya da mukarnaslarla1534 bezenmiştir. Alt sıra pencerelerinin bazı
yapılarda çökertmeler içerisine alınarak vurgulandıkları görülmektedir1535 (Tablo 36).
Tablo 34. Pencere Formlarının Dağılımı.
Pencere Formları
Form
Mazgal
Yuvarlak kemerli
Sivri kemerli
Dikdörtgen formlu
0
10
20
30
40
50
60
70
Adet
Tablo 35. Pencerelerde Görülen Malzemeler.
Söve Malzemesi
30
25
Adet
20
15
10
5
0
Mermer
Kesme Taş
Devşirme
Sövesiz
Malzeme Cinsi
1531
Amasya Hatuniye İmareti, Manisa Ali Bey İmareti, Amasya Hızır Paşa İmareti ve Edirne Mezid Bey
İmareti.
1532
Yenişehir Postinpuş Baba Zaviyesi ve Bursa Ebu İshak Zaviyesi.
1533
Arapkir Ulu Cami, Bursa Yıldırım İmareti, Amasya Bayezid Paşa İmareti, Bursa Yeşil İmaret, Edirne
Gazi Mihal İmareti, Edirne Muradiye İmareti, Edirne Beylerbeyi İmareti, Havza Mustafa Bey İmareti,
Osmancık Koca Mehmet Paşa İmareti, İstanbul Mahmut Paşa Camii, Afyon Gedik Ahmet Paşa İmareti,
Tokat Hatuniye İmareti, Edirne II. Bayezid İmareti, İstanbul II. Bayezid İmareti,
1534
Bursa Yıldırım İmareti ve Bursa Yeşil İmaret.
1535
Yenişehir Postinpuş Baba Zaviyesi, Bursa Ebu İshak Zaviyesi, Bursa Timurtaş Paşa Zaviyesi, Edirne
Muradiye İmareti, Bursa Muradiye İmareti, Edirne Beylerbeyi İmareti, Amasya Yörgüç Paşa İmareti,
Osmancık Koca Mehmet Paşa İmareti, Tire Yahşi Bey İmareti, Bursa Aynalı İmaret, Afyon Gedik Ahmet
Paşa İmareti, İstanbul Davut Paşa İmareti, Tokat Hatuniye İmareti, Amasya Mehmet Paşa İmareti,
Edirne II. Bayezid İmareti, İstanbul II. Bayezid İmareti, Amasya Hatuniye Camii, İstanbul Sultan Selim
Camii ve Fethiye Uzun Hasan Camii.
720
Alt sıra pencereleri ile aynı aksta yer alan üst sıra pencereleri, genellikle sivri
kemerlidir. Bazı yapılarda yuvarlak1536, dilimli1537, basık kemerli1538 ve dikdörtgen
formlu1539 pencerelere de rastlanmaktadır. Kimi yapılarda bu pencere formları ile
birlikte öküzgözü1540 ve mazgal formda1541 pencerelerin de kullanıldığı görülmektedir.
Üst sıra pencerelerinin kemerleri kesme taş, tuğla, tuğla/kesme taş ya da mermer ile
şekillenmiştir. Bazı yapılarda cephenin sıvalı olması kemer malzemesinin görülmesini
engellemektedir1542. Alt sıra pencerelerinde de olduğu gibi bazı yapılarda üst sıra
pencerelerinin de çökertmeler1543 ya da testere dişleri1544 ile hareketlendirildikleri
görülmektedir. Pencere açıklıklarının çoğu içten alçı içlik, dıştan da alçı dışlıklarla
kapatılmıştır (Tablo 36). Ancak bu içlik ve dışlıklar sonradan beton vb. farklı
malzemelerle değiştirilmiştir.
Pencere alınlıkları taş1545, taş/tuğla1546, tuğla1547, sırlı tuğla1548, çini1549,
kakma1550 ve kalemişi1551 süslemeler ile çerçeveler ise mukarnas, silme, geometrik,
bitkisel ve yazı süslemeleri ile hareketlendirilmiştir (Tablo 36).
1536
Yenişehir Postinpuş Baba Zaviyesi, İznik Yakup Çelebi İmareti, Bursa Ali Paşa İmareti, Havza
Mustafa Bey İmareti, Osmancık Koca Mehmet Paşa İmareti, Ankara Karacabey İmareti, Osmancık
Akşemseddin Camii, Bursa Aynalı İmaret, Amasya Hatuniye Camii ve Kozluk İbrahim Bey İmareti.
1537
Milas Firuz Bey İmareti ve Kozluk İbrahim Bey İmareti.
1538
Kütahya Yakup Çelebi İmareti ve Sincanlı Sinan Paşa İmareti.
1539
Bursa Hüdavendigar İmareti, İznik Nilüfer Hatun İmareti, Milas Firuz Bey İmareti, Bursa Yıldırım
İmareti, Balıkesir Yıldırım İmareti, İstanbul Mahmut Paşa Camii, Amasya Hızır Paşa İmareti ve Geyve
Elvan Bey Zaviyesi.
1540
Milas Firuz Bey İmareti, Kütahya Yakup Çelebi İmareti, Tokat Hatuniye İmareti, Manisa Hatuniye
Camii, İstanbul Kara Davut Paşa İmareti, İstanbul Sultan Selim Camii ve İstanbul Piri Mehmet Paşa
Camii.
1541
Tokat Horozlu İmaret, Tokat Hamza Bey İmareti, Kastamonu İsmail Bey İmareti, Amasya Sofular
İmareti ve Kozluk İbrahim Bey İmareti.
1542
Manisa Ali Bey İmareti, Havza Mustafa Bey İmareti, Edirne Mezid Bey İmareti, Osmancık
Akşemseddin Camii ve Amasya Hızır Paşa İmareti.
1543
Bursa Yeşil İmaret, Muradiye İmareti, Bursa Muradiye İmareti, Edirne Beylerbeyi İmareti, Havza
Mustafa Bey İmareti, Tire Yeşil İmaret, Tokat Hatuniye Camii, Amasya Mehmet Paşa İmareti ve İstanbul
II. Bayezid İmareti.
1544
Amasya Bayezid Paşa İmareti, Bursa Orhan İmareti, Bursa Muradiye İmareti ve Osmancık Koca
Mehmet Paşa İmareti.
1545
Yenişehir Bali Bey İmareti, Bursa Yeşil İmaret, Bursa Yıldırım İmareti gibi.
1546
Bursa Timurtaş Paşa Zaviyesi’nde olduğu gibi.
1547
Bursa Ebu İshak Zaviyesi, Yenişehir Postinpuş Baba Zaviyesi gibi.
1548
Bursa Timurtaş Paşa Zaviyesi’nde olduğu gibi.
1549
Bursa Timurtaş Paşa Zaviyesi’nde olduğu gibi.
1550
Milas Firuz Bey İmareti’nde olduğu gibi.
1551
İstanbul II. Bayezid İmareti’nde olduğu gibi.
721
Tablo 36. Pencerelerin Analizi.
Ulu Cami
Arapkir
x
Orhan Gazi
İmareti
Bilecik
14. yy
x
x
Hüdavendigar
İmareti
Bursa
1362-1385
x
x
Nilüfer Hatun
İmareti
İznik
1388
x
x
x
x
Yakup Çelebi
İmareti
İznik
1389
x
x
x
x
Bursa
14.yy.
sonları
x
x
x
Milas
1396
x
x
Ebu İshak
Zaviyesi
Bursa
14.yy.
sonu/1479
x
x
Yıldırım
İmareti
Bursa
14.yy.
sonları
x
Bursa
14.yy.
sonları
x
x
x
Edirne
1399-1400
x
x
x
Balıkesir
14. yy.
sonları
x
Horozlu İmaret
Tokat
15.yy. başı
Hamza Bey
Zaviyesi
Tokat
1412
x
Yakup Paşa
İmareti
Amasya
1413
x
Yıldırım
İmareti
x
x
3t/1k
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
722
x
x
x
x
Alçı Dışlık
x
x
x
Çökertme
x
x
x
Sıvalı
x
x
x
x
Mermer
x
x
x
Tuğla/kesme taş
x
x
x
Tuğla
Mazgal
Öküz gözü
Tesstere dişi
Dikdörtgen
Basık kemer
Dilimli kemer
Yuvarlak Kemer
x
x
x
x
Sivri kemer
Çökertme
Kalemişi
Çini,sırlı tuğla
Silme
Mukarnas
Kakma
Yazı
Geometrik
Tuğla/taş
x
Kemer malzemesi
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
3t/1k
Timurtaş Paşa
Zaviyesi
Yıldırım
Bayezid
İmareti
x
x
3t/1k
Ali Paşa
İmareti
Firuz Bey
İmareti
x
x
Tuğla
x
14.yy. ilk
yarısı
Formu
Testere dişi silme
Yenişehir
Bitkisel
Çerçevesiz
Mukarnaslı
Silmeli
Sıvalı
Mermer
1334-35
14.yy. ilk
yarısı
Postinpuş
Baba Zaviyesi
3t/1k
İznik
3t/1k
Tuğla/kesme taş
Süsleme Unsurları
3t/1k
Kesme taş
Çerçeve
3t/1k
Tuğla
Kemer malzemesi
Kaş kemer
x
Dilimli kemer
x
Yuvarlak kemer
Sivri kemerli çökertme
Devşirme
Kesme Taş
Mermer
Mazgal
TARİHİ
Yuvarlak kemerli
YERİ
Alınlık kemer
formu
Söve Malzemesi
Sövesiz
Orhan Gazi
İmareti
Sivri kemerli
YAPININ
ADI
Dikdörtgen
Formu
ÜST SIRA PENCERELERİ
Kesme taş
ALT SIRA PENCERELERİ
x
x
x
x
x
x
Bursa
Manisa
1418-19
x
Gazi Mihal
İmareti
Edirne
1422
x
Edirne
1425-1426
x
Bursa
1425-26
Beylerbeyi
İmareti
Edirne
1429
x
x
Mustafa Bey
İmareti
Havza
1429-30
x
x
Yörgüç Paşa
İmareti
Amasya
1430
x
Koca Mehmet
Paşa İmareti
x
x
x
x
x
x
Edirne
1441-1442
x
x
Kütahya
15.yy. ilk
yarısı
141112/14141440-41
x
x
x
x
x
x
Akşemseddin
Camii
Osmancık
15.yy. ilk
yarısı
x
İsmail Bey
İmareti
Kastamon
u
1454
x
x
Karacabey
İmareti
Bursa
1456-57
x
x
Bursa
15.yy.
ortaları
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
Alçı Dışlık
Çökertme
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
Sıvalı
x
x
x
x
x
Mermer
x
x
x
x
Tuğla/kesme taş
Tuğla
Mazgal
Öküz gözü
Tesstere dişi
Dikdörtgen
Basık kemer
x
x
x
x
x
Dilimli kemer
Yuvarlak Kemer
Sivri kemer
Çökertme
Kalemişi
Çini,sırlı tuğla
Tuğla/taş
Tuğla
Silme
Testere dişi silme
Mukarnas
Yazı
Kakma
Geometrik
Çerçevesiz
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
Mukarnaslı
Silmeli
x
x
Ankara
x
Sıvalı
x
Mezid Bey
İmareti
x
Mermer
x
x
x
Kemer malzemesi
x
x
x
x
x
x
x
x
142728/1440
x
Formu
x
x
x
x
x
x
x
x
Tuğla/kesme taş
Kesme taş
Tuğla
Kaş kemer
Dilimli kemer
Yuvarlak kemer
Sivri kemerli çökertme
x
Süsleme Unsurları
x
x
x
1430-31
Hamza Bey
İmareti
Sövesiz
x
Osmancık
Tire
x
x
Karacabey
İmareti
Yakup Çelebi
İmareti
x
Çerçeve
3t/1k
Orhan İmareti
Ali Bey
İmareti
Yahşi Bey
İmareti
Devşirme
x
x
133940/1417
Muradiye
İmareti
Muradiye
İmareti
Kesme Taş
x
Mermer
x
1415-19
Mazgal
1414
Bursa
Yuvarlak kemerli
Amasya
Kemer malzemesi
Bitkisel
Yeşil İmaret
TARİHİ
YERİ
Alınlık kemer
formu
Söve Malzemesi
3t/1k
Bayezid Paşa
İmareti
Sivri kemerli
YAPININ
ADI
Dikdörtgen
Formu
ÜST SIRA PENCERELERİ
Kesme taş
ALT SIRA PENCERELERİ
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
723
x
x
x
x
Sofular İmareti
Amasya
1485
x
x
x
Mehmet Paşa
İmareti
Amasya
1486
x
x
II. Bayezid
İmareti
Hatuniye
Camii
Edirne
1487-1488
x
x
x
Manisa
1490-91
x
x
x
x
x
Yıldırım Camii
Kurşunlu
15. yy.
sonları
x
x
x
x
Taceddin Paşa
İmareti
Vezirköpr
ü
15.yy.
sonları
x
İnecik
1498-99
x
Yenişehir
15.yy.
sonları
x
İstanbul
1501/1505-6
x
Hüseyin Bey
Camii
Bali Bey
İmareti
II. Bayezid
İmareti
x
x
x
x
x
3t/1k
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
Alçı Dışlık
x
x
Çökertme
x
1485
Sıvalı
1485
Tokat
Mermer
İstanbul
Tuğla/kesme taş
x
x
x
3t/1k 3t/1k
x
x
x
x
3t/1k
x
Tuğla
Geyve
Davut Paşa
İmareti
Hatuniye
İmareti
Mazgal
x
Öküz gözü
x
Tesstere dişi
x
Dikdörtgen
x
x
x
x
x
x
x
Basık kemer
1476
15.yy.
ortaları
x
Kemer malzemesi
x
x
x
Dilimli kemer
İnegöl
Elvan Bey
Zaviyesi
x
x
Yuvarlak Kemer
x
x
x
x
Sivri kemer
x
Çökertme
x
Kalemişi
1472
Çini,sırlı tuğla
Afyon
İshak Paşa
İmareti
Tuğla/taş
x
Tuğla
x
Testere dişi silme
x
Silme
1471-1472
Mukarnas
İstanbul
Gedik Ahmet
Paşa İmareti
Kakma
x
Yazı
x
x
Formu
x
x
x
Çerçevesiz
x
Silmeli
1471-72
Sıvalı
İstanbul
Rum Mehmed
Paşa Camii
x
x
x
Mermer
Murat Paşa
İmareti
x
Kesme taş
1467
Tuğla
x
Bursa
x
Kaş kemer
Amasya
Aynalı İmaret
Sövesiz
x
15.yy.
ortaları
Devşirme
1462-1463
Kesme Taş
İstanbul
Hızır Paşa
İmareti
Mermer
TARİHİ
Mahmut Paşa
Camii
Mazgal
YERİ
YAPININ
ADI
Geometrik
Süsleme Unsurları
Bitkisel
Mukarnaslı
Çerçeve
3t/1k
Tuğla/kesme taş
Kemer malzemesi
3t/1k
Dilimli kemer
Yuvarlak kemer
Sivri kemerli çökertme
Yuvarlak kemerli
Alınlık kemer
formu
Söve Malzemesi
Dikdörtgen
Sivri kemerli
Formu
ÜST SIRA PENCERELERİ
Kesme taş
ALT SIRA PENCERELERİ
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
724
x
x
x
x
x
Kara Davut
Paşa İmareti
Hatuniye
İmareti
Hatuniye
Camii
Fatih Paşa
İmareti
x
x
x
x
1516-20
x
x
x
x
Sultan Selim
İmareti
İstanbul
1522
x
x
x
Sinan Paşa
İmareti
Sincanlı
1524-25
x
İstanbul
1530-31
x
Fethiye
1566
x
Kozluk
1705
x
Toplam
58
x
2
24
x
x
x
x
17
44
x
1
3
1
x
1
11
26
x
1
4
14
2
46
725
Alçı Dışlık
Çökertme
Sıvalı
Mermer
Tuğla
Mazgal
Öküz gözü
Tesstere dişi
Dikdörtgen
Tuğla/kesme taş
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
11
x
x
x
x
Basık kemer
Dilimli kemer
Yuvarlak Kemer
Sivri kemer
Çökertme
Kalemişi
Çini,sırlı tuğla
Tuğla/taş
Tuğla
Testere dişi silme
Silme
Mukarnas
Kakma
Yazı
Geometrik
Bitkisel
x
x
x
x
24
x
x
x
x
Kemer malzemesi
x
x
x
3
Formu
x
x
x
2
Çerçevesiz
Mukarnaslı
Silmeli
Sıvalı
Mermer
x
x
İbrahim Bey
İmareti
Süsleme Unsurları
x
1510
Piri Mehmet
Paşa Camii
Uzun Hasan
Camii
Çerçeve
x
Amasya
Diyarbakı
r
x
Tuğla/kesme taş
Kesme taş
Tuğla
x
Kemer malzemesi
Kaş kemer
x
Dilimli kemer
Trabzon
Yuvarlak kemer
x
Sivri kemerli çökertme
x
16.yy.
başları
Sövesiz
1505-6
Devşirme
İstanbul
Mermer
TARİHİ
Mazgal
YERİ
Kesme Taş
Yuvarlak kemerli
Alınlık kemer
formu
Söve Malzemesi
Dikdörtgen
YAPININ
ADI
Sivri kemerli
Formu
ÜST SIRA PENCERELERİ
Kesme taş
ALT SIRA PENCERELERİ
4
8
2
2
2
4
2
4
1
3
2
19
40
x
x
10
2
x
2
8
4
7
5
x
18
21
4
3
5
9
42
Anadolu’daki tabhaneli camilerden Ankara Karacabey İmareti’nin yeni baştan
inşa edildiğini söylemek pek de yanlış olmayacaktır. İbadet mekanı tamamen
değiştirilmiş, belli bir veri öne sürülmemesine rağmen ibadet mekanındaki pencerelere
dönem ile uyuşmayan kaş kemer tarzı bir form verilmiştir (Resim 271-273).
Strüktüründe ciddi değişiklikler geçiren Bursa Ali Paşa İmareti’nde dikdörtgen formlu
pencerelerin söveleri yoktur ve atkıları ahşaptır (Resim 55-56). Yuvarlak kemer
tuğladandır ve alınlık içerisinde yatay tuğlalar yer almaktadır. Alınlıkları boşaltılan ve
formları sonradan değiştirilen Bursa Muradiye İmareti’nin pencereleri gemi teknesi
kemer formunda sivridir. Söveler taştandır. Alınlıklar sıvalıdır. Pencereler sivri kemerli
çökertmeler içerisindedir (Resim 222). Kapsamlı değişimler geçiren Bursa Orhan
İmareti’nde de sivri kemerli pencerelerin alınlıkları boşaltılmıştır. Söveleri olmayan
unsurlarda kemer, 3 tuğla ve 1 taşın alternatif şekilde kullanılması ile şekillenmiştir
(Resim 181). Manisa Ali Bey İmareti ve Amasya Hızır Paşa İmareti’nde de yapılan
onarımlarla pencereler dikdörtgen formlu basit açıklıklar şeklini almıştır (Resim 189,
355). Tokat Horozlu İmaret’te yapılan son restorasyonda mazgal formdaki pencerelerin
kesme taş söveleri ve tuğla kemerleri değiştirilmiştir (Resim 109-112).
Bursa Yıldırım İmareti (Resim 82-83, 85), Bursa Hüdavendigâr İmareti (Resim
30-31, 33) ve Kastamonu İsmail Bey İmareti’nde (Resim 321-325) pencere düzenine
bakıldığında cephede doluluk boşluk oranlarının yapı ana kütlesine göre uygun
olmadığı görülmektedir. Pencerelerin cephelere oranla yüzeyleri az, pencere boyutları
küçük ve duvarlar kalındır. Bu durum cephenin hantal ve sağır görünmesine neden
olmaktadır. Yapıların bugünkü görünümleri birer kale duvarı görünümündedir. Dıştaki
bu olumsuzluklar iç mekanlara da yansımış, yapıyla uyuşmayan pencerelerden yeterli
ışık alamayan iç mekanlar loşluğa mahkum olmuştur.
Sonuç olarak Anadolu’daki tabhaneli camilerin alt sıra pencerelerinde
dikdörtgen formun tercih edildiği, üst sıra pencerelerinde de sivri kemerli pencerelerin
uygulama alanı bulduğu görülmektedir. Tabhaneli camilerde pencereler bulundukları
duvar yüzeyinden ya malzeme farklılığıyla ya da değişik silmelerle kuşatılarak
vurgulanmıştır. Bazı pencereler ise yüzeyden çökertilerek belirginleştirilmektedir. Alt
726
ve üst sıra pencereleri tuğla/taş kemerler, testere dişi ya da düz silmelerle
hareketlendirilmiştir. Yapılan onarımlarla bazı pencereler deforme olmuştur.
4.3.5. Örtü Unsurları
Anadolu’daki tabhaneli camilerde avlu, ibadet mekanı ve tabhane mekanlarında
örtü unsuru olarak kubbe ve tonozun tercih edildiği görülmektedir. Avlu mekanı içeren
41 örnekten 34’ünde kubbe, 4’ünde tonoz, 3’ünde de ahşap tavan uygulanmıştır. İbadet
mekanında, 45 yapıda kubbe, 9 yapıda tonoz, 4 yapıda yarım kubbe, 3 yapıda da ise düz
tavan kullanılmıştır. Tabhane mekanlarında ise 39 yapıda kubbe, 19 yapıda tonoz, 3
yapıda düz tavan tercih edilmiştir. Ahşap tavanlar özgün değildir. Son cemaat yeri örtü
sistemlerinde de diğer birimlere paralel bir durum söz konusudur. 26 yapıda sadece
kubbe kullanılmıştır. Erken tarihli örneklerden 16 yapıda ise hem tonoz hem de kubbe
bir arada kullanılmıştır. 4 yapıda ise düz tavan görülmektedir. Son cemaat yerinde
genellikle orta birim diğerlerine göre yüksek tutularak vurgulanmıştır (Tablo 37).
Selçuklu mimarisinde örtüde genellikle tonoz tercih edilirken, Osmanlı
mimarisinde ilk dönemlerden itibaren genellikle kubbe kullanılmıştır. Kubbe tercihinde
statik ve simgesel anlamlar vardır. Kubbenin geometrik biçimi, yükün tonoz örtüye
oranla daha iyi şekilde aşağıya aktarılmasına imkan vermektedir. Bu bağlamda taşıyıcı
duvarlar daha ince olabilmekte hatta kubbeler sadece ayaklarla bile taşınabilmektedir.
Kubbe, gök kubbeyi de simgelediği için mimarideki bu pratik kullanımının dışında
simgesel bir anlam da taşımaktadır. Osmanlı mimarisinde erken devirde inşa edilen
tabhaneli camilerde, önceleri kubbe ve tonoz bir arada kullanılmıştır. Bu durumu belki
de Selçukludan kalma bir gelenek olarak açıklayabiliriz. Selçuklu medreseleri tabhaneli
camilerin öykündüğü mimari yapılardan biridir ve tabhaneli camilerin erken
örneklerinde tonoz örtü kullanılmış olması doğaldır.
727
Orhan Gazi İmareti
2
Postinpuş Baba Zaviyesi
3
x
x
2
1334-35
14.yy. ilk yarısı
Ulu Cami
Arapkir
14.yy. ilk yarısı
4
Orhan Gazi İmareti
Bilecik
5
Hüdavendigâr İmareti
Bursa
6
Nilüfer Hatun İmareti
İznik
1388
x
x
2
7
Yakup Çelebi İmareti
İznik
1389
x
x
2
x
8
Ali Paşa İmareti
Bursa
14.yy. sonları
x
x
2
x
9
Firuz Bey İmareti
Milas
1396
10
Ebu İshak Zaviyesi
Bursa
14.yy. sonu/1479
x
11
Yıldırım İmareti
Bursa
14.yy. sonları
x
12
Timurtaş İmareti
Bursa
14.yy. sonları
x
13
14
Yıldırım Bayezid İmareti
Yıldırım İmareti
Edirne
Balıkesir
1399-1400
14. yy. sonları
x
15
Horozlu İmaret
Tokat
15.yy. başı
x
16
Hamza Bey İmareti
Tokat
1412
x
17
Yakup Paşa İmareti
Amasya
1413
x
x
2
x
18
Bayezid Paşa İmareti
Amasya
1414
x
x
4
x
19
Yeşil İmaret
Bursa
1415-19
x
x
6
x
x
20
Orhan İmareti
Bursa
1339-40/1417
x
4
x
x
21
Ali Bey İmareti
Manisa
1418-19
22
Gazi Mihal İmareti
Edirne
1422
x
23
Muradiye İmareti
Edirne
1425-1426
x
x
2
x
x
2
14. yy
x
x
1362-1385
x
x
x
x
x
x
x
x
8
x
x
x
x
Tavan
Tonoz
x
x
x
x
x
2
x
x
x
x
x
x
2
x
x
x
4
x
x
6
x
x
x
2
x
x
728
x
x
x
x
x
x
2
2
x
Tavan
Tonoz
Kubbe
İznik
Yenişehir
Kubbe
Tabhane Mekanı Örtüsü Son Cemaat Yeri Örtüsü
Tabhane adeti
Tavan
Tonoz
Yarım Kubbe
Kubbe
TARİHİ
İbadet Mekanı Örtüsü
2Yıkık
1
YERİ
Tavan
YAPININ ADI
Tonoz
Avlu Örtüsü
Kubbe
KATALOG SIRA NO
Tablo 37. Mekanlarda Uygulanan Örtü Unsurları.
x
x
x
x
2
x
x
x
x
x
2
x
x
x
2
x
x
x
x
x
1429-30
x
x
3
27
Yörgüç Paşa İmareti
Amasya
1430
x
x
3
x
28
Koca Mehmet Paşa İmareti
Osmancık
1430-31
x
x
2
x
29
Karacabey İmareti
Ankara
1427-28/1440
30
Mezid Bey İmareti
Edirne
1441-1442
x
31
Yahşi Bey İmareti
Tire
15.yy. ilk yarısı
x
32
Yakup Çelebi İmareti
Kütahya
1411-12/1414-1440-41
33
34
Akşemseddin Camii
İsmail Bey İmareti
Osmancık
Kastamonu
15.yy. ilk yarısı
1454
35
Karacabey İmareti
Bursa
1456-57
36
Hamza Bey İmareti
Bursa
37
38
Mahmut Paşa Camii
Hızır Paşa İmareti
İstanbul
Amasya
39
Aynalı İmareti
40
Murat Paşa İmareti
41
Rum Mehmed Paşa Camii
42
Gedik Ahmet Paşa İmareti
43
İshak Paşa İmareti
44
45
46
Hatuniye İmareti
Tokat
1485
47
Sofular İmareti
Amasya
1485
48
Mehmet Paşa İmareti
Amasya
1486
x
2
x
Tonoz
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
2
x
2
x
x
x
x
x
2
x
x
2
15.yy. ortaları
x
x
2
1462-1463
15.yy. ortaları
x
Bursa
1467
x
x
İstanbul
1471-72
x
x
İstanbul
1471-1472
x
Afyon
1472
x
x
İnegöl
1476
x
x
Elvan Bey Zaviyesi
Geyve
15.yy. ortaları
x
Davut Paşa İmareti
İstanbul
1485
x
x
x
x
x
x
x
x
729
x
x
x
4
x
x
4
x
x
4
x
x
2
x
x
x
x
2
x
x
x
4
x
x
x
x
2
4
x
4
x
x
8
2
x
Tavan
1429
Havza
x
Tonoz
Edirne
Mustafa Bey İmareti
4
Kubbe
Beylerbeyi İmareti
26
x
Kubbe
25
Tavan
x
Tonoz
1425-26
Tavan
TARİHİ
Bursa
Tonoz
YERİ
Muradiye İmareti
Tavan
Tabhane adeti
Yarım Kubbe
Tabhane Mekanı Örtüsü Son Cemaat Yeri Örtüsü
24
YAPININ ADI
Kubbe
İbadet Mekanı Örtüsü
Kubbe
KATALOG SIRA NO
Avlu Örtüsü
x
x
x
x
x
Edirne
1487-1488
x
Hatuniye Camii
Manisa
1490-91
x
51
Yıldırım Camii
Kurşunlu
15. yy. sonları
52
Taceddin Paşa İmareti
Vezirköprü
15.yy. sonları
x
2
x
x
53
Hüseyin Bey Camii
İnecik
1498-99
x
2
x
x
54
Bali Bey İmareti
Yenişehir
15.yy. sonları
x
2
x
x
55
II. Bayezid İmareti
İstanbul
1501/1505-6
x
2
x
x
56
Kara Davut Paşa İmareti
İstanbul
1505-6
57
Hatuniye İmareti
Trabzon
16.yy. başları
x
2
x
x
58
Hatuniye Camii
Amasya
1510
x
4
59
Fatih Paşa İmareti
Diyarbakır
1516-20
x
2
x
x
60
Sultan Selim İmareti
İstanbul
1522
x
2
x
x
61
62
Sinan Paşa İmareti
Piri Mehmet Paşa Camii
Sincanlı
İstanbul
1524-25
1530-31
x
x
2
2
x
x
x
63
Uzun Hasan Camii
Fethiye
1566
x
2
x
x
64
İbrahim Bey İmareti
Kozluk
x
x
x
Tavan
x
x
2
x
x
x
x
x
1705
Toplam
x
Tonoz
Tavan
II. Bayezid İmareti
50
x
x
Tonoz
Kubbe
49
x
2
Kubbe
Tabhane Mekanı Örtüsü Son Cemaat Yeri Örtüsü
Tabhane adeti
Tavan
Tonoz
Yarım Kubbe
İbadet Mekanı Örtüsü
Kubbe
TARİHİ
Tavan
YERİ
Tonoz
YAPININ ADI
Kubbe
KATALOG SIRA NO
Avlu Örtüsü
x
x
37
4
3
730
45
2
4
9
3
x
x
x
x
39
19
3
x
x
43
17
4
4.3.6. Kasnaklar
Kare planlı mekanlarda kubbeler çoğunlukla doğrudan beden duvarları üzerine
oturmamaktadır. Beden duvarları ile örtü arasına kasnaklar yerleştirilmiştir. İki örnek
dışında, incelediğimiz yapılarda kubbeler birer sekizgen kasnak üzerine oturmaktadır.
Mekanlarda gövdenin üst köşelerine yerleştirilen geçiş unsurlarıyla alan örtü katında
sekizgene dönüştürülmüş, elde edilen bu alan üzerine sekizgen planlı bir kasnak inşa
edilmiştir. Kubbe de bu kasnağın üzerine yerleştirilmiştir. Kasnak cephelerinin üzerine
mekanı aydınlatmak amacıyla çeşitli sayı ve büyüklükte pencere açılmıştır. Kasnaklar
Türk
üçgenleri1552,
mukarnaslar1553,
silmeler1554
ve
kalemişi
süslemelerle1555
hareketlendirilmiştir.
Osmancık Akşemseddin Camii (Resim 307-310) ve Havza Mustafa Bey İmareti
(Resim 245-247) kubbelerinde kasnak yoktur. Kubbe, geçiş unsurları ile birlikte
doğrudan beden duvarları üzerine oturmaktadır. Her iki yapıda kapsamlı onarımlar
geçirmiştir. Kasnakların bu onarımlarda yok edilmiş olabileceği göz ardı edilmemelidir.
4.3.7. Kubbe Geçişleri
4.3.5. bölümünde de değindiğimiz üzere Anadolu’daki tabhaneli camilerde örtü
unsuru olarak çoğunlukla kubbe tercih edilmiştir. Avlu, ibadet mekanı, tabhane mekanı
ile son cemaat yeri birimlerinde kare ya da kareye yakın dikdörtgen formlu gövdeden
daire şekilli kubbeye geçiş, bir ara unsur olan pandantif, tromp ya da Türk üçgenleri ile
sağlanmıştır (Tablo 39). Bazı yapılardaki geçiş unsurlarının yüzeylerinde mukarnas
dişleri1556 ya da kalemişi süslemeler1557 de kullanılmıştır. Bu uygulama, unsurların
1552
İznik Nilüfer Hatun İmareti, Bursa Ali Paşa İmareti, Bursa Karacabey İmareti, Bursa Ebu İshak
Zaviyesi, Edirne Muradiye İmareti gibi.
1553
Edirne Beylerbeyi İmareti, İstanbul II. Bayezid İmareti gibi.
1554
Sincanlı Sinan Paşa İmareti, İnegöl İshak Paşa İmareti gibi.
1555
Afton Gedik Ahmet Paşa İmareti, Diyarbakır Fatih Paşa İmareti, Edirne II. Bayezid İmareti gibi.
1556
İstanbul Davut Paşa İmareti, Bursa Karacabey İmareti, Amasya Bayezid Paşa İmareti, Edirne Gazi
Mihal İmareti, Edirne Beylerbeyi İmareti, Kastamonu İsmail Bey İmareti, İstanbul Murat Paşa İmareti,
Tokat Hatuniye İmareti.
1557
İstanbul Mahmut Paşa Camii, İstanbul II. Bayezid İmareti, Edirne II. Bayezid İmareti, Bursa Yeşil
İmaret, Bursa Ali Bey İmareti, Bursa Hüdavendigar İmareti, Afyon Gedik Ahmet Paşa İmareti, Trabzon
Hatuniye İmareti, İstanbul Kara Davut Paşa İmareti, Diyarbakır Fatih Paşa Camii gibi.
731
plastik etkisini arttırmaktadır. Bir kubbe ile örtülü avlu mekanlarında geçiş unsuru
olarak 19 yapıda pandantif1558, 6’sında tromp1559, 14’ünde ise Türk üçgeni tercih
edilmiştir1560. İbadet mekanı ve tabhane mekanlarında da avlu gibi en çok tercih edilen
geçiş unsuru pandantiftir. İbadet mekanında 28 yapıda1561, tabhane mekanında ise 291562
yapıda pandantif kullanılmıştır. Pandantiften sonra her iki mekanda da geçiş unsuru
olarak en çok Türk üçgeni tercih edilmiştir. 12 yapının ibadet mekanında1563, 29 yapının
da tabhane mekanlarında Türk üçgenleri vardır1564. İbadet mekanlarının 9’unda1565,
1558
Arapkir Ulu Cami, Bilecik Orhan Gazi İmareti, Bursa Hüdavendigar İmareti, Tokat Hamza Bey
Zaviyesi, Amasya Yakup Paşa İmareti, Edirne Gazi Mihal İmareti, Havza Mustafa Bey İmareti, Amasya
Yörgüç Paşa İmareti, Osmancık Koca Mehmet Paşa İmareti, Edirne Mezid Bey İmareti, Tire Yahşi Bey
İmareti, Kütahya Yakup Çelebi İmareti, Kastamonu İsmail Bey İmareti, Bursa Karacabey İmareti,
İstanbul Mahmut Paşa Camii, İstanbul Rum Mehmet Paşa Camii, Afyon Gedik Ahmet Paşa İmareti,
Amasya Hatuniye Camii, Sincanlı Sinan Paşa İmareti.
1559
Bursa Yıldırım İmareti, Bursa Timurtaş Paşa Zaviyesi, Bursa Orhan İmareti, Bursa Muradiye İmareti,
Bursa Hamza Bey İmareti, Geyve Elvan Bey Zaviyesi.
1560
İznik Nilüfer Hatun İmareti, İznik Yakup Çelebi İmareti, Bursa Ali Paşa İmareti, Bursa Ebu İshak
Zaviyesi, Edirne Yıldırım Bayezid İmareti, Tokat Horozlu İmaret, Amasya Bayezid Paşa İmareti, Bursa
Yeşil İmaret, Edirne Muradiye İmareti, Edirne Beylerbeyi İmareti, Ankara Karacabey İmareti, Bursa
Aynalı İmaret, İstanbul Murat Paşa İmareti, İnegöl İshak Paşa İmareti.
1561
Arapkir Ulu Cami, İznik Nilüfer Hatun İmareti, Tokat Hamza Bey İmareti, Bursa Orhan İmareti,
Bursa Muradiye İmareti, Havza Mustafa Bey İmareti, Amasya Yörgüç Paşa İmareti, Osmancık Koca
Mehmet Paşa İmareti, Edirne Mezid Bey İmareti, Kütahya Yakup Çelebi İmareti, Kastamonu İsmail Bey
İmareti, Bursa Karacabey İmareti, İstanbul Mahmut Paşa Camii, Afyon Gedik Ahmet Paşa İmareti, Tokat
Hatuniye İmareti, Edirne II. Bayezid İmareti, Manisa Hatuniye İmareti, Kurşunlu Yıldırım İmareti,
Yenişehir Bali Bey İmareti, İstanbul II. Bayezid İmareti, İstanbul Kara Davut Paşa İmareti, Trabzon
Hatuniye İmareti, Amasya Hatuniye İmareti, Diyarbakır Fatih Paşa Camii, İstanbul Sultan Selim Camii,
Sincanlı Sinan Paşa İmareti, Fethiye Uzun Hasan Camii, Kozluk İbrahim Bey İmareti.
1562
İznik Nilüfer Hatun İmareti, Tokat Hamza Bey İmareti, Bursa Yeşil İmaret, Bursa Orhan İmareti,
Edirne Gazi Mihal İmareti, Edirne Muradiye İmareti, Edirne Beylerbeyi İmareti, Osmancık Koca Mehmet
Paşa İmareti, Tire Yahşi Bey İmareti, Kütahya Yakup Çelebi İmareti, Bursa Karacabey İmareti, İstanbul
Mahmut Paşa Camii, İstanbul Murat Paşa İmareti, İstanbul Rum Mehmet Paşa Camii, İstanbul Davut
Paşa İmareti, Amasya Mehmet Paşa İmareti, Edirne II. Bayezid İmareti, Manisa Hatuniye İmareti,
Vezirköprü Taceddin Paşa İmareti, İnecik Hüseyin Bey Camii, Yenişehir Bali Bey İmareti, İstanbul II.
Bayezid İmareti, İstanbul Kara Davut Paşa İmareti, Trabzon Hatuniye İmareti, İstanbul Sultan Selim
Camii, Sincanlı Sinan Paşa İmareti, Fethiye Uzun Hasan Camii, İstanbul Piri Mehmet Paşa Camii,
Kozluk İbrahim Bey İmareti.
1563
Yenişehir Postinpuş Baba Zaviyesi, Bilecik Orhan Gazi İmareti, İznik Yakup Çelebi İmareti, Bursa Ali
Paşa İmareti, Bursa Yıldırım İmareti, Amasya Bayezid Paşa İmareti, Bursa Yeşil İmaret, Edirne
Muradiye İmareti, Bursa Hamza Bey İmareti, Bursa Aynalı İmaret, İstanbul Murat Paşa İmareti, İnegöl
İshak Paşa İmareti.
1564
Yenişehir Postinpuş Baba Zaviyesi, Edirne Yıldırım Bayezid İmareti, Tokat Horozlu İmaret, Amasya
Yakup Paşa İmareti, Amasya Bayezid Paşa İmareti, Amasya Yörgüç Paşa İmareti, Ankara Karacabey
İmareti, Edirne Mezid Bey İmareti, Bursa Hamza Bey İmareti, İstanbul Mahmut Paşa Camii, Afyon Gedik
Ahmet Paşa İmareti, İnegöl İshak Paşa İmareti, Geyve Elvan Bey Zaviyesi, Tokat Hatuniye İmareti.
1565
Milas Firuz Bey İmareti, Amasya Yakup Paşa İmareti, İstanbul Rum Mehmet Paşa Camii, İstanbul
Davut Paşa İmareti, Amasya Sofular İmareti, Amasya Mehmet Paşa İmareti, İnecik Hüseyin Bey Camii,
Diyarbakır Fatih Paşa Camii, İstanbul Piri Mehmet Paşa Camii.
732
tabhane mekanlarının da 5’inde ayrıca tromp geçiş unsuru kullanılmıştır1566. Geçiş
unsurlarının yüzyıllara göre kullanım alanı bulması irdelendiğinde, XIV. yüzyılda en
çok Türk üçgeninin tercih edildiği, daha sonra da sırası ile pandantif ve trompun
kullanıldığı anlaşılmaktadır. XV. yüzyılda ise sıralama pandantif, Türk üçgeni, tromp
şeklindedir. XVI. yüzyılda ise geçiş unsurlarından pandantif ve tromp tercih edilirken
Türk üçgeni geçiş unsuru olarak tercih edilmemiştir (Tablo 38, 39).
Vezirköprü Taceddin Paşa İmareti’nin avlu ve ibadet mekanı geçişlerinde ve
Osmancık Akşemseddin Camii’nin ibadet mekanı geçişleri yapılan onarımlarla
formlarını kaybetmiştir. Pandantif geçişli unsurlar, yapılan dolgular ile algılanamaz hale
gelmiştir. Bursa’daki Muradiye İmareti’nin ibadet mekanının pandantif geçişlerinin
üzeri, çeşitli formda mukarnas dişleri ile dolgulandırılmıştır. Unsurlar bugün pandantif
görünümünden farklıdır.
Tablo 38. Geçiş Unsurlarının Yüzyıllara Göre Dağılımı.
Mekan
YY
Geçiş Unsuru
Avlu
İbadet Mekanı
Tabhane Mekanı
Toplam
XIV. YY
Pandantif
3
2
1
6
XV. YY
Pandantif
14
17
20
51
XVI.YY
Pandantif
19
Toplam
2
9
8
19
28
29
Mekan
YY
Geçiş Unsuru
Avlu
İbadet Mekanı
Tabhane Mekanı
Toplam
XIV. YY
Türk Üçgeni
5
5
2
12
XV. YY
Türk Üçgeni
9
7
12
28
XVI.YY
Türk Üçgeni
0
0
0
0
14
12
Toplam
14
Mekan
YY
Geçiş Unsuru
Avlu
İbadet Mekanı
Tabhane Mekanı
Toplam
XIV. YY
Tromp
2
1
1
4
XV. YY
Tromp
4
6
3
13
XVI.YY
Tromp
0
2
1
3
6
9
5
Toplam
1566
Milas Firuz Bey İmareti, Bursa Muradiye İmareti, Edirne Mezid Bey İmareti, Bursa Hamza Bey
İmareti, Diyarbakır Fatih Paşa Camii.
733
Türk Üçgeni
Tromp
Pandantif
Tabhane
Geçişleri
Bozulmuş form
Türk Üçgeni
14.yy. ilk yarısı
Pandantif
Yenişehir
Bozulmuş form
TARİHİ
Türk Üçgeni
YERİ
Tromp
YAPININ ADI
Tromp
İbadet Mekanı
Geçişleri
Avlu Geçişleri
Pandantif
KATALOG SIRA NO
Tablo 39. Mekan Dağılımına Göre Geçiş Unsurları.
2
Postinpuş Baba
Zaviyesi
3
Ulu Cami
Arapkir
14.yy. ilk yarısı
x
4
Orhan Gazi
İmareti
Bilecik
14. yy
x
5
Hüdavendigâr
İmareti
Bursa
1362-1385
x
6
Nilüfer Hatun
İmareti
İznik
1388
x
7
Yakup Çelebi
İmareti
İznik
1389
x
x
8
Ali Paşa İmareti
Bursa
14.yy. sonları
x
x
9
Firuz Bey
İmareti
Milas
1396
10
Ebu İshak
Zaviyesi
Bursa
14.yy.
sonu/1479
11
Yıldırım İmareti
Bursa
14.yy. sonları
x
12
Timurtaş İmareti
Bursa
14.yy. sonları
x
13
Yıldırım Bayezid
İmareti
Edirne
1399-1400
x
x
15
Horozlu İmaret
Tokat
15.yy. başı
x
x
16
Hamza Bey
Zaviyesi
Tokat
1412
x
17
Yakup Paşa
İmareti
Amasya
1413
x
18
Bayezid Paşa
İmareti
Amasya
1414
x
x
19
Yeşil İmaret
Bursa
1415-19
x
x
20
Orhan İmareti
Bursa
1339-40/1417
22
Gazi Mihal
İmareti
Edirne
1422
23
Muradiye
İmareti
Edirne
1425-1426
24
Muradiye
İmareti
Bursa
1425-26
25
Beylerbeyi
İmareti
Edirne
1429
26
Mustafa Bey
İmareti
Havza
1429-30
x
x
27
Yörgüç Paşa
İmareti
Amasya
1430
x
x
28
Koca Mehmet
Paşa İmareti
Osmancık
1430-31
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
734
x
x
x
x
x
x
TARİHİ
29
Ankara
1427-28/1440
30
Mezid Bey
İmareti
Edirne
1441-1442
x
31
Yahşi Bey
İmareti
Tire
15.yy. ilk yarısı
x
32
Yakup Çelebi
İmareti
Kütahya
1411-12/14141440-41
x
33
Akşemseddin
Camii
Osmancık
15.yy. ilk yarısı
34
İsmail Bey
İmareti
Kastamonu
1454
x
x
35
Karacabey
İmareti
Bursa
1456-57
x
x
36
Hamza Bey
İmareti
Bursa
15.yy. ortaları
37
Mahmut Paşa
Camii
İstanbul
1462-1463
39
Aynalı İmaret
Bursa
1467
x
x
40
Murat Paşa
İmareti
İstanbul
1471-72
x
x
41
Rum Mehmed
Paşa Camii
İstanbul
1471-1472
x
42
Gedik Ahmet
Paşa İmareti
Afyon
1472
x
43
İshak Paşa
İmareti
İnegöl
1476
44
Elvan Bey
Zaviyesi
Geyve
15.yy. ortaları
45
Davut Paşa
İmareti
İstanbul
1485
46
Hatuniye İmareti
Tokat
1485
47
Sofular İmareti
Amasya
1485
x
48
Mehmet Paşa
İmareti
Amasya
1486
x
49
II. Bayezid
İmareti
Edirne
1487-1488
x
x
50
Hatuniye Camii
Manisa
1490-91
x
x
51
Yıldırım Camii
Kurşunlu
15. yy. sonları
x
52
Taceddin Paşa
İmareti
Vezirköprü
15.yy. sonları
53
Hüseyin Bey
Camii
İnecik
1498-99
54
Bali Bey İmareti
Yenişehir
15.yy. sonları
x
x
55
II. Bayezid
İmareti
İstanbul
1501/1505-6
x
x
x
Türk Üçgeni
YERİ
Karacabey
İmareti
Tromp
Pandantif
Tabhane
Geçişleri
Bozulmuş form
Türk Üçgeni
Tromp
Pandantif
Bozulmuş form
Türk Üçgeni
Tromp
YAPININ ADI
Pandantif
KATALOG SIRA NO
İbadet Mekanı
Geçişleri
Avlu Geçişleri
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
735
x
x
x
YERİ
TARİHİ
56
İstanbul
1505-6
x
x
57
Hatuniye İmareti
Trabzon
16.yy. başları
x
x
58
Hatuniye Camii
Amasya
1510
59
Fatih Paşa Camii
Diyarbakır
1516-20
x
60
Sultan Selim
İmareti
İstanbul
1522
x
x
61
Sinan Paşa
İmareti
Sincanlı
1524-25
x
x
62
Piri Mehmet
Paşa Camii
İstanbul
1530-31
63
Uzun Hasan
Camii
Fethiye
1566
64
İbrahim
İmareti
x
Türk Üçgeni
YAPININ ADI
Kara Davut Paşa
Camii
Tromp
Pandantif
Tabhane
Geçişleri
Bozulmuş form
Türk Üçgeni
Tromp
Pandantif
Bozulmuş form
Türk Üçgeni
Tromp
Pandantif
KATALOG SIRA NO
İbadet Mekanı
Geçişleri
Avlu Geçişleri
x
x
x
x
x
x
x
x
Bey
Kozluk
1705
Toplam
x
19
6
14
1
28
x
9
12
2
29
5
14
4.3.8. Aydınlatma Fenerleri
Tabhaneli camilerin karakteristik plan şemasında avlu, ana kütle içerisinde
merkezi hacmi işgal etmektedir. Mekan, üç ana yöne konumlanmış birer mekan ile dışa
kapalıdır. Giriş cephesinde ise taçkapı/giriş açıklığı yer almaktadır. Plan şeması
içerisindeki bu kurgu, avlunun duvarlarına pencere açılmasına olanak sağlamamaktadır.
Bazı yapılarda sadece giriş cephesinde taçkapının iki yanında birer adet pencere de
bulunmaktadır. Ancak bu açıklıklar mekanın aydınlatmasından çok giriş cephesine
hareket sağlamak için tasarlanmış unsurlar olarak karşımıza çıkmaktadır. Avluda ışık
sorunu kasnak seviyesine açılan pencereler ve kubbedeki aydınlatma feneri ile
çözülmeye çalışılmıştır. Tabhaneli camilerde avlunun dağılım işlevi dışında farklı
işlevleri de bulunmaktadır. Mekanda eğitimler verilmekte, toplantı ve ayinler
düzenlenmektedir. Bu eğitim ve toplantılarda havuzlarla birlikte fenerler mekana ışık ve
ses armonisi sağlamakta ortamın mistik etkisini artırmaktadır.
Tabhaneli camilerde avlu mekanlarını örten kubbeler, özgünde birer aydınlatma
feneri içermektedir. Ancak bugün sadece 11 yapının avlu kubbesindeki fener günümüze
ulaşabilmiştir. Daire, altıgen ve sekizgen formlu fenerlerin kenarlarına birer pencere
736
açılmıştır. Çoğunlukla dıştan kurşun ya da kiremit ile kaplı olan fenerler, bazı yapılarda
onarımlarla camekanla örtülü hale gelmiştir (Tablo 40). Avlunun ortasındaki havuzla
birlikte, mekanın işlevi hakkında önemli birer veri niteliği taşıyan fenerlerin özgünde bu
tür yapıların vazgeçilmez unsurlarından biri olduğunu, ancak onarımlarla yok
edildiklerini kabul etmek mümkündür.
KATALOG SIRA
NO
Tablo 40. Avlunun Örtüsünde Aydınlatma Feneri Olan Yapılar.
AYDINLATMA FENERLERİ
YAPININ ADI
YERİ
TARİHİ
Formu
Örtü
Kaplaması
5
Hüdavendigâr İmareti
Bursa
1362-1385
Daire
Cam
6
Nilüfer Hatun İmareti
İznik
1388
Daire
Kiremit
12
Timurtaş Paşa Zaviyesi
Bursa
14.yy.sonu
Altıgen
Kurşun
15
Horozlu İmaret
Tokat
15.yy. başı
Daire
Kurşun
18
Bayezid Paşa İmareti
Amasya
1414
Daire
Kurşun
19
Yeşil İmaret
Bursa
1415-19
Sekizgen
Kurşun
23
Muradiye İmareti
Edirne
1425-1426
Altıgen
Kurşun
25
Beylerbeyi İmareti
Edirne
1429
Altıgen
Kurşun
34
İsmail Bey İmareti
Kastamonu
1454
Altıgen
Kurşun
43
İshak Paşa İmareti
İnegöl
1476
Altıgen
Kurşun
47
Sofular İmareti
Amasya
1485
Sekizgen
Cam
4.3.9. Havuz
Anadolu Türk mimarisinde su ve su mimarisi ile ilgili unsurlar cami, medrese,
kervansaray gibi çeşitli yapı tiplerinde önemli bir detay olarak kullanılmıştır. Cemaatin
abdest alması için tasarlanmış şadırvanlar genellikle yapıların dışındadır. Tabhaneli
camilerde ise havuz avlunun ortasındadır. Bugün halen yerlerini muhafaza eden
örneklerden yola çıkarak unsurların avlu kubbesindeki fenerin altına gelecek şekilde
yerleştirilmiş olduğu görülmektedir (Tablo 41). Tabhane mekanlarındaki bu tür unsurlar
ile diğer dini yapılarda abdest amacıyla kullanılan şadırvanlar arasında bir ilişki yoktur.
Günümüze kalan örneklerden yola çıkarak bu havuzlar genellikle dekoratif amaçlı
unsurlar olabileceği akla gelmektedir. Bu savımızı destekleyen verilerden biri kalan üç
örnekten Yeşil İmaret’in havuzunda ayna taşlarında çeşme ya da lüle izi olmamasıdır.
737
Hüdavendigâr İmareti ile Kütahya Yakup Çelebi İmareti’ndeki çeşmeler son
onarımlarda unsura eklenmişlerdir. Ancak Kütahya Yakup Çelebi İmareti’nin onarım
öncesine ait bir fotoğrafında havuzda çeşme olmamasına rağmen lüle izleri
görülebilmektedir. Ancak bu havuzların özgününde de çeşmeli olduğunu gösteren kesin
bir
delil
değildir.
Çeşitli
dönemlerde
yapılan
bilinçsiz
belli
bir
kaynağa
dayandırılamayan onarımlarda, havuzların klasik şadırvanlarda da olduğu şekilde
çeşmeli olduğu düşünülerek unsurlara lüle hazneleri açılmış olabilir. Yine de havuzların
dekoratif amaçları ile birlikte özgününde birer şadırvan işlevinde olabileceği ihtimali de
düşünülebilir. Eğer avluda bu havuzlardan abdest alınıyorsa havuzların çevresinde bir
su giderinin olması gerekmektedir. Ancak bugün bu izlere dair de herhangi bir veriye
rastlanmamıştır. Avlu zeminde çeşitli dönemlerde yapılan değişimler, zeminde yer alan
özgün izlerin yok olmasına neden olmuştur. Bu durumda havuzların giderini
belirlemeye yönelik yapılacak araştırma çalışmasında da herhangi bir ize rastlanması
uzak bir ihtimal gibi gözükmektedir. Bugün cami şeklinde kullanılan yapıların hemen
hepsinde dışta birer adet şadırvana rastlanmaktadır. Şadırvanlar diğer unsurlar gibi
yapının tamamen cami işlevi kazanmasından sonra yapıya eklenen unsurlardan biridir.
Özgününde de yapıların birer şadırvanı olduğuna dair günümüze gelen herhangi bir veri
yoktur. Ancak ibadet mekanının varlığından yola çıkarak yapı çevresinde abdest almak
için bir su sisteminin olabileceği ya da avludaki havuzdan ibrik ya da maşrapa gibi
unsurlarla suyu alıp dışarıda abdest alınabileceği de akla gelmektedir.
Tabhaneli camilerde havuzlar avlunun ibadet için uygun olmadığını gösteren en
önemli öğedir. Aynı zamanda toplantıların yapıldığı birer hacim olan avlu mekanının bu
işleviyle de örtüşmektedirler. Tabhaneli camilerde, aydınlatma fenerlerinde de olduğu
gibi, avlunun vazgeçilmez unsuru olan havuzlar, yapılar tamamen cami işlevini aldıktan
sonra kaldırılmış, bu mekanda da namaz kılınır hale gelmiştir. Bugün Bursa
Hüdavendigâr İmareti, Bursa Yeşil İmaret ve Kütahya Yakup Çelebi İmareti’nde avluda
bir havuz vardır. Mermer havuzlar Yeşil İmaret ile Yakup Çelebi İmareti’nin havuzları
sekizgen plan, Hüdavendigâr İmareti’nin ise altıgen planlıdır.
738
Tablo 41. Avlusunda Havuzu Olan Yapılar.
KATALOG
SIRA NO
HAVUZ
YAPININ ADI
YERİ
TARİHİ
Planı
Malzemesi
5
Hüdavendigâr
İmareti
Bursa
1362-1385
Altıgen
Mermer
19
Yeşil İmaret
Bursa
1415-19
Sekizgen
Mermer
32
Yakup Çelebi
İmareti
Kütahya
1411-12/14141440-41
Sekizgen
Mermer
4.3.10. Mihrap
Tabhaneli camiler sadece tek bir işleve, ibadete, hizmet etmek için tasarlanmış
yapılar değildir. Avlu ve tabhane mekanları farklı amaçlar için kullanılmaktaydı. Sosyal
amaçlar için kullanılan birimler dışında, dini ritüelleri gerçekleştirmek amacıyla ibadet
mekanı adını verdiğimiz bir mekan daha tasarlanmıştır. Mekan, ana yapı kütlesinden
dışa taşıntı yapmaktadır. Camilerde yapıların vazgeçilmez unsurlarından biri olan
mihraplar, tabhaneli camilerde de kullanım alanı bulmuştur. Çalışmamız kapsamındaki
yapılardan sadece Balıkesir Yıldırım İmareti ile Tokat Horozlu İmaret’te bugün
itibariyle mihrap yoktur. Bu yapıların kıble duvarları üzerinde mihraba dair herhangi bir
iz de bulunmamaktadır. Daha önce yapılmış çalışmalarda da bu iki yapının mihrabına
dair herhangi bir bahis söz konusu değildir. Örneklerin büyük bir kısmında giriş ile aynı
aksta birer adet mihrap nişi vardır. Yukarıda da değinildiği gibi yolun konumundan ya
da topografyadan kaynaklanan nedenlerle 6 yapıda giriş ile mihrap aynı aksta
değildir1567. Bu mihraplar yapılardaki diğer unsurlar gibi zaman içindeki onarımlarla
kısmi değişimlere uğramıştır.
Anadolu’daki tabhaneli camilerde mihraplar mermer1568, kesme taş1569, alçı1570,
çini/çini mozaik1571 ile inşa edilmişlerdir. Mihrapların bazıları yapının geçirdiği
1567
Yenişehir Postinpuş Baba Zaviyesi, İznik Nilüfer Hatun İmareti, Edirne Yıldırım İmareti, Amasya
Yakup Paşa İmareti, Amasya Hızır Paşa İmareti ve Kütahya Yakup Çelebi İmareti’nde mihrap girişe göre
yan duvar üzerine yerleştirilmiştir.
1568
Milas Firuz Bey İmareti, Bursa Yıldırım İmareti, Amasya Yörgüç Paşa İmareti gibi.
1569
Arapkir Ulu Cami, Osmancık Koca Mehmet Paşa İmareti, İstanbul Davut Paşa İmareti gibi.
1570
Bilecik Orhan Gazi İmareti, Bursa Hüdavendigar İmareti, Edirne Yıldırım Bayezid İmareti gibi.
1571
Bursa Yeşil İmaret ve Edirne Muradiye İmareti.
739
tadilatlar sonrasında sıvanmış, boyanmıştır1572. Ayrıca bazı yapıların iç duvarlarında
lambri, mermer gibi modern malzeme ile kaplamalar yapılmış ve bu yanlış müdahaleler
mihrap ana nişlerinde de devam ettirilmiştir.
İncelediğimiz yapıların 22’sinde mihrap yarım daire kesitli1573, 22’sinde beş
kenarlı1574, 11’inde üç kenarlı/yarım dikdörtgen planlı1575, 1’inde dört kenarlı1576 ve
4’ünde yedi kenarlıdır1577. 1 örnek de dilimlidir1578. Mihraplar genellikle birer mukarnas
kavsara ile örtülüdür1579. Bazı örneklerde ise mihrap ana nişleri, çeyrek küre şekilli1580,
Bursa kemerli1581, dilimli kemerli kavsara1582 ya da düz bir tavan ile örtülü olduğu
görülmektedir1583. İznik Nilüfer Hatun İmareti ve Kütahya Yakup Çelebi İmareti’nde yer
alan yüzeysel mihrap nişleri özgün şeklini yitirmiştir.
Anadolu mihraplarında gördüğümüz köşelik tablası üzerindeki kabaralar
çalışmamız kapsamında yer alan sadece 4 yapıda karşımıza çıkarken1584, 14’ünde
tepelik1585 ve 24’ünde de köşe sütuncesi1586 vardır. Mihrap çerçeveleri geometrik1587,
1572
Bursa Ebu İshak Zaviyesi, Tokat Hamza Bey İmareti, Manisa Ali Bey İmareti, Amasya Hızır Paşa
İmareti gibi.
1573
İznik Yakup Çelebi İmareti, Edirne Yıldırım Bayezid İmareti, Tokat Hamza Bey Zaviyesi, Bursa Ebu
İshak Zaviyesi gibi.
1574
Arapkir Ulu Cami, Milas Firuz Bey İmareti, Bursa Yeşil İmaret gibi.
1575
İznik Orhan Gazi İmareti, Yenişehir Postinpuş Baba Zaviyesi, Bursa Hüdavendigar İmareti, Bursa
Yıldırım İmareti gibi.
1576
Bursa Ali Paşa İmareti.
1577
Ankara Karacabey İmareti, İstanbul Murat Paşa İmareti, Vezirköprü Taceddin Paşa İmareti ve
İstanbul Sultan Selim Camii.
1578
Amasya Sofular İmareti.
1579
Bilecik Orhan Gazi İmareti, Bursa Hüdavendigar İmareti, Milas Firuz Bey İmareti, Bursa Yıldırım
İmareti, Bursa Timurtaş Paşa İmareti, Edirne Yıldırım İmareti gibi.
1580
Yenişehir Postinpuş Baba Zaviyesi, İznik Yakup Çelebi İmareti, Tokat Hamza Bey Zaviyesi, Bursa Ebu
İshak Zaviyesi gibi.
1581
Bursa Ebu İshak Zaviyesi.
1582
Arapkir Ulu Cami, Bursa Muradiye İmareti, Ankara Karacabey İmareti ve İstanbul Mahmut Paşa
Camii.
1583
Edirne Beylerbeyi İmareti ve Tire Yahşi Bey İmareti.
1584
Amasya Mehmet Paşa İmareti, İstanbul II. Bayezid İmareti, İstanbul Sultan Selim Camii ve Trabzon
Hatuniye İmareti.
1585
Arapkir Ulu Cami, Milas Firuz bey İmareti, Edirne Yıldırım İmareti, Amasya Bayezid Paşa İmareti,
Bursa Yeşil İmaret , Bursa Timurtaş Paşa İmareti, Edirne Muradiye İmareti, İstanbul Mahmut Paşa
Camii, Amasya Mehmet Paşa Camii, Edirne II. Bayezid İmareti, İstanbul II. Bayezid İmareti, Trabzon
Hatuniye İmareti, İstanbul Sultan Selim Camii, İstanbul Piri Mehmet Paşa Camii.
1586
Arapkir Ulu Cami, Bursa Hüdavendigar İmareti, Milas Firuz bey İmareti, Bursa Yıldırım İmareti,
Bursa Yeşil İmaret, Tokat Hamza Bey Zaviyesi, Bursa Timurtaş Paşa İmareti, Amasya Bayezid Paşa
İmareti, Bursa Orhan İmareti, Edirne Muradiye İmareti, Bursa Muradiye İmareti, Bursa Karacabey
İmareti, İstanbul Mahmut Paşa Camii, Afyon Gedik Ahmet Paşa İmareti, Amasya Mehmet Paşa Camii,
İstanbul Davut Paşa İmareti, Tokat Hatuniye İmareti, Edirne II. Bayezid İmareti, Manisa Hatuniye
740
bitkisel1588, yazı1589, mukarnas1590 veya basit silmelerden1591 meydana gelen bezemelerle
hareketlendirilmiştir (Tablo 42).
Mihrabında kabara olan 4 yapı XV. yüzyılın son çeyreğinde inşa edilmiştir1592.
Mihrapları bir tepelikle taçlandırılmış 14 yapıdan 3’ü XIV. yüzyılın ilk çeyreğinden
XIV. yüzyılın son çeyreğine1593, 7’si XV. yüzyıla1594, 4’ü de XVI. yüzyılın ilk çeyreğine
tarihlenmektedir1595. Mihrap ana nişini iki yandan sınırlandıran birer sütunceye sahip 24
yapıdan 5’i XIV. yüzyıla1596, 13’ü XV. yüzyıla1597, 6’sı da XVI. yüzyılın ilk yarısında
inşa edilmiştir1598. Kabara, köşe sütuncesi ve tepeliklerin yoğunlukla XV ve XVI.
yüzyıllarda görülmesi, klasik dönem mihrap özelliklerinin bu yapılarda da uygulama
alanı bulduğunu göstermektedir.
Tabhaneli camilerde ibadet mekanlarında yer alan mihrap nişleri gerek form
gerekse de bezemeleri ile cami mimarisinde görülen unsurlar karakterindedir. Bugün
birçoğu onarımlarla ve yeni süsleme programları ile kısmen değişime uğramış,
özgünlüklerini kaybetmiştir.
Camii, İstanbul II. Bayezid İmareti, Diyarbakır Fatih Paşa Camii, Trabzon Hatuniye İmareti, İstanbul
Sultan Selim Camii, Sincanlı Sinan Paşa İmareti, İstanbul Piri Mehmet Paşa Camii, Fethiye Uzun Hasan
Camii.
1587
Amasya Bayezid Paşa İmareti, Bursa Orhan İmareti, Bursa Yeşil İmaret, Diyarbakır Fatih Paşa
İmareti gibi.
1588
Arapkir Ulu Cami, Bursa Hüdavendigar İmareti, Edirne Yıldırım İmareti, Amasya Bayezid Paşa
İmareti gibi.
1589
Bursa Hüdavendigar İmareti, Milas Firuz Bey İmareti, Edirne Muradiye İmareti gibi.
1590
Milas Firuz Bey İmareti, Bursa Orhan İmareti, Amasya Bayezid Paşa İmareti, Edirne Gazi Mihal
İmareti gibi.
1591
Yenişehir Postinpuş Baba Zaviyesi, Arapkir Ulu Cami, Bursa Hamza Bey İmareti gibi.
1592
Amasya Mehmet Paşa İmareti, İstanbul II. Bayezid İmareti, İstanbul Sultan Selim Camii ve Trabzon
Hatuniye İmareti.
1593
Arapkir Ulu Cami, Milas Firuz bey İmareti, Edirne Yıldırım İmareti.
1594
Amasya Bayezid Paşa İmareti, Bursa Yeşil İmaret , Bursa Timurtaş Paşa İmareti, Edirne Muradiye
İmareti, İstanbul Mahmut Paşa Camii, Amasya Mehmet Paşa Camii, Edirne II. Bayezid İmareti.
1595
İstanbul II. Bayezid İmareti, Trabzon Hatuniye İmareti, İstanbul Sultan Selim Camii, İstanbul Piri
Mehmet Paşa Camii.
1596
Arapkir Ulu Cami, Bursa Hüdavendigar İmareti, Milas Firuz bey İmareti, Bursa Yıldırım İmareti,
Bursa Timurtaş Paşa Zaviyesi.
1597
Tokat Hamza Bey Zaviyesi, Amasya Bayezid Paşa İmareti, Bursa Yeşil İmaret, Bursa Orhan İmareti,
Edirne Muradiye İmareti, Bursa Muradiye İmareti, Bursa Karacabey İmareti, İstanbul Mahmut Paşa
Camii, Afyon Gedik Ahmet Paşa İmareti, İstanbul Davut Paşa İmareti, Tokat Hatuniye İmareti, Edirne II.
Bayezid İmareti, Manisa Hatuniye Camii.
1598
İstanbul II. Bayezid İmareti, Diyarbakır Fatih Paşa Camii, İstanbul Sultan Selim Camii, Sincanlı
Sinan Paşa İmareti, İstanbul Piri Mehmet Paşa Camii, Fethiye Uzun Hasan Camii.
741
Tablo 42. Mihrapların Analizi.
1
Orhan Gazi
İmareti
2
Postinpuş Baba
Zaviyesi
İznik
1334-35
Yenişehir
14.yy. ilk
yarısı
Giriş ile aynı aksta değil
Köşe sütuncesi
Tepelik
Kabara
Çini
Yazı
Bitkisel
Geometrik
Mukarnas
Silme
Düz Tavanlı
Çerçevedeki Süsleme
Dilimli kemerli
Çeyrek Küre
Bursa kemerli
Mukarnaslı
Dilimli
Kavsara
Yedigen
Beşgen
Dört Kenarlı
Üç kenarlı
Yarım daire kesitli
Formu
Sıvalı/boyalı/lambri/f
ayans
Alçı
TARİHİ
Kesme taş
YERİ
Mermer
YAPININ ADI
Basit çökertme
Malzeme
Mihrapsız
KATALOG SIRA NO
MİHRAPLARIN ÖZELLİKLERİ
x
x
x
x
x
3
Ulu Cami
Arapkir
14.yy. ilk
yarısı
4
Orhan Gazi
İmareti
Bilecik
14. yy
x
x
x
x
5
Hüdavendigar
İmareti
Bursa
1362-1385
x
x
x
x
6
Nilüfer Hatun
İmareti
İznik
1388
7
Yakup Çelebi
İmareti
İznik
1389
8
Ali Paşa İmareti
Bursa
14.yy. sonları
9
Firuz Bey
İmareti
Milas
1396
10
Ebu İshak
Zaviyesi
Bursa
14.yy.
sonu/1479
11
Yıldırım İmareti
Bursa
14.yy. sonları
12
Timurtaş Paşa
Zaviyesi
Bursa
14.yy. sonları
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
742
x
Yıldırım İmareti
Balıkesir
15
Horozlu İmaret
Tokat
15.yy. başı
16
Hamza Bey
Zaviyesi
Tokat
1412
x
x
x
17
Yakup Paşa
İmareti
Amasya
1413
x
x
x
18
Bayezid Paşa
İmareti
Amasya
1414
19
Yeşil İmaret
Bursa
1415-19
Bursa
133940/1417
x
x
Orhan İmareti
x
21
Ali Bey İmareti
Manisa
1418-19
22
Gazi Mihal
İmareti
Edirne
1422
23
Muradiye
İmareti
Edirne
1425-1426
24
Muradiye
İmareti
Bursa
1425-26
25
Beylerbeyi
İmareti
Edirne
1429
x
26
Mustafa Bey
İmareti
Havza
1429-30
x
27
Yörgüç Paşa
İmareti
Amasya
1430
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
743
x
Tepelik
Kabara
Çini
Köşe sütuncesi
x
x
x
x
x
x
x
x
Yazı
Bitkisel
Geometrik
Mukarnas
Silme
x
14
20
Düz Tavanlı
x
14. yy.
sonları
x
Çerçevedeki Süsleme
Dilimli kemerli
Çeyrek Küre
Bursa kemerli
Mukarnaslı
Dilimli
Kavsara
Yedigen
Beşgen
x
Dört Kenarlı
x
x
Üç kenarlı
1399-1400
Yarım daire kesitli
Edirne
Formu
Sıvalı/boyalı/lambri/f
ayans
Yıldırım Bayezid
İmareti
Alçı
13
Kesme taş
TARİHİ
Mermer
YERİ
Basit çökertme
YAPININ ADI
Mihrapsız
KATALOG SIRA NO
Malzeme
Giriş ile aynı aksta değil
MİHRAPLARIN ÖZELLİKLERİ
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
1430-31
29
Ankara
142728/1440
x
30
Mezid Bey
İmareti
Edirne
1441-1442
x
31
Yahşi Bey
İmareti
Tire
15.yy. ilk
yarısı
x
32
Yakup Çelebi
İmareti
Kütahya
141112/14141440-41
33
Akşemseddin
Camii
Osmancık
15.yy. ilk
yarısı
34
İsmail Bey
İmareti
Kastamonu
1454
x
35
Karacabey
İmareti
Bursa
1456-57
x
36
Hamza Bey
İmareti
Bursa
15.yy.
ortaları
x
37
Mahmut Paşa
Camii
İstanbul
1462-1463
38
Hızır Paşa
İmareti
Amasya
15.yy.
ortaları
39
Aynalı İmareti
Bursa
1467
x
40
Murat Paşa
İmareti
İstanbul
1471-72
x
x
x
x
x
x
x
Giriş ile aynı aksta değil
Köşe sütuncesi
x
Tepelik
x
Kabara
x
Çini
Mukarnas
Silme
Düz Tavanlı
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
Dilimli kemerli
Çeyrek Küre
Bursa kemerli
Mukarnaslı
Dilimli
Yedigen
Beşgen
Dört Kenarlı
Üç kenarlı
x
Yazı
Osmancık
Karacabey
İmareti
Çerçevedeki Süsleme
Bitkisel
Koca Mehmet
Paşa İmareti
Kavsara
Geometrik
28
Yarım daire kesitli
Formu
Sıvalı/boyalı/lambri/f
ayans
Alçı
TARİHİ
Kesme taş
YERİ
Mermer
YAPININ ADI
Basit çökertme
Malzeme
Mihrapsız
KATALOG SIRA NO
MİHRAPLARIN ÖZELLİKLERİ
x
x
x
x
x
x
744
x
x
x
x
x
x
41
Rum Mehmed
Paşa Camii
İstanbul
1471-1472
42
Gedik Ahmet
Paşa İmareti
Afyon
1472
43
İshak Paşa
İmareti
İnegöl
1476
x
44
Elvan Bey
Zaviyesi
Geyve
15.yy.
ortaları
x
45
Davut Paşa
İmareti
İstanbul
1485
46
Hatuniye İmareti
Tokat
1485
x
47
Sofular İmareti
Amasya
1485
x
48
Mehmet Paşa
İmareti
Amasya
1486
x
49
II. Bayezid
İmareti
Edirne
1487-1488
x
50
Hatuniye Camii
Manisa
1490-91
x
x
x
x
x
x
x
53
Hüseyin Bey
Camii
İnecik
1498-99
x
x
54
Bali Bey İmareti
Yenişehir
15.yy. sonları
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
745
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
Giriş ile aynı aksta değil
Köşe sütuncesi
Tepelik
Kabara
Çini
Yazı
Bitkisel
Geometrik
x
x
x
15.yy. sonları
Mukarnas
x
x
Vezirköprü
x
x
x
Taceddin Paşa
İmareti
Silme
x
x
52
Düz Tavanlı
x
x
Kurşunlu
Dilimli kemerli
x
x
Yıldırım Camii
Çeyrek Küre
x
x
51
Çerçevedeki Süsleme
x
x
15. yy.
sonları
Bursa kemerli
Mukarnaslı
Dilimli
Kavsara
Yedigen
Beşgen
Dört Kenarlı
Üç kenarlı
Yarım daire kesitli
Formu
Sıvalı/boyalı/lambri/f
ayans
Alçı
TARİHİ
Kesme taş
YERİ
Mermer
YAPININ ADI
Basit çökertme
Malzeme
Mihrapsız
KATALOG SIRA NO
MİHRAPLARIN ÖZELLİKLERİ
1501/1505-6
56
İstanbul
1505-6
57
Hatuniye İmareti
Trabzon
16.yy. başları
x
58
Hatuniye Camii
Amasya
1510
x
59
Fatih Paşa
İmareti
Diyarbakır
1516-20
60
Sultan Selim
İmareti
İstanbul
1522
61
Sinan Paşa
İmareti
Sincanlı
1524-25
x
62
Piri Mehmet
Paşa Camii
İstanbul
1530-31
x
63
Uzun Hasan
Camii
Fethiye
1566
64
İbrahim
İmareti
Kozluk
1705
Toplam
x
x
x
Giriş ile aynı aksta değil
x
Çini
x
Yazı
x
Bitkisel
x
Geometrik
x
Mukarnas
x
Silme
Düz Tavanlı
Dilimli kemerli
Çeyrek Küre
Bursa kemerli
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
Mukarnaslı
Dilimli
Yedigen
Beşgen
Dört Kenarlı
Üç kenarlı
x
Köşe sütuncesi
İstanbul
Kara Davut Paşa
İmareti
Çerçevedeki Süsleme
Tepelik
II. Bayezid
İmareti
Kavsara
Kabara
55
Yarım daire kesitli
Formu
Sıvalı/boyalı/lambri/f
ayans
Alçı
TARİHİ
Kesme taş
YERİ
Mermer
YAPININ ADI
Basit çökertme
Malzeme
Mihrapsız
KATALOG SIRA NO
MİHRAPLARIN ÖZELLİKLERİ
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
33
8
x
x
Bey
2
2
12
x
6
9
32
x
22
11
1
22
746
4
1
35
1
x
17
4
2
13
16
7
2
4
14
24
6
4.3.11. Minber
Bir caminin vazgeçilmez unsurlarından biri olan minberler, camilerde hutbe
okunması için tasarlanmıştır ve genellikle mihrabın sağında duran liturjik objelerdir.
Tabhaneli camiler ise birer cami olarak tasarlanıp inşa edilmedikleri için minber yapı
bünyesine dahil edilmemiştir. Bugün erken tarihli tabhaneli camilerin ibadet
mekanlarında yer alan minberlerin neredeyse hiçbiri özgün değildir. XV. yüzyılda
tabhaneli camilerin plan şemasında başlayan çözülme ile birlikte avlu ve ibadet mekanı
eş büyüklükte örtüler ile örtülmeye başlanmış, böylece artık iki mekan ibadet mekanı
şeklinde değerlendirilmiştir. Bu dönemde avlunun da ortadan kalması ile ibadet
mekanının yapı içerisindeki dominant etkisi daha da hissedilir hale gelmiştir. Yapılarda
artık ibadet fonksiyonu ön plandadır. Bu bağlamda, cami mimarisinin vazgeçilmez
objelerinden biri olan minberler yapı bünyesine dahil edilmiştir.
Tabhaneli camilerin 9’u dışında, hemen hepsinin ibadet mekanında bir minber
vardır. Minberler ahşap1599 ya da mermerdendir1600. Fethiye Uzun Hasan Camii’nin taş
minberi ise kesme taş kaplı tek örnektir (Tablo 43). Birkaç özenli örnek dışında,
özellikle ahşap minberler, son onarımlarda neredeyse tamamen yenilenmiştir. Minbersiz
örneklerden İznik Orhan Gazi İmareti, Bilecik Orhan Gazi İmareti ve Arapkir Ulu Cami
ya tamamen ya da kısmen yıkık oldukları ve kullanılmadıklarından birer minbere sahip
değildir. Erken tarihli olan bu yapılarda minberin özgününde de olmaması pek de uzak
bir ihtimal değildir. Minbersiz örneklerden İznik Nilüfer Hatun İmareti ile Kütahya
Yakup Çelebi İmareti bugün birer müze; Balıkesir Yıldırım İmareti, depo; Tokat
Horozlu İmaret ile Havza Mustafa Bey İmareti birer aşevi; Geyve Elvan Bey İmareti ise
kütüphane şeklinde kullanıldıkları için birer minbere sahip değildir.
XV. yüzyıla tarihlenen Bursa Muradiye İmareti ve Manisa Hatuniye Camii’nin
ahşap minberleri diğer örneklere göre daha özenlidir. Bursa Muradiye İmareti’nin ahşap
minberinin aynalığın alt kesimi pabuçluk formu verilmiş süslemelerle, üst kesim, dolap
aynalığı ve köşk kısmı geometrik örnekli süslemelerle hareketlendirilmiştir. Özensiz bir
1599
Yenişehir Postinpuş Baba Zaviyesi, Manisa Ali Bey İmareti, Ankara Karacabey İmareti, Osmancık
Akşemseddin Camii gibi.
1600
İstanbul Mahmut Paşa Camii, İstanbul Murat Paşa İmareti, Amasya Mehmet Paşa İmareti gibi.
747
işçiliğe sahip korkuluklar kafes oyma tekniğinde geometrik bir süsleme ile
şekillenmiştir (Resim 235). Manisa Hatuniye Camii’nin minberi gerçek kündekari
tekniği ile yapılmıştır. Aynalığında sekiz kollu yıldız motifi bulunmaktadır. Geometrik
panolar üzerinde kabartma olarak yapılmış, rumiler, hatayi ve çiçekli dal motifleri yer
almaktadır. Bitkisel süslemeler fazla derin olmayan düz yüzeyli oyma tekniğinde
işlenmiştir. Geometrik örnekli köşk ve merdiven korkuluğu kafes oyma tekniğindedir.
Köşk altı dolap aynalığı, dikdörtgen parçalı geçme şeklindedir (Resim 469-470). İki
minberin diğer ahşap minber örneklerine göre daha özenli olması, özellikle Manisa
Hatuniye Camii’nde unsurların yapı ile birlikte tasarlandığını kanıtlamaktadır. Hatuniye
Camii’nde avlu ortadan kalkmış, yapının ibadet fonksiyonu ön plana çıkartılmıştır. Bu
bağlamda ibadet mekanında bir minberin bulunmaması kaçınılmazdır. Yapıda zaman
içerisinde tabhane mekanlarının ara duvarları da kaldırılarak bu mekanlar da ibadet
mekanına dahil edilmiştir.
Özenli mermer minber örnekleri ise İstanbul II. Bayezid İmareti (Resim 521),
İstanbul Sultan Selim Camii (Resim 567), Afyon Gedik Ahmet Paşa İmareti (Resim 566567), Milas Firuz Bey İmareti (Resim 69), Amasya Mehmet Paşa İmareti (Resim 443),
Edirne II. Bayezid İmareti (Resim 459) ve Diyarbakır Fatih Paşa Camii’nde (Resim
553) görülmektedir. Mermer mihraplarda aynalık, korkuluk ve kapılar geometrik1601,
bitkisel1602,
mukarnas1603,
kabara1604,
yazı1605
gibi
süslemeler
ile
silmelerle
hareketlendirilmiştir. Minberlerde düz yüzeyli oyma1606, yuvarlak yüzeyli oyma
tekniği1607, oluklu oyma tekniği1608, kafes oyma tekniği1609 ve kakma1610 süsleme
1601
Afyon Gedik Ahmet Paşa İmareti:On iki kollu yıldız.
Amasya Mehmet Paşa İmareti ve Edirne II. Bayezid İmareti’nde.
1603
İstanbul Murat Paşa İmareti: Kapı tepeliğinde; Amasya Mehmet Paşa İmareti ve Edirne II. Bayezid
İmareti: Kapıdan tepeliği geçiş bölümünde görülmektedir.
1604
Amasya Mehmet Paşa İmareti:Minber merdiven korkuluğundadır.
1605
Amasya Mehmet Paşa İmareti, Edirne II. Bayezid İmareti, Diyarbakır Fatih Paşa İmareti.
1606
Teknik, İstanbul Murat Paşa İmareti: Tepelikteki palmetlerde ve kapı aynalığındaki yazıda; Afyon
Gedik Ahmet Paşa İmareti:Yan aynalıkta ve kapı aynalığındaki yazıda; Amasya Mehmet Paşa İmareti:
Köşk tepeliğinde, kubbe yüzeyi ve kapı kanatlarında; Edirne II. Bayezid İmareti: Kapı kemer köşeliğinde
görülmektedir.
1607
Afyon Gedik Ahmet Paşa İmareti’nin minberinin köşe sütuncesinde görülmektedir.
1608
İstanbul Murat Paşa İmareti: Kapı kemer köşeliklerinde; Afyon Gedik Ahmet Paşa İmareti: Kapı
kemer köşeliklerinde; Amasya Mehmet Paşa İmareti: Minberin tüm bölümlerinde; Edirne II. Bayezid
İmareti:Yan aynalık ile köşkün altında görülmektedir.
1602
748
teknikleri kullanılmıştır. Milas Firuz Bey İmareti dışındaki yapılar XV. yüzyıl ve
sonrasında inşa edilmiştir. Bu yapılarda artık ibadet fonksiyonu ön plandadır, bu
bağlamda minberin nitelikleri ve konumu yapı ile birlikte tasarlanmıştır. Erken tarihli
bir örnek olan Firuz Bey İmareti’ndeki özen ise yapı genelinde bezemeye verilen önem
ile açıklanabilir.
Tablo 43. Minberlerinin Özellikleri.
1
2
Postinpuş Baba
Zaviyesi
3
Minbersiz
Ajur
Yazı
Bitkisel
Geometrik
Mukarnas
TARİHİ
Süsleme
Silme
YERİ
Taş
YAPININ ADI
Orhan Gazi
İmareti
Mermer
Minber
malzemesi
Ahşap
KATALOG SIRA NO
MİNBERLERİN ÖZELLİKLERİ
İznik
1334-35
Yenişehir
14.yy. ilk
yarısı
Ulu Cami
Arapkir
14.yy. ilk
yarısı
x
4
Orhan Gazi
İmareti
Bilecik
14. yy
x
5
Hüdavendigâr
İmareti
Bursa
1362-1385
6
Nilüfer Hatun
İmareti
İznik
1388
7
Yakup Çelebi
İmareti
İznik
1389
x
8
Ali Paşa İmareti
Bursa
14.yy. sonları
x
9
Firuz Bey
İmareti
Milas
1396
10
Ebu İshak
Zaviyesi
Bursa
14.yy.
sonu/1479
x
x
x
11
Yıldırım İmareti
Bursa
14.yy. sonları
x
x
x
12
Timurtaş Paşa
Zaviyesi
Bursa
14.yy. sonları
x
x
x
13
Yıldırım Bayezid
İmareti
Edirne
1399-1400
x
x
x
x
x
14
Yıldırım İmareti
Balıkesir
14. yy.
sonları
15
Horozlu İmaret
Tokat
15.yy. başı
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
1609
x
x
x
Amasya Mehmet Paşa İmareti:Köşk korkuluğu, kapı aynalarının ön ve arka yüzünde; Edirne II.
Bayezid İmareti:Köşk ve merdiven korkuluğunda, süpürgelik ve kapı tepeliğinde görülmektedir.
1610
Amasya Mehmet Paşa İmareti:Doğu merdiven korkuluğunda görülmektedir.
749
16
Hamza Bey
Zaviyesi
Tokat
1412
x
17
Yakup Paşa
İmareti
Amasya
1413
x
18
Bayezid Paşa
İmareti
Amasya
1414
x
19
Yeşil İmaret
Bursa
1415-19
x
20
Orhan İmareti
Bursa
133940/1417
x
21
Ali Bey İmareti
Manisa
1418-19
x
22
Gazi Mihal
İmareti
Edirne
1422
x
23
Muradiye
İmareti
Edirne
1425-1426
x
x
x
24
Muradiye
İmareti
Bursa
1425-26
x
x
x
25
Beylerbeyi
İmareti
Edirne
1429
x
26
Mustafa Bey
İmareti
Havza
1429-30
27
Yörgüç Paşa
İmareti
Amasya
1430
x
28
Koca Mehmet
Paşa İmareti
Osmancık
1430-31
x
29
Karacabey
İmareti
Ankara
142728/1440
x
30
Mezid Bey
İmareti
Edirne
1441-1442
x
31
Yahşi Bey
İmareti
Tire
15.yy. ilk
yarısı
x
32
Yakup Çelebi
İmareti
Kütahya
141112/14141440-41
33
Akşemseddin
Camii
Osmancık
15.yy. ilk
yarısı
x
34
İsmail Bey
İmareti
Kastamonu
1454
x
35
Karacabey
İmareti
Bursa
1456-57
x
36
Hamza Bey
İmareti
Bursa
15.yy.
ortaları
x
37
Mahmut Paşa
Camii
İstanbul
1462-1463
38
Hızır Paşa
İmareti
Amasya
15.yy.
ortaları
x
x
39
Aynalı İmaret
Bursa
1467
x
x
Minbersiz
Ajur
Yazı
Bitkisel
Geometrik
Mukarnas
Süsleme
Silme
TARİHİ
Taş
YERİ
Mermer
YAPININ ADI
Ahşap
KATALOG SIRA NO
MİNBERLERİN ÖZELLİKLERİ
Minber
malzemesi
x
x
x
x
x
x
x
x
x
750
x
x
x
40
Murat Paşa
İmareti
İstanbul
1471-72
41
Rum Mehmed
Paşa Camii
İstanbul
1471-1472
42
Gedik Ahmet
Paşa İmareti
Afyon
1472
43
İshak Paşa
İmareti
İnegöl
1476
44
Elvan Bey
Zaviyesi
Geyve
15.yy.
ortaları
45
Davut Paşa
İmareti
İstanbul
1485
46
Hatuniye İmareti
Tokat
1485
x
47
Sofular İmareti
Amasya
1485
x
48
Mehmet Paşa
İmareti
Amasya
1486
49
II. Bayezid
İmareti
Edirne
1487-1488
50
Hatuniye Camii
Manisa
1490-91
x
51
Yıldırım Camii
Kurşunlu
15. yy.
sonları
x
52
Taceddin Paşa
İmareti
53
Hüseyin Bey
Camii
54
Bali Bey İmareti
55
II. Bayezid
İmareti
56
Kara Davut Paşa
Camii
57
58
59
Fatih Paşa Camii
60
Vezirköprü 15.yy. sonları
x
x
x
x
Minbersiz
Ajur
Yazı
Bitkisel
Geometrik
Mukarnas
Süsleme
Silme
TARİHİ
Taş
YERİ
Mermer
YAPININ ADI
Ahşap
KATALOG SIRA NO
MİNBERLERİN ÖZELLİKLERİ
Minber
malzemesi
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
İnecik
1498-99
x
Yenişehir
15.yy. sonları
x
İstanbul
1501/1505-6
İstanbul
1505-6
Hatuniye İmareti
Trabzon
16.yy. başları
Hatuniye Camii
Amasya
1510
Diyarbakır
1516-20
x
x
x
x
x
Sultan Selim
Camii
İstanbul
1522
x
x
x
x
x
61
Sinan Paşa
İmareti
Sincanlı
1524-25
62
Piri Mehmet
Paşa Camii
İstanbul
1530-31
x
x
x
x
63
Uzun Hasan
Camii
Fethiye
1566
x
x
x
x
x
x
x
x
751
x
x
x
Geometrik
Bitkisel
Yazı
Ajur
Minbersiz
1705
Mukarnas
Kozluk
Silme
TARİHİ
Taş
İbrahim
İmareti
YERİ
Mermer
64
YAPININ ADI
Süsleme
Ahşap
KATALOG SIRA NO
MİNBERLERİN ÖZELLİKLERİ
Minber
malzemesi
41
12
1
13
5
23
13
4
16
9
Bey
Toplam
Yukarıda da değinildiği üzere, erken tarihli tabhaneli camilerde minberler yapı
bünyesi sonradan dahil edilen unsurlar olarak karşımıza çıkmaktadır. Birkaç örnek
dışında sanatsal değere sahip özgün minberlere rastlanmamaktadır. Yapıların plan
şeması ve işlev değişimi ile birlikte artık minberlerde yapı ile birlikte tasarlanmaya ve
ibadet mekanının bünyesine dahil edilmeye başlanmıştır.
4.3.12. Ocak ve Dolap Nişleri
Çalışmamız kapsamındaki yapıların 20’si dışındaki diğer yapıların tabhane
mekanlarında ocak ya da dolap nişleri vardır (Tablo 44). Bugün birçoğu kapatılmış ya
da onarımlarla değişmiştir. Üç kenarlı1611, dörtkenarlı1612, beş kenarlı1613 ve yarım daire
kesitli1614 ocak nişlerinin çoğu birer yaşmak ile örtülüdür1615. Bazı yaşmaklar ise
sıvanarak kapatılmıştır1616 (Tablo 44).
Ocak ve dolap nişleri çoğu basit birer niş şeklindedir. Ancak XIV ve XV. yüzyıl
süsleme programına sahip alçı ocak ve dolap nişli örnekler az da olsa dikkat
çekmektedir. Örneğin Bursa’daki Yıldırım ve Yeşil imaret (Resim 84, 169) ile
Amasya’daki Bayezid Paşa İmareti’nin tabhane mekanlarında yer alan ocak ve dolap
nişleri bulundukları tüm duvarı kaplamaktadır (Resim 146-147). Ocaklar ve dolaplar
alçıdan ve kabartma olarak işlenmiştir. Süsleme motifleri olarak bitkisel ve geometrik
örnekler tercih edilmiştir. Süslemelerdeki geometrik geçmeler sonsuzluk prensibinde
1611
Yenişehir Postinpuş Baba Zaviyesi, Bursa Ali Paşa İmareti, Milas Firuz Bey İmareti gibi.
Kastamonu İsmail Bey İmareti.
1613
Yenişehir Bali Bey İmareti.
1614
Bursa Yıldırım İmareti, Edirne Yıldırım İmareti, Tokat Hamza Bey Zaviyesi gibi.
1615
Yenişehir Postinpuş Baba Zaviyesi, Milas Firuz Bey İmareti, Amasya Yakup Paşa İmareti gibi.
1616
Edirne Mezid Bey İmareti, Bursa Karacabey İmareti, İstanbul Murat Paşa İmareti gibi.
1612
752
verilmiştir. Mukarnas dizileri, panolar, rumiler, palmetler ve yazı şeritleri de
görülmektedir. Amasya Bayezid Paşa İmareti’nin tüm alçı süslemeleri çok küçük
modüller dışında tamamen yenilenmiştir. Onarım geçiren ve özenli örneklerden bir
diğeri Edirne’deki Yıldırım İmareti’nde karşımıza çıkmaktadır. Geometrik geçmeli
çerçeve, bitkisel örnekli tepelik ve yaşmak büyük oranda yenilenmiştir (Resim 97).
Bursa Hamza Bey İmareti, Yenişehir Bali Bey İmareti gibi bazı örneklerde
tabhane mekanlarının güney duvarlarında yer alan ocak nişlerinin yaşmakları
kaldırılmıştır. Unsurların üst kesiminin sıvanması ile ocaklar bugün birer mihrap
görünümü kazanmıştır. Ocakların bugünkü bu durumları bizi şaşırtmamalıdır.
Bu yapılarda görülen ocak ve dolap nişleri, bu mekanların ibadet için
tasarlanmadığını gösteren en önemli kanıtlardan biridir.
753
Tablo 44. Ocak ve Dolap Nişlerinin Özellikleri.
Dolap
nişi
3
Ulu Cami
Arapkir
4
Orhan Gazi
İmareti
Bilecik
14. yy
x
5
Hüdavendigâr
İmareti
Bursa
1362-1385
x
6
Nilüfer Hatun
İmareti
İznik
1388
x
7
Yakup Çelebi
İmareti
İznik
1389
8
Ali Paşa İmareti
Bursa
14.yy.
sonları
9
Firuz Bey
İmareti
Milas
1396
10
Ebu İshak
Zaviyesi
Bursa
14.yy.
sonu/1479
11
Yıldırım İmareti
Bursa
14.yy.
sonları
12
Timurtaş Paşa
Zaviyesi
Bursa
14.yy.
sonları
13
Yıldırım
Bayezid İmareti
Edirne
1399-1400
Balıkesir
14. yy.
sonları
Yıldırım İmareti
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
754
x
x
Batı duvarında
Doğu duvarında
Kuzey
tabhane
Güney duvarında
Doğu duvarında
Güney
tabhane
Kuzey duvarında
Batı duvarında
Doğu duvarında
Güney duvarında
Kuzey duvarında
Batı duvarında
Doğu duvarında
Güney duvarında
Kuzey duvarında
Batı duvarında
Doğu duvarında
Güney duvarında
Kuzey duvarında
Bitkisel
Geometrik
Yaşmak
Beşgen
4 Kenarlı
Yarım Daire
x
Güneydoğu tabhane Güneybatıdaki tabhane
x
14.yy. ilk
yarısı
14
3 Kenarlı
Ocaksız
x
Batı Tabhane
Batı duvarında
Yenişehir
Doğu duvarında
2
Güney duvarında
1334-35
14.yy. ilk
yarısı
Doğu Tabhane
Kuzey duvarında
İznik
Postinpuş Baba
Zaviyesi
3 Kenarlı
Orhan Gazi
İmareti
Silme
1
TARİHİ
Tabhane Mekanlarındaki Konumu
Formu
Çini
YERİ
Süsleme
Yazı
YAPININ ADI
Formu
Mukarnas
KATALOG SIRA NO
Ocak nişi
Dolap
nişi
x
19
Yeşil İmaret
Bursa
1415-19
x
x
x
x
x
x
Silme
Çini
Yazı
Mukarnas
Bitkisel
Geometrik
Yaşmak
Yarım Daire
Beşgen
4 Kenarlı
3 Kenarlı
Ocaksız
20
21
Orhan İmareti
Ali Bey İmareti
Bursa
Manisa
133940/1417
1418-19
22
Gazi Mihal
İmareti
Edirne
1422
23
Muradiye
İmareti
Edirne
1425-1426
x
24
Muradiye
İmareti
Bursa
1425-26
x
25
Beylerbeyi
İmareti
Edirne
1429
26
Mustafa Bey
İmareti
Havza
1429-30
27
Yörgüç Paşa
İmareti
Amasya
1430
28
Koca Mehmet
Paşa İmareti
Osmancık
1430-31
29
Karacabey
İmareti
Ankara
142728/1440
30
Mezid Bey
İmareti
Edirne
1441-1442
Batı duvarında
x
Doğu duvarında
x
Kuzey
tabhane
Güney duvarında
x
Doğu duvarında
1414
Güney
tabhane
Kuzey duvarında
Amasya
Batı duvarında
18
x
x
x
Doğu duvarında
1413
x
Güney duvarında
Amasya
Bayezid Paşa
İmareti
x
Kuzey duvarında
Yakup Paşa
İmareti
x
x
Batı duvarında
17
x
Doğu duvarında
1412
Güney duvarında
Tokat
Kuzey duvarında
Hamza Bey
Zaviyesi
x
Güneydoğu tabhane Güneybatıdaki tabhane
Batı duvarında
16
x
Doğu duvarında
15.yy. başı
Güney duvarında
Tokat
Kuzey duvarında
Horozlu İmaret
Batı Tabhane
Batı duvarında
15
Doğu Tabhane
Doğu duvarında
TARİHİ
Formu
Güney duvarında
YERİ
Süsleme
Tabhane Mekanlarındaki Konumu
Kuzey duvarında
YAPININ ADI
Formu
3 Kenarlı
KATALOG SIRA NO
Ocak nişi
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
755
x
x
x
x
x
x
Dolap
nişi
İstanbul
1462-1463
x
38
39
Hızır Paşa
İmareti
Aynalı İmareti
Amasya
Bursa
15.yy.
ortaları
1467
40
Murat Paşa
İmareti
İstanbul
1471-72
x
41
Rum Mehmed
Paşa Camii
İstanbul
1471-1472
x
42
Gedik Ahmet
Paşa İmareti
Afyon
1472
43
İshak Paşa
İmareti
İnegöl
1476
44
Elvan Bey
Zaviyesi
Geyve
15.yy.
ortaları
45
Davut Paşa
İmareti
İstanbul
1485
Silme
Çini
Yazı
Mukarnas
Bitkisel
Geometrik
Yarım Daire
Beşgen
4 Kenarlı
3 Kenarlı
Ocaksız
Yaşmak
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
756
x
Batı duvarında
37
x
Doğu duvarında
x
Mahmut Paşa
Camii
x
Kuzey
tabhane
Güney duvarında
15.yy.
ortaları
x
Doğu duvarında
Bursa
Güney
tabhane
Kuzey duvarında
Hamza Bey
İmareti
Batı duvarında
36
Doğu duvarında
x
Güney duvarında
1456-57
Kuzey duvarında
Bursa
Batı duvarında
35
x
Doğu duvarında
x
Güney duvarında
1454
Kuzey duvarında
Kastamonu
Karacabey
İmareti
x
Güneydoğu tabhane Güneybatıdaki tabhane
Batı duvarında
34
x
Doğu duvarında
x
İsmail Bey
İmareti
x
x
Güney duvarında
Osmancık
15.yy. ilk
yarısı
x
Kuzey duvarında
33
Akşemseddin
Camii
Tire
Batı Tabhane
Batı duvarında
Kütahya
141112/14141440-41
TARİHİ
15.yy. ilk
yarısı
Doğu Tabhane
Doğu duvarında
32
Yakup Çelebi
İmareti
YERİ
Formu
Güney duvarında
31
Süsleme
Kuzey duvarında
YAPININ ADI
Yahşi Bey
İmareti
Formu
Tabhane Mekanlarındaki Konumu
3 Kenarlı
KATALOG SIRA NO
Ocak nişi
Dolap
nişi
Tabhane Mekanlarındaki Konumu
x
x
48
Mehmet Paşa
İmareti
Amasya
1486
49
II. Bayezid
İmareti
Edirne
1487-1488
50
Hatuniye Camii
Manisa
1490-91
51
Yıldırım Camii
Kurşunlu
15. yy.
sonları
x
x
x
x
x
52
Taceddin Paşa
İmareti
Vezirköprü
15.yy.
sonları
x
x
x
x
x
53
Hüseyin Bey
Camii
İnecik
1498-99
x
54
Bali Bey İmareti
Yenişehir
15.yy.
sonları
55
II. Bayezid
İmareti
İstanbul
1501/15056
56
Kara Davut Paşa
İmareti
İstanbul
1505-6
57
Hatuniye
İmareti
Trabzon
16.yy.
başları
58
Hatuniye Camii
Amasya
1510
59
Fatih Paşa
İmareti
Diyarbakır
1516-20
60
Sultan Selim
İmareti
İstanbul
1522
61
Sinan Paşa
İmareti
Sincanlı
1524-25
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
757
x
x
x
x
Batı duvarında
x
Doğu duvarında
1485
Kuzey
tabhane
Güney duvarında
Amasya
Doğu duvarında
Sofular İmareti
x
Güney
tabhane
Kuzey duvarında
47
Batı duvarında
x
Doğu duvarında
x
Güney duvarında
x
Kuzey duvarında
1485
Batı duvarında
Tokat
Doğu duvarında
x
TARİHİ
Güney duvarında
x
YERİ
46
YAPININ ADI
Hatuniye
İmareti
Kuzey duvarında
Batı duvarında
Güneydoğu tabhane Güneybatıdaki tabhane
Doğu duvarında
Güney duvarında
Kuzey duvarında
Batı Tabhane
Batı duvarında
Doğu duvarında
Güney duvarında
Doğu Tabhane
Kuzey duvarında
3 Kenarlı
Silme
Formu
Çini
Yazı
Mukarnas
Bitkisel
Geometrik
Yaşmak
Süsleme
Yarım Daire
Beşgen
4 Kenarlı
3 Kenarlı
Formu
Ocaksız
KATALOG SIRA NO
Ocak nişi
Güney duvarında
Doğu duvarında
Batı duvarında
Kuzey duvarında
Güney duvarında
Doğu duvarında
Batı duvarında
Kuzey duvarında
Güney duvarında
Doğu duvarında
Batı duvarında
Kuzey duvarında
Doğu duvarında
Güney duvarında
Doğu duvarında
Batı duvarında
x
20
Kuzey duvarında
1705
Toplam
Batı duvarında
Kozluk
Doğu duvarında
İbrahim Bey
İmareti
Güney duvarında
64
Kuzey duvarında
x
3 Kenarlı
1566
Silme
Fethiye
Çini
Uzun Hasan
Camii
Yazı
63
Mukarnas
x
Bitkisel
1530-31
Geometrik
İstanbul
Yaşmak
Ocaksız
62
Yarım Daire
TARİHİ
Beşgen
YERİ
4 Kenarlı
YAPININ ADI
Piri Mehmet
Paşa Camii
3 Kenarlı
KATALOG SIRA NO
Ocak nişi
Formu
Dolap
nişi
Süsleme
Formu
758
Tabhane Mekanlarındaki Konumu
Doğu Tabhane
Batı Tabhane
Güneydoğu tabhane Güneybatıdaki tabhane
Güney
tabhane
Kuzey
tabhane
18
1
1
20
19
6
5
2
3
3
5
x
42
11
x
20
x
13
7
9
x
17
9
x
14
4
6
2
4
3
7
4
4
2
1
1
1
1
4.4. TABHANELİ CAMİLERDE SÜSLEME
Tabhaneli camilerin dış ve iç süslemeleri aynı dönemde inşa edilen diğer
yapılardan farklı değildir. Yapıların dış cephelerinde taş, taş/tuğla, sırlı tuğla ve çini ile
iç mekanlarında da taş, çini, kalemişi ve ahşap süslemeler görülmektedir. Dış
süslemeler beden duvarlarında, pencere alınlıklarında, taçkapılarda, son cemaat
yerlerinde ve minarelerde; iç süslemeler ise avlu, ibadet mekanı ve tabhane
mekanlarındadır. İbadet mekanı diğer mekanlara göre daha özenli süslenmiştir.
Günümüze gelebilen örneklerde çini ve kalemişi süslemelerde mavi, sarı, yeşil, beyaz,
lacivert, mor, firuze ve kırmızı renkler hakimdir. Bitkisel desenlerde özellikle küçük
yaprak ve çiçek motifleri, rumi ve palmet desenleri, şakayık örnekleri çok kullanılmıştır.
Bunun yanında yine klasik motiflerimiz diyebileceğimiz geometrik geçmeler çiniye de
uygulanmıştır. Kalemişi süslemeler ise çoğunlukla özgünlüklerini yitirmiş çeşitli
müdahaleler görmüştür.
4.4.1. Taş Süslemeler
Anadolu’daki tabhaneli camilerde taş süsleme dış cephede beden duvarları, son
cemaat yeri, taçkapı, pencere ve minarede karşımıza çıkmaktadır. Taş süslemeli yapılar
genellikle taşın yoğun olduğu bölgelerde görülmektedir. Batı Anadolu’daki tabhaneli
camilerin inşasında almaşık örgünün daha çok tercih edilmesi, süslemeyi de bu
malzemelerin kombinasyonuna yöneltmiştir. Bu nedenle bu yöredeki yapılarda taş
süsleme sadece Bursa Yeşil İmaret, Bursa Yıldırım İmareti, İstanbul II. Bayezid İmareti,
Edirne II. Bayezid İmareti’nde yoğun olarak karşımıza çıkmaktadır. Anadolu’da ise
Amasya Bayezid Paşa İmareti, Arapkir Ulu Cami, Kozluk İbrahim Bey Camii ve
Diyarbakır Fatih Paşa Camii’nde taş süslemenin yoğun olarak kullanıldığı
görülmektedir (Tablo 45).
759
Taş süslemeler yapıların son cemaat yerinde1617, pencere kenarlarında ve
alınlıklarında1618, şahnişinlerde1619, dış mihraplarda1620, taçkapıda1621, şebekelerde1622,
minarede1623, avluda1624 ve ibadet mekanında1625 karşımıza çıkmaktadır.
Taş süslemelerde desenler dönemin süsleme zevkine uygun olarak sonsuz
geometrik düzende geçmeler1626, yıldız motifleri1627, mukarnas dizileri1628, zencirek
desenleri1629, palmet1630, rumi1631, lotus1632 ve hatayi1633 motifleri ile yazılardır1634.
1617
Milas Firuz Bey İmareti, Amasya Bayezid Paşa İmareti, Amasya Yörgüç Paşa İmareti, Diyarbakır
Fatih Paşa İmareti gibi.
1618
Arapkir Ulu Cami, Milas Firuz Bey İmareti, Bursa Yeşil İmaret, Bursa Yıldırım İmareti, Edirne II.
Bayezid İmareti, Yenişehir Bali Bey İmareti, İstanbul II. Bayezid İmareti, İstanbul Sultan Selim Camii ve
İstanbul Piri Mehmet Paşa İmareti.
1619
Bursa Yeşil İmaret, Bursa Yıldırım İmareti, Amasya Bayezid Paşa İmareti.
1620
Bursa Yeşil İmaret.
1621
Arapkir Ulu Cami, Milas Firuz Bey İmareti, Bursa Yıldırım İmareti, Amasya Bayezid Paşa İmareti,
Bursa Yeşil İmaret, Ankara Karacabey İmareti gibi.
1622
Bursa Hüdavendigar İmareti, Milas Firuz Bey İmareti.
1623
Bursa Ebu İshak Zaviyesi, Afyon Gedik Ahmet Paşa İmareti, Edirne II. Bayezid İmareti, Kozluk
İbrahim Bey İmareti gibi.
1624
Bursa Hüdavendigar İmareti, Bursa Yeşil İmaret, Kastamonu İsmail Bey İmareti, Bursa Karacabey
İmareti.
1625
Arapkir Ulu Cami, Bursa Hüdavendigar İmareti, Milas Firuz Bey İmareti, İstanbul Mahmut Paşa
İmareti, Edirne II. Bayezid İmareti, İstanbul Sultan Selim Camii, Kozluk İbrahim Bey İmareti gibi.
1626
Arapkir Ulu Camii’nin taçkapısında, Bursa Yıldırım İmareti kuzey duvarına açılan pencerelerin söve
ve atkı taşlarında, Bursa Yeşil İmaret ve Bursa Hüdavendigar İmareti’ndeki şebekelerde, Bursa Muradiye
İmareti’nin son cemaat yeri kemer aynalarında, Ankara Karacabey İmareti taçkapısında.
1627
Bursa Yeşil İmaret’in kuzey cephesindeki şahnişinleri kapatan ve kafes oyma tekniğinde yapılmış
şebekelerde, ibadet mekanına açılan dört pencerenin tavanlarında; Amasya Bayezid Paşa İmareti son
cemaat yeri cephesinde; Ankara Karacabey İmareti taçkapısında.
1628
Bursa Yeşil İmaret’in pencere söve ve atkı taşlarında, Bursa Yıldırım İmareti’nde kuzey cephe
dışındaki pencerelerde, Amasya Bayezid Paşa İmareti, Diyarbakır Fatih Paşa İmareti ve Tokat Hatuniye
İmareti son cemaat yeri cephesinde; Milas Firuz Bey İmareti taçkapısında.
1629
Bursa Yıldırım İmareti taçkapısında.
1630
Bursa Yıldırım İmareti’nin taçkapı niş yüzeylerinde üç dilimli palmetlerin ters-düz şekilde dizilmesi;
Bursa Yeşil İmaret’in taçkapıyı kuşatan bordürün en dışındakinde kapalı formda dilimli rumilerin
çevrelediği üç dilimli palmet; pencere alınlıklarında; Edirne Gazi Mihal İmareti taçkapı söve
başlangıçlarında; Arapkir Ulu Cami, taçkapı ve mihrabında; Bursa Yıldırım İmareti son cemaat yeri
destek yastıklarında.
1631
Bursa Yeşil İmaret’in mihrabında, taçkapısında, taçkapı mihrabiyelerinde, eyvanların kuzeyindeki
tabhane mekanlarının doğu ve batı duvarlarındaki pencere alınlıklarında, eyvanların pencere
alınlıklarında, eyvanların güneyindeki tabhane mekanlarının pencere alınlıklarında ibadet mekanı güney
duvarındaki pencere alınlıklarında; Bursa Yıldırım İmareti’nin giriş eyvanının doğu ve batısındaki
şahnişinlerin kemer kilit taşlarında, güneydoğu ve güneybatıdaki tabhane mekanlarının üst sıra
pencerelerinin üstündeki yarım kalmış süslemelerde, Bursa Muradiye İmareti’nde inşa kitabesinin yer
aldığı kartuşun dilimlenen uç kısımlarında, Amasya Yörgüç Paşa İmareti taçkapısında, kitabesinde,
kuzeybatıdaki tabhane mekanının girişi üzerindeki çökertmede, giriş eyvanının kemer yastıklarında;
Milas Firuz Bey İmareti’nin son cemaat yeri orta kemerinin yan yüzlerindeki nişlerde; Amasya Bayezid
Paşa İmareti son cemaat yeri cephesinde.
1632
Bursa Yeşil İmaret’te eyvanların güneyindeki tabhane mekanlarına açılan pencerelere alınlığında;
Milas Firuz Bey İmareti son cemaat yeri sundurmasında.
760
Süslemeler düz yüzeyli alçak kabartma1635, yuvarlak ve içbükey yüzeyli alçak
kabartma1636, çift yüzeyli yüksek kabartma1637, kafes oyma tekniği1638, kakma
tekniği1639, kazıma tekniği1640 ve boyama tekniği1641 ile yapılmıştır. Sap ve kıvrım
dallar1642 ise genellikle yüzeyden dik açılı olarak kabartılmıştır. Yüzeyleri nadiren yalın
bırakılmıştır. Çoğunda yüzey iç bükey veya içbükey yarım daire profille yivlenmiştir.
Yeri
Firuz Bey
İmareti
Milas
1396
Bursa
14.yy.
sonu/1479
Ebu İshak
10 Zaviyesi
x
x
x
x
x
x
x
x
x
Kakma
x
Rozet/gülbezek
x
Mukarnas
x
x
x
1633
Silme
9
x
Yazı
Bursa
Geometrik
x
Hüdavendigâr
İmareti
x
Bitkisel
x
5
x
İbadet Mekanında
1362-1385
Ulu Cami
Avluda
Arapkir
3
Minarede
TARİHİ
14.yy. ilk
yarısı
Süsleme
İçte
Taçkapıda
YERİ
Beden
duvarlarında
YAPININ ADI
Pencerelerde
Dışta
SCY
KATALOG SIRA NO
Tablo 45. Taş Süslemelerin Görüldüğü Yapılar ve Özellikleri.
x
x
x
x
x
Bursa Yeşil İmaret’in taçkapısını sınırlayan sütuncelerin etrafını dolaşan zarif bir bordür ve eyvanlara
açılan pencerelerinde; Milas Firuz Bey İmareti son cemaat yeri sundurmasında.
1634
Bursa Yıldırım İmareti’nin kuzey cephesine açılan pencerelerin sövelerindeki eşkenar altıgenlerinde
geometrik kufi yazı; Bursa Yeşil İmaret’in taçkapısını kuşatan bordürlerden birinde ve kuzeybatıdaki
pencerede çiçekli kufi; Bursa Yıldırım ve Bursa Yeşil imaretlerinin kuzey cephelerine açılan pencerelerin
söve ve atkı taşları ile alınlıklarındaki kemerde sülüs yazı; Amasya Bayezid Paşa İmareti son cemaat yeri
cephesini üç yönden dolanan geometrik kufi bordür, kemer aynalıklarında kufi hatla yazılmış kabara.
1635
Bursa Yıldırım İmaret’in taçkapısının yan nişlerinde, şahnişinlerin kemer kilit taşları, güneydoğu ve
güneybatıdaki tabhanelerin pencere alınlıklarını dolduran bitkisel süslemeler; Amasya Bayezid Paşa
İmareti mihrabı bu teknikle yapılmıştır.
1636
Bursa Yeşil İmaret’in pencere alınlıklarında, Bursa Yıldırım İmareti’nde beden duvarı ile saçağı ayıran
silmede.
1637
Bursa Yeşil İmaret’in taçkapısındaki kitabe levhasında; Milas Firuz Bey İmareti’nin son cemaat yeri
orta kemerinin yan yüzlerindeki nişlerde; taçkapıda; Edirne Gazi Mihal İmareti giriş kapısının söve
konsollarında, pencere söve konsollarının alt bölümünde, doğudaki tabhane mekanının penceresinde;
Ankara Karacabey İmareti taçkapısında.
1638
Bursa Hüdavendigar İmareti’nin son cemaat yeri ve üst kat revağındaki şebekeler; Bursa Yeşil
İmaret’in kuzey cephesindeki şahnişinlerin ve müezzin mahfillerindeki şebekelerde; Milas Firuz Bey
İmareti son cemaat yeri korkuluklarında; Amasya Yörgüç Paşa İmareti giriş eyvanı kemer kilit taşında.
1639
Milas Firuz Bey İmareti’nin sundurma, taçkapı ve pencerelerinde; Edirne ve İstanbul II. Bayezid
imaretleri minare ve avlu pencerelerinde; Amasya Yörgüç Paşa İmareti giriş eyvanı kemer kilit taşında.
1640
Milas Firuz Bey İmareti mihrapta.
1641
Bu teknikte kabartılan yüzeyin veya zeminin boyanması söz konusudur. Bursa Yıldırım İmareti kuzey
duvarına açılan pencerelerin alınlıklarında kırmızı ve siyah renk boya ile yapılmış zikzak yapan çizgiler
vardır.
1642
Bursa Yeşil İmaret’in taçkapısında; Milas Firuz Bey İmareti’nin son cemaat yeri orta kemerinin yan
yüzlerindeki nişlerde.
761
Geometrik
14.yy. sonları
x
14 Yıldırım İmareti
Balıkesir
14. yy.
sonları
x
x
Yakup Paşa
17 İmareti
Amasya
1413
x
x
Bayezid Paşa
18 İmareti
19 Yeşil İmaret
Amasya
Bursa
1414
1415-19
x
x
Gazi Mihal
22 İmareti
Edirne
1422
x
Muradiye
23 İmareti
Edirne
1425-1426
Amasya
1430
Yörgüç Paşa
27 İmareti
Koca Mehmet
28 Paşa İmareti
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
Silme
Bursa
x
Yazı
x
Avluda
x
Minarede
14.yy. sonları
Taçkapıda
Bursa
Timurtaş Paşa
12 Zaviyesi
Beden
duvarlarında
11 Yıldırım İmareti
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
Osmancık
1430-31
Karacabey
29 İmareti
Ankara
142728/1440
x
İsmail Bey
34 İmareti
Kastamonu
1454
x
x
x
x
Karacabey
35 İmareti
x
x
x
x
Bursa
1456-57
Mahmut Paşa
37 Camii
İstanbul
1462-1463
Murat Paşa
40 İmareti
İstanbul
1471-72
x
x
Rum Mehmed
41 Paşa Camii
İstanbul
1471-1472
x
x
Gedik Ahmet
42 Paşa İmareti
Afyon
1472
x
x
İstanbul
1485
x
x
Tokat
1485
x
x
Amasya
1486
x
x
x
Edirne
1487-1488
x
x
x
Davut Paşa
45 İmareti
46 Hatuniye İmareti
Mehmet Paşa
48 İmareti
II. Bayezid
49 İmareti
Taceddin Paşa
52 İmareti
Hüseyin Bey
53 İmareti
54 Bali Bey İmareti
x
x
x
x
Vezirköprü 15.yy. sonları
İnecik
1498-99
Yenişehir
15.yy. sonları
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
762
x
x
x
x
Kakma
Bitkisel
x
TARİHİ
Rozet/gülbezek
İbadet Mekanında
x
YERİ
Pencerelerde
x
YAPININ ADI
Mukarnas
Süsleme
İçte
SCY
KATALOG SIRA NO
Yeri
Dışta
x
x
İstanbul
1505-6
57
Trabzon
16.yy. başları
Hatuniye İmareti
59 Fatih Paşa Camii
Diyarbakır
1516-20
x
İstanbul
1522
x
Sinan Paşa
61 İmareti
Sincanlı
1524-25
Piri Mehmet
62 Paşa Camii
İstanbul
1530-31
Fethiye
1566
Kozluk
1705
Toplam
İbrahim
64 İmareti
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
Sultan Selim
60 Camii
Uzun Hasan
63 Camii
x
Kakma
x
Rozet/gülbezek
x
Mukarnas
x
Silme
Minarede
x
Yazı
Taçkapıda
x
Geometrik
Beden
duvarlarında
1501/1505-6
Bitkisel
Pencerelerde
İstanbul
Kara Davut Paşa
56 Camii
İbadet Mekanında
TARİHİ
Avluda
YERİ
II. Bayezid
55 İmareti
YAPININ ADI
Süsleme
İçte
SCY
KATALOG SIRA NO
Yeri
Dışta
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
30
x
12
Bey
x
18
9
3
x
32
x
7
4
14
x
19
x
22
8
x
4
3
4.4.2. Tuğla Süslemeler
Taş ve tuğla almaşık malzeme ile inşa edilmiş tabhaneli camilerde, son cemaat
yerinde1643, pencere alınlıklarında1644, beden duvarlarında panolar şeklinde1645 ve
minarelerde1646 tuğla süslemelere yer verilmiştir (Tablo 46).
Tuğla
süslemelerde
yatay
ve
dikey
tuğla
grupları
ile
oluşturulmuş
kompozisyonlar1647, üçgen-altıgen kompozisyonu1648, balık pulu, ağ kompozisyonu1649,
1643
İznik Nilüfer hatun İmareti, Bursa Orhan İmareti ve Bursa Muradiye İmareti, Bursa Timurtaş Paşa
Zaviyesi, İnegöl İshak Paşa İmareti, Amasya Hatuniye İmareti.
1644
Yenişehir Postinpuş Baba Zaviyesi, İznik Nilüfer Hatun İmareti, Bursa Timurtaş Paşa İmareti, Ebu
İshak Zaviyesi, Edirne Yıldırım Bayezid İmareti gibi.
1645
Yenişehir Postinpuş Baba Zaviyesi, Bursa Orhan İmareti, İznik Nilüfer Hatun İmareti, İnegöl İshak
Paşa İmareti gibi.
1646
Bursa Orhan İmareti, Bursa Hüdavendigar İmareti, Manisa Ali Bey İmareti ve Bursa Timurtaş Paşa
İmareti gibi.
1647
Yenişehir Postinpuş Baba Zaviyesi pencere alınlıkları; Bursa Ebu İshak Zaviyesi pencere alınlıkları.
1648
İnegöl İshak Paşa İmareti son cemaat yeri cephesi; Edirne Yıldırım İmareti’nin doğudaki tabhane
mekanının güneyindeki pencere alınlığında; Bursa Timurtaş Paşa İmareti’nin doğudaki tabhane
mekanının güney ucundaki pencere alınlığında.
763
sekizgen, dört kollu yıldız geçmesi1650, zikzak-balıksırtı1651, üçgen şekilli tuğla noktalı,
tuğla zikzak kompozisyonu1652, altıgen, baklava-altıgen formlarla meydana getirilmiş
süsleme1653, altıgen, çapraz şeritli petek kompozisyonu1654, kare taş birimli merdiven
çerçeveli
madalyon
kompozisyonu1655,
daire,
ışınsal
göbekli kapalı daireler
kompozisyonu1656, onikigen, kapalı onikigenler kompozisyonu1657, madalyonlar1658,
zencirek1659, meander1660, servi motifi1661, testere dişi şeridi1662, sekizgen-dörtgen
kompozisyonu1663; eşkenar dörtgen1664, sekizgen dörtlü yıldız1665, fırıldak motifi1666, kuş
gagası1667, balıksırtı1668 ters düz su dalgası1669, altı köşeli yıldız ve eşkenar dörtgen1670,
dört köşeli yıldız ve eşkenar dörtgen1671, dört kollu yıldız ve eşkenar dörtgenlerin
meydana getirdiği sekizgenlerden oluşan geometrik süsleme1672 ve altıgen taşlar
1649
Bursa Muradiye İmareti, son cemaat yerinin doğu cephesindeki sivri kemerin köşeliklerinde;
Yenişehir Postinpuş Baba Zaviyesi pencere alınlığında.
1650
Bursa Muradiye İmareti, son cemaat yerinin kuzeye açılan kemer gözlerinden doğudakinin batı
köşeliğinde.
1651
Bursa Muradiye İmareti, son cemaat yerinde; İnegöl İshak Paşa İmareti son cemaat yerinde.
1652
İnegöl İshak Paşa İmareti son cemaat yeri cephesi; Bursa Muradiye İmareti, son cemaat yerinin doğu
cephesinde.
1653
Bursa Muradiye İmareti, son cemaat yerinin kuzey cephesinde.
1654
Bursa Muradiye İmareti, son cemaat yerinin kuzey cephesinde.
1655
Bursa Muradiye İmareti, son cemaat yerinin kuzey cephesinde.
1656
Bursa Muradiye İmareti, son cemaat yerinin kuzey cephesinde.
1657
Bursa Muradiye İmareti, son cemaat yerinin kuzey cephesinde.
1658
Bursa Orhan İmareti, son cemaat yeri cephesi ve doğu cephe; İznik Nilüfer hatun İmareti dış cephede;
Yenişehir Postinpuş Baba Zaviyesi güney duvarda.
1659
Bursa Timurtaş Paşa İmareti son cemaat yeri cephesinde, Bursa Hüdavendigar İmareti minare
gövdesinde.
1660
Amasya Hatuniye Camii son cemaat yeri cephesi; Bursa Timurtaş Paşa İmareti son cemaat yeri
cephesinde.
1661
Bursa Muradiye İmareti, güney cephede alt seviyedeki batı penceresinin üst kısmında yer almaktadır.
1662
Bursa Muradiye İmareti, son cemaat yeri revak kemerlerinde güney cephe alt seviye pencerelerinin
kemer sırtında.
1663
Bursa Orhan İmareti son cemaat yeri batı cephedeki kemer gözünde yer alan süsleme.
1664
Bursa Orhan İmareti son cemaat yeri doğu cephedeki kemer gözünde yer alan süsleme
1665
Bursa Timurtaş Paşa İmareti pencere alınlığında.
1666
Bursa Timurtaş Paşa İmareti ibadet mekanının batı cephesindeki pencere alınlığında.
1667
Bursa Hüdavendigar İmareti minare gövdesinde.
1668
Bursa Hüdavendigar İmareti minare gövdesinde.
1669
Manisa Ali Bey İmareti minare gövdesinde; Bursa Timurtaş Paşa İmareti’nin minare gövdesinde.
1670
İnegöl İshak Paşa İmareti batıdaki beden duvarında; Bursa Timurtaş Paşa İmareti’nin tabhane
mekanlarının kuzey uçlarındaki pencerelerde, batıdaki tabhane mekanının güney duvarındaki pencerede,
ibadet mekanının doğu duvarındaki pencere ile güney duvarının batı ucundaki pencere alınlığında.
1671
Bursa Timurtaş Paşa İmareti’nin ibadet mekanının güney duvarının doğusundaki pencere alınlığında.
1672
Bursa Timurtaş Paşa İmareti’nin ibadet mekanının batısındaki pencerede.
764
etrafında hasır örgüsü meydana getiren tuğlaların oluşturduğu geometrik ağ1673
kullanılmıştır. Tuğladan testere dişi silmeler, yapılarda pencere ya da pencerelerin
içerisinde bulunduğu çökertmeleri de hareketlendirilmiştir1674.
Anadolu’daki tabhaneli camilerde yukarıda da belirtildiği gibi tuğla ile yapılan
süslemelerde tuğlanın formu süslemenin karakterini de belirlemiş, tuğla ile genellikle
geometrik kompozisyonlar meydana getirilmiştir. Tuğlalar, yatay, dikey, çapraz veya
yüzey üzerinde harç içerisine girinti veya çıkıntılı yerleştirilerek farklı geometrik
kompozisyonlar oluşturulabilmektedir.
Yeri
Süsleme
Yenişehir
14.yy. ilk
yarısı
5
Hüdavendigâr
İmareti
Bursa
1362-1385
6
Nilüfer Hatun
İmareti
İznik
1388
10
Ebu İshak
Zaviyesi
Bursa
14.yy.
sonu/1479
12
Timurtaş Paşa
Zaviyesi
Bursa
14.yy. sonları
13
Yıldırım Bayezid
İmareti
Edirne
1399-1400
Bursa
133940/1417
20
Orhan İmareti
21
Ali Bey İmareti
Manisa
1418-19
24
Muradiye
İmareti
Bursa
1425-26
29
Karacabey
İmareti
Ankara
142728/1440
31
Yahşi Bey
İmareti
Tire
15.yy. ilk
yarısı
43
İshak Paşa
İmareti
İnegöl
1476
44
Elvan Bey
Zaviyesi
Geyve
15.yy.
ortaları
1673
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
Silme
Postinpuş Baba
Zaviyesi
Güneş kursu vb.
2
Geometrik
TARİHİ
Minarede
YERİ
Beden
duvarlarında
YAPININ ADI
Pencerelerde
Dışta
SCY
KATALOG SIRA NO
Tablo 46. Tuğla Süslemelerin Görüldüğü Yapılar ve Özellikleri.
x
x
x
Bursa Timurtaş Paşa İmareti’nin son cemaat yerinin doğu ve batı cephelerindeki pencere
alınlıklarında.
1674
Yenişehir Postinpuş Baba Zaviyesi, Bursa Orhan İmareti, Bursa Ebu İshak Zaviyesi gibi.
765
Sofular İmareti
Amasya
1485
50
Hatuniye Camii
Manisa
1490-91
58
Hatuniye Camii
Amasya
1510
Toplam
x
x
x
x
x
6
x
Silme
Geometrik
47
Güneş kursu vb.
Süsleme
Minarede
TARİHİ
Beden
duvarlarında
YERİ
Pencerelerde
YAPININ ADI
SCY
KATALOG SIRA NO
Yeri
Dışta
x
x
8
6
7
15
6
2
4.4.3. Alçı Süslemeler
Anadolu’daki tabhaneli camilerde alçı süsleme, tabhane mekanlarındaki alçı ve
dolap nişlerinde1675, örtülerin geçişlerinde1676, mihrapta1677 ve üst sıra pencerelerinin
içlik ve dışlıklarında1678 karşımıza çıkmaktadır (Tablo 47).
Bursa Yeşil ve Yıldırım imaretleri ile Amasya Bayezid Paşa İmareti’nde alçıdan
ocak ve dolap nişleri üzerindeki dini içerikli yazı, bitkisel kıvrım dal kompozisyonları,
mukarnas bordürü, beş, sekiz, on ve oniki kollu yıldızların bir araya getirilmesiyle
oluşturulmuş geometrik kompozisyonlar alçak kabartma olarak yapılmıştır. Bursa Yeşil
İmaret ile Bursa Yıldırım İmareti’nde ayrıca geometrik panoların ve nişlerin
bordürlerinde firuze renkli çini parçaları da bulunmaktadır (Resim 169, 84). Amasya
Bayezid İmareti’ndeki dolap, ocak nişleri ile mihrap tamamen yenilenmiştir. Ocaklarda
çok küçük modüller dışında özgün bölümler tamamen tahrip edilerek yok edilmiştir
(Resim 146-147). Edirne Gazi Mihal İmareti’nin de tahrip olan alt kısımları
tamamlanmıştır (Resim 206). Kendi haline terk edilmiş Bilecik Orhan Gazi İmareti’nin
alçı mihrabı da neredeyse tamamen yok olmuştur. Bugün unsurun çok az kısmı
görülebilmektedir (Resim 23). Bursa Ali Paşa İmareti’nin mihrabı yapılan onarımda
1675
Bursa Yıldırım İmareti, Edirne Yıldırım İmareti, Amasya Bayezid Paşa İmareti, Bursa Yeşil İmaret,
Ankara Karacabey İmareti, Bursa Hamza Bey İmareti.
1676
Bursa Karacabey İmareti, Bursa Muradiye İmareti, İstanbul Piri Paşa Camii, İstanbul Davut Paşa
İmareti gibi.
1677
Bilecik Orhan Gazi İmareti, Bursa Ali Paşa İmareti, Amasya Bayezid Paşa İmareti, Bursa Orhan
İmareti, Edirne Gazi Mihal İmareti.
1678
İznik Nilüfer Hatun İmareti, İznik Yakup Çelebi İmareti, İstanbul Piri Paşa İmareti gibi. İçlik ve
dışlığa sahip pencereli yapılar için bkz. Tablo 31.
766
tamamen yenilenmiştir (Resim 61). Bursa Orhan İmareti’nin mihrabı da boyalar ve
yaldızlarla kimliğini kaybetmek üzeredir (Resim 186).
Tablo 47. Alçı Süslemelerin Görüldüğü Yapılar ve Özellikleri.
4
Orhan Gazi
İmareti
Bilecik
14. yy
6
Nilüfer Hatun
İmareti
İznik
1388
8
Ali Paşa İmareti
Bursa
14.yy. sonları
11
Yıldırım İmareti
Bursa
14.yy. sonları
x
x
x
13
Yıldırım Bayezid
İmareti
Edirne
1399-1400
x
x
x
18
Bayezid Paşa
İmareti
Amasya
1414
x
x
x
19
Yeşil İmaret
Bursa
1415-19
x
x
x
x
133940/1417
x
x
x
x
x
20
Orhan İmareti
Bursa
22
Gazi Mihal
İmareti
Edirne
1422
29
Karacabey
İmareti
Ankara
142728/1440
36
Hamza Bey
İmareti
Bursa
15.yy.
ortaları
x
x
x
x
x
x
x
x
x
Toplam
1
6
Silme
Çini
Yazı
Geometrik
Bitkisel
TARİHİ
Tabhane
Mekanında
YERİ
İbadet
Mekanında
YAPININ ADI
Mukarnas
Süsleme
İçte
Avluda
KATALOG SIRA
NO
Yeri
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
6
8
7
x
3
3
3
6
4.4.4. Çini, Çini Mozaik ve Sırlı Tuğla Süslemeler
Anadolu’daki tabhaneli camilerde çini, çini mozaik ve sırlı tuğla süslemelere çok
fazla rastlanmamaktadır. Çini süsleme genellikle yapıların iç yüzeylerinde avlu1679,
ibadet mekanı1680, tabhane mekanları1681, eyvanlar1682 ve üst kattaki mekanlarda1683
karşımıza çıkmaktadır. Dış cephede ise son cemaat yerinde1684, pencerelerde1685,
1679
Bursa Yeşil İmaret ve Bursa Muradiye İmareti.
Edirne Muradiye İmareti, Bursa Yeşil İmaret ve Bursa Muradiye İmareti.
1681
Bursa Yeşil İmaret, Bursa Yıldırım İmareti, Edirne Yıldırım İmareti.
1682
Bursa Yeşil İmaret.
1683
Bursa Yeşil İmaret.
1684
Bursa Muradiye İmareti.
1680
767
taçkapıda1686 ve minare1687 detaylarında çini, çini mozaik ve sırlı tuğla malzeme
kullanılmıştır. Çini süslemelerde altıgenler ve üçgenlerden meydana gelen altı kollu
yıldız motifi1688, altı kollu yıldız1689, sekiz kollu yıldız1690 ve on kollu yıldızlardan1691
meydana gelen geometrik kompozisyonlar; palmet, rumi, lotus, hatai, şakayık gibi
bitkisel süslemeler1692 ve yazı1693 süsleme örneklerine uygulanmıştır. Renkler Anadolu
Selçuklu ve beylikler döneminden farklı olarak firuze, mavi, kobalt mavisi, beyaz, fıstık
yeşili ve sarı kullanılmıştır. Bu renkler Timur devri eserlerinde karakteristiktir. Edirne
Muradiye İmareti’nin ibadet mekanının duvarlarında yer alan altıgen formlu çiniler ise
mavi-beyazdır. Plakalar sonsuz düzendedir. Çiniler sıratlı tekniğinde bitkisel bordürlerle
çevrelenmiştir. Mihraplardaki çinilerde renkli sır tekniği (cuerda seca) ve sıratlı tekniği
kullanılmıştır. Çini mozaik çinilerde, sarı, açık yeşil, firuze, beyaz, lacivert, morun
tonları kullanılmıştır. Çinilerin bir kısmı ise kabartmadır (Tablo 48).
Bursa Yeşil İmaret tabhaneli camiler içerisinde en zengin çini süslemeye
sahiptir, diyebileceğimiz bir yapıdır. Yapının avlu, ibadet mekanı, eyvanları, tabhane
mekanları, müezzin ve hünkar mahfilleri ile üst katındaki mekanlarda bol çini malzeme
kullanılmıştır. Yapının hünkar mahfilinin tavanında ve zemininde de çini kullanılması
dönem için üniktir. Hünkar mahfilindeki çiniler renkli sır tekniğindedir. İçleri bitkisel
bezeme unsurları ile doldurulmuş geometrik süsleme kabartmalı şekilde uygulanmıştır.
Müezzin mahfillerinin tavanlarındaki çiniler çini-mozaik tekniğindedir. Zemindeki
çiniler renkli sır tekniğindedir (Resim 165-166, 168, 173, 175).
Çini süslemenin yoğun olarak kullanıldığı diğer yapılar Bursa Muradiye İmareti
ve Edirne Muradiye İmareti’dir. Bursa Muradiye İmareti’nde avlunun kuzey duvarı da
1685
Bursa Timurtaş Paşa İmareti, Bursa Muradiye İmareti, Diyarbakır Fatih Paşa İmareti, İstanbul
Sultan Selim Camii.
1686
Bursa Muradiye İmareti taçkapı çini-mozaik tekniğinde.
1687
Ankara Karacabey İmareti, Tire Yahşi Bey İmareti, Bursa Hamza Bey Zaviyesi, Afyon Gedik Ahmet
Paşa İmareti.
1688
Edirne Muradiye İmareti.
1689
Bursa Yeşil İmaret’in mihrabında yer alan geometrik bezemede.
1690
Bursa Yeşil İmaret’in hünkar mahfilinde.
1691
Bursa Yeşil İmaret’in hünkar mahfilinin kuzeyinde yer alan mekanın Bursa kemerinde ve Bursa
Muradiye İmareti’nin son cemaat yerinde yer alan pencere alınlığında.
1692
Edirne Muradiye İmareti, Bursa Muradiye İmareti, İstanbul Sultan Selim Camii.
1693
Bursa Yeşil İmaret’te duvar yüzeylerini kaplayan tek renkli sırlı çinilerin üzerindeki kalın bordürde,
mihrapta, kemer karınlarında ve pencere alınlıklarında; Edirne Muradiye İmareti mihrapta.
768
tek renk sırlı çinilerle, Edirne Muradiye İmareti’nin ibadet mekanının duvarları da
mavi-beyaz renkli çinilerle kaplanmıştır.
Yeri
Yazı
Silme
Bitkisel
Batar katta
Eyvanlarda
Tabhane
Mekanında
İbadet
Mekanında
Avluda
Geometrik
Süsleme
İçte
Minarede
Taçkapıda
Pencerelerde
Dışta
SCY
KATALOG SIRA NO
Tablo 48. Çini/Çini Mozaik/Sırlı Tuğla Süslemelerin Görüldüğü Yapılar ve Özellikleri.
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
2
2
YAPININ ADI
YERİ
TARİHİ
11
Yıldırım İmareti
Bursa
14.yy. sonları
12
Timurtaş Paşa
Zaviyesi
Bursa
14.yy. sonları
13
Yıldırım Bayezid
İmareti
Edirne
1399-1400
19
Yeşil İmaret
Bursa
1415-19
23
Muradiye
İmareti
Edirne
1425-1426
24
Muradiye
İmareti
Bursa
1425-26
29
Karacabey
İmareti
Ankara
142728/1440
x
x
31
Yahşi Bey
İmareti
Tire
15.yy. ilk
yarısı
x
x
36
Hamza Bey
İmareti
Bursa
15.yy.
ortaları
x
x
42
Gedik Ahmet
Paşa İmareti
Afyon
1472
x
59
Fatih Paşa Camii
Diyarbakır
1516-20
60
Sultan Selim
Camii
İstanbul
1522
Toplam
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
1
4
x
1
4
2
3
3
1
1
4
7
Bursa Yeşil İmaret, Edirne Muradiye İmareti ve Bursa Muradiye İmareti’nde
uygulanan çini süslemelerdeki desen ve renklerdeki uyum, üç yapıda da aynı
sanatçıların çalışmış olabileceğini akla getirmektedir. Bursa Yeşil İmaret’in mihrabının
üzerindeki “Tebrizli ustaların eseri” kitabesi bu yapıda ve Bursa Muradiye İmareti’nin
sanatçı grubunun Tebrizli ustalar olduğunu desteklemektedir. Renk ve desenlerde
görülen benzerlikler de bu yapılarda Timur ekolünde yetişmiş ya da etkilenmiş
sanatçıların çalıştığını gösteren en büyük delillerden biridir.
Anadolu Selçuklu döneminde özellikle minarelerde kullanılan sırlı tuğlalar,
Anadolu’daki tabhaneli camilerde pek tercih edilmemiş, sadece birkaç örnekte basit
769
formlar şeklinde karşımıza çıkmıştır. Ankara Karacabey İmareti’nin ve Afyon Gedik
Ahmet Paşa İmareti’nin yivli gövdesinin alt kesimi kobalt mavisi ve patlıcan moru
renkli sırlı tuğlalar, Bursa Hamza Bey İmareti’nde eşkenar dörtgen formlu yeşil renk
sırlı tuğlalar (Resim 331-332) ve Bursa Muradiye İmareti’nde dikdörtgen formlu yeşil
renk sırlı tuğlalar şerefe altlarını hareketlendirmiştir (Resim 281).
4.4.5. Kalemişi Süslemeler
Neme karşı dayanıksız olan kalemişi süslemeler, kuru sıva üzerine yapılmıştır.
Tabhaneli camilerde diğer yapılarda da olduğu gibi kalemişi süslemelere yer verilmesi
yapılarda süslemeye önem verildiğini ortaya çıkarmaktadır. Kalemişi süslemeler dış
cephede son cemaat yerinin örtü ve geçişlerinde1694, pencerelerde1695, taçkapıda1696, iç
mekanlarda ise avlu1697, ibadet mekanı1698 ve tabhane mekanlarında1699 duvar
yüzeylerinde, pencere çevrelerinde, mihraplarda, örtü ve geçişlerde uygulanmıştır.
Süslemelerde içleri geometrik1700, bitkisel1701 ve yazı unsurları1702 ile doldurulmuş
rozetler, palmetler, rumiler, hatailer, kıvrım dallar ve bunlardan gelişen kompozisyonlar
görülmektedir. Renkler kırmızı, sarı, yeşil, mavi, siyah ve beyazdır (Tablo 49).
Sıva dökülmeleri ve nem gibi doğal etkenlerin yanı sıra, Bursa Yeşil İmaret’te de
olduğu gibi onarımlar sırasında üzerlerinin sıvanması veya badana ile kapatılması,
Bursa Ali Paşa İmareti’nde de olduğu gibi süslemelerin sökülüp yerlerine yenilerinin
yapılması gibi nedenlerle, özgün kalemişi süslemelerin çoğu günümüze ulaşamamıştır.
Ulaşabilenlerin de çoğunda, matlaşan örneklerin yeniden boyanması sırasında, renk ve
desenleri değişmiş, süslemeler özelliklerini büyük ölçüde yitirmiştir. Örneğin İstanbul
Sultan Selim Camii, Edirne II. Bayezid İmareti, Amasya Bayezid Paşa İmareti,
Kurşunlu Yıldırım İmareti’nin kalemişi süslemeleri yapılan son restorasyonlarda yetkili
1694
Bursa Hüdavendigar İmareti, Amasya Bayezid Paşa İmareti, Edirne Muradiye İmareti gibi.
Bursa Orhan İmareti, Edirne II. Bayezid İmareti, İstanbul II. Bayezid İmareti gibi.
1696
Amasya Bayezid Paşa İmareti, Bursa Muradiye İmareti.
1697
Bilecik Orhan Gazi İmareti, Bursa Ali Paşa İmareti, Milas Firuz Bey İmareti gibi.
1698
Bursa Ebu İshak Zaviyesi, Edirne Yıldırım İmareti, Kastamonu İsmail Bey İmareti gibi.
1699
Milas Firuz Bey İmareti, Amasya Bayezid Paşa İmareti, Amasya Yörgüç Paşa İmareti gibi.
1700
Bursa Yeşil İmaret, Edirne Gazi Mihal İmareti, İstanbul Mahmut Paşa Camii gibi.
1701
İstanbul Murat Paşa İmareti, Afyon Gedik Ahmet Paşa İmareti, İnegöl İshak Paşa İmareti gibi.
1702
Bursa Hüdavendigar İmareti, Edirne Muradiye İmareti, İstanbul Piri Mehmet Paşa Camii gibi.
1695
770
kurumların izni ile Amasya Yörgüç Paşa İmareti’nde ise cemaatin müdahaleleri ile
kalemişi süslemeler kısmı ya da bütün olarak yenilenmiş, renkleri canlandırılmıştır.
Bursa Orhan İmareti, Bursa Hüdavendigâr İmareti, Barok karakterli kalemişi
süslemeler (Resim 186, 31-33), Kurşunlu Yıldırım İmareti’nin belli bir programda
olamayan bitkisel süslemeleri (Resim 480) ve İnegöl İshak Paşa İmareti’nin hatları
yapıyla çağdaş değildir (Resim 402). Geç döneme özgü süslemeler yapıya sonradan
eklenmiştir.
Tabhaneli camiler içerisinde özgünlüğünü büyük ölçüde koruyan kalemişi
süslemeler Bursa Yeşil İmaret’te karşımıza çıkmaktadır. Tabhane mekanları ve
eyvanlarda duvarların üst kesiminde, örtü ve geçişlerde sıva ya da boyanın altında
kalmış kalemişi süslemeler vardır. Süslemeler sıva üzerine çoğu kırmızı veya lacivert
zemin üzerine beyaz ve sarı motif ve siyah konturlu olarak yapılmıştır. Büyük
kubbelerin Türk üçgenli geçiş bölgelerinde, her yüzeyde kıvrım dal esasına uygun bir
dolgu bulunur. Motifler genellikle rumi, pek azı ise hatai grubundandır. Türk üçgenli
bölümün altını ise bir yazı kuşağı dolaşmaktadır. Kuzeybatıdaki tabhane mekanının
yıldız tonozunda ve duvarların üst kesimindeki kalemişi süslemelerde kısmi bozulmalar
dikkat çekmektedir. Palmet, rumi gibi soyut süslemelerin yanında çok çenekli natüralist
çiçekler ve kıvrım dallarla şekillenen süslemelerde kırmızı, sarı, yeşil ve siyah renkler
kullanılmıştır. Süslemelerin bir kısmı dökülmüş, bir kısmı da boya ya da sıva tabakası
altında kalmıştır. Kalemişi süslemelere yönelik yapılan uygulamalarla ilgili herhangi bir
veriye ulaşamamış olmamız, bu konuda net saptamalar yapmamızı engellemektedir.
Duvar yüzeylerinin üst kesiminde yer alan daire formlu madalyonlar ve pencere
görünümü verilmiş süslemelerin, sıva altından devamları gelecek gibi bir görünümleri
vardır. Daire formlu madalyonlar giriş eyvanında yer alan çiniden madalyon
süslemesini tekrarlamaktadır. (Resim 170-173).
Edirne Muradiye İmareti’nin ibadet mekanında tahrip edilerek kırılan çinilerin
altından kalemişi süslemeler meydana çıkmıştır. Yapıdaki mevcut kalemişi süslemeler
yapı ile aynı yıllara tarihlenmektedir. Duvarların üst kesiminde de içlerinde dini içerikli
yazıların bulunduğu dairesel madalyonlar ve dikdörtgen formlu panolar vardır. Bu
771
süslemelerde yapılan ve itinalı boya raspalarından sonra iki döneme ait süslemelere
rastlanmıştır.
Yukarıda da görüldüğü gibi Anadolu’daki tabhaneli camilerde kalemişi
süslemeler zamanın ya da onarımlar sırasında konusunda uzman olmayan kişilerin
verdiği tahribatlarla özgünlüklerini yitirmiş ve hemen hemen hepsi yenilenmiştir.
Tablo 49. Kalemişi Süslemelerin Görüldüğü Yapılar ve Özellikleri.
x
x
x
5
Bursa
1362-1385
x
8
Ali Paşa İmareti
Bursa
14.yy. sonları
x
9
Firuz Bey
İmareti
Milas
1396
10
Ebu İshak
Zaviyesi
Bursa
14.yy.
sonu/1479
11
Yıldırım İmareti
Bursa
14.yy. sonları
x
x
13
Yıldırım Bayezid
İmareti
Edirne
1399-1400
x
x
18
Bayezid Paşa
İmareti
Amasya
1414
19
Yeşil İmaret
Bursa
1415-19
20
Orhan İmareti
Bursa
133940/1417
22
Gazi Mihal
İmareti
Edirne
1422
23
Muradiye
İmareti
Edirne
1425-1426
24
Muradiye
İmareti
Bursa
1425-26
25
Beylerbeyi
İmareti
Edirne
1429
27
Yörgüç Paşa
İmareti
Amasya
1430
30
Mezid Bey
İmareti
Edirne
31
Yahşi Bey
İmareti
34
İsmail Bey
İmareti
Silme
x
14. yy
Yazı
x
Bilecik
Hüdavendigâr
İmareti
Geometrik
x
4
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
1441-1442
x
x
Tire
15.yy. ilk
yarısı
x
x
Kastamonu
1454
x
x
772
x
Bitkisel
İbadet Mekanında
x
TARİHİ
Tabhane Mekanında
Avluda
x
Taçkapıda
x
YERİ
Orhan Gazi
İmareti
x
Süsleme
İçte
x
Örtü ve geçişler
YAPININ ADI
Pencerelerde
Dışta
SCY
KATALOG SIRA NO
Yeri
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
Hamza Bey
İmareti
37
Mahmut Paşa
Camii
İstanbul
1462-1463
38
Hızır Paşa
İmareti
Amasya
15.yy.
ortaları
40
Murat Paşa
İmareti
İstanbul
1471-72
41
Rum Mehmed
Paşa Camii
İstanbul
1471-1472
42
Gedik Ahmet
Paşa İmareti
Afyon
1472
43
İshak Paşa
İmareti
İnegöl
1476
44
Elvan Bey
Zaviyesi
Geyve
15.yy.
ortaları
45
Davut Paşa
İmareti
İstanbul
1485
46
Hatuniye İmareti
Tokat
1485
47
Sofular İmareti
Amasya
1485
48
Mehmet Paşa
İmareti
Amasya
1486
x
x
49
II. Bayezid
İmareti
Edirne
1487-1488
50
Hatuniye Camii
Manisa
1490-91
51
Yıldırım Camii
Kurşunlu
53
Hüseyin Bey
Camii
55
x
x
x
x
x
x
x
x
x
15. yy.
sonları
x
x
İnecik
1498-99
x
x
II. Bayezid
İmareti
İstanbul
1501/1505-6
56
Kara Davut Paşa
Camii
İstanbul
1505-6
57
Hatuniye İmareti
Trabzon
16.yy. başları
59
Fatih Paşa Camii
Diyarbakır
1516-20
60
Sultan Selim
Camii
İstanbul
1522
62
Piri Mehmet
Paşa Camii
İstanbul
1530-31
Toplam
x
x
x
x
x
x
773
4
16
24
x
x
x
x
x
40
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
14
37
x
x
x
x
x
x
x
x
x
2
x
x
x
x
x
8
x
x
x
x
x
x
x
x
Silme
Geometrik
x
36
Yazı
Bitkisel
Tabhane Mekanında
İbadet Mekanında
15.yy.
ortaları
Avluda
Bursa
Süsleme
İçte
Taçkapıda
TARİHİ
Örtü ve geçişler
YERİ
Pencerelerde
YAPININ ADI
SCY
KATALOG SIRA NO
Yeri
Dışta
24
x
x
x
x
25
31
4.4.6. Ahşap Süslemeler
Anadolu’daki
uygulanmamıştır.
tabhaneli
camilerde
Çalışmamız kapsamında
ahşap
süsleme
sadece 17
çok
yapıda
görülmektedir. Ahşap örnekleri taçkapıda kapı kanatlarında
1703
fazla
ahşap
, avlu
1704
yapıda
süsleme
, ibadet
mekanı1705 ve tabhane mekanlarının kapı/pencere kanatlarında1706 ve minberlerde1707
karşımıza çıkmaktadır. Mimariye bağlı ahşap malzemede geometrik kompozisyonlar
hakimdir1708. Silme1709 ve bitkisel örnekler1710 ve yazı1711 da kullanılmaktadır.
Genellikle meşe ve ceviz ağacından yapılan unsurlarda, kündekâri ve oyma teknikleri
kullanılmıştır (Tablo 50).
Yapılarda XV. yüzyıldan sonra meydana gelen değişimler ve minber vaaz
kürsüsü gibi unsurların da yapıya eklenmesine neden olmuştur. Yapılara cami işlevi
kazandıktan sonra eklenen bu unsurlar, yangınlar ve onarımlar sırasında ya
değişikliklere uğramışlar ya da hemen hemen tüm yapılarda da görüldüğü gibi tamamen
yenilenmişlerdir.
1703
Amasya Bayezid Paşa İmareti, Bursa Yeşil İmaret, Vezirköprü Taceddin Paşa İmareti, Edirne
Muradiye İmareti, Bursa Muradiye İmareti, Osmancık Koca Mehmet Paşa İmareti, Ankara Karacabey
İmareti, Tire Yahşi Bey İmareti, Afyon Gedik Ahmet Paşa İmareti, Amasya Sofular İmareti, Edirne II.
Bayezid İmareti, Manisa Hatuniye İmareti, İstanbul II. Bayezid İmareti, Amasya Hatuniye Camii,
İstanbul Sultan Selim Camii, İstanbul Piri Mehmet Paşa Camii.
1704
Bursa Yeşil İmaret, kapı kanadı; Edirne Muradiye İmareti, kapı kanadı; Bursa Muradiye İmareti, kapı
kanadı; Osmancık Koca Mehmet Paşa İmareti, kapı kanadı; Ankara Karacabey İmareti, kapı kanadı; Tire
Yahşi Bey İmareti, kapı kanadı; Afyon Gedik Ahmet Paşa İmareti, pencere kanadı.
1705
Amasya Bayezid Paşa İmareti, pencere kanadı; Bursa Yeşil İmaret, pencere kanadı; Edirne Muradiye
İmareti, pencere kanadı; Amasya Sofular İmareti, kapı kanadı; Afyon Gedik Ahmet Paşa İmareti, pencere
kanadı; Tokat Hatuniye İmareti, pencere kanadı; Edirne II. Bayezid İmareti, pencere kanadı; Manisa
Hatuniye Camii, pencere kanadı; İstanbul II. Bayezid İmareti, pencere kanadı; İstanbul Sultan Selim
Camii, pencere kanadı.
1706
Edirne Muradiye İmareti, pencere kanadı; Tire Yeşil İmaret, kapı kanadı; Edirne II. Bayezid İmareti,
kapı kanadı, Manisa Hatuniye Camii, kapı kanadı; İstanbul II. Bayezid İmareti, kapı kanadı.
1707
Edirne Muradiye İmareti, Manisa Hatuniye İmareti.
1708
Bursa Yeşil İmaret, Edirne Muradiye İmareti, Tire Yahşi Bey İmareti, Afyon Gedik Ahmet Paşa
İmareti, Tokat Hatuniye İmareti, Amasya Sofular İmareti, Edirne II. Bayezid İmareti, Manisa Hatuniye
Camii, Vezirköprü Taceddin Paşa İmareti, İstanbul II. Bayezid İmareti, Amasya Hatuniye İmareti,
İstanbul Sultan Selim Camii, İstanbul Piri Mehmet Paşa Camii.
1709
Bursa Yeşil İmaret, Osmancık Koca Mehmet Paşa İmareti, Edirne II. Bayezid İmareti, İstanbul Sultan
Selim Camii.
1710
Bursa Yeşil İmaret, Edirne Muradiye İmareti, Osmancık Koca Mehmet Paşa İmareti, Tire Yahşi Bey
İmareti, Amasya Sofular İmareti, Edirne II. Bayezid İmareti, Manisa Hatuniye Camii, Vezirköprü
Taceddin Paşa İmareti, İstanbul II. Bayezid İmareti, İstanbul Sultan Selim Camii.
1711
Bursa Yeşil İmaret, Osmancık Koca Mehmet Paşa İmareti, Amasya Sofular İmareti, Vezirköprü
Taceddin Paşa İmareti, Edirne II. Bayezid İmareti, İstanbul II. Bayezid İmareti, İstanbul Sultan Selim
Camii.
774
Anadolu’daki tabhaneli camiler arasında sadece Edirne Muradiye İmareti ve
Manisa Hatuniye İmareti’nin ahşap minberleri sanatsal değere sahiptir. Edirne
Muradiye İmareti’nin minberinin dolap aynalığında on kollu yıldızlardan gelişen
geometrik kompozisyon, aynalık kısmında yatay ve dikey çıtalardan meydana gelen bir
diğer geometrik örnek, korkulukta ise şebekeli geometrik bir süsleme bulunmaktadır.
Minber kapısı sivri kemerlidir. Kapının üç parçadan meydana gelen bir tepeliği vardır.
Minberin dolap aynalığı, geometrik geçmeli kündekâri tekniğinde, korkuluğu ise ajur
tekniğindedir. Minberin ön kısmı onarıldığı için orijinalliği kaybolmuştur. Manisa
Hatuniye İmareti’nin minberi gerçek kündekâri tekniği ile yapılmıştır. Aynalığında
sekiz kollu yıldız motifi bulunmaktadır. Geometrik panolar üzerinde kabartma olarak
yapılmış, rumiler, hatayi ve çiçekli dal motifleri yer almaktadır. Geometrik örnekli
korkuluk ajur tekniğindedir. Köşk altı dolap aynalığı, dikdörtgen parçalı geçme
şeklindedir.
Yeri
1415-19
x
x
x
23
Muradiye
İmareti
Edirne
1425-1426
x
x
x
24
Muradiye
İmareti
Bursa
1425-26
x
x
28
Koca Mehmet
Paşa İmareti
Osmancık
1430-31
x
x
29
Karacabey
İmareti
Ankara
142728/1440
x
x
31
Yahşi Bey
İmareti
Tire
15.yy. ilk
yarısı
x
x
42
Gedik Ahmet
Paşa İmareti
Afyon
1472
x
46
Hatuniye İmareti
47
Sofular İmareti
49
50
Kapı
Minber
Silme
x
Bursa
Yazı
1414
Yeşil İmaret
Geometrik
Amasya
19
x
x
x
x
x
Bitkisel
Bayezid Paşa
İmareti
Pencere
18
Kapı kanadı
TARİHİ
Süsleme
İbadet Mekanı Tabhane
Pencere kanadı
YERİ
Pencere
YAPININ ADI
Kapı
Avlu
Taçkapıda
KATALOG SIRA NO
Tablo 50. Ahşap Süslemenin Görüldüğü Yapılar ve Özellikleri.
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
Tokat
1485
Amasya
1485
x
II. Bayezid
İmareti
Edirne
1487-1488
x
x
Hatuniye Camii
Manisa
1490-91
x
x
x
x
775
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
1501/1505-6
x
Hatuniye Camii
Amasya
1510
x
60
Sultan Selim
Camii
İstanbul
1522
x
62
Piri Mehmet
Paşa Camii
İstanbul
1530-31
Toplam
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
10
13
x
16
Silme
Pencere
x
Yazı
İstanbul
58
Geometrik
II. Bayezid
İmareti
Bitkisel
55
Kapı
x
Minber
15.yy. sonları
Kapı kanadı
Vezirköprü
52
Süsleme
İbadet Mekanı Tabhane
Pencere kanadı
TARİHİ
Pencere
YERİ
Taceddin Paşa
İmareti
Kapı
YAPININ ADI
Taçkapıda
KATALOG SIRA NO
Yeri
Avlu
x
x
7
4
x
6
1
9
1
2
4
3
4.5. USTA/SANATÇI SORUNU
Anadolu’daki tabhaneli camilerde mimar ve sanatçılar ile ilgili kaynakların
olmaması, 64 yapı içerisinde biri tartışmalı olsa da sadece 7 yapının mimarın adının
bilinmesi bu konuyu derinlemesine irdelememizi engellemiştir. Erken Osmanlı
döneminde, klasik dönemdeki olduğu kadar örgütlü bir mimarlık teşkilatı yoktur. Bu
nedenle usta kitabesi olmayan diğer yapıların mimar ve sanatçıları bilinmemektedir
(Tablo 51).
Tabhaneli camiler arasında Amasya Bayezid Paşa İmareti ile Bursa Yeşil
İmaret’te mimar ve sanatçı grupları yapılardaki usta ve sanatçı kitabeleri ile tespit
edilebilmektedir. Bursa Yeşil İmaret’te ahşap, çini ve kalemişi usta ve sanatçıları;
Amasya Bayezid Paşa İmareti’nde de taş ve ahşap sanatçısı ve grupları belirtilmiştir.
Bununla birlikte bazı yapıların mimari ve süsleme özelliklerindeki farklar,
mimar ya da sanatçısının da belli olmamasından yola çıkılarak çeşitli tartışmaların
doğmasına neden olmuştur. Örneğin Bursa’daki Orhan, Hüdavendigâr ve Yıldırım
imaretlerinde kullanılan son cemaat yeri ve son cemaat yerindeki ikiz kemerler bu
unsurların Bizans kiliselerindeki nartekslerden etkilenildiği ya da bu yapılarda yabancı
ustaların çalıştığı fikrini doğurmuştur. Benzer bir durum da Edirne Yıldırım İmareti’nde
karşımıza çıkmaktadır. Haçvari dört eyvanlı plan şemasındaki yapının kiliseden bozma
776
olduğu yolunda çeşitli fikirler öne sürülmüştür. İznik Nilüfer Hatun İmareti’nin doğubatı şekilli yerleştirilmesi, son cemaat yerinin konumu da tartışılan bir diğer yapıdır.
Oysa göz ardı edilmemesi gereken bir durum kuruluş aşamasında olan ve farklı
yönelimlere açık olan Osmanlının, yeni fethedilen topraklardaki yerel mimarlık
örneklerine öykünülebileceğidir. Aynı zamanda yeni imar hareketleri içerisinde yerel
mimar ve sanatçılar da bu yapılarda çalışmış olabilir. Osmanlı’da gayrimüslimlerin
Türkçe ve Arapça isimler altında da çalıştıkları gözden kaçırılmaması gereken bir başka
durumdur. Osmanlı Devleti’nde dini ya da etnik özelliklerine bakılmaksızın mimar ve
sanatçı grupları her dönemde istihdam edilmiştir. Bu durum haremi, idarecisi ve
askerini Müslüman olmayanlardan seçen Osmanlı sultanları için yadırganmayacak bir
durumdur. Erken dönemde göçebe-savaşçı gruplarının önceliklerinin imar hareketleri
olmaması, bu durumda mimar ve sanatçı gruplarının yerel halk arasından ve doğudan
gelebileceği de düşünülmesi ve irdelenmesi gereken bir başka durum olarak karşımıza
çıkmaktadır. Doğu Müslüman ülkelerinden gelen gezici ustaların, yerli ustalardan
destek almaları, mevcut taş ocaklarını, tuğla üretim merkezlerini kullanmaları hiç de
şaşırtıcı bir durum olmamalıdır. Fethettikleri yerlerde kiliseleri yadırgamadan cami
olarak kullanan bir zihniyet, camilerde yerli ustaların çalışmasını da yadsımayacaktır.
Yapılarda aynı sanatçı grupları, kendilerini belli etmek amacıyla Edirne
Beylerbeyi İmareti1712, Bursa Yıldırım İmareti1713, Bursa Yeşil İmaret1714 ve Muradiye
İmareti’nde de1715 görüldüğü gibi taşçı işaretleri yapmışlardır. Anadolu mimarisinde,
taşçı işaretleri özellikle XIII. yüzyıl sürecinde ve Anadolu Selçuklu dönemi yapılarında
görülmektedir. İşaretler ustaların kendi yaptıkları işi belgelemek amacıyla yapıldıkları
düşünülmektedir1716. Usta kitabesi olmayan yapılarda, benzer işaretlerden yola çıkarak
yapılarda aynı ustaların çalıştığı çıkarımını yapmamıza neden olmaktadır.
1712
Taçkapıda mermer üzerine koyu renk altı kollu yıldız motifi kakılmıştır.
Taçkapının sağında koyu renk sert bir taş ile yıldız şeklinde bir kakma yapılmıştır.
1714
Turkuaz çini parçaları ile taş üzerine kakma yapılmıştır.
1715
Turkuaz çini parçaları ile taş üzerine kakma yapılmıştır.
1716
Ö. Bakırer, “Anadolu Selçuklu Dönemi Mimarisinde Taşçı İşaretleri”, Uluslararası Sanat Tarihi
Sempozyumu Prof. Dr. Gönül Öney’e Armağan 10-13 Ekim 2001 Bildiriler, İzmir, 2002, s.59-69.
1713
777
KATALOG
SIRA NO
Tablo 51. Tabhaneli Camilerde Bani, Mimar ve Sanatçılar.
YAPININ
ADI
YERİ
TARİHİ
Sultan/Dönem
Bani/Atfedilen
1
Orhan Gazi
İmareti
İznik
1334-35
Orhan Gazi
Orhan Gazi
2
Postinpuş
Baba
Zaviyesi
Yenişehir
14.yy. ilk
yarısı
Orhan Gazi
I. Murat/Seyyid
Mehmed Dede
3
Ulu Cami
Arapkir
14.yy. ilk
yarısı
4
Orhan Gazi
İmareti
Bilecik
14. yy
Orhan Gazi
Orhan Gazi
5
Hüdavendigâr
İmareti
Bursa
1362-1385
I. Murat
I. Murat
6
Nilüfer Hatun
İmareti
İznik
I. Murat
I. Murat/Nilüfer
Hatun
7
Yakup Çelebi
İmareti
İznik
1389
I. Murat
Yakup Çelebi
8
Ali Paşa
İmareti
Bursa
14.yy.
sonları
Yıldırım
Bayezid
Ali Paşa
9
Firuz Bey
İmareti
Milas
1396
Yıldırım
Bayezid
Mübarizüddin
Hoca Piruz Bey
10
Ebu İshak
Zaviyesi
Bursa
14.yy.
sonu/1479
Yıldırım
Bayezid
Ebu İshak
Kazarani
11
Yıldırım
İmareti
Bursa
14.yy.
sonları
Yıldırım
Bayezid
Yıldırım Bayezid
Bursa
14.yy.
sonları
Yıldırım
Bayezid
Ali Bey
Edirne
1399-1400
Yıldırım
Bayezid
Yıldırım Bayezid
Balıkesir
14. yy.
sonları
Tokat
15.yy. başı
12
13
14
15
Timurtaş
Paşa Zaviyesi
Yıldırım
Bayezid
İmareti
Yıldırım
İmareti
Horozlu
İmaret
1388
Yıldırım
Bayezid
Çelebi
Mehmet
Mimar
Yıldırım Bayezid
778
Taş Ustası
Ahşap Ustası
Çini Ustası
Kalemişi
Ustası
Kitabe
Ustası
Hattat
KATALOG
SIRA NO
YAPININ
ADI
16
Hamza Bey
Zaviyesi
Tokat
1412
Çelebi
Mehmet
17
Yakup Paşa
İmareti
Amasya
1413
Çelebi
Mehmet
YERİ
TARİHİ
Sultan/Dönem
Bani/Atfedilen
Bicaroğlu Hacı
Nureddin Hamza
Bey
Pazarlıoğlu Yakup
Paşa
Mimar
18
Bayezid Paşa
İmareti
Amasya
1414
Çelebi
Mehmet
Vezir Bayezid
Paşa
Abdullah oğlu Doğan
19
Yeşil İmaret
Bursa
1415-19
I. Mehmet
I. Mehmet
Hacı İvaz Paşa
Bursa
133940/1417
Orhan
Gazi/Çelebi
Mehmet
20
Orhan İmareti
21
Ali Bey
İmareti
Manisa
1418-19
I.Mehmet
Demirtaş Paşa oğlu
Ali Bey
22
Gazi Mihal
İmareti
Edirne
1422
II.Murat
Mihal bin Aziz
23
Muradiye
İmareti
Edirne
1425-1426
II.Murat
II.Murat
24
Muradiye
İmareti
Bursa
1425-26
II.Murat
II.Murat
25
Beylerbeyi
İmareti
Edirne
1429
II.Murat
Sinanüddin Yusuf
Paşa
26
Mustafa Bey
İmareti
Havza
1429-30
II.Murat
Yörgüç Paşa'nın
oğlu Mustafa Bey
27
Yörgüç Paşa
İmareti
Amasya
1430
II.Murat
Atabey Abdullah
oğlu Yörgüç Paşa
779
Taş Ustası
Ahşap Ustası
Çini Ustası
Kalemişi
Ustası
Mecnun
Muhammed
İlyas Ali
oğlu Ali
Şamlı Mehmed
oğlu Muallim
Ebu
Abdullah oğlu
Bekir/Zeyneddin Yakup/Marangoz
bin Zekeriye
Mustafa
Tebrizli Ahmet
oğlu Hacı Ali
Kitabe
Ustası
Hattat
KATALOG
SIRA NO
YAPININ
ADI
YERİ
TARİHİ
Sultan/Dönem
Bani/Atfedilen
Osmancık
1430-31
II.Murat
Hızıroğlu Mehmet
Paşa
28
Koca
Mehmet Paşa
İmareti
29
Karacabey
İmareti
Ankara
142728/1440
II.Murat
Celaleddin
Karacabey
30
Mezid Bey
İmareti
Edirne
1441-1442
II.Murat
Gazi Mezid
31
Yahşi Bey
İmareti
Tire
15.yy. ilk
yarısı
II.Murat
Halil Yahşi Bey
32
Yakup Çelebi
İmareti
Kütahya
141112/14141440-41
II.Murat
Germiyanoğlu
Beyi II. Yakup
Çelebi
33
Akşemseddin
Camii
Osmancık
15.yy. ilk
yarısı
II.Mehmet
Akşemseddin
34
İsmail Bey
İmareti
Kastamonu
1454
II.Mehmet
Candaroğlu İsmail
bin İbrahim bin
İsfendiyar Han
35
Karacabey
İmareti
Bursa
1456-57
II.Mehmet
Abdullah oğlu
Karacabey
36
Hamza Bey
İmareti
Bursa
15.yy.
ortaları
II.Murad
Vezir Hamza Bey
37
Mahmut Paşa
Camii
İstanbul
1462-1463
II.Mehmet
Vezir Mahmut
Paşa
38
Hızır Paşa
İmareti
Amasya
15.yy.
ortaları
II.Mehmet
Hayrüddin Hızır
Paşa
39
Aynalı İmaret
Bursa
1467
II.Murad
Hoca Tabib Hüsnü
Efendi
40
Murat Paşa
İmareti
İstanbul
1471-72
II.Mehmet
Vezir Murat Paşa
Mimar
Sinaneddin Ahmet bin
Ebu Bekir
Atik Sinan
780
Taş Ustası
Ahşap Ustası
Çini Ustası
Kalemişi
Ustası
Kitabe
Ustası
Hattat
KATALOG
SIRA NO
YAPININ
ADI
YERİ
TARİHİ
Sultan/Dönem
Bani/Atfedilen
41
Rum
Mehmed Paşa
Camii
İstanbul
1471-1472
II.Mehmet
Sadrazam Rum
Mehmet Paşa
42
Gedik Ahmet
Paşa İmareti
Afyon
1472
II.Mehmet/II.
Bayezid
Vezir Ahmet Paş
43
İshak Paşa
İmareti
İnegöl
1476
II.Mehmet
İshak Paşa
44
Elvan Bey
Zaviyesi
Geyve
15.yy.
ortaları
II.Mehmet
Sinan Bey
45
Davut Paşa
İmareti
46
Hatuniye
İmareti
47
İstanbul
1485
II.Mehmet/II.
Bayezid
Sadrazam Davut
Paşa
Tokat
1485
II. Bayezid
II.
Bayezid/Gülbahar
Hatun
Sofular
İmareti
Amasya
1485
II. Bayezid
Beylerbeyi
Abdullah Paşa
48
Mehmet Paşa
İmareti
Amasya
1486
II. Bayezid
Mehmet Paşa
49
II. Bayezid
İmareti
Edirne
1487-1488
II. Bayezid
II. Bayezid
50
Hatuniye
Camii
Manisa
1490-91
II. Bayezid
Hüsn-i Şah Hatun
binti Abdülcelil
51
Yıldırım
Camii
Kurşunlu
15. yy.
ortaları
II. Bayezid
Fatma Sultan
52
Taceddin
Paşa İmareti
Vezirköprü
15.yy.
sonları
II. Bayezid
Defterdar
Taceddin Paşa
Mimar
Mehmet Tahir Ağa
denetiminde Mimar
Abdullah
Hayrettin
781
Taş Ustası
Ahşap Ustası
Çini Ustası
Kalemişi
Ustası
Kitabe
Ustası
Hattat
Şeyhulislam
Kemal
Paşazade
Ahmet
Şeyh
Efendi
Hamdullah
KATALOG
SIRA NO
YAPININ
ADI
YERİ
53
Hüseyin Bey
Camii
54
Bali Bey
İmareti
55
II. Bayezid
İmareti
56
Kara Davut
Paşa İmareti
İstanbul
57
Hatuniye
İmareti
58
Hatuniye
Camii
59
Fatih Paşa
İmareti
60
TARİHİ
Sultan/Dönem
Bani/Atfedilen
İnecik
1498-99
II. Bayezid
Seyyid Hüseyin
Bey
Yenişehir
15.yy.
sonları
II. Bayezid
Bali Bey
İstanbul
1501/15056
II. Bayezid
II. Bayezid
1505-6
II. Bayezid
Nişancı Davut
Paşa
Trabzon
16.yy.
başları
I. Selim
Gülbahar Hatun
Amasya
1510
I. Selim
Bülbül Hatun
Diyarbakır
1516-20
I. Selim
Bıyıklı Mehmet
Paşa
Sultan Selim
İmareti
İstanbul
1522
I.Süleyman
I.Süleyman/I.Selim
61
Sinan Paşa
İmareti
Sincanlı
1524-25
I.Süleyman
Lala Sinan Paşa
62
Piri Mehmet
Paşa Camii
İstanbul
1530-31
I.Selim
Vezir Piri Mehmet
Paşa
63
Uzun Hasan
Camii
Fethiye
1566
I.Süleyman
Beylerbeyi
Abdüsselam oğlu
Mustafa Paşa
64
İbrahim Bey
İmareti
Kozluk
1705
III.Ahmed
İbrahim Bey
Mimar
Hayrettin?/Kemaleddin?
/Yakupşah bin
Sultanşah?
782
Taş Ustası
Ahşap Ustası
Çini Ustası
Kalemişi
Ustası
Kitabe
Ustası
Hattat
4.6. KORUNMA DURUMLARI
Çalışmamız başlığı altında tabhaneli cami olarak adlandırdığımız bu yapılar,
kitabelerinde ve belgelerde zaviye ya da imaret adıyla tanımlanmıştır. Yapıların ibadet
fonksiyonları dışında ana işlevi dervişlerin, fakirlerin, oradan gelip geçenlerin barınma,
yeme-içme ve sağlık ihtiyaçları gibi amaçlara hizmet etmektir. Yapılar yeni fethedilen
şehirlerin hakim mevkilerinde, ya da yeni tesis olunan mahallelerde kurularak Selçuklu
devrinin tekke ve zaviyeleriyle de büyük benzerlikleri olduğu düşünülebilir1717.
Tabhaneli camiler inşa edildikleri dönemlerde ve daha sonraki dönemlerde çeşitli
onarımlar geçirmişlerdir. Bu onarımlarda bazı unsurlar değişime uğramıştır.
Yapılarda meydana gelen ilk ve en büyük değişiklik avluda karşımıza
çıkmaktadır. Osmanlı’nın gücünü arttırması ve yapıların doğmasına hizmet eden kurum
ve kişilere ihtiyacın azalması ile yapıların sosyal amaçlarından çok ibadet işlevi ön
plana çıkmaya başlamıştır. Dağılım mekanı olma özelliğinin karakteristik unsurlarının
belirleyici öğeleri olan havuz, fener ve diğer yapılarla kot farkı ortadan kaldırılarak avlu
da ibadet mekanına dahil edilmiştir. Benzer uygulama tabhane mekanları içinde
geçerlidir. Mekanlarda namaz kılınamayacağını gösteren ocak ve dolap nişleri birkaç
ünik örnek dışında fonksiyon değiştirmiştir. Özellikler mekanların güney duvarlarında
yer alan ocak nişlerinin yaşmakları kaldırılarak birer kavsara şeklinde sıvanmış ve
mihrap görüntüsü kazandırılmıştır1718. Tabhane mekanlarının avluya açılan duvarları
kaldırılarak bu mekanlar da ibadet edilir hale getirilmiştir1719. Bursa Yeşil İmaret’in batı
eyvanında olduğu gibi eyvanlar ile tabhaneler arasına kapılar açılarak mekan bütünlüğü
sağlanmak istenmiştir. İbadet mekanlarında ise çok fazla bir değişiklik yapılmamış
sadece yapı tamamen cami işlevi kazandıktan sonra minber ve vaaz kürsüsü gibi
unsurlar da yapıların bünyelerine dahil edilmiştir. Yapıya sonradan ayrıca minare,
kadınlar ve müezzin mahfilleri de ilave edilmiştir.
Plan şemasındaki bu değişimlerle birlikte yapının yanlış kullanımı ya da iyi
kullanılmamasından kaynaklanan bazı durumlarda meydana gelmiştir. Örneğin bir batar
kata sahip Amasya Bayezid İmareti ile Bursa’daki Yeşil, Yıldırım ve Muradiye
1717
A.O. Uysal, “Zaviyeli Camilerde…, s.51.
Bursa Hamza Bey İmareti, Tokat Hamza Bey İmareti gibi.
1719
Edirne Muradiye İmareti, Trabzon Hatuniye İmareti, Bursa Orhan İmareti gibi.
1718
783
imaretlerinde üst katlar tamaman işlevsiz kalmıştır. Bursa Yeşil İmaret’te süslemelerin
getirisi olsa gerek üst kat özgünlüğünü korurken, daha sade düzenlemeye sahip diğer üç
örnekte üst katlar kendi hallerine terkedilmiş, bir kısmı da birer depo şeklinde
kullanılmaktadır.
Yapıların mimari detaylarında da değişimler gözlenmektedir. En fazla dikkat
çeken elemanlar, form ve işlev değiştiren pencerelerdir. Zamanla yapılan onarımlarda
pencerelerin sayısında ve formlarında değişiklikler olmuş, Bursa Hüdavendigâr ve
Orhan imaretlerinde görüldüğü gibi bazı pencereler kapıya dönüştürülmüştür. Ankara
Karacabey İmareti’nde ise kaş kemeri anımsatan garip bir görünüm almıştır.
Bazı yapılarda dönem dönem yapılan kazılar ve sonrasında yapının işlev
kazandırılmadan kaderine terk edilmesi de bu yapılara yapılmış kötü uygulamalardan
biridir. Örneğin Bilecik Orhan Gazi İmareti’nde yapılan kazı sonrasında beden duvarları
ve kalan örtü elemanları askıya alınmış, yapı ve çevresi kendi haline terk edilmiştir.
Benzer bir durum da İznik Orhan İmareti için geçerlidir. Zeytin ağaçlarının içerisinde
tarlalar arasında fark edilmeyecek konumda yok olmuştur. Arapkir’de bir tepe üzerinde
inşa edilmiş Ulu Cami’de alanın terk edilmesi nedeniyle kaderiyle baş başa kalmıştır.
Zaman içindeki bu değişikliklerle birlikte son yıllarda ehil olmayan kişi ve
kurumlarca, restorasyon ilkelerine uymayan, yapının özgün dokusuna zarar veren,
yapının tarihi kimliği ve plan şemasını bozan bazı uygulamalara gidildiği tespit
edilmiştir. Örneğin Bursa Ali Paşa İmareti’nde duvar örgüsü ve süslemeleri tamamen
yenilenmiştir. Eski resimlerinde büyük bir kısmı iyi durumda olan ibadet mekanındaki
kalemişi süslemeler, sıva ile birlikte yerlerinden sökülmüş, yenilenen sıva üzerine tekrar
resmedilmişlerdir. Bazı yapılar ise anıt yapı özelliği dikkate alınmaksızın parazit
yapılarca çevrelenmiştir. Bursa’daki Timurtaş Paşa Zaviyesi, Ebu İshak Zaviyesi ve
Hoca Tabib İmareti’nde yapıların doğusunda sonradan yapılmış birer yapı
bulunmaktadır. Pencerelerin bir kısmını da kapatan bu parazit yapılar, binalara zarar
vermektedir.
Yenişehir
Postinpuş
Baba
Zaviyesi’nde
restorasyon
çalışmaları
kapsamında yapının çevresinde drenaj yapılmadığı, bu bağlamda toprak zeminden
alınan nem ile yapının duvarlarının rutubet ve rutubete bağlı etkilere açık bırakıldığı,
yapının örtü katında yapılan çalışmaların da yetersiz kaldığı ya da gerekli izolasyon
784
yapılmadığı için kubbelerde de rutubet oluştuğu, yapının orijinal plan şemasını bozan
uygulamalardan biri olan giriş kapısının iki yanında yer alan koridorların açıklıklarının
kapatıldığı, yapının güneydeki tabhane mekanının altında yer alan sarnıcın üzerinin
tamamen kapatıldığı, döşemede kullanılan ahşap elemanların tabhane mekanlarında yer
alan ocak nişlerinin içlerinde de devam ettirildiği, ibadet mekanında mihrap nişinin iki
yanına mermer kaplı sekiler yerleştirildiği gözlenmiştir. Havza Mustafa Bey İmareti bir
dönem ilçe halk kütüphanesi olarak kullanılmış, 2009 yılında Vakıflar Genel
Müdürlüğü tarafından onarılarak aşevi olarak işlevlendirilmiştir. Yapıda depo ve
mutfak olarak kullanılan kuzeydeki iki tabhane mekanı arasına bir kapı açılmış ve
yapıya modern tuvaletler eklenmiştir. Amasya Yörgüç Paşa İmareti ve Amasya Bayezid
Paşa İmareti’nde kalemişi süslemeler tamamen yenilenmiştir. Amasya Bayezid Paşa
İmareti’ndeki en kötü müdahale alçı süslemelere yöneliktir. Tabhane mekanlarındaki
sanatsal değerleri çok yüksek olan alçı dolap nişleri ile ibadet mekanındaki mihrap
nişinin alçı süslemeleri kartonpiyer olarak yenilenmiştir.
Tabhaneli camiler içerisinde plan şeması ve mimari özellikleri bakımından en
radikal kararların alınıp uygulandığı yapı Ankara’daki Karacabey İmareti’dir. Yapının
ibadet mekanının yarım bir kubbe ile örtülü olduğu bizden önceki pek çok araştırmacı
tarafından da kabul edilmiştir. Sadece yapının çevresinde yapılan araştırma kazısı
sırasında ortaya çıkan mihrap duvarını destekleyen bir payandadan yola çıkılarak, üzeri
nervürlü kubbe ile örtülü beş kenarlı bir ibadet mekanı inşa edilmesi ve pencerelerin kaş
formuna benzeyen garip kemerleri son derece düşündürücüdür. Tire’deki Yahşi Bey
İmareti’nin plan şemasının bire bir benzerinin böyle radikal bir kararla uygulama
bulması, restorasyon ilkeleri bakımından tartışılması gereken önemli bir konudur.
Yukarıda birkaç örnekle değindiğimiz bu olumsuz müdahale kararlarının yanı
sıra yapılar inşa edildikleri tarihlerden günümüze kadar fiziksel, kimyasal ve biyolojik
müdahalelere de maruz kalmıştır. Yapılar değişik zamanlarda kullanıcıları tarafından da
yapısal olarak değişikliğe uğramış ve bir takım eklentiler veya bazı yapı elemanlarının
iptali gibi müdahaleler yapılmıştır.
Sıcak ve soğuk hava koşulları da özellikle dış cephede taş malzemede önemli
yıpranmalara sebep olmuştur. Derzlerdeki boşalmalar ve taşlardaki erimeler havada
785
uçuşan bitkisel tozların dokuya kolayca yerleşmesine ve bitki oluşumlarına neden
olmuştur. Taşa yerleşen bitkiler kök salarak taşların hem fiziksel hem de köklerin
salgıladığı kimyasallar nedeniyle taşın bozulmasına yol açmıştır. Bazı yapıların
onarımlar sırasında derzlerde kullanılan çimento harçlı malzeme taşta tuzlanmaya neden
olmaktadır1720.
Çoğu yapının çevresinde drenaj yapılmaması ya da doğru uygulanmaması
zeminde nem oluşmasına ve bu bağlamda temellerde su problemine neden olmuştur. Bu
durum yapıyı ve temelleri olumsuz etkilemiş, zemindeki su temellerden başlayarak yapı
duvarlarının üst seviyelerine kadar çıkmıştır. Bu olumsuzluk duvarlarda dışta taş
renklerinin değişmesine ve yapısının bozulmasına, derzlerdeki bağlayıcıların özelliğini
yitirmesine neden olmaktadır. Yapıların hemen tüm taş duvarlarında koruyucu önlem
alınmadığı için erime ve kabuklaşma, yosunlaşma ve bitki oluşumları görmek
mümkündür1721.
Örtüler üzerindeki kiremit ya da kurşun kaplamalarda bozulmalar ya da gerekli
su ve ısı izolasyonlarının yapılmaması, yağan yağmur veya kar sularının yapı içine
sızmasına ve sızan suların örtüde nem ve nem etkilerine maruz kalmasına neden
olmuştur1722.
Yapıları etkileyen bir diğer unsur kentleşme ve modernleşme adına yapılan
uygulamalardır. Anadolu’daki şehirlerde kentsel gelişim sürecinde, modernleşme ve
çağdaşlaşma adına yapıların bulunduğu şehirlerde tarihsel kent silueti değişmiştir. Yeni
binalar ve yollar, kent dokusunu ve tarihi yapıların kimliklerini kısmen ya da tümüyle
kaybetmelerine neden olmuştur.
Yapılarla ilgili bir diğer sorun uygulama öncesi hazırlanan rölöve-restitüsyon ve
restorasyon projeleridir. Bu projelerde konunun uzmanı olmayan kişilerin çalışması ve
yeterli araştırma yapılmadan müdahale kararlarının alınmasıdır. Yapının özgün
kimliğini, dönem ve yapısal özelliklerini bilmeden sadece günümüz kullanımı ile cami
olarak tanıyarak o yönde kararlar alınıp uygulanmaktadır. Yapının özgün işlevinin
1720
Edirne Mezid Bey İmareti, Kastamonu İsmail Bey İmareti gibi.
Bursa Orhan İmareti, İstanbul Rum Mehmet Paşa İmareti, Osmancık Akşemseddin Camii gibi.
1722
Yenişehir Postinpuş Baba Zaviyesi, İstanbul Rum Mehmet Paşa İmareti, İstanbul Mahmut Paşa
İmareti gibi.
1721
786
belirtilmemesi, bilimsel olmayan, güvenilirliği tartışmalı kaynaklardan hareketle
yapının yanlış şekilde tamamlanması ya da müdahale görmesi, gelecek nesillere koruma
ve yaşatma adına yanlış bilgiler aktarılmasına neden olacaktır. Bu bağlamda mülkiyetini
elinde bulunduran kurum ve uygulama kararlarını onaylayan koruma kurulları ile bilim
insanlarına çok iş düşmektedir. Yapılar, farklı disiplinlerden uzmanların beraber
çalışacağı bir komisyonca değerlendirilmelidir. Yüzyıllardır ayakta durmayı başaran bu
sanat eserleri, ancak alınacak doğru kararlar ile gelecek nesillere özgünlüklerini
yitirmeden aktarılabilecektir.
Sonuç olarak Anadolu’daki tabhaneli camilerde kimlik değişimi durdurulmalı,
cami ya da farklı bir işlev alsa da korunmasına devam edilmelidir. Ait olduğu döneme
özgü somut özellikler taşıyan, küçük ya da büyük, bezemeli ya da bezemesiz örnekler
hem kendi içlerinde hem de dahil oldukları plan tipi içerisinde değerlendirilmelidir.
Farklı işlevler nedeniyle yapıların orijinal plan şeması değiştirilmemeli, sadece hayatını
sürdürebilmesine yönelik müdahaleler yapılmalıdır.
787
Tabhaneli camiler, Anadolu’da özellikle XIV. ve XV. yüzyıllarda, sosyal
düzenin sağlanması, yeni iskan alanları yaratılması, ticaretin gelişmesi, yerleşik yaşama
geçen nüfusun mesleki eğitime tabi tutulması gibi amaçlara yönelik faaliyetler yürüten
kişi ve kurumlar için tasarlanmış özel bir yapı türüdür. Ahilerin ve gezici dervişlerin
toplantı, ibadet ve barınma gereksinimlerini karşılayacak mekanlar içeren bu yapılar,
sadece ibadet amacına yönelik olarak inşa edilen camilerden tamamen farklı bir kurguya
sahiptirler.
İnşa edildikleri dönemin mimari özelliklerine ışık tutmalarının yanı sıra sosyal
ve siyasal yapısına da ışık tutan ve kitabelerinde ya da belgelerde çoğunlukla zaviye ya
da imaret adıyla tanımlanan bu tür yapılar, araştırmacılarca Bursa Tipi, Ters T Planlı,
Çok Fonksiyonlu, Zaviyeli, Yanları Kanatlı ve Çapraz Mihverli gibi farklı adlarla
tanıtılmıştır. Ancak bu tür yapıların, biçimsel özelliklere dayalı adlandırmalar yerine
işlevsel özelliklerini dikkate alarak tabhaneli cami şeklinde adlandırılmasının daha
uygun olduğu görüşündeyiz.
Tabhaneli camilerin plan kurguları, geleneksel mimari uygulamalarına yeni
tasarım anlayışı getirmiş ve adeta bir tip proje olarak benimsenerek Anadolu’nun çeşitli
bölgelerinde uygulama alanı bulmuştur. Hizmet verdikleri kişi ve kurumlara duyulan
ihtiyaca paralel olarak, XIV. yüzyıl başlarından XV. yüzyıl ortalarına kadar sıkça inşa
edilen bu tür yapılar, avlu, ibadet mekanı ve tabhane mekanı gibi başlıca üç bölümden
oluşmaktadır. Erken tarihli örneklerde avlu boyutları bakımından ibadet mekanından
daha vurguludur. İbadet mekanının zemin kotu, avlunun zemin kotundan yüksektir.
Tabhane mekanlarına ulaşım çoğunlukla avludan, az sayıda örnekte ise hem avlu hem
de geçiş mekanlarından sağlanmaktadır. Erken dönemin bu karakteristik özellikleri, XV.
yüzyıl ortalarından itibaren, tabhaneli camilere duyulan ihtiyacın azalmasıyla birlikte
terk edilmeye başlanmış; avlu zamanla ortadan kalkmıştır. Tabhane mekanlarına ulaşım
dışarıdan sağlanmaya başlamıştır.
Anadolu’da, çoğunluğu Batı Anadolu’da olmak üzere günümüze ulaşabilmiş 64
adet tabhaneli cami bulunmaktadır. Bugün bu yapıların büyük bir kısmı cami, az sayıda
örnek ise müze, kütüphane, depo ve aşevi işlevindedir. Çalışmamızda ilk kez bu yapılar
bir bütün halinde ele alınmış, çizim ve fotoğraflar eşliğinde ayrıntılı bir şekilde
788
tanıtılmıştır. Plan özellikleri, mimari unsurları ve süslemeleri bakımından ayrıntılı bir
değerlendirmeye tabi tuttuğumuz tabhaneli camilere ilişkin bir tipoloji denemesi de
yapılmıştır. Anadolu Türk sanatı ve mimarisi Orta Asya, uzak doğu medeniyetleri,
İslam medeniyeti ve yüzyıllardır aynı topraklarda çeşitli medeniyetlere ev sahipliği
yapmış Anadolu’nun yerel medeniyetlerinden etkilenerek kendi kültür ve mimarisini
meydana getirmiştir. Çalışmamızda, bu kriterler baz alınarak, tabhaneli camilerin,
Anadolu mimarisi içerisindeki yeri belirlenmiştir.
Çalışmamız sonucunda, döneminin sosyal ve siyasal yapısına ışık tutan bu özgün
yapı türünün kökeni, işlevi, mimari ve süsleme özelliklerine ilişkin önemli bulgulara
ulaştık. Bununla birlikte -diğer yapı türleri gibi- tabhaneli camilerin de pek çok olumsuz
müdahaleye maruz kalarak özgünlüğünü yitirdiğini gördük. Çalışmamızın sonunda yer
verdiğimiz “Korunma Durumları” başlıklı bölümde bu olumsuzlukları dile getirdik.
Dileğimiz, bize ve gelecek kuşaklara geçmişten gönderilen birer mesaj niteliği taşıyan
bu anlamlı yapıların hak ettikleri saygıyı görmeleridir.
789
V-KAYNAKÇA
Abdülhafız, A.A.,
Acar, T.,
Acun, H.,
Açıkgözoğlu, A. S.,
Adıyeke, N.,
Akbulut, Ö.,
Akbulut, R.,
Akça, G.,
Akça G.-Demirpolat, A.,
Akdağ, M.,
Akkan, S.,
Akok, M.,
Osmanlı Döneminde İstanbul ile Kahire
Arasında Mimari Etkileşimler, (İstanbul Ü. Sos.
Bil. Enst. Yayınlanmamış Doktora Tezi), İstanbul,
1994.
Bursa’daki Tabhaneli Camiler, (Ege Ü. Sosyal
Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi A.B.D., Türk-İslam
Sanatı B.D., Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi),
İzmir, 2007.
Manisa’daki Türk Devri Yapıları, Ankara, 1999.
Osmanlı Camisinde Mihrap Önü Mekanı,
(Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları
Enstitüsü Türk Sanatı A.B.D., Yayınlanmamış
Doktora Tezi), İstanbul, 2002.
XIX. Yüzyılda Milas’ın Sosyal, Demografik,
Ekonomik ve Kültürel Gelişimi, İzmir, 1994.
Trabzon Kitabeleri, İstanbul, 1953.
Her Şeyi İle Bursa, İstanbul, 1975.
“Ahilik Geleneği ve Günümüz Fethiye Esnafı”,
Selçuk Ü. Türkiyat Araştırmaları Enst. Türkiyat
Araştırmaları Dergisi, S.14 Güz, Konya, 2004,
s.209-219.
“Heterodoxy Orthodoxy Tartışmaları ve Türk
Fütüvvet Teşkilatı (Ahilik), Selçuk Üniversitesi
Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Türkiyat
Araştırmaları Dergisi, S.15, Konya, Güz 2004,
s.203-213.
Türkiye’nin İktisadi ve İçtimai Tarihi, İstanbul,
1979.
Osmanlı Arşiv Belgelerine Göre Afyon’daki
Vakıf Hizmetleri, (Süleyman Demirel Üniversitesi
Sosyal Bilimler Enstitüsü İslam Tarihi ve Sanatları
A.B.D., Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi),
Isparta, 1999.
“XIII-XVII. Yüzyıllarda Yapılmış Türk Camilerinin
790
Akozan, F.,
Aköz, A.-Yörük, D.,
Aksarayi,
Aksop, N.,
Alp, S.,
Altaş, N.,
Altınsapan, E.,
İç Mimarisi”, Milletlerarası Birinci Türk
Sanatları Kongresi Ankara 19-24 Ekim 1959,
Ankara, 1962, s.12-16.
“Türk Külliyeleri”, Vakıflar Dergisi, VIII, Ankara,
1968, s.303-308.
“H.1002/M.1594 Tarihli Bir Vakıf Defterine Göre
Edirne’deki Sultan II. Bayezid Camii ve İmareti
Evkafı,
Selçuk
Üniversitesi
Türkiyat
Araştırmaları Enstitüsü Türkiyat Araştırmaları
Dergisi, S.16, Konya, Güz 2004, s.157-177.
Anadolu Selçuki Devletleri Tarihi, (Çev. M. N.
Gençosman), Ankara, 1943.
“Bursa Tarihi Hakkında”, Uludağ,1947.
Ahşap ve Alçı Süslemeciliğinde Çelebi Mehmet
Dönemi
Süsleme
Repertuarı,
(Hacettepe
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Arkeoloji ve
Sanat Tarihi A.B.D., Yayınlanmamış Yüksek Lisans
Tezi), Ankara, Temmuz 1995.
T.C. Başbakanlık Vakıflar Genel Müdürlüğü
Tarafından Tescili Yapılan Cami ve Mescitler,
(Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat
Tarihi A.B.D., Yüksek Lisans Tezi), Ankara, 2007.
“Bilecik Orhan Gazi İmareti Kazısı Genel
Değerlendirilmesi”,
Anadolu’da
Tarikat
Yapılarına Bakış (13-15.YY) Bilecik Orhan Gazi
İmareti Kazı Sonuçları, (Ed. E. Altınsapan),
Eskişehir, 2003, s.358-360.
Altınsapan, E.-Deveci, A.,
“Bilecik Orhan Gazi İmareti Kazısı”, Anadolu’da
Tarikat Yapılarına Bakış (13-15.YY) Bilecik
Orhan Gazi İmareti Kazı Sonuçları, (Ed. E.
Altınsapan), Eskişehir, 2003, s.99-124.
“Bilecik Orhan Gazi İmareti ve Osmanlı Dönemi
Bilecik Kenti 2001 Yılı Sondaj ve Kazı
Çalışmaları”, VI. Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazı
791
Sonuçları ve Sanat Tarihi Sempozyumu (08-10
Nisan 2002), Bildiriler, Kayseri, 2002, s.41-54.
Altun, A.,
Anadol, C.,
Anonim,
Apa, G.,
Arıcı, K.,
Arık, R.,
Arık, M.S.-vd.,
Arseven, C.E.,
Arslan, A.A.,
“Kütahya’nın Türk Devri Mimarisi”, Atatürk’ün
Doğumunun 100. Yılına Armağan Kütahya,
Kütahya, 1982, s.171-700.
Ortaçağ Türk Mimarisinin Anahatları İçin Bir
Özet, İstanbul, 1988.
“Geçmişten Geleceğe Bursa”, Bursa, İstanbul,
1996, s.162-63.
Ahilik Kültürü ve Fütüvvetnameler, Ankara,
1991.
Selçuk-Nâme Anadolu Selçukluları Devleti Tarihi
III, (Çev. F.N. Uzluk), Ankara, 1952.
Osmanlı Dönemi Selâtin Cami Minberleri,
(Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat
Tarihi A.B.D., Yayınlanmamış Doktora Tezi),
Konya, 2007.
“Bir Sivil Toplum Kuruluşu Olarak Anadolu Ahiliği
(Ahiyan-ı Rum)”, II. Uluslararası Ahilik Kültürü
Sempozyumu Bildirileri 13-15 Ekim 1999
Kırşehir, Ankara, 1999, s.38-48.
Batılılaşma Dönemi Anadolu Tasvir Sanatı,
Ankara, 1976.
Bazı Örnekleriyle Anadolu’da “Barok” Denen
Camiler, Ankara, 1971.
Bursa Camileri Albümü, İstanbul, 2004.
Les Arts Décoratifs Turcs, İstanbul, 1952.
Türk Sanatı Tarihi, Menşeinden Bugüne Kadar
Mimari, Heykel, Resim, Süsleme ve Tezyini
Sanatlar, İstanbul, (tarih yok).
Türk Sanatı, İstanbul, 1973.
“Tabhane”, Sanat Ansiklopedisi, C.IV, İstanbul,
1998, s.1889.
“Bursa Yeşil Camii Taş Süslemelerinde Görülen
Bitkisel ve Geometrik Motiflerin Plastik Sanatlar
792
Açısından Analizi”, Bursa Kültürü, II. Bursa Halk
Arslan, H. Ç.,
Aru, K.A.,
Aslanapa, O.,
Kültürü Sempozyumu Bildiri Kitabı (20-22 Ekim
2005), C.II, Bursa, 2005, s.909-918.
Erken Osmanlı Döneminde Akıncı Beyleri ve
Banilikleri, (Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler
Enstitüsü Arkeoloji ve Sanat Tarihi A.B.D.,
Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara,
Ağustos 1995.
“Erken Osmanlı’nın Fetih ve Yerleşim Sisteminde
Akıncı Beylerin Stratejik Önemi”, Türkler, C.9,
Ankara, 2002, s.116-132.
Türk Akıncı Beyleri ve Balkanların İmarına
Katkıları (1300-1451), Ankara, 2001.
Türk Kenti, İstanbul, Nisan 1998.
Türk Hamamları Etüdü, İstanbul, 1949.
Edirne’de Osmanlı Devri Abideleri, İstanbul,
1949.
Osmanlılar Devrinde Kütahya Çinileri, İstanbul,
1949.
“Fatih Devri Abideleri”, Türk San’atı Tarihi
Araştırma ve İncelemeleri, I, İstanbul, 1963, s.1330.
“İznik’te Sultan Orhan İmareti Kazısı”, Sanat
Tarihi Yıllığı, C.I, (1964-65), s.16-38.
Anadolu Türk Çini ve Keramik Sanatı, İstanbul,
1965.
“Edirne’de Türk Mimarisinin Gelişmesi”, Edirne,
Edirne’nin 600. Fethi Yıldönümü Armağan
Kitabı, Ankara, 1965, s.223-232.
“İznik’te Sultan Orhan İmaret Camii Kazısı”,
Aslanapa, O.,
İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sanat
Tarihi Yıllığı, I (1964-1965), İstanbul, 1965, s.1631.
Turkish Art and Architecture, London, 1971.
Yüzyıllar Boyunca Türk Sanatı (14. Yüzyıl),
1977.
793
Türk Sanatı, I-II, İstanbul, 1984.
Osmanlı Devri Mimarisi, İstanbul, 2004.
Anadolu’da İlk Türk Mimarisi, Ankara, 1991.
Türk Çini Sanatı, İstanbul, 1993.
Anadolu’da İlk Türk Mimarisi Başlangıç ve
Gelişimi, Ankara, 2007.
Aslanoğlu, İ.,
Tire’de Camiler ve Üç Mescit, Ankara, 1978.
Aşıkpaşaoğlu Tarihi [Tevarih-i Al-i Osman], (Yay.Atsız), İstanbul, 1970.
Ay, R.,
Anadolu’da Derviş ve Toplum, 13-15. Yüzyıllar,
İstanbul, Ekim, 2008.
Aytaç, İ.,
Malatya ve Yöresindeki Türk-İslam Dönemi
Yapıları, (Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler
Enstitüsü Arkeoloji ve Sanat Tarihi A.B.D., Sanat
Tarihi B.D., Yayınlanmamış Doktora Tezi), Konya,
1998.
Ayverdi, E. H.,
Osmanlı Mimarisinin İlk Devri Ertuğrul, Osman,
Orhan Gaaziler, Hüdavendigâr ve Yıldırım
Bayezid (630-805) (1230-1402), C.1, İstanbul,
1989.
“Yıldırım Bayezid’in Bursa Vakfiyesi ve Bir
İstibdalnamesi”, Vakıflar Dergisi, VIII, Ankara,
1969, s.37-46.
“Bursa Orhan Gazi Camii ve Osmanlı Mimarisinin
Menşei Meselesi”, Vakıflar Dergisi, VI, İstanbul,
1965, s.69-83.
Osmanlı Mimarisinde Fatih Devri (855-886)
(1451-1481), III, İstanbul, 1966.
“Osmanlı Mimarisinin İlk Asrı”, Milletlerarası
Birinci Türk Sanatları Kongresi Ankara 19-24
Ekim 1959, Ankara, 1962, s. 70-82.
“Orhan Gazi Devrinde Mi’mari, Ankara
Ayverdi, E.H.,
Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Türk ve İslam
Sanatları Tarihi Enstitüsü Yıllık Araştırma
Dergisi, I, 1956, Ankara, 1957, s. 115-155.
Avrupa’da Osmanlı Mimari Eserleri, RomanyaMacaristan, C.I, 1 .ve 2. Kitap, Yer ve Tarih?.
794
Avrupa’da
Osmanlı
Mimari
Eserleri,
Yugoslavya, C.III, 3. Kitap, İstanbul, 1981.
Ayverdi, E.H.-Yüksel, İ.A.,
Ayverdi, S.,
Baer, G.,
Bakırer, Ö.,
Avrupa’da
Osmanlı
Mimari
Eserleri,
Bulgaristan, Yunanistan, Arnavutluk, C.IV,
4.,5.,6. Kitap, İstanbul, 1982.
“Yugoslavya’da Türk Abideleri”, Vakıflar Dergisi,
III, Ankara, 1957.
İlk 250 Senenin Osmanlı Mimarisi, İstanbul, 1976.
Türk Tarihinde Osmanlı Asırları, İstanbul, 1977.
“Türk Loncalarının Yapısı ve Bu Yapının Osmanlı
Sosyal Tarihi İçin Önemi” (Çev. S. Ferliel), Tarih
Araştırma Dergisi 1970-1974, VIII-XII/14-23,
Ankara, 1975, s. 99-119.
“Anadolu Selçuklu Dönemi Mimarisinde Taşçı
İşaretleri”,
Uluslararası
Sanat
Tarihi
Sempozyumu Prof. Dr. Gönül Öney’e Armağan,
10-13 Ekim 2001 Bildiriler, İzmir, 2002, s.59-69.
Selçuklu Öncesi ve Selçuklu Dönemi Anadolu
Mimarisinde Tuğla Kullanımı, Ankara, 1981.
Baktır, M.,
Balduccı, H.,
Ballance, S.,
Baltacı, C.,
Barkan, Ö.L.,
Barkan, Ö.L.,
Onüç ve Ondördüncü Yüzyıllarda Anadolu
Mihrapları, Ankara, 1976.
“Beylikleri Döneminde Anadolu’da Ulemâ-Ümerâ
Münasebetleri”, Türkler, C. 7, Ankara, 2002, s.560568.
Rodos’ta Türk Mimarisi, Ankara, 1945.
“Early Turkish Building in Trabzon”, Belleten,
C.XXIX, S.113, 1965, s.71-74.
XV-XVI. Asırlarda Osmanlı MedreseleriTeşkilat, Tarih, İstanbul, 1976.
“İstila Devrinin Kolonizatör Türk Dervişleri ve
Zaviyeler”, Vakıflar Dergisi, II, Ankara, 1942, s.
279-304.
“Osmanlı İmparatorluğu’nda Kuruluş Devrinin
Toprak Meseleleri”, İkinci Türk Tarih Kongresi,
İstanbul 20-25 Eylül 1937, Kongreye Sunulan
Tebliğler, İstanbul, 1943, s.1002-1013.
795
Baş, G.,
Baştav, Ş.,
Batur, A.,
Bayburtluoğlu, Z.,
Baykal, K.,
Bayrakal, S.,
Bayraktar, M. S.,
“Osmanlı İmparatorluğunda Bir İskan ve
Kolonizasyon Metodu Olarak Sürgünler”, İstanbul
Üniversitesi İksisat Fakültesi Mecmuası, C. XI,
S. 1-4, İstanbul, 1950.
“Tarihi Demografi” Araştırmaları ve Osmanlı
Tarihi", Türkiyat Mecmuası, X (1951-1953),
İstanbul, 1953, s.1-26.
“Şehirlerin Teşekkül ve İnkişafı Tarihi Bakımından
Osmanlı İmparatorluğu’nda İmaret Sitelerinin
Kuruluş ve İşleyiş Tarzına Ait Araştırmalar”, İ.Ü.
İktisad Fakültesi Mecmuası, XXIII/1-2, (1962-63),
İstanbul, 1963, s.239-96.
“Osmanlı İmparatorluğu’nda Kolonizatör Türk
Dervişleri”, Türkler, C.9, Ankara, 2002, s.133-153.
Diyarbakır’daki İslam Dönemi Mimarisinde
Süsleme, (Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler
Enstitüsü Sanat Tarihi A.B.D., Yayınlanmamış
Doktora Tezi), Van, 2006.
16. Asırda Yazılmış Grekçe Anonim Osmanlı
Tarihi (1373-1512), Ankara, 1973.
“Osmanlı Camilerinde Almaşık Duvar Özerine”,
Anadolu Sanatı Araştırmaları, II, İstanbul, 1970,
s.135-208.
“Büyük Programlı Selçuklu Yapılarında Önyüz
Düzeni”, Vakıflar Dergisi, XI, Ankara, 1976, s.67106.
Bursa ve Anıtları, Bursa, 1950.
Bursa, Bursa Eserleri Sevenler Kurumu Yayınları,
S.5, Bursa, Tarih (?).
Edirne’deki Tek Kubbeli Camiler, Ankara, 2001.
Erken Dönem Osmanlı Minberleri, İstanbul, 2008.
Tire’de Osmanlı Dönemi Cami ve Mescidleri,
(Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü
Arkeoloji ve Sanat Tarihi A.B.D., Yayınlanmamış
Yüksek Lisans Tezi), Erzurum, 1996.
796
Bayram, M.,
Binan, D.U.,
Binan, M.,
Birici, A., vd.,
Bozer, R.,
Samsun ve İlçelerinde Türk Mimari Eserleri,
(Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü
Sanat Tarihi A.B.D., Yayınlanmamış Doktora Tezi),
Erzurum, 2005.
Ahi Evren ve Ahi Teşkilâtı’nın Kuruluşu, Konya
1991.
“Anadolu Selçukluları’nda Devlet Yapısının
Şekillenmesi”, Cogito, S.29, İstanbul, Güz 2001,
s.61-72.
“Türkiye Selçukluları Döneminde Bilimsel Ortam
ve Ahiliğin Doğuşuna Etkisi”, Selçuk Üniversitesi
Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Türkiyat
Araştırmaları Dergisi, S.10, Konya, Güz 2001, s.111.
“Türkiye
Selçuklularında
Devlet
Yapısının
Şekillenmesi”, Türkler, C.7, Ankara, 2002, s.169175.
“Bacıyân-ı Rum (Anadolu Bacıları) ve Fatma Bacı”,
Türkler, C.6, Ankara, 2002, s.365-379.
“Selçuklular Zamanında Orta Anadolu’dan Batı’ya
Göçler”, Uluslararası Batı Anadolu Beylikleri
Sempozyumu Bildiriler 18-20 Ekim 2004,
Balıkesir, 2005, s.117-129.
“Osmanlı’da Beylikten İmparatorluğa Geçişte Yapı
Üretim Süreci ve İlişkileri Üzerine Bir Deneme”,
Osmanlı Mimarlığının 7 Yüzyılı “Uluslarüstü Bir
Miras”, İstanbul, 1999, s.387-395.
Türk Saçak ve Kornişleri, İstanbul, 1952.
“Ahmet Paşa (Gedik)”, Yaşamları ve Yapıtlarıyla
Osmanlılar Ansiklopedisi, C.I, İstanbul, Nisan
2008, s.144-145.
15. Yüzyıl Ortasına Kadar Anadolu Türk
Sanatında Ahşap Kapılar, (Ankara Üniversitesi
Sosyal Bilimler Enstitüsü, Arkeoloji ve Sanat Tarihi
(Sanat Tarihi) A.B.D., Yayınlanmamış Doktora
Tezi), Ankara, 1992.
797
Bozyiğit, A.E.,
Bulut, L.,
Caferoğlu A.,
Cahen, C.,
Can, Y.-Gün, R.,
Cantay, G.,
Cezar, M.,
Cıda, İ.,
Çağatay, N.,
Ahilik ve Çevresinde Oluşan Kültür Değerleri
Bibliyografyası, Ankara 1989.
“İzmir Camilerinde Alçı Süsleme”, Sanat Tarihi
Dergisi, VIII, İzmir, 1996, s.1-9.
“Türk Tarihinde ‘Nöker’ ve ‘Nöker-zâdeler’
Müessesesi”, IV. Türk Tarih Kongresi, Ankara 1014 Kasım 1948, Kongreye Sunulan Tebliğler,
Ankara, 1952, s.251-261.
“Selçuki Devletleri Feodal Devletler midir?”, İ.Ü.
İktisat Fakültesi Mecmuası, XVII, 1-4, 1955-1956,
s. 348-358.
Pre-Ottaman Turkey, London, 1968.
“İlk Ahiler Hakkında”, Belleten, L/!97, Ankara,
1986, s. 591-601.
“Türklerin Anadolu’ya İlk Girişi (XI. yüzyılın ilk
yarısı)”, (Çev. Y. Yücel-B. Yediyıldız), TTK
Belleteni, LI, 201, 1987, s.1375-1431.
Osmanlılardan Önce Anadolu’da Türkler, (Çev.
Y. Moran), İstanbul, 1994.
The Formation of Turkey; The Seljukid
Sultanate of Rum: eleventh to fourteenth century,
P. M. HOLT (ed.), London, 2001.
Ana Hatlarıyla Türk İslam Sanatları ve Estetiği,
Samsun, Ocak 2005.
Osmanlı Külliyelerinin Kuruluşu, Ankara, 2002.
“Osmanlı Devrinde İstanbul Yapılarında Tahribat
Yapan Yangınlar ve Tabii Afetler”, Türk Sanatı
Tarihi Araştırma ve İncelemeleri, I, İstanbul,
1963, s.327-414.
Anadolu Öncesi Türklerde Şehir ve Mimarlık,
İstanbul, 1977.
İstanbul Bayezid Camii Taş Süslemeleri,
(Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları
Enstitüsü Türk Sanatı A.B.D., Yayınlanmamış
Yüksek Lisans Tezi), İstanbul, 2005.
Bir Türk Kurumu Olarak Ahilik, Ankara, 1974.
798
Çakıroğlu, B.,
Çakmak, Ş.,
Çalıkuşu, E.,
Çalışkan Y.-İkiz, M.L.,
Çelikkol, Z.,
Çetin, İ.,
Çetin, O.,
Çetin, Y.,
Çetintaş, S.,
“Fütüvvetnameler
Nedir?
Niçin
Düzenlenmişlerdir?”, VIII. Türk Tarih Kongresi,
C.II’den Ayrı Basım, Ankara 1981.
“Anadolu Türkleri’nin Ekonomik Yaşamları Üzerine
Gözlemler-Bu Alanda Ahiliğin Etkileri”, Belleten,
C.LII, S.203, 1988 den ayrı basım, Ankara 1988.
İslam Dinindeki Temel Kavramların Osmanlı
Dönemi
(13.YY-17.YY.)
Dini Mimarisine
Yansımaları, (K.T.Ü. Fen Bilimleri Enstitüsü
Mimarlık
A.B.D.
Mimarlık
Programı,
Yayınlanmamış Doktora Tezi), Trabzon, 2006.
“Tabhaneler ve Gezici Dervişler”, Erken Osmanlı
Sanatı, İstanbul, 1999, s. 156-157.
“İshak Paşa Külliyesi”, Erken Osmanlı Sanatı,
İstanbul, 1999, s.151-53.
Erken Dönem Osmanlı Mimarisinde Taçkapılar
(1300-1500), Ankara, 2001.
Bursa Dini Mimarisinde Türk Barok Bezemeler,
Ankara, 2010.
Kültür, Sanat ve Medeniyetimizde Ahilik,
Ankara, 1993.
Rodos’taki Türk Eserleri ve Tarihçe, Ankara,
1986.
“Bir Fikir Sistemi Olarak Ahilik”, II. Uluslararası
Ahilik Kültürü Sempozyumu Bildirileri 13-15
Ekim 1999 Kırşehir, Ankara, 1999, s.88-94.
Sicillere Göre Bursa’da İhtida Hareketleri ve
Sosyal Sonuçları (1472-1909), Ankara, 1994.
Sakarya ve Çevresinde Osmanlı Dönemi Dini
Mimari Eserler, (Atatürk Üniversitesi Sosyal
Bilimler
Enstitüsü
Sanat
Tarihi
A.B.D.
Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Erzurum,
1999.
Yeşil Cami ve Benzerleri Cami Değildir, İstanbul,
1958.
Türk Mimari Anıtları Osmanlı Devri, I-II,
799
Çevik, H.,
Çiftçioğlu, İ.,
Çöl, N.,
Çuhadaroğlu, F.,
Dağlı, Y.-Kahraman S.A.,
Dallıoğlu, H.T.,
Danişmend, İ.H.,
Darkot, B.,
Demir, A.,
Demir, A.,
Demir, G.,
İstanbul, 1946.
Tekirdağ Müzesine Doğru, İstanbul, 1966.
Ankara Ahileri Devleti ve Dönemi, (Selçuk
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih A.B.D.
Ortaçağ B.D., Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi),
Konya, 1995.
“Osmanlılar ile Anadolu Beylikleri Arasındaki
İlişkilerde Ulemânın Diplomatik Rolü”, Selçuk
Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü
Türkiyat Araştırmaları Dergisi, S.26 Güz, Konya,
2009, s.193-205.
XV-XVI. Yüzyıllarda İstanbul’da Kent DokusuYapı Kuruluşları İlişkisi, (İstanbul Üniversitesi
Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi B.D.,
Yayınlanmamış Doktora Tezi), İstanbul, Ekim 1999.
“Davut Paşa Camii”, Rölöve ve Restorasyon
Dergisi, 2, Ankara, 1975, s.199-218.
Günümüz
Türkçesiyle
Evliya
Çelebi
Seyahatnamesi: Bursa-Bolu-Trabzon-ErzurumAzerbaycan-Kafkasya-Kırım-Girit,
Cilt:2,
Kitap:1, İstanbul, Ocak 2008.
16. Asırda Bursa 1558-1589, Bursa,1940.
İzahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi, C.I, İstanbul,
1925-1947.
“Hayrullah Efendinin Gördüğü Üç Bursa”, Bir
Masaldı Bursa, İstanbul, Kasım 1996, s.317-27.
“Arapkir”, İslam Ansiklopedisi, C.I, İstanbul, 1978,
s.553-54.
“Bursa”, Erken Osmanlı Sanatı, İstanbul, 1999, s.
96-97.
“Halkın Sultanı Orhan Bey”, Erken Osmanlı
Sanatı, İstanbul, 1999, s.148-149.
“Osmanlı İmparatorluğu’nun Kuruluşunda Ahilerin
Rolü”,
II.
Uluslararası
Ahilik
Kültürü
Sempozyumu Bildirileri 13-15 Ekim 1999
800
Demiralp, Y.,
Demiriz, Y.,
Demirpolat A.- Akça, G.,
Devellioğlu, F.,
Diez, E.-Aslanapa, O.,
Kırşehir, Ankara, 1999, s.95-112.
Erken Dönem Osmanlı Medreseleri (1300-1500),
Ankara, 1999.
“Yeşil Külliye”, Erken Osmanlı Sanatı, İstanbul,
1999, s.97-99.
“Yeşil Cami”, Erken Osmanlı Sanatı, İstanbul,
1999, s.103-104.
“Yıldırım Külliyesi”, Erken Osmanlı Sanatı,
İstanbul, 1999, s.105-106.
“Orhan Camii”, Erken Osmanlı Sanatı, İstanbul,
1999, s.107-108.
“Muradiye Külliyesi”, Erken Osmanlı Sanatı,
İstanbul, 1999, s.113-114.
“Hüdavendigar Camii”, Erken Osmanlı Sanatı,
İstanbul, 1999, s.120-123.
Akşehir ve Köylerindeki Türk Anıtları, Ankara,
1996.
İslam Sanatında Geometrik Süsleme, İstanbul,
2000.
“Bilecik’te Orhan Gazi İmaretinin Bugünkü Durumu
ve Süslemeleri Hakkında Notlar”, Vakıflar Dergisi,
XXI, Ankara, 1990.
Osmanlı Mimarisinde Süsleme, Erken Devir
(1300-1453), I, İstanbul, 1979.
“XIV. Yüzyılda Ağaç İşleri”, Yüzyıllar Boyunca
Türk Sanatı (14. yüzyıl), İstanbul, 1977, s.61-71.,
“Mimari Süslemede Renk Unsuru Olarak Kullanılan
Keramik Çanaklar”, Sanat Tarihi Yıllığı, 5, 1973,
s.175-208.
“Ahilik ve Türk Sosyo-Kültürel Hayatına Katkıları”,
Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları
Enstitüsü Türkiyat Araştırmaları Dergisi, S.15,
Konya, Güz 2004, s.355-376.
“Tab-hâne”, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik
Lûgat, Ankara, 2001, s.1011.
Türk Sanatı, İstanbul, 1955.
801
Diez, E.,
Dikici, Z.,
Divitçioğlu, S.,
Doğan, N.Ş.,
Doğan, T.,
Doğru, H.,
Dostoğlu, N.T.,
Dostoğlu, N.T-Oral, Z.Ö,
Durak, İ.-Yücel, A.,
Dündar, A.,
Egli, E.,
Ekinci, Y.,
“Bursa”, İslam Ansiklopedisi, C.2, Eskişehir, 1997,
s.806-819.
Edirne Camilerinde Yazı, (Dokuz Eylül
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İslam Tarihi
ve Sanatları A.B.D., Yayınlanmamış Yüksek Lisans
Tezi), İzmir, 2003.
Osmanlı Beyliği’nin Kuruluşu, İstanbul, 1999.
“Bursa Murad Hüdavendigâr Camii ve Niğde Ak
Medrese’nin Düşündürdükleri”, Prof. Dr. Zafer
Bayburtluoğlu Armağanı, Sanat Yazıları,
Kayseri, 2001.
Osmanlı Cami Mimarisinde Aydınlatma Düzeni
Gelişimi (XIV-XVII. Yüzyıllar), (Yüzüncü Yıl
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi
A.B.D., Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Van,
2001.
XVI. Yüzyılda Sultanönü Sancağında Ahiler ve
Ahi Zaviyeleri, Ankara 1991.
Osmanlı Döneminde Bursa, 19. Yüzyıl
Ortalarından 20. Yüzyıla Bursa Fotoğrafları, C.I,
II, Bursa, Aralık 2001.
“Bir Osmanlı Başkenti Bursa’nın Tanzimat’tan
Cumhuriyet’e Fiziksel Değişim Süreci”, Osmanlı
Mimarlığının 7 Yüzyılı "Uluslarüstü Bir Miras",
25/26/27 Kasım 1999, İstanbul, 1999, s.221-29.
“Ahilerin Sosyo-Ekonomik Etkileri ve Günümüze
Yansımaları”, Süleyman Demirel Ü. İkisadi ve
İdari Bilimler Fak. Dergisi, Y.2010, C.15, S.2,
s.151-168.
Arşivdeki Plan ve Çizimler Işığı Altında Osmanlı
İmar Sistemi, (Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler
Enstitüsü İslam Tarihi ve Sanatları, Türk İslam
Sanatları Tarihi A.B.D., Yayınlanmamış Doktora
Tezi), Ankara, 1999.
Sinan, Zürich, 1976.
Ahilik ve Meslek Eğitimi, İstanbul, 1990.
802
Eldem, S.H.,
Emecen, F.M.,
Türk Mimari Eserleri, İstanbul.
XVI. Asırda Manisa Kazası, Ankara, 1989.
Emir, S.,
İlk Osmanlılar ve Batı Anadolu Beylikler
Dünyası, İstanbul, Ekim 2001.
Erken Osmanlı Mimarisi’nde Çok-İşlevli
Erarı, F.,
Erdmann, K.-Schneider, G.,
Erdoğdu, M.A.,
Erdoğan, M.,
Ergenç, Ö.,
Erginli, Z.,
Erhan, M.S.,
Erken, S.,
Yapılar: Kentsel Kolonizasyon Yapıları Olarak
Zaviyeler, I-II, İzmir, 1994.
“Ahilik
ve
Ahilik
Kültürünün
İktisadi
Hayatımızdaki Anlam ve Önemi”, II. Uluslararası
Ahilik Kültürü Sempozyumu Bildirileri 13-15
Ekim 1999 Kırşehir, Ankara, 1999, s.117-124.
Das Anatolische Karavansaray des 13.
Jahrhunderts. Die Ornamentik, Berlin, 1976.
“Ertuğrul Gazi’nin Bilecik’teki Vakıfları”, Vakıflar
Dergisi, XXI (1990), Ankara, 1990, s.81-113.
“Karaman Vilayeti Zaviyeleri”, Tarih İnceleme
Dergisi, IX, İzmir, 1994, s.89-158.
“Anadolu’da Ahiler ve Ahi Zaviyeleri”, Türk
Dünyası İncelemeleri Dergisi, IV, İzmir, 2000,
s.37-55.
“Osmanlı Mimari Tarihinin Arşiv Kaynakları”,
İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih
Dergisi, C.III, S.5-6, İstanbul, 1953.
“Osmanlı Şehrinde Esnaf Örgütlerinin Fizik Yapıya
Etkileri, Türkiye'nin Sosyal ve Ekonomik Tarihi
(1071-1920), Ankara, 1980, s.103-109.
“Osmanlı
Devleti’nin
Kuruluşunda
Türk
Dervişlerinin İzleri”, Türkler, C.9, Ankara, 2002,
s.107-115.
“Mimarimizde
Alçı
Pencereler
ve
Bir
Sanatkârı:İsmail Sönmez”, Bursa Halk Kültürü,
Uludağ Üniversitesi II. Bursa Halk Kültürü
Sempozyumu (20-22 Ekim 2005) Bildiri Kitabı,
C.3, Bursa, 2005, s.919-930.
Türkiye’de Vakıf Abideler ve Eski Eserler, II,
Ankara, 1983.
803
Eroğlu, S.,
Ersen, A.,
Ersoy, A.,
Ersoy, B.,
Ersoy (Top), F.G.,
Batı Anadolu Beylikleri Mimarisinde Tipolojiye
Bağlı Süsleme Tasarımları, (Mimar Sinan
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi
A.B.D.,
Türk
İslam
Sanatları
Programı,
Yayınlanmamış Doktora Tezi), İstanbul, 2006.
Erken Osmanlı Mimarisi’nde Cephe Biçim
Düzenleri ve Bizans Etkilerinin Niteliği, (İstanbul
Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Mimarlık
Fakültesi, Yayınlanmamış Doktora Tezi). İstanbul,
1986.
XV. Yüzyıl Osmanlı Ağaç İşçiliği, İstanbul, 1993.
İzmir Hanları, Ankara, 1991.
“Edirne Şah Melek Camii’nin Tanıtımı ve Mimari
Özellikleri Hakkında Düşünceler, Arkeoloji-Sanat
Tarihi Dergisi, VI, İzmir, 1982, s.47-62.
İstanbul’daki Selatin Camilerinin Kitabeleri,
(Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü
İslam Tarihi ve Sanatları A.B.D., Yayınlanmamış
Yüksek Lisans Tezi), İzmir, 2002.
Ersoy, H.,
Eskici, B.,
“Hatuniye Camii”, Gediz, S. 52, 1941, s. 14-15.
“Anadolu Selçuklu ve Beylikler Dönemlerinde Alçı
Mihraplar”, Sanat Tarihi Dergisi, XV/I, İzmir,
Nisan 2006.
Ethem, H.,
Camilerimiz, İstanbul, 1932.
Evliya Çelebi Seyahatnamesi, C. II, İstanbul, 1978.
Evliya Çelebi Seyahatnamesi, Anadolu, Suriye, Hicaz (1671-1672), C.IX, İstanbul,
1935.
Eyice, S.,
“Yunanistan’da Türk Mimari Eserleri”, Türkiyat
Mecmuası, XI, 1954.
“İki Türk Abidesinin Mahiyeti Hakkında Notlar:
“İznik’te Nilüfer Hatun İmareti ve Kayseri Köşk
Medrese”, Yıllık Araştırma Dergisi, II, 1957,
s.107-114.
Eyice, S.,
“İznik’te Büyük Hamam ve Osmanlı Devri
Hamamları Hakkında Bir Deneme”, Tarih Dergisi,
804
XI, İstanbul, 1960, s. 99-120.
Osmanlı-Türk Mimarisi’nin İlk Devrinin Bir Cami
Tipi Hakkında”, Milletlerarası Birinci Türk
Sanatları Kongresi Ankara 19-24 Ekim 1959,
Ankara, 1962, s. 187-188.
İstanbul Minareleri, İstanbul, 1962.
“İlk Osmanlı Devrinin Dini-İçtimai Bir Müessesesi
Zaviyeler
ve
Zaviyeli-Camiler”,
İstanbul
Üniversitesi İktisat Fakültesi Dergisi, XXI,
İstanbul, 1962, s.1-80.
“Eski Bir Türk Karikatürü”, Türk Kültürü, S.14,
Ankara, 1963, s.73-77.
“La mosquée-zaviyah de Seyyid Mehmed Dede á
Yenişehir”, Beiträge zur Kunstgeschichte Asiens,
in Memoriam Ernst Diez, İstanbul, 1963, s.49-68.
“İstanbul Minareleri”, Türk San’atı Tarihi
Araştırma ve İncelemeleri, I, İstanbul, 31-132.
“Bizans Devrinde Edirne ve Bu Devre Ait Eserler”,
Edirne, Edirne’nin 600. Fethi Yıldönümü
Armağan Kitabı, Ankara, 1965, s.39-76.
“Trakya’da İnecik’de Bir Tabhaneli Cami”, Türk
Enstitüsü Dergisi, I, 1970, s.171-196.
Faroqhi, S.,
Gabriel, A.,
Son Devir Bizans Mimarisi, İstanbul'da
Palaiolagos'lar Devri Anıtları, İstanbul, 1980.
“İznik”, Sanat Tarihi Araştırmaları Dergisi, I
(1987), s.65-116.
“Bursa ve Çevresinde Türk Sanatı”, Bursa, İstanbul,
1996, s.46-53.
“Sincanlı’da Sinan Paşa İmareti”, Vakıflar Dergisi,
X, (Tıpkı Basım), Ankara, 2006, s.303-336.
Osmanlı’da Kentler ve Kentliler, İstanbul, 1994.
Osmanlı Dünyasında Üretmek, Pazarlamak,
Yaşamak (Çev.ler: G.Ç. Güven-Ö. Türesay),
İstanbul, Eylül 2003.
“Bursa’da Murad I Camii ve Osmanlı Mimarisinin
Menşei Meselesi”, Vakıflar Dergisi, II, Ankara,
805
Galip, M.,
Goodwin, G.,
Gök, S.,
Gökbilgin, M.T.,
Gökçen, İ.,
Gölpınarlı, A.,
Gölpınarlı, A.,
Gönülal, Ö.,
1942, s.37-43.
Une Capitale Turque Brousse, Bursa, Texte I,
Paris, 1958.
Bir Türk Başkenti Bursa, (Haz.lar N. Er, vd.), C.III, İstanbul, Mayıs 2010.
Ankara, I, Kabristanlar, Mescidler, Camiler,
İstanbul, 1341 (1925).
A History of Ottoman Architecture, London,
1971.
Bursa'daki Türk Yapılarında Yer alan Çini
Süslemeli Örnekler, (Ege Üniversitesi Sosyal
Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi A.B.D. Basılmamış
Yüksek Lisans Tezi), İzmir, 2000.
“Murad I Tesisleri ve Bursa İmareti Vakfiyesi”,
Türkiyat Mecmuası, X, (1951-1953), İstanbul,
1953, s.217-234.
“Edirne Hakkında Yazılmış Tarihler ve Enis-ül
Müsamirin”, Edirne, Edirne’nin 600. Fethi
Yıldönümü Armağan Kitabı, Ankara, 1993, s.77117.
“Edirne Şehrinin Kurucuları”, Edirne, Edirne’nin
600. Fethi Yıldönümü Armağan Kitabı, Ankara,
1993, s.161-178.
Manisa Tarihinde Vakıflar ve Hayırlar, İstanbul,
1946.
“Ali Bey Camii”, Gediz, S.15, 1938, s. 11-12.
“İslam ve Türk İllerinde Fütüvvet Teşkilatı”
İ.Ü.İ.F.M., C. 2, S. 1-4, İstanbul, 1949-1950.
“Burgazi ve Fütüvvetnamesi” İ.Ü.İ.F.M. C. XV, S.
1-4, İstanbul, 1953- 1954.
“Şeyh Seyyid Gaybi Oğlu Şeyh Seyyid Hüseyin’in
Fütüvvetnamesi”, İ.Ü.İ.F.M., C. XVIII, S. 1-4,
İstanbul, 1955-1956.
Erken Osmanlı Döneminde İnşa Edilen Çok
İşlevli Camilerde Kubbeye Geçiş Elemanları,
806
Görür, M.,
Gurlitt, V.C.,
Gülerman, A.-Taştekin, S.,
Güllülü, S.,
Gün, R.,
Güner, H.,
Güney, N.,
Gürsoy, E.,
Hakses, A.R.,
Halaçoğlu, Y.,
Hasol, D.,
(Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü
Sanat Tarihi A.B.D. Yayınlanmamış Doktora Tezi),
Ankara, Haziran 1997.
Beylikler Dönemi Mimarisinde Taş Süsleme
(1300-1435), (Hacettepe Üniversitesi Sosyal
Bilimler
Enstitüsü
Sanat
Tarihi
A.B.D.
Yayınlanmamış Doktora Tezi), Ankara, Ağustos
1999.
“Die Bauten Adrianopolis”, Orientalisches Archiv,
1, 11, Leipzing, 1910/11.
Die islamitischen Bauten von İznik, OA, III
(1912/13).
Edirne’deki Yapılar, Edirne, 2006.
Ahi Teşkilâtının Türk Toplumunun Sosyal ve
Ekonomik Yapısı Üzerindeki Etkileri, Ankara
1993.
Ahi Birlikleri, İstanbul 1992.
Amasya ve Çevresindeki Mimari Eserlerde Yazı
Kullanımı, (Ondokuz Mayıs Üniversitesi Sosyal
Bilimler Enstitüsü İslam Tarihi ve Sanatları A.B.D.,
Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Samsun,
1993.
Tarihte Kütahya, Kütahya, 1961.
Bilecik Tarih ve Coğrafya Etüdü, Bilecik, 1937.
Ege Bölgesi Camilerinde Kullanılan Ahşap Kapı
ve Pencere Kanatları, (Ege Üniversitesi Sosyal
Bilimler Enstitüsü Türk-İslam Sanatı A.B.D.,
Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İzmir, 2005.
Muğla Menteşe Büyükleri, Muğla, 1999.
XIV-XVII. Yüzyıllarda Osmanlılarda Devlet
Teşkilatı ve Sosyal Yapı, Ankara, 2007.
“Zaviyeli Cami”, Ansiklopedik Mimarlık Sözlüğü,
İstanbul, Ocak, 2008, s.105.
“Tabhane”, Ansiklopedik Mimarlık Sözlüğü,
İstanbul, Ocak, 2008, s.445.
807
Hill, D.-Grabar, O.,
Huart, Ct.,
Hüseynof, R.,
İbnü’l-Celâl Sezâyî,
İlter, F.,
İnalcık, H.,
Islamic Architecture and its Decoration A.D. 8001500, London, 1964.
“Ak Şemseddin”, İslam Ansiklopedisi, C.I, İstanbul,
1978, s.230-231.
“XI.-XII. Yüzyılda Önasya’da Askeri-Feodalite
Müessesesi-Uclar”, VIII. Türk Tarih Kongresi
(11-15 Ekim 1976), II, 1981, s.725-740.
“Bursa’ya Seyahat”, Bir Masaldı Bursa, İstanbul,
Kasım 1996, s.329-45.
“Osmanlı Ulaşım Ağında Irmak Kenarı Bir
Yerleşme: Osmancık”, Belleten, LII, 203, s.535569.
“Bursa”, The Encyclopaedia of Islam, Vol.I,
Netherlands, 1960, s.1333-1336.
Bursa Kadı Sicilleri, Ankara, 1988.
“State and Ideology under Sultan Süleyman I”, The
Middle East and the Balkans under the Otoman
Empire: Essays on Economy and Society, Indiana,
1993.
“Ahilik, Toplum, Devlet”, II. Uluslararası Ahilik
İnalcık, H.,
Kültürü Sempozyumu Bildirileri 13-15 Ekim
1999 Kırşehir, Ankara, 1999, s.189-200.
“Osmanlı Devleti’nin Kuruluşu”, Türkler, C.9,
Ankara, 2002, s.66-80.
Osmanlı İmparatorluğu Klasik Çağ (1300-1600),
İstanbul, Ekim 2005.
“Osmanlı Tarihinde Dönemler Devlet-ToplumEkonomi”, Osmanlı Uygarlığı, I, (Yay.Haz.lar
H.İnalcık-G.Renda), Ankara, 2009, s.30-235.
Doğu Batı, Makaleler II, Ankara, Ağustos, 2009.
Devlet-i ‘Aliyye, Osmanlı İmparatorluğu Üzerine
Araştırmalar-I, Klasik Dönem (1302-1606)
Siyasal, Kurumsal ve Ekonomik Gelişim, İstanbul,
Ocak 2010.
Osmanlılar, Fütühat, İmparatorluk, Avrupa İle
808
İnce, K.,
İpşirli, M.,
İslam Ansiklopedisi,
Kafadar, C.,
Kahraman, S.A.-Dağlı Y.,
Kahrıman, Ö.,
Kal’a, A.,
Kaplanoğlu, R.,
Kaprol, T.,
İlişkiler, İstanbul, Mayıs 2010.
Doğu Batı, Makaleler I, Ankara, Kasım 2010.
III. Selim-IV. Mustafa ve II. Mahmud Dönemi
(1789-1839) Osmanlı Cami ve Mescidleri,
(Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü
Arkeoloji ve Sanat Tarihi A.B.D. Yayınlanmamış
Doktora Tezi), Erzurum, 1995.
“Osmanlı Ulemâsı”, Osmanlı, C.8, İstanbul, 1999,
s. 71-79.
“Bursa”, İstanbul, 1997, s.811.
İki Cihan Aresinde Osmanlı: Osmanlı Devletinin
Kuruluşu, Ankara, Mart 2010.
“İki Cihân Âresinde”, Cogito, S.19, Yıl:1999,
İstanbul, 2006, s.41-61.
Günümüz
Türkçesiyle
Evliya
Çelebi
Seyahatnamesi: Konya-Kayseri-Antakya-ŞamUrfa-Maraş-Sivas-Gazze-Sofya-Edirne,
Cilt:3,
Kitap:2, İstanbul, Haziran 2006.
Günümüz
Türkçesiyle
Evliya
Çelebi
Seyahatnamesi: İstanbul, Cilt:1, Kitap:1, İstanbul,
Ocak 2008.
Trabzon’daki Türk Devri Mimari Eserleri,
(Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü
Sanat Tarihi A.B.D., Yayınlanmamış Yüksek Lisans
Tezi), Erzurum, 2003.
“Fütüvvet ve Ahiliğin Doğuşu”, Türk Dünyası
Araştırmaları, 65, Nisan 1990.
Bursa Anıtları Ansiklopedisi, Bursa, 1994.
“Kentsel Tarihi ve Kültürel Mimari Mirasın Tasarım
Eğitiminde Önemi ve Bursa Özelinde İncelenmesi”,
Bursa Halk Kültürü, Uludağ Üniversitesi
II.Bursa Halk Kültürü Sempozyumu (20-22 Ekim
2005) Bildiri Kitabı, C.3, Bursa, 2005, s.823-835.
Karabay, K.,
63 No’lu Tokat Şer’iye Sicili, (Kahramanmaraş
Sütçü İmam Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü
809
Karaçağ, A.,
Karadanışman, K.,
Karamağralı, H.,
Karamustafa, A.T.,
Karasoy, Y.,
Tarih A.B.D., Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi),
Kahramanmaraş, Ocak, 2007.
Beylikler Devri Mimarisinde Alçı Süslemeler,
(Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat
Tarihi A.B.D., Yayınlanmamış Doktora Tezi),
Konya, 2002.
Manisa Tarihi, Eser ve Kitabeleri, Manisa, 1977.
“Çorum Ulu Camii’ndeki Minber”, Sanat Tarihi
Yıllığı, I, 1964-65, s.120-142.
Tanrının
Kuraltanımaz
Kulları,
İslam
Dünyasında Derviş Toplulukları (1200-1550),
İstanbul, Mayıs 2007.
“Ahi Kelimesi ve Türk Kültüründe Ahilik”, Selçuk
Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü
Türkiyat Araştırmaları Dergisi, S.14, Konya, Güz
2004, s.1-23.
Karpuz, H.,
Katoğlu, M.,
Kaya, F.,
Kepecioğlu, K.,
Keskin, M.,
Kılıç, B.,
Kızıltan, A.,
Trabzon, Ankara, 1990.
“13. Yüzyıl Konya’sında Bir Cami Grubunun Plan
Tipi ve “Son cemaat Yeri”, Türk Etnografya
Dergisi, IX, Ankara, 1967, s.81-99.
Osmanlı Devleti’nin Rumeli’de Uyguladığı İskan
Siyaseti, (Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler
Enstitüsü Tarih A.B.D., Yayınlanmamış Yüksek
Lisans Tezi), Ankara, 2006.
“Bursa’nın Eski Devirlerine Ait Kayıt Defterleri”,
Uludağ, Bursa Halkevi Dergisi, Temmuz 1936.
“Osmanlı Devleti’nin Sosyal ve Ekonomik
Hayatının Tanziminde Ahiliğin Oynadığı Rol”, II.
Uluslararası Ahilik Kültürü Sempozyumu
Bildirileri 13-15 Ekim 1999 Kırşehir, Ankara,
1999, s.203-13.
Edirne’de Erken Osmanlı Devri Eserlerinde Çini
Süslemeler, (Ege Üniversitesi, Sanat Tarihi A.B.D.,
Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İzmir, 2000.
Anadolu Beyliklerinde Cami ve Mescitler (XIV
810
Koca, S.,
yüzyıl sonuna kadar), İstanbul, 1958.
“Diyâr-ı Rûm’un (Roma Ülkesi=Anadolu) ‘Türkiye’
Hâline Gelmesinde Türk Kültürünün Rolü”, Selçuk
Koyunluoğlu, A.M.T.,
Kök, E.,
Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü
Türkiyat Araştırmaları Dergisi, S.23, Konya,
Bahar 2008, s.1-53.
(İznik) ve Bursa Tarihi, Bursa, 1935.
Timurlu Çağı Sanatı ve Osmanlı Mimarisi ile Bir
Karşılaştırma Denemesi, (Ankara Üniversitesi
Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi A.B.D.,
Yayınlanmamış Yüksek Lisans tezi), Ankara, 2006.
Köklü, N.,
Dünkü Manisa, Ankara, 1970.
“Manisa’daki Osmanlı Eserleri II”, Manisa, S.5,
Manisa, Şubat 1994, s.3-13.
“Manisa’da Osmanlı Eserleri III”, Manisa, 6,
Manisa, Haziran 1994, s.3-13.
Köprülü, F.,
Köprülü, M.F.,
Köymen, M.A.,
Kuban, D.,
Kuran, A.,
“Abu Ishaq Kazeruni und die Ishaqi-Dervische in
Anatolien, Der Islam, XIX, 1930.
“Ribat”, Vakıflar Dergisi, II, Ankara, 1942, s.26778.
Osmanlı Devletinin Kuruluşu, Ankara, 1959.
“Alp”, İslam Ansiklopedisi, C.I, İstanbul, 1978,
s.379-384.
“Selçuklularda
Devlet;
Tarihi
ve
Siyasi
Bakımlardan”, TTK Belleteni, LIV, 209, 1990,
s.403-415.
Selçuklu Devri Türk Tarihi, Ankara, 1993.
Anadolu Türk Mimarisi Tarihi, İstanbul, 1965.
Türk ve İslam Sanatları Üzerine Denemeler,
İstanbul, 1982.
Osmanlı Mimarisi, İstanbul, Mayıs 2007.
İlk Devir Osmanlı Mimarisinde Cami, Ankara,
1964.
811
“Edirne’de Yıldırım Camii”, Belleten, C.28,
Ankara, 1964.
The Mosque in Early Ottoman Architecture,
USA, 1968.
Anadolu Medreseleri, Ankara, 1969.
“Onbeşinci ve Onaltıncı Yüzyıllarda İnşa Edilen
Osmanlı Külliyelerinin Mimari Esasları Konusunda
Bazı Görüşler”, İ.Ü. Milletlerarası Türkoloji
Kongresi (İstanbul, 15-20 Ekim 1973) Tebliğler,
İstanbul, 1979, s.795-814.
“Mimar Sinan’ın Külliyeleri”, Mimarbaşı Koca
Sinan Yaşadığı Çağ ve Eserleri, İstanbul, 1988,
s.167-173.
Kur’an-ı Kerim ve Türkçe Anlamı (Meal), Ankara, 1985.
Kuruyazıcı,H.,
“Bursa”, Eczacıbaşı Sanat Ansiklopedisi, C.I,
İstanbul, 1997, s.304-307.
Kunter, H.B.,
“Kitabelerimiz”, Vakıflar Dergisi, II, Ankara, 1942,
s. 431-436.
Kuyulu, İ.,
“Yıldırım Camii”, Erken Osmanlı Sanatı, İstanbul,
1999, s.193-95.
“Muradiye Camii”, Erken Osmanlı Sanatı,
İstanbul, 1999, s.180-81.
“II. Bayezid Külliyesi”, Erken Osmanlı Sanatı,
İstanbul, 1999, s.189-93.
“Beylerbeyi Camii”, Erken Osmanlı Sanatı,
İstanbul, 1999, s.187-88.
“Yahşi Bey (Yeşil İmaret) Camii”, Erken Osmanlı
Sanatı, İstanbul, 1999, s.67-68.
Kuyulu, İ.,
“Edirne”, Erken Osmanlı Sanatı, İstanbul, 1999,
s.179-180.
“Anadolu Selçuklu Kervansarayları İle Orta Asya
Kervansaraylarının Karşılaştırılmasına Yönelik Bir
Deneme”, E.Ü. Sanat Tarihi Dergisi, VIII, İzmir,
1996, s.51-80.
812
Lekesiz, M. H.,
Lowry, H.W.,
Manaz, S.,
Mango, C.,
Mardan, N.Y.Z.,
Mayer, L.A-Pinkerfeld, J.,
Mergen, Y.,
Meriç, R.M.,
Moradtmann, A.D.,
Mozzati, L.,
Mustafa, M.,
“Osmanlılarda
Sünnî-Hanefî
Geleneğinin
Oluşmasında Ulemânın Rolü”, Osmanlı, C.8,
İstanbul, 1999, s.80-84.
Trabzon Şehrinin İslamlaşması ve Türkleşmesi,
İstanbul, 1981.
Studies in Defterology: Ottoman Society in the
Fifteenth and Sixteenth Centuries, İstanbul, 1992.
The Nature of the Early Ottoman State, Albany,
2003.
Erken Dönem Osmanlı Devlet Yapısı, İstanbul,
Ocak 2010.
“XIV. Yüzyıl Bursa Camilerinde Tuğla Malzemenin
Kullanıldığı Örnekler”, II. Uluslararası Eskişehir
Pişmiş Toprak Sempozyumu Bildiriler Kitabı 1730 Haziran 2002, Eskişehir, 2002.
Byzantine Architecture, New York, 1976.
Bizans Mimarisi, İstanbul, 2006.
Bursa, Le Monde Neşriyatı, Beyoğlu.
Some Principal Muslim Religious Buildings in
Israel, Jeruselam, 1950.
“Bilecik Orhan Gazi İmareti Çalışmalarında
Bulunan Devşirme Mimari Plastik Eserlerin
Değerlendirilmesi”,
Anadolu’da
Tarikat
Yapılarına Bakış (13-15.YY) Bilecik Orhan Gazi
İmareti Kazı Sonuçları, (Ed. E. Altınsapan),
Eskişehir, 2003, s.326-341.
“Bayazid Camii Mimarı”, Ankara Üniversitesi
İlahiyat Fakültesi Türk ve İslam Sanatları Tarihi
Enstitüsü Yıllık Araştırma Dergisi, C.II, 1957,
Ankara, 199(?), s.4-76.
Anatolien, (Yay. F. Babinger), Hannover, 1925.
Islam, Milan, 2002.
“Balkanlarda (Romanya-Dabruca dahil) Ahilik
Teşkilatı Hakkında Bazı Mülahazalar”, II.
Uluslararası Ahilik Kültürü Sempozyumu
Bildirileri 13-15 Ekim 1999 Kırşehir, Ankara,
813
Müderrisoğlu, F.,
Müderrisoğlu, F.-Arslan, Ç.,
Mülayim, S.,
Nemlioğlu, C.,
Neşri, M.,
Numan, İ.,
Ocak, A. Y.,
Ocak, A. Y.,
Ocak, Y.,
Ocak, A. Y.-Faruki, S.,
Oğuzoğlu, Y.,
1999, s.234-40.
“Osmanlı Şehirciliği Üzerine Bazı Gözlemler”,
Prof. Dr. Zafer Bayburtluoğlu Armağanı, Sanat
Yazıları, Kayseri, 2001, s.387-69.
“Edirne II. Bayezid Külliyesi”, Vakıflar Dergisi,
C.22-23 (1991-94), XXII, Ankara, 1991, s. 151-175.
“Tarihsel Süreç İçerisinde İznik”, Vakıf ve
Kültür, Yıl:1, C.1, S.3, Ankara, Kasım 1998, s.
42-46.
Anadolu
Türk
Mimarisinde
Geometrik
Süslemeler-Selçuklu Çağı, Ankara, 1982.
15, 16 ve 17. Yüzyıl Osmanlı Mimarisinde
Kalemişleri, (İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler
Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul,
1989.
Kitab-ı Cihannüma, C.I-II., Ankara, 1987.
“İlk Devir Türk Sufi Merkezlerinin Mahiyetleri ve
Mimarilerinin Menşei Hakkında”, Vakıflar Dergisi,
XIX, Ankara, 1985, s.31-48.
“Zaviyeler”, Vakıflar Dergisi, XII, Ankara, 1978, s.
247- 268.
Türk Sufiliğine Bakışlar, İstanbul 1996.
“Dinî Bilimler ve Ulemâ”, Osmanlı Uygarlığı,
(Haz. H. İnalcık-G. Renda), C. I, İstanbul, 2003.
“Osmanlı Devleti’nin Kuruluşunda Ahilik ve Şeyh
Edabalı: Problematik Açıdan Bir Sorgulama”, II.
Uluslararası Ahilik Kültürü Sempozyumu
Bildirileri 13-15 Ekim 1999 Kırşehir, Ankara,
1999, s.241-47.
“Zaviye”, İslam Ansiklopedisi, C. 13, Eskişehir,
1997, s. 468-476.
“Anadolu Şehirlerinde Osmanlı Döneminde Görülen
Yapısal Değişiklikler”, V. Araştırma Sonuçları
Toplantısı, C.I, Ankara, 6-10 Nisan 1987, s.1-10.
“Bursa ve Osmanlılar”, Uluslararası Batı Anadolu
Beylikleri Sempozyumu Bildiriler 18-20 Ekim
814
2004, Balıkesir, 2005, s.107-116.
“Bursa’daki Ev Yaşamının Maddi Kültür
Bağlamında Değerlendirilmesi (Yıl: 1627)”, Bursa
Onat, Ö.,
Onur, O.,
Oral, M.Z.,
Oral, O.,
Orhonlu, C.,
Osman, R.,
Osmanlı Ansiklopedisi,
Otto-Dorn, K.,
Ousterhout, R.,
Ödekan, A.,
Öney, G.,
Halk Kültürü, Uludağ Üniversitesi II. Bursa Halk
Kültürü Sempozyumu (20-22 Ekim 2005) Bildiri
Kitabı, C.3, Bursa, 2005, s.803-821.
Bursa Yeşil Cami Çinileri, (Ege Üniversitesi
Edebiyat Fakültesi Arkeoloji ve Sanat Tarihi
Bölümü, Türk-İslam Sanatı A.B.D., Yayınlanmamış
Lisans Tezi), İzmir, 1991.
Edirne, Türk Tarihi Vesikalarında Kitabeler
(Tamamı), İstanbul, 1972.
Edirne Minareleri Türk Mimari Vesikalarından,
İstanbul, 1974.
“Anadolu’da San’at Değeri Olan Ahşap Minberler,
Kitabeleri ve Tarihçeleri”, Vakıflar Dergisi, V,
Ankara, 1962, s. 23-77.
Edirne Minareleri, Edirne, 1973.
Osmanlı İmparatorluğunda Şehircilik ve Ulaşım,
İzmir, 1984.
Edirne Rehnüması, (Yay. R.Kazancıgil), Edirne,
1994.
“Bursa’nın Fethi”,C.I, İstanbul, 1994, s.72-73.
Das islamische Iznik, Berlin, 1941.
“The Byzantine Heart”, Zograf, 17, 1986, s.36-44.
“Ethnic Identity and Culturel Appropriation in
Early Ottoman Architecture”, Muqarnas, Volume
XII: An Annual on Islamic Art and Architecture,
Leiden, 1995, s.48-62.
“Yapı Topluluğu: Külliye”, Türkiye Tarihi
Osmanlı Devleti 1300-1600, İstanbul, 1995, s.278.
“İslam Süsleme ve El Sanatlarına Türklerin
Katkısı”, İslam Sanatında Türkler, İstanbul, 1976.
Türk Çini Sanatı, İstanbul, 1976.
İslam Mimarisinde Çini, İzmir, 1987.
815
Anadolu Selçuklu Mimari Süslemesi ve El
Sanatları, Ankara, 1988.
Önge, M.Y.,
Ötüken, Y.-vd.,
Öz, T.,
Özbek, Y.,
Özcan, K.,
Özcan, T.,
Özgür, Ş.,
Özlük, N.,
Öztuna, Y.,
Özüdoğru, Ş.,
Beylikler Devri Sanatı XIV-XV. Yüzyıl (13001453), Ankara, 1989.
“Bursa Çinileri”, Bursa, İstanbul, 1996, s.108-116.
“Beylikler ve Erken Osmanlı Sanatına, Sosyal
Yaşantısına Genel Bakış”, Erken Osmanlı Sanatı,
İstanbul, 1999, s.12-33.
Anadolu’da XII-XIII. Yüzyıl Türk Hamamları,
Ankara, 1995.
Türkiye’de Vakıf Abideler ve Eski Eserler, IV,
Ankara, 1986.
“Tavanlarımız”, Güzel Sanatlar, 5, 1944, s.29-38.
Osmanlı Beyliği Mimarisinde Taş Süsleme (13001453), Ankara, 2002.
“Ortaçağda Anadolu’nun İdari Coğrafyasına Bakış
Anadolu’da Selçuklu İdari Birimleri”, Ankara
Üniversitesi Coğrafi Bilimler Dergisi, S. 3 (1),
Ankara, 2005, s.73-99.
(Klasik Dönem) Osmanlı İmaret Sisteminin
İktisadi Yükselişi, (Marmara Üniversitesi Sosyal
Bilimler
Enstitüsü
İktisat
Tarihi
A.B.D.,
Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul,
1991.
Tire Minareleri, (Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal
Bilimler Enstitüsü, İslam Tarihi ve Sanatları A.B.D.,
Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İzmir, 1988.
“Selçuki ve Osmanlı Çinileri İşçiliği”, Selçuk
Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü
Türkiyat Araştırmaları Dergisi, S.23, Konya,
Bahar 2008, s.301-328.
“Osmanlı İmparatorluğu”, Türk Ansiklopedisi, C.
XXVI, Ankara, 1977, s. 89-156.
“Bursa’da 15-16. Yüzyıl Kalkan Duvarlı Camilerde
Taş-Tuğla İşçiliği”, III. Uluslararası Eskişehir
Pişmiş Toprak Sempozyumu Bildiriler Kitabı,
816
Eskişehir, 16-30 Haziran 2003, s.438-445.
Parla, C.,
Parmaksızoğlu, İ.,
Pay, S.,
Pekin, E.- Rifat, S.,
Peremeci, O.N.,
Petersen, A.,
Pilehvarian, N.K.,
Pinon, P.,
Pitcher, D.E.,
Purgstall, J.V.H.,
Reuther, O.,
Reyhanlı, T.,
Riefstahl, R.M.,
“Bilecik Orhan Gazi İmareti Restitüsyonu”,
Anadolu’da Tarikat Yapılarına Bakış (13-15.YY)
Bilecik Orhan Gazi İmareti Kazı Sonuçları, (Ed.
E. Altınsapan), Eskişehir, 2003, s.342-357.
İbn Batuta Seyahatnamesinden Seçmeler, Ankara,
1982.
“Baş Mimar Hacı İvaz Paşa”, Bir Masaldı Bursa
(Haz. E. Yenal), İstanbul, 1996, s.177-185.
“Sultaniye
İmareti
(Birimleri-Fonksiyonlarıİşleyişi), Bursa Kültürü, II. Bursa Halk Kültürü
Sempozyumu Bildiri Kitabı (20-22 Ekim 2005),
C.II, Bursa, 2005, s.931-45.
Green Bursa, Bursa, İstanbul.
Edirne Tarihi, İstanbul, 1939.
“Tabhanes”, Dictionary of Islamic Architecture,
New York, 1999, s.274.
“Bursa Muradiye Camii Saçak Silmeleri Üzerine
Düşünceler”, Dokuzuncu Milletlerarası Türk
Sanatları Kongresi Bildiriler, 23-27 Eylül 1991
İstanbul, C.III, Vol. III, Ankara, 1995, s.107-113.
“Anadolu ve Balkanlar’daki Osmanlı Kentlerinde
Kentsel Dokular Tipolojisi Üzerine Bir Deneme”,
Osmanlı Mimarlığının 7 Yüzyılı “Uluslarüstü Bir
Miras”, 25/26/27 Kasım 1999, İstanbul, 1999,
s.166-179.
Osmanlı İmparatorluğu’nun Tarihsel Coğrafyası,
(Çev. B. Tırnakcı), İstanbul, Şubat 2007.
Osmanlı Devleti Tarihi, I, (Tarih ve Yer ?).
Die Qa’a, Festschrift F. Sarre, “Jahrbuch
d.Asiat.Kunst”, Leipzig, 1925.
Osmanlı Külliye Mimarisinin Gelişimi, İstanbul,
1974.
Cenubi Garbi
İstanbul, 1941.
817
Anadolu’da
Türk
Mimarisi,
Rodoplu, H.,
Saladin, H.,
Saoud, R.,
Savaş, A.,
Seçgin, N.,
Sedad, H.E.,
Selen, H.S.,
Sertoğlu, M.,
Sevim, S.,
Sönmez, N.,
Sönmez, Z.,
Edirne ve İnecik’teki (Tekirdağ) Tabhaneli
Camiler, (Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türkİslam Sanatı A.B.D. Yayınlanmamış Lisans Tezi),
İzmir, 1989.
Manuel d’Art Musulman, I L’Achitecture, Paris,
1907.
“Muslim Architecture under Ottoman Patronage
(1326-1924)”, FSTC, July 2004, s.1-26.
“Bursa ve İlçelerindeki 15. Yüzyıl Mimarisinde
Tuğla Süsleme”, III. Uluslararası Eskişehir Pişmiş
Toprak Sempozyumu Bildiriler Kitabı, Eskişehir,
16-30 Haziran 2003, s.429-437.
Tokat’taki Türk Mimari Eserleri, (Mimar Sinan
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Arkeoloji ve
Sanat Tarihi A.B.D., Türk ve İslam Sanatları
Programı, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi),
İstanbul, 1993.
Bursa Tarihi Yerler, Müzeler, Camiler, Türbeler,
Bursa, 1939.
“Yazma Cihannüma’ya Göre Edirne Şehri”, Edirne,
Edirne’nin 600. Fethi Yıldönümü Armağan
Kitabı, Ankara, 1993, s.303-309.
“İkinci Murad’ın Vasiyetnamesi”, Vakıflar Dergisi,
VIII, Ankara, 1969, s. 67-71.
“Osmanlı Bursa’sına Grup Yerleşimleri Hakkında
Bazı Bilgiler”, Bir Masaldı Bursa, İstanbul, Kasım
1996, s.145-157.
“Edirne’deki Erken ve Klasik Osmanlı Camilerinde
Pencere Tasarımının Gelişimi”, Uluslararası
Kuruluşunun 700. Yıl Dönümünde Bütün
Yönleriyle Osmanlı Devleti Kongresi 07-09
Nisan/April 1999 Bildiriler, Konya, 2000, s.99151.
Başlangıcından 16. Yüzyıla Kadar Anadolu
Türk-İslam Mimarisinde Sanatçılar, Ankara,
1989.
818
Söylemezoğlu, H.H.K.,
Sözen, M.,
Sözen, M.-vd.,
Sözen, M.-Tanyeli, U.,
Süel, M.,
Sümer, F.,
Süreyya, M.,
İslam Dini İlk Camiler ve Osmanlı Camileri,
İstanbul, 1954.
Anadolu Medreseleri, İstanbul, 1971-72.
“Bursa’nın Çağrısı”, Sanatsal Mozaik, Yıl 2, S.20,
İstanbul, Nisan 1997, s. 10-17.
Geleneksel Türk El Sanatları, İstanbul, 1998.
Türk Mimarisinin Gelişimi ve Mimar Sinan,
İstanbul, 1975.
“Külliye”, Sanat Kavram ve Terimleri Sözlüğü,
İstanbul, 1994, s.144.
“Tabhane”, Sanat Kavram ve Terimleri Sözlüğü,
İstanbul, 1994, s.228-229.
“Zaviye”, Sanat Kavram ve Terimleri Sözlüğü,
İstanbul, 1994, s.260.
“Zaviyeli Cami”, Sanat Kavram ve Terimleri
Sözlüğü, İstanbul, 1994, s.260.
“Antik Dönemde Bursa”, Bursa, Ankara, 1996,
s.26-34.
“Anadolu’ya Yalnız Göçebe Türkler mi Geldi?”,
TTK Belleteni, XXIV, 96, 1960, s.567-594.
“Anadolu’da Moğollar”, Selçuklu Araştırmaları
Dergisi, I, 1969, s.1-147.
Sicilli-Osmani, İstanbul, 1308.
Şahin, F.,
“Kütahya’da
Çinili
Eserler”,
Atatürk’ün
Doğumunun 100. Yılına Armağan Kütahya,
İstanbul, 1981-1982, s.111-170.
Şahin, N.-Morçöl, E.,
“Kastamonu İsmail Bey Külliyesi Rölövesi”, Rölöve
ve Restorasyon Dergisi, 6, Ankara, 1987, s.31-58.
“Bir Toplumsallaştırma Aracı Olarak Ahilik”,
Şanal, M.-Güçlü, M.,
Şapolya, E.B.,
Şehsuvaroğlu, B.N.,
Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Üniversitesi
Dergisi, S.23, 2007/2.
Osmanlı Sultanları Tarihi, İstanbul, 1961.
“Edirne Fatih Devri Eserlerine Kısa Bir Bakış ve
Sitti Hatun Camii”, Vakıflar Dergisi, V, Ankara,
1962, s.199-204.
819
Şeker, M.,
Şen, F.,
Şener, Y.S.,
Şeşen, R.,
Taeschner, F.,
Tamer, V.,
Tanman, M.B.,
Tanman, B.,
Tanyeli, U.,
Taşçıkar, B.,
İbn Batuta'ya Göre Anadolu'nun SosyalKültürel ve İktisadi Hayatı İle Ahilik, Ankara,
1993.
Fetihlerle
Anadolu’nun
Türkleşmesi
ve
İslamlaşması, Ankara, 1987.
“Demirtaşpaşa Mahallesi”, Bursa Araştırmaları
Kent Tarihi ve Kültürü Dergisi, S.12, Bursa,
Bahar 2006.
14. Yüzyıl Bursa Yapılarında Erken Osmanlı
Duvar Örgüsü, (Ankara Üniversitesi Sosyal
Bilimler Enstitüsü Arkeoloji ve Sanat Tarihi (Sanat
Tarihi) A.B.D., Yayınlanmamış Yüksek Lisans
Tezi), Ankara, 1993.
“Sinan Paşa’nın Arapça Vakfiyesinin Tercümesi”,
Vakıflar Dergisi, X, Ankara, 2006, s.337-343.
“Das Heiligtum des Postin Pos Baba in Jenischehir”,
Der Islam, 20, 1932, s.116-126.
“İslâm Ortaçağında Futuvva (Fütüvvet Teşkilâtı)”,
İ.Ü. İktisat Fakültesi Mecmuası (İFM), C.15, S.14, İstanbul, (Ekim 1953-Temmuz 1954), s.1-32.
“Fatih Devri Ricalinden İshak Paşa’nın Vakfiyeleri
ve Vakıfları”, Vakıflar Dergisi, IV, Ankara, 1958,
s. 107-124.
“Erken Dönem Osmanlı Mimarisinde Memluk
Etkileri”, Osmanlı Mimarlığının 7 Yüzyılı
“Uluslarüstü Bir Miras”, İstanbul, 1999, s.82-90.
“Bursa’da Osmanlı Mimarisi”, Bursa, İstanbul,
1996, s.124-142.
Anadolu-Türk Kentinde Fiziksel Yapının Evrim
Süreci (11-15. yy.), İstanbul, 1987 (İTÜ. Fen
Bilimleri Enstitüsü Doktora Tezi).
16. Yüzyılda Batılı Gezginlerin İngilizce ve
Türkçe Yayımlanan Notlarında İstanbul ve
Anıtları, (İTÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü,
Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul,
2002.
820
Tekinkaya, E. L.,
Temuçin, S.,
Texier, C.,
Top, M.,
Toruk, F.,
Tuğlacı, P.,
Tuğrul, H.M.-Kazancı, R.,
Tuluk, Ö. İ.,
Tunalı, S.,
Tuncer, B.,
İstanbul’da 15. 16. Yüzyıl Osmanlı Dini
Mimarisinde Kalem İşleri, (Marmara Üniversitesi
Sosyal Bilimler Enstitüsü Geleneksel Türk El
Sanatları Bölümü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans
Tezi), İstanbul, 1991.
İlk Devir Osmanlı Mimarisinde Taş Üzerinde
Bitkisel Bezeme, (Atatürk Üniversitesi Sosyal
Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Yüksek Lisans
Tezi), Erzurum, 1988.
Küçük Asya Coğrafyası, Tarihi ve Arkeolojisi
(Çev. A. Suat), C.I, Ankara, 2002.
Erken Dönem Osmanlı Mihrapları (XIV-XV.
Yüzyıl), (Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler
Enstitüsü Arkeoloji ve Sanat Tarihi A.B.D., Sanat
Tarihi B.D., Yayınlanmamış Doktora Tezi, Van,
1997.
Amasya Yörgüç Paşa Külliyesi, (Hacettepe
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi
A.B.D., Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi),
Ankara, Mayıs 2002.
Osmanlı Şehirleri, İstanbul, 1985.
Edirne’de Osmanlı Döneminden 2000 Yılına
Kalan Mimari Eserler Albümü, İstanbul, 2000.
Mekana Bağlı Strüktür Analizi: Osmanlı Dini
Mimarisinde Örnekleme: (13.-17.YY), (Karadeniz
Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü
Mimarlık
A.B.D.
Mimarlık
Programı,
Yayınlanmamış Doktora Tezi), Trabzon, 1999.
İznik’te Mimarlık ve İç Mimarlık Olgusunun
Tarihsel Gelişimi, (Marmara Üniversitesi, Güzel
Sanatlar Enstitüsü İç Mimarlık Ana Sanat Dalı,
Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul,
2004.
“Türkiye Selçuklularında İdari Birim ve Bununla
İlgili Meseleler”, Vakıflar Dergisi, XIX, 1985,
s.49-60.
821
Tuncer, O.,
Tuncer, O.C.,
Tunçay, R.,
“Diyarbakır, Mardin ve Dolaylarında Bazı Hıristiyan
Dini Yapılarında Türk-İslam Mimari Unsurları”,
Sanat Tarihi Yıllığı, 5, 1972-73.
“Rönesans ve Klasik Osmanlı Dönemi Dini
Yapılarda Kubbenin Amaç ve Uygulanış Açısından
Karşılaştırılması”, Vakıflar Dergisi, XVIII, Ankara,
1984, s.125-140.
“Taşın Bezeme Şekli Üzerine Düşünceler”, VII.
Vakıf Haftası Bildiriler, Ankara, 1990, s.231-246.
Diyarbakır Camileri Mukarnas, Geometri,
Orantı, Diyarbakır, 1996.
“Türklerde Oyma Sanatı ve Edirne’deki İkinci
Bayezid Camiinin Tahta Oyma Süslemeleri”,
Edirne, Edirne’nin 600. Fethi Yıldönümü
Armağan Kitabı, Ankara, 1993, s.255-256.
Tüfekçioğlu, A.,
Erken Osmanlı Mimarisinde Yazı, Ankara, 2001.
Türk Ansiklopedisi,
“Bursa”, C.VIII, Ankara, 1956, s.457.
Türk Ansiklopedisi,
“Bursa Vilayeti”, C.VIII, Ankara, 1956, s.460.
Türkiye'de Vakıf Abideler ve Eski Eserler, I, Ankara, 1983.
Türkiye'de Vakıf Abideler ve Eski Eserler (Bursa İl Merkezi), III, Ankara, 1983.
Türktüzün, M.,
“Kütahya Çini Müzesi Onarım ve Teşhir-Tanzim
Çalışmaları (II. Yakup İmareti-Gök Şadırvan)”, 10.
Uluçam, A.,
Müze Kurtarma Kazıları Seminer 26-28 Nisan
1999 Kuşadası, Ankara, 2000, s.125-134.
“Arapgir’deki Mimari Anıtların Bugünkü Durumu”,
I. Battalgazi ve Malatya Çevresi Halk Kültürü
Sempozyumu, Tebliğler, Malatya, 22-24 Ekim
1986, s.140-147.
Ortaçağ ve Sonrasında Van Gölü Çevresi
Mimarlığı-II-Bitlis, Ankara, 2002.
Uluçay, Ç.,-Gökçen, İ.,
Uluengin, F.,
Uluengin, F-vd.,
Manisa Tarihi, İstanbul, 1939.
“Stalaktit Planlarının Hendesesi”, Milletlerarası
Birinci Türk Sanatları Kongresi Ankara 19-24
Ekim 1959, Ankara, 1962, s.380-82.
Osmanlı Anıt Mimarisinde Klasik Yapı
822
Uluengin, N.Y.,
Unat, F.R.-Köymen, M.A.,
Urak, G.,
Uyanık, Z. A.,
Uysal, A.O.,
Uysal, A.O.,
Uzluk, F.N.,
Uzunçarşılı, İ.H.,
Detayları, İstanbul, Aralık 2001.
Osmanlı-Türk Sivil Mimarisinde Pencere
Açıklıklarının Gelişimi, İstanbul, Ocak 2000.
Kitab-ı Cihan-nüma Neşri Tarihi, Ankara, 1957.
Amasya'nın Türk Devri Şehir Dokusu ve
Yapıların Analiz ve Değerlendirilmesi, (Gazi
Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Yayınlanmamış
Doktora Tezi), Ankara, 1994.
Çinilerde Kullanılan Klasik Kütahya Çini
Desenleri, (Gazi Üniversitesi Eğitim Bilimleri
Enstitüsü
Geleneksek
El
San.
A.B.D.,
Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara,
Mayıs 2006.
“Tokat’taki Osmanlı Camileri”, Türk Tarihinde ve
Kültüründe Tokat Sempozyumu 2-6 Temmuz
1986, Ankara, 1987, s.313-364.
“Anadolu
Selçuklularından
Erken
Osmanlı
Dönemine Minare Biçimindeki Gelişmeler”,
A.Ü.D.T.C.F.Dergisi, C.33, S.1-2, Ankara, 1990,
s.505-533.
“Erken Osmanlı Döneminde Sırlı Tuğlalı
Minareler”, X. Türk Tarih Kongresi Ankara 2226 Eylül 1986 Kongreye Sunulan Bildiriler, C. V,
Ankara, 1994, s. 2349-2365.
“Zaviyeli Camilerde Minare Problemi”, Türk
Etnografya Dergisi, S.XX, Ankara, 1997.
Germiyanoğulları Beyliğinin Mimari Eserleri,
Ankara, 2006.
“Germiyanoğlu Yakup Bey’in Vakfiyesi”, Vakıflar
Dergisi, VIII, Ankara, 2006, s.71-111.
Anadolu Türk tarihi Vesikalarından Tokad,
Niksar, Zile, Turhal, Pazar, Amasya Vilayet,
Kaza ve Nahiye Merkezlerindeki Kitabeler,
İstanbul, 1927.
823
Afyon Karahisar, Sandıklı, Bolvadin, Çay, İsaklı,
Manisa, Birgi, Muğla, Milas, peçin, Denizli,
Isparta, Atabey ve Eğirdir’deki Kitabeler ve
Sahip, Saruhan, Aydın, menteşe, İnanç, Hamit
Oğulları Hakkında Malumat, İstanbul, 1929.
Uzunçarşılı, İ.H.,
Ülgen, A.S.,
Bizans
ve
Selçukiylerle
Germiyan
ve
Osmanoğulları Zamanında Kütahya Şehri,
İstanbul, 1932.
“XII ve XIII. Asırlarda Anadolu’daki Fikir
Hareketleri İle İçtimai Müesseselere Bakış”, III.
Türk Tarih Kongresi, Ankara 15-20 Kasım 1943,
Kongreye Sunulan Tebliğler, Ankara, 1948, s.287306.
“Sultan İkinci Murad’ın Vasiyetnamesi”, Vakıflar
Dergisi, C.IV, 1958.
Osmanlı Tarihi, C.I, Ankara, 1972.
“Osmanlı Tarihinin İlk Devirlerine Aid Bazı
Yanlışlıkların Tashihi”, Belleten, C.1, S.81-84,
Ankara, 1957, s.173-188.
“Hacı İvaz Paşa’ya Dair”, İ.Ü. Edebiyat Fakültesi
Tarih Dergisi, C.X, S.14, İstanbul, 1959, s.25-49.
“Gazi Orhan Bey Vakfiyesi”, Belleten, V/19,
Ankara, 1941, s.277-288.
“İznik’te Türk Eserleri”, Vakıflar Dergisi, I, 1938.
“İnegöl’de İshak Paşa Mimari Manzumesi”,
Vakıflar Dergisi, IV, Ankara, 1958, s.192a-192d.
“Türk Mimarisinin Felsefesi ve Estetik Özellikleri”,
Milletlerarası Birinci Türk Sanatları Kongresi
Ankara 19-24 Ekim 1959, Ankara, 1962, s.383-88.
“XVI. Yüzyılda Türk Mimarisinin İç Dekoru Nasıl
Vücud Buldu”, Milletlerarası Birinci Türk
Sanatları Kongresi Ankara 19-24 Ekim 1959,
Ankara, 1962, s.399-400.
824
Ülgen, A.,
Ülken, H.Z.,
Ünal, R.H.,
Ünalan, H.S.,
Ünsal, B.,
Ünver, A.S.,
“İnegöl’ün Kurşunlu Abideleri”, Türk Sanat Tarihi
Araştırmaları ve İncelemeleri Dergisi, S.I, 1963,
s.198-210.
“Osmanlı Dönemi Minarelerinde Form ve
Dekorasyon”, İlgi, 80, İstanbul, 1995, s.3-9.
“Türkiye Tarihinde Sosyal Kuruluş ve Toprak
Rejiminin Gelişmesi”, Vakıflar Dergisi, X, Ankara,
2006, s.1-62.
“Kozluk’ta (Siirt) İki Cami”, Arkeoloji-Sanat
Tarihi Dergisi, I, (1982)’den ayrı basım, İzmir,
1982, s.81-93.
L’Etude Du Portail Dans L’Architecture PreOttomane, İzmir, 1982.
“Ulu Cami”, Birgi, Tarihi, Tarihi Coğrafyası ve
Türk Dönemi Anıtları, Ankara, 2001, s.58-79.
“Nilüfer Hatun İmareti”, Erken Osmanlı Sanatı,
İstanbul, 1999, s.130-31.
“Firuz Bey Camii”, Erken Osmanlı Sanatı,
İstanbul, 1999, s.39-40.
“Postinpuş Baba Zaviyesi”, Erken Osmanlı Sanatı,
İstanbul, 1999, s.149-51.
“Karacabey Camii”, Erken Osmanlı Sanatı,
İstanbul, 1999, s.154-55.
Akhisar ve Gölmarmara’da Türk Anıtları, (Ege
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sanat Tarihi
A.B.D., Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İzmir,
1998.
Turkish Islamic Architecture, in Seljuk and
Ottoman Times 1071-1923, London, 1959.
Edirne Muradiye Camii, İstanbul, 1952.
“İkinci Sultan Bayezid’in Edirne’deki Vakıf
Kitaplarına Dair”, Vakıflar Dergisi, IV, Ankara,
1958, s.105-106.
“Edirne Medeniyetimizin ve Tezyini Misalleri”,
Edirne, Edirne’nin 600. Fethi Yıldönümü
Armağan Kitabı, Ankara, 1965, s.233-253.
825
Üstün, A.,
Walsh, R.,
Wilde, H.,
Yalman, B.,
Yardım, A.,
Yardımcı, İ.,
Yavaş, D.,
Yedek, F.,
Yediyıldız, A.,
Yenal, E.,
Osmanlı Arşivindeki İstanbul Cami ve
Türbelerinin Tamirleriyle İlgili Belgeler, (Dokuz
Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İslam
Tarihi ve Sanatları A.B.D., Yayınlanmamış Doktora
Tezi), İzmir, 2000.
“Bursa,
Uludağ
ve
Emir
Sultan”
(Çev.S.Sertabiboğlu), Bir Masaldı Bursa, İstanbul,
Kasım 1996, s.347-351.
Brussa, Berlin, 1909.
Bursa, İstanbul, 1984.
“Kültürel ve Doğal Kimliği İle Bursa”, İlgi, S.69,
Yıl 27, İstanbul, 1992, s.15-21.
“Bursa Yeşil Cami Pencere Parmaklıklarındaki
Gümüş
Kakma
Motifler”,
Dokuzuncu
Milletlerarası Türk Sanatları Kongresi Bildiriler,
23-27 Eylül 1991 İstanbul, C.III, Vol. III, Ankara,
1995, s.435-444.
“İznik Tiyatro Kazısı, 1987”, X. Kazı Sonuçları
Toplantısı, II, (Ankara 23-27 Mayıs 1988), Ankara,
2003, s339-382.
“Tokat ve Çevresi Mimari Eserlerdeki Hadisler”,
Türk
Tarihinde
ve
Kültüründe
Tokat
Sempozyumu 2-6 Temmuz 1986, Ankara, 1987,
s.463-480.
Amasya Kaya Kitabesi (Bayezid Paşa İmareti
Vakfiyesi), Ankara, 2004.
Tarihe Mührünü Basan Bursa’da Saltanat Süren
Osmanlı Sultanları, İstanbul, 1987.
“Bursa Yeşil Cami’de 2009/2010 Restorasyonu”,
XIV. Ortaçağ Türk Dönemi Kazıları ve Sanat
Tarihi Araştırmaları Sempozyumu Bildirileri,
20-22 Ekim 2010, Konya, 2011, s.629-653.
Tarihi ve Turistik Yeşil Bursa, Bursa, 1984.
“Dünden Bugüne Yıldırım Külliyesi”, Vakıf ve
Kültür,1/2, Ağustos 1998, s.40-44.
“Osmanlı Öncesi Bursa”, Bir Masaldı Bursa,
826
Yenişehirlioğlu (Çalışlar), F.,
Yerasimos, S.,
Yetkin, S.K.,
Yetkin, Ş.,
Yıldırım, S.,
Yıldız, S.T.,
İstanbul, Kasım 1996, s.11-15.
“Osmanlı Başkenti, Osmanlı Kenti Bursa”, Bir
Masaldı Bursa, İstanbul, Kasım 1996, s.19-47.
Türkiye Dışındaki Osmanlı Mimari Yapıtları,
Ankara, Temmuz 1989.
“Osmanlı İstanbul’unun Kuruluşu”, Osmanlı
Mimarlığının 7 Yüzyılı "Uluslarüstü Bir Miras",
İstanbul, 1999, s.195-229.
Türk Mimarisi, Ankara, 1970.
İslam Ülkelerinde Sanat, İstanbul, 1984.
İslam Mimarisi, Ankara, 1965.
L’Architecture Turque en Turquıe, Paris, 1962.
“Bursa Yeşil Camii’nin Hünkar Mahfilindeki
Çiniden Zemin Döşemesi”, Prof. Dr. Yılmaz Önge
Armağanı, Konya, 1993, s.97-102.
“Tokat’ta Horozlu İmaret”, IX. Türk Tarih
Kongresi, (Ankara, 21-25 Eylül 1981 Kongreye
Sunulan Bildiriler), C.III, Ankara, 1989, s.13371344.
Anadolu’da Türk Çini Sanatının Gelişmesi,
İstanbul, 1986.
Diyarbakır Yapılarında Çini Süsleme, (Ankara
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi
A.B.D., Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi),
Ankara, 2001.
Kuruluşundan XVIII. Yüzyıla Kadar RumeliEdirne Kent Kurgusu ve Yapı Grupları
(Manzume, İmaret, Külliye) İlişkisinin Çağdaş
Kent
ve
Mimarlık
İlkeleri
Açısından
Değerlendirilmesi, (Gazi Üniversitesi Fen Bilimleri
Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi), Ankara,
Ağustos 1991.
Bursa Yıldırım Bayezid Külliyesi, (Ege
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk
Dünyası
Araştırmaları
Anabilim
Dalı
Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İzmir, 2001.
827
Yılmazyaşar, H.,
Yosunkaya, B.,
Yurt Ansiklopedisi,
Yücel, E.,
Yücel, Y.-Sevim, A.,
Yüksel, İ.A.,
Orhan Gazi Döneminde İznik Kenti ve Mimarisi,
(Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü
Sanat Tarihi A.B.D., Yayınlanmamış Yüksek Lisans
Tezi), Ankara, Ocak 2003.
Bursa ve İznik’teki Erken Dönem Osmanlı
Yapılarında Devşirme Malzeme Kullanımı,
(Yıldız Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü
Mimarlık A.B.D., Mimarlık Tarihi ve Kuramı
Programı, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi),
İstanbul, 2007.
“Bursa”, C.3, İstanbul, 1982, s.1611-1801.
“Bursa Yeşil Külliyesi”, Arkitekt, S.318, 1965,
s.31-35.
Türkiye Tarihi, Fetih, Selçuklu ve Beylikler
Dönemi, Ankara, 1989.
Türkiye Tarihi, Osmanlı Dönemi (1300-1566),
C.2, Ankara, 1990.
“XV. Yüzyıl Ortasına Kadar Osmanlı-Türk Dönemi
Bursa Mimarisi”, Bir Masaldı Bursa, İstanbul,
1996, s.159-175.
Osmanlı Mimarisinde II. Bayezid Yavuz Selim
Devri (886-926/1481-1520), V, İstanbul, 1983.
828
Resim 1. İznik Orhan Gazi İmareti. Kalan Duvar Parçası.
Resim 2. İznik Orhan Gazi İmareti. Sütun Kaidelerinden Biri.
Resim 3. İznik Orhan Gazi İmareti. İnşa Kitabesi.
Resim 4. Yenişehir Postinpuş Baba Zaviyesi. Güneybatı Cepheden Genel Görünüş.
Resim 5. Yenişehir Postinpuş Baba Zaviyesi. Doğu Cepheden Genel Görünüş.
Resim 6. Yenişehir Postinpuş Baba Zaviyesi. Doğu Cephe. Giriş Eyvanı.
Resim 7. Yenişehir Postinpuş Baba Zaviyesi. İbadet Mekanı. Doğu Duvarı.
Resim 8. Yenişehir Postinpuş Baba Zaviyesi. İbadet Mekanı. Mihrap.
Resim 9. Yenişehir Postinpuş Baba Zaviyesi. Doğudaki Koridorun Güney Kesimi.
Resim 10. Yenişehir Postinpuş Baba Zaviyesi. Kuzeydeki Tabhane Mekanı.
Resim 11. Arapkir Ulu Camii. Doğu Cephe.
Resim 12. Arapkir Ulu Camii. Kuzey Cepheden Detay ve Taçkapı.
Resim 13. Arapkir Ulu Camii. Taçkapı.
Resim 14. Arapkir Ulu Camii. Örtülerden Detay.
Resim 15. Arapkir Ulu Camii. Avlunun Kuzey Duvarı.
Resim 16. Arapkir Ulu Camii. Kuzeybatıdaki Tabhane Mekanının Avluya Açılan
Kemeri.
Resim 17. Arapkir Ulu Camii. Mihrap.
Resim 18. Arapkir Ulu Camii. Mihraptan Detay.
Resim 19. Bilecik Orhan Gazi İmareti. Kuzeybatı Cepheden Genel Görünüş.
Resim 20. Bilecik Orhan Gazi İmareti. Kuzey Cephe.
Resim 21. Bilecik Orhan Gazi İmareti. Batıdaki Tabhane Mekanının Temel
Duvarlarının Kalıntıları.
Resim 22. Bilecik Orhan Gazi İmareti. Avlunun Kuzey Duvarı.
Resim 23. Bilecik Orhan Gazi İmareti. İbadet Mekanı ve Mihrap.
Resim 24. Bilecik Orhan Gazi İmareti. Avlunun Doğu Duvarındaki Nişte Yer Alan
Kalemişi Süsleme.
Resim 25. Bursa Hüdavendigar İmareti. Kuzeybatıdan Genel Görünüş (10.08.2006).
Resim 26. Bursa Hüdavendigar İmareti. Kuzeydoğudan Genel Görünüş (19.12.2009).
Resim 27. Bursa Hüdavendigar İmareti. Doğu Cephe (10.08.2006).
Resim 28. Bursa Hüdavendigar İmareti. Batı Cephe (19.12.2009).
Resim 29. Bursa Hüdavendigar İmareti. Giriş Açıklığı (10.08.2006).
Resim 30. Bursa Hüdavendigar İmareti. Avlunun Kuzey Duvarı (10.08.2006).
Resim 31. Bursa Hüdavendigar İmareti. Avlunun Örtüsü (10.08.2006).
Resim 32. Bursa Hüdavendigar İmareti. Doğu Eyvanı.
Güneydoğudaki Tabhane Mekanlarının Girişleri (10.08.2006).
Kuzeydoğu
ve
Resim 33. Bursa Hüdavendigar İmareti. İbadet Mekanı (10.08.2006).
Resim 34. Bursa Hüdavendigar İmareti. Onarım Kitabesi (10.08.2006).
Resim 35. İznik Nilüfer Hatun İmareti. Güneydoğu Cepheden Genel Görünüş.
Resim 36. İznik Nilüfer Hatun İmareti. Duvar Tekniği ve Örtülerden Detay.
Resim 37. İznik Nilüfer Hatun İmareti. Son Cemaat Yeri.
Resim 38. İznik Nilüfer Hatun İmareti. Taçkapı.
Resim 39. İznik Nilüfer Hatun İmareti. Avlu.
Resim 40. İznik Nilüfer Hatun İmareti. Avlunun Örtüsü ve Geçişleri.
Resim 41. İznik Nilüfer Hatun İmareti. Batıdaki Tabhane Mekanı.
Resim 42. İznik Nilüfer Hatun İmareti. İbadet Mekanı.
Resim 43. İznik Nilüfer Hatun İmareti. Mihrap.
Resim 44. İznik Nilüfer Hatun İmareti. İnşa Kitabesi.
Resim 45. İznik Yakup Çelebi Zaviyesi. Kuzey Cephe ve Türbe.
Resim 46. İznik Yakup Çelebi Zaviyesi. Kuzeybatı Cephe.
Resim 47. İznik Yakup Çelebi Zaviyesi. Batı Cephe.
Resim 48. İznik Yakup Çelebi Zaviyesi. Son Cemaat Yeri.
Resim 49. İznik Yakup Çelebi Zaviyesi. Avlu.
Resim 50. İznik Yakup Çelebi Zaviyesi. Doğudaki Tabhane Mekanındaki Niş.
Resim 51. İznik Yakup Çelebi Zaviyesi. İbadet Mekanı.
Resim 52. İznik Yakup Çelebi Zaviyesi. İbadet Mekanı ile Avlunun Örtü ve
Geçişlerinden Detay.
Resim 53. Bursa Ali Paşa İmareti. Güneybatı Cepheden Genel Görünüş 19.12.2009.
Resim 54. Bursa Ali Paşa İmareti. Kuzeyden Genel Görünüş 10.08.2006.
Resim 55. Bursa Ali Paşa İmareti. Batı Cepheden Genel Görünüş 10.08.2006.
Resim 56. Bursa Ali Paşa İmareti. Batı Cepheden Genel Görünüş 19.12.2009.
Resim 57. Bursa Ali Paşa İmareti. Doğudaki Tabhane Mekanının Güney Duvarı
10.08.2006.
Resim 58. Bursa Ali Paşa İmareti. Taçkapı 10.08.2006.
Resim 59. Bursa Ali Paşa İmareti. Avlunun Kuzey Duvarı 10.08.2006.
Resim 60. Bursa Ali Paşa İmareti. Doğudaki Tabhane Mekanının Güney Duvarı
10.08.2006.
Resim 61. Bursa Ali Paşa İmareti. İbadet Mekanı 10.08.2006.
Resim 62. Bursa Ali Paşa İmareti. İbadet Mekanının Örtüsü 10.08.2006.
Resim 63. Milas Firuz Bey İmareti. Kuzey Cephe. Genel Görünüş 03.01.2008.
Resim 64. Milas Firuz Bey İmareti. Güney Cephe 03.08.2008.
Resim 65. Milas Firuz Bey İmareti. Taçkapı 03.01.2008.
Resim 66. Milas Firuz Bey İmareti. Taçkapıdan Detay ve Kitabe 21.12.2007.
Resim 67. Milas Firuz Bey İmareti. Avlunun Örtüsü 03.01.2008.
Resim 68. Milas Firuz Bey İmareti. Batıdaki Tabhane Mekanının Örtüsü 03.01.2008.
Resim 69. Milas Firuz Bey İmareti. İbadet Mekanı 03.01.2008.
Resim 70. Milas Firuz Bey İmareti. İbadet Mekanının Örtüsü 03.01.2008.
Resim 71. Bursa Ebu İshak Zaviyesi. Kuzey Cephe.
Resim 72. Bursa Ebu İshak Zaviyesi. Batı Cephe.
Resim 73. Ebu İshak Zaviyesi. Son Cemaat Yerinin Batı Kesimi.
Resim 74. Bursa Ebu İshak Zaviyesi. Avlunun Kuzey Duvarı.
Resim 75. Bursa Ebu İshak Zaviyesi. Doğudaki Tabhane Mekanının Doğu Duvarı.
Resim 76. Bursa Ebu İshak Zaviyesi. İbadet Mekanı.
Resim 77. Bursa Ebu İshak Zaviyesi. İnşa Kitabesi.
Resim 78. Bursa Yıldırım İmareti. Güneybatıdan Genel Görünüş.
Resim 79. Bursa Yıldırım İmareti. Güneydoğu Cephe.
Resim 80. Bursa Yıldırım İmareti. Batıdan Doğuya Son Cemaat Yeri.
Resim 81. Bursa Yıldırım İmareti. Taçkapı.
Resim 82. Bursa Yıldırım İmareti. Avlunun Kuzey Duvarı ve Mahfil.
Resim 83. Bursa Yıldırım İmareti. Batı Eyvanı.
Resim 84. Bursa Yıldırım İmareti. Güneydoğudaki Tabhane Mekanı. Alçı Ocak ve
Dolap Nişlerinden Detay.
Resim 85. Bursa Yıldırım İmareti. İbadet Mekanı.
Resim 86. Bursa Timurtaş Paşa Zaviyesi. Kuzeybatı Cepheden Genel Görünüş.
Resim 87. Bursa Timurtaş Paşa Zaviyesi. Doğu Cepheden Genel Görünüş ve Ek Yapı.
Resim 88. Bursa Timurtaş Paşa Zaviyesi. Minare.
Resim 89. Bursa Timurtaş Paşa Zaviyesi. Taçkapı.
Resim 90. Bursa Timurtaş Paşa Zaviyesi. Avlunun Kuzey Duvarı.
Resim 91. Bursa Timurtaş Paşa Zaviyesi. Avlunun Örtüsü.
Resim 92. Bursa Timurtaş Paşa Zaviyesi. İbadet Mekanı.
Resim 93. Edirne Yıldırım Bayezid İmareti. Kuzeybatıdan Genel Görünüş.
Resim 94. Edirne Yıldırım Bayezid İmareti. Kuzeybatıdan Genel Görünüş.
Resim 95. Edirne Yıldırım Bayezid İmareti. Son Cemaat Yeri.
Resim 96. Edirne Yıldırım Bayezid İmareti. Giriş Eyvanı.
Resim 97. Edirne Yıldırım Bayezid İmareti. Güneydeki Tabhane Mekanı. Kuzey
Duvarındaki Giriş ve Ocak.
Resim 98. Edirne Yıldırım Bayezid İmareti. Avlunun Örtüsü.
Resim 99. Edirne Yıldırım Bayezid İmareti. Giriş Eyvanından Batı Eyvanı.
Resim 100. Edirne Yıldırım Bayezid İmareti. Avludan Kuzey Eyvanı.
Resim 101. Edirne Yıldırım Bayezid İmareti. Avludan İbadet Mekanı.
Resim 102. Edirne Yıldırım Bayezid İmareti. İnşa Kitabesi.
Resim 103. Balıkesir Yıldırım İmareti. Batı Cephe.
Resim 104. Balıkesir Yıldırım İmareti. Doğu Cephe.
Resim 105. Balıkesir Yıldırım İmareti. Avlu.
Resim 106. Balıkesir Yıldırım İmareti. Kuzeydeki Tabhane Mekanı.
Resim 107. Balıkesir Yıldırım İmareti. Güneydeki Tabhane Mekanı.
Resim 108. Balıkesir Yıldırım İmareti. İbadet Mekanı.
Resim 109. Tokat Horozlu İmaret. Kuzeydoğudan Genel Görünüş 27.09.2010.
Resim 110. Tokat Horozlu İmaret. Batıdan Genel Görünüş 27.09.2010.
Resim 111. Tokat Horozlu İmaret. Doğu Cephe 27.09.2010.
Resim 112. Tokat Horozlu İmaret. Giriş Eyvanı 27.09.2010.
Resim 113. Tokat Horozlu İmaret. Avlu 02.12.2010.
Resim 114. Tokat Horozlu İmaret. Avlu. Tabhane Mekanlarının Girişleri 02.12.2010.
Resim 115. Tokat Horozlu İmaret. Avlunun Örtüsü 02.12.2010.
Resim 116. Tokat Horozlu İmaret. Kuzeydoğudaki Tabhane Mekanı 02.12.2010.
Resim 117. Tokat Horozlu İmaret. Güneybatıdaki Tabhane Mekanı 02.12.2010.
Resim 118. Tokat Horozlu İmaret. İbadet Mekanı 02.12.2010.
Resim 119.Tokat Hamza Bey Zaviyesi. Kuzey Cephe ve Minare.
Resim 120.Tokat Hamza Bey Zaviyesi. Güneydoğu Cephe.
Resim 121.Tokat Hamza Bey Zaviyesi. Avlunun Örtüsü.
Resim 122.Tokat Hamza Bey Zaviyesi. Ocak Nişi.
Resim 123.Tokat Hamza Bey Zaviyesi. İbadet Mekanı.
Resim 124.Tokat Hamza Bey Zaviyesi. İnşa Kitabesi.
Resim 125. Amasya Yakup Paşa Zaviyesi. Batı Cephe.
Resim 126. Amasya Yakup Paşa Zaviyesi. Doğu Cephe.
Resim 127. Amasya Yakup Paşa Zaviyesi. Güneydoğu Cephe.
Resim 128. Amasya Yakup Paşa Zaviyesi. Batı Cephedeki Taçkapı.
Resim 129. Amasya Yakup Paşa Zaviyesi. Avlu ve İbadet Mekanı Arasındaki Koridor.
Resim 130. Amasya Yakup Paşa Zaviyesi. Avlu. Batı Duvarı. Batıdaki Tabhane Girişi
(Türbe Girişi).
Resim 131. Amasya Yakup Paşa Zaviyesi. Batıdaki Tabhane Mekanında (Türbede) Yer
Alan Ocak ve Dolap Nişleri.
Resim 132. Amasya Yakup Paşa Zaviyesi. Batıdaki Tabhane Mekanının (Türbenin)
Kapısında Yer Alan Usta Kitabesi.
Resim 133. Amasya Yakup Paşa Zaviyesi. Doğudaki Çilehane Hücreleri Arasındaki
Koridor.
Resim 134. Amasya Yakup Paşa Zaviyesi. İbadet Mekanı.
Resim 135. Amasya Yakup Paşa Zaviyesi. İbadet Mekanı.
Resim 136. Amasya Yakup Paşa Zaviyesi. İnşa Kitabesi.
Resim 137. Amasya Bayezid Paşa İmareti. Kuzeybatıdan Genel Görünüş.
Resim 138. Amasya Bayezid Paşa İmareti. Kuzeydoğudan Genel Görünüş.
Resim 139. Amasya Bayezid Paşa İmareti. Son Cemaat Yeri.
Resim 140. Amasya Bayezid Paşa İmareti. Son Cemaat Yeri.
Resim 141. Amasya Bayezid Paşa İmareti. Taçkapı.
Resim 142. Amasya Bayezid Paşa İmareti. Taçkapının Ahşap Kapı Kanatları.
Resim 143. Amasya Bayezid Paşa İmareti. Batar Kattan Detay.
Resim 144. Amasya Bayezid Paşa İmareti. Avlu.
Resim 145. Amasya Bayezid Paşa İmareti. Kuzeybatıdaki Tabhane Mekanında Yer
Alan WC.
Resim 146. Amasya Bayezid Paşa İmareti. Güneybatıdaki Tabhane Mekanı.
Resim 147. Amasya Bayezid Paşa İmareti. Güneydoğudaki Tabhane Mekanı.
Resim 148. Amasya Bayezid Paşa İmareti. İbadet Mekanı.
Resim 149. Amasya Bayezid Paşa İmareti. İbadet Mekanındaki Pencere Kanatlarından.
Resim 150. Amasya Bayezid Paşa İmareti. Taçkapı. İnşa Kitabesinin Ortadaki Kısmı.
Resim 151-152. Amasya Bayezid Paşa İmareti. İnşa Kitabesinin Sol Tarafı ve Usta
Kitabesi.
Resim 153-154. Amasya Bayezid Paşa İmareti. İnşa Kitabesinin Sağ Tarafı ve Usta
Kitabesi.
Resim 155. Amasya Bayezid Paşa İmareti. Son Cemaat Yeri. Sağ Payedeki Mimar
Kitabesi.
Resim 156. Amasya Bayezid Paşa İmareti. Son Cemaat Yeri. Sol Payedeki Mimar
Kitabesi.
Resim 157. Amasya Bayezid Paşa İmareti. Son Cemaat Yeri. Batıdaki Kemerde Yer
Alan Mimar Kitabesi.
Resim 158. Amasya Bayezid Paşa İmareti. Son Cemaat Yeri. Vakfiyeden Detay.
Resim 159. Amasya Bayezid Paşa İmareti. Kaya Kitabesi.
Resim 160. Amasya Bayezid Paşa İmareti. Son Cemaat Yeri. Tamir Kitabesi.
Resim 161. Bursa Yeşil Külliyesi Genel Görünüş (08.08.2006).
Resim 162. Bursa Yeşil İmaret. Kuzeybatıdan Genel Görünüş (08.08.2006)
Resim 163. Bursa Yeşil İmaret. Kuzey Cephe (09.08.2006)
Resim 164. Bursa Yeşil İmaret. Taçkapı
(09.08.2006).
Resim 165. Bursa Yeşil İmaret. Giriş Eyvanı Doğu Duvarı (08.08.2006).
Resim 166. Bursa Yeşil İmaret. Hünkar Mahfilinin Duvarlarındaki Çinilerden Detay
(08.08.2006).
Resim 167. Bursa Yeşil İmaret. Avlunun Kuzey Duvarı (09.08.2006).
Resim 168 Bursa Yeşil İmaret. Kuzeydoğudaki Tabhane Mekanında Yer Alan Alçıdan
Ocak ve Dolap Nişleri (09.08.2006).
Resim 169. Bursa Yeşil İmaret. Kuzeybatıdaki Tabhane Mekanının Örtüsü
(08.08.2006).
Resim 170. Bursa Yeşil İmaret. Güneybatıdaki Tabhane Mekanının Örtüsü ve
Geçişleri (08.08.2006).
Resim 171. Bursa Yeşil İmaret. Doğudaki Eyvanının Örtüsü (08.08.2006).
Resim 172. Bursa Yeşil İmaret. Örtü ve Geçişlerdeki Kalemişi Süslemelerin
Restorasyon Sonrası Durumu (08.05.2011).
Resim 173. Bursa Yeşil İmaret. İbadet Mekanı (09.08.2006).
Resim 174. Bursa Yeşil İmaret. Batı Eyvanı. Batı
Duvarının Alt Sırasında Yer Alan Pencere
Kanatlarından (09.08.2006).
Resim 175. Bursa Yeşil İmaret.
Mihrap (09.08.2006).
Resim 176. Bursa Yeşil İmaret. İnşa Kitabesi (sağ yan) (08.08.2006).
Resim 177. Bursa Yeşil İmaret. İnşa Kitabesi (orta) (08.08.2006).
Resim 178. Yeşil İmaret. İnşa Kitabesi (sol yan) (08.08.2006).
Resim 179. Bursa Yeşil İmaret. Taçkapı. Batıdaki Mihrabiyedeki Kitabe (08.08.2006).
Resim 180. Bursa Yeşil İmaret. Taçkapı. Doğudaki Mihrabiyedeki Kitabe (08.08.2006).
Resim 181. Bursa Orhan İmareti. Doğu Cephe.
Resim 182. Bursa Orhan İmareti. Son Cemaat Yerinin Kuzey Cephesi.
Resim 183. Bursa Orhan İmareti. Son Cemaat Yeri. Doğudan Batıya Genel Görünüş.
Resim 184. Bursa Orhan İmareti. Avlu. Kuzey Duvarında Yer Alan Kadınlar
Mahfili.
Resim 185. Bursa Orhan İmareti. Avlunun Örtüsü.
Resim 186. Bursa Orhan İmareti. İbadet Mekanı.
Resim 187. Bursa Orhan İmareti. Onarım Kitabesi.
Resim 188. Bursa Orhan İmareti. Son Cemaat Yerindeki Onarım Kitabesi.
Resim 189. Manisa Ali Bey İmareti. Kuzeydoğudan Genel Görünüş.
Resim 190. Manisa Ali Bey İmareti. Kuzeyden Genel Görünüş.
Resim 191. Manisa Ali Bey İmareti. Kuzeybatıdan Genel Görünüş.
Resim 192. Manisa Ali Bey İmareti. Güneydoğudan Genel Görünüş.
Resim 193. Manisa Ali Bey İmareti. Son Cemaat Yeri.
Resim 194. Manisa Ali Bey İmareti. Kadınlar Mahfili.
Resim 195. Manisa Ali Bey İmareti. Avlu.
Resim 196. Manisa Ali Bey İmareti. Doğudaki Tabhane Mekanından Avlu ve
Batıdaki Tabhane Mekanı.
Resim 197. Manisa Ali Bey İmareti. İbadet Mekanı.
Resim 198. Manisa Ali Bey İmareti. İnşa Kitabesi.
Resim 199. Edirne Gazi Mihal İmareti. Kuzeyden Genel Görünüş.
Resim 200. Edirne Gazi Mihal İmareti. Güneydoğudan Genel Görünüş.
Resim 201. Edirne Gazi Mihal İmareti. Kuzeybatıdan Genel Görünüş.
Resim 202. Edirne Gazi Mihal İmareti. Taçkapı.
Resim 203. Edirne Gazi Mihal İmareti. Avlu.
Resim 204. Edirne Gazi Mihal İmareti. Avlunun Kubbe ve Geçişlerinden Detay.
Resim 205. Edirne Gazi Mihal İmareti. Doğudaki Tabhane Mekanının Örtüsünden
Detay.
Resim 206. Edirne Gazi Mihal İmareti. Batıdaki Tabhane Mekanının Güney Duvarı.
Resim 207. Edirne Gazi Mihal İmareti. İbadet Mekanı.
Resim 208. Edirne Gazi Mihal İmareti. İnşa Kitabesi.
Resim 209.Edirne Muradiye İmareti. Muradiye Tepesi’nden Genel Görünüş.
Resim 210. Edirne Muradiye İmareti. Güneyden Genel Görünüş.
Resim 211. Edirne Muradiye İmareti. Son Cemaat Yeri.
Resim 212. Edirne Muradiye İmareti. Son Cemaat Yeri.
Resim 213. Edirne Muradiye İmareti. Taçkapı.
Resim 214. Edirne Muradiye İmareti. Avlu.
Resim 215. Edirne Muradiye İmareti. Avlunun Örtüsü.
Resim 216. Edirne Muradiye İmareti. Avludan Doğudaki Tabhane Mekanı.
Resim 217. Edirne Muradiye İmareti. İbadet Mekanı.
Resim 218. Edirne Muradiye İmareti. İbadet Mekanının Doğu Duvarı.
Resim 219. Edirne Muradiye İmareti. İbadet Mekanının Doğu Duvarı.
Resim 220. Edirne Muradiye İmareti. İnşa Kitabesi.
Resim 221. Bursa Muradiye İmareti. Kuzey Cephe.
Resim 222. Bursa Muradiye İmareti. Kuzeydoğu Cephe.
Resim 223. Bursa Muradiye İmareti. Son Cemaat Yeri. Kuzeybatı Kemeri.
Resim 224. Bursa Muradiye İmareti. Son Cemaat Yeri. Orta Kemerin Doğusundaki
Kemer.
Resim 225. Bursa Muradiye İmareti. Son Cemaat Yerinin Ayakları ve Şadırvan.
Resim 226. Bursa Muradiye İmareti. Son Cemaat Yeri. Kuzey Duvarı.
Resim 227. Bursa Muradiye İmareti.
Son Cemaat Yeri. Kuzeydoğudaki
Pencere.
Resim 228. Bursa
İmareti. Giriş Eyvanı.
Muradiye
Resim 229. Bursa Muradiye İmareti. Giriş Eyvanının Tavanı.
Resim 230. Bursa Muradiye
İmareti. Giriş Açıklığının Ahşap
Kapı Kanatları.
Resim 231. Bursa Muradiye İmareti. Avlunun Kuzey Duvarı ve Kadınlar Mahfili.
Resim 232. Bursa Muradiye İmareti. Doğudaki Tabhane Mekanı.
Resim 233. Bursa Muradiye İmareti. Kuzeydoğudaki Koridor.
Resim 234. Bursa Muradiye İmareti. Kuzeydoğudaki Tabhane Mekanı.
Resim 235. Bursa Muradiye İmareti. İbadet Mekanı.
Resim 236. Bursa Muradiye İmareti. İnşa Kitabesi.
Resim 237. Edirne Beylerbeyi İmareti. Kuzeyden Genel Görünüş.
Resim 238. Edirne Beylerbeyi İmareti. Doğu Cephe.
Resim 239. Edirne Beylerbeyi İmareti. Güneybatıdan Genel Görünüş.
Resim 240. Edirne Beylerbeyi İmareti. Son Cemaat Yerinden Detay.
Resim 241. Edirne Beylerbeyi İmareti. Son Cemaat Yerinden Detay.
Resim 242. Edirne Beylerbeyi İmareti. Taçkapı.
Resim 243. Edirne Beylerbeyi İmareti. İbadet Mekanından Avlu.
Resim 244. Edirne Beylerbeyi İmareti. İbadet Mekanı.
Resim 245. Havza Mustafa Bey İmareti. Güneybatı Cepheden Genel Görünüş.
Resim 246. Havza Mustafa Bey İmareti. Doğu Cepheden Genel Görünüş.
Resim 247. Havza Mustafa Bey İmareti. Kuzey Cephe ve Örtülerden Detay.
Resim 248. Havza Mustafa Bey İmareti. Giriş Eyvanı ve Kuzeydeki Tabhane
Mekanının Giriş Cephesi.
Resim 249. Havza Mustafa Bey İmareti. Taçkapı.
Resim 250. Havza Mustafa Bey İmareti. Avludan Kuzeydeki Tabhane Mekanlarının
Girişleri.
Resim 251. Havza Mustafa Bey İmareti. İbadet Mekanı.
Resim 252. Havza Mustafa Bey İmareti. İnşa Kitabesinin Sağ Kısmı.
Resim 253. Havza Mustafa Bey İmareti. İnşa Kitabesinin Orta Kısmı.
Resim 254. Havza Mustafa Bey İmareti. İnşa Kitabesinin Sol Kısmı.
Resim 255. Amasya Yörgüç Paşa İmareti. Güneybatı Cepheden Genel Görünüş.
Resim 256. Amasya Yörgüç Paşa İmareti. Kuzey Cepheden Detay.
Resim 257. Amasya Yörgüç Paşa İmareti. Kuzey Cephe ve Şadırvan.
Resim 258. Amasya Yörgüç Paşa İmareti. Giriş Mekanının Örtüsü.
Resim 259. Amasya Yörgüç Paşa İmareti. Kuzeydoğudaki Tabhane Mekanının Girişi.
Resim 260. Amasya Yörgüç Paşa İmareti. Avlunun Kuzey Duvarı.
Resim 261. Amasya Yörgüç Paşa İmareti. İbadet Mekanı.
Resim 262. Amasya Yörgüç Paşa İmareti. İnşa Kitabesi.
Resim 263. Osmancık Koca Mehmet Paşa İmareti. Doğu Cephe.
Resim 264. Osmancık Koca Mehmet Paşa İmareti. Güneybatı Cephe.
Resim 265. Osmancık Koca Mehmet Paşa İmareti. Kuzey Cephe.
Resim 266. Osmancık Koca Mehmet Paşa İmareti. Taçkapı.
Resim 267. Osmancık Koca Mehmet Paşa İmareti. Taçkapı. Ahşap Kapı Kanatlarından
Detay.
Resim 268. Osmancık Koca Mehmet Paşa İmareti. Avlu.
Resim 269. Osmancık Koca Mehmet Paşa İmareti. İbadet Mekanı.
Resim 270. Osmancık Koca Mehmet Paşa İmareti. İnşa Kitabesi.
Resim 271. Ankara Karacabey İmareti. Güney Cephe 12.03.2010.
Resim 272. Ankara Karacabey İmareti. Güneybatıdan Genel Görünüş 18.01.2010.
Resim 273. Ankara Karacabey İmareti. Güney Cephe 18.01.2010.
Resim 274. Ankara Karacabey İmareti. Son Cemaat Yeri 10.04.2010.
Resim 275. Ankara Karacabey İmareti. Taçkapı 03.01.2008.
Resim 276. Ankara Karacabey İmareti. Ahşap Kapı Kanatları.
Resim 277. Ankara Karacabey İmareti. Avlunun Kuzey Duvarı 12.03.2010.
Resim 278. Ankara Karacabey İmareti. Avlunun Örtü ve Geçişleri 12.03.2010.
Resim 279. Ankara Karacabey İmareti. Doğudaki Tabhane Mekanı. Alçı Ocak
10.04.2010.
Resim 280. Ankara Karacabey İmareti. İbadet Mekanı 10.04.2010.
Resim 281. Edirne Mezid Bey İmareti. Doğudan Genel Görünüş.
Resim 282. Edirne Mezid Bey İmareti. Kuzeyden Genel Görünüş.
Resim 283. Edirne Mezid Bey İmareti. Avlu.
Resim 284. Edirne Mezid Bey İmareti. Doğudaki Tabhane Mekanından Avlu ve
Batıdaki Tabhane Mekanı.
Resim 285. Edirne Mezid Bey İmareti. İbadet Mekanı.
Resim 286. Edirne Mezid Bey İmareti. Onarım Kitabesi.
Resim 287. Tire Yahşi Bey İmareti. Tire Yalınayak Camii Minaresi’nden Genel
Görünüş.
Resim 288. Tire Yahşi Bey İmareti. Doğu Cephe.
Resim 289. Tire Yahşi Bey İmareti. Minare ve Doğudaki Tabhane Mekanı.
Resim 290. Tire Yahşi Bey İmareti. Son Cemaat Yeri ve Şadırvan.
Resim 291. Tire Yahşi Bey İmareti. Taçkapı.
Resim 292. Tire Yahşi Bey İmareti. Taçkapının Özgün Kapı Kanatları.
Resim 293. Tire Yahşi Bey İmareti. Avlu.
Resim 294. Tire Yahşi Bey İmareti. Avlu.
Resim 295. Tire Yahşi Bey İmareti. Doğudaki Tabhane Mekanının Kapısı.
Resim 296. Tire Yahşi Bey İmareti. Doğudaki Tabhane Mekanındaki Ocak Nişi.
Resim 297. Tire Yahşi Bey İmareti. İbadet Mekanı.
Resim 298. Tire Yahşi Bey İmareti. Mihrap.
Resim 299. Kütahya Yakup Çelebi İmareti. Ulu Cami’nin Minaresinden Doğu Cephe.
Resim 300. Kütahya Yakup Çelebi İmareti. Doğu Cephedeki Giriş Revağı ve
Taçkapı.
Resim 301. Kütahya Yakup Çelebi İmareti. Avludan Kuzeydeki Eyvan.
Resim 302. Kütahya Yakup Çelebi İmareti. Avludan Güneydeki Eyvan ve Tabhane
Girişi.
Resim 303. Kütahya Yakup Çelebi İmareti. Güneydoğudaki Tabhane Mekanı.
Resim 304. Kütahya Yakup Çelebi İmareti. Güneydeki Eyvan. Türbe ve Mihrap Nişi.
Resim 305. Kütahya Yakup Çelebi İmareti. Girişteki Nişte Yer Alan Kitabe.
Resim 306. Kütahya Yakup Çelebi İmareti. Taçkapıdaki Onarım Kitabesi.
Resim 307. Osmancık Akşemseddin Camii. Kuzey Cephe.
Resim 308. Osmancık Akşemseddin Camii. Kuzey Cephe (Eylül 1993 Y.
Demiralp’ten).
Resim 309. Osmancık Akşemseddin Camii. Batı Cephe.
Resim 310. Osmancık Akşemseddin Camii. Doğu Cephe.
Resim 311. Osmancık Akşemseddin Camii. Avlu.
Resim 312. Osmancık Akşemseddin Camii. Batıdaki Tabhane Mekanının Örtüsü.
Resim 313. Osmancık Akşemseddin Camii. Doğudaki Tabhane Mekanı.
Resim 314. Osmancık Akşemseddin Camii. İbadet Mekanı.
Resim 315. Kastamonu İsmail Bey İmareti. Doğu Cephe 28.11.2007.
Resim 316. Kastamonu İsmail Bey İmareti. Batı Cephe 28.11.2007.
Resim 317. Kastamonu İsmail Bey İmareti. Batı Cephe 25.04.2010.
Resim 318. Kastamonu İsmail Bey İmareti. Son Cemaat Yeri 27.03.2008.
Resim 319. Kastamonu İsmail Bey İmareti. Son Cemaat Yeri 25.04.2010.
Resim 320. Kastamonu İsmail Bey İmareti. Taçkapı 28.11.2007.
Resim 321. Kastamonu İsmail Bey İmareti. Avlu 08.11.2009.
Resim 322. Kastamonu İsmail Bey İmareti. Avlu 25.04.2010.
Resim 323. Kastamonu İsmail Bey İmareti. Doğudaki Tabhane Mekanı 28.11.2007.
Resim 324. Kastamonu İsmail Bey İmareti. İbadet Mekanı 28.11.2007.
Resim 325. Kastamonu İsmail Bey İmareti. İbadet Mekanı 25.04.2010.
Resim 326. Kastamonu İsmail Bey İmareti. İnşa Kitabesi 28.11.2007.
Resim 327. Bursa Karacabey İmareti. Batı Cepheden Genel Görünüş.
Resim 328. Bursa Karacabey İmareti. Son Cemaat Yeri ve Taçkapı.
Resim 329. Bursa Karacabey İmareti. Son Cemaat Yeri.
Resim 330. Bursa Karacabey İmareti. Avlu.
Resim 331. Bursa Karacabey İmareti. Doğudaki Koridor.
Resim 332. Bursa Karacabey İmareti. Batıdaki Tabhane Mekanı.
Resim 333. Bursa Karacabey İmareti. İbadet Mekanı.
Resim 334. Bursa Karacabey İmareti. İnşa Kitabesi.
Resim 335. Bursa Hamza Bey İmareti. Kuzey Cephe.
Resim 336. Bursa Hamza Bey İmareti. Güneydoğu Cephe.
Resim 337. Bursa Hamza Bey
İmareti. Örtü ve Saçaklar.
Resim 338. Bursa Hamza Bey İmareti. Son Cemaat Yeri.
Resim 339. Bursa Hamza Bey
İmareti. Taçkapı.
Resim 340. Bursa Hamza Bey İmareti. Avlu.
Resim 341. Bursa Hamza Bey İmareti. Avlunun Örtüsü.
Resim 342. Bursa Hamza Bey İmareti. Batıdaki Tabhane Mekanı. Güney Duvarı.
Resim 343. Bursa Hamza Bey İmareti. Doğudaki Tabhane Mekanı.
Resim 344. Bursa Hamza Bey İmareti. İbadet Mekanı.
Resim 345. İstanbul Mahmut Paşa Camii. Batı Cephe.
Resim 346. İstanbul Mahmut Paşa Camii. Son Cemaat Yeri ve Taçkapı.
Resim 347. İstanbul Mahmut Paşa Camii. Koridorun Kuzey Kesimi.
Resim 348. İstanbul Mahmut Paşa Camii. Koridorun Doğu Kesimi.
Resim 349. İstanbul Mahmut Paşa Camii. Doğudaki Tabhane Mekanları.
Resim 350. İstanbul Mahmut Paşa Camii. Doğudaki Tabhane Mekanı.
Resim 351. İstanbul Mahmut Paşa Camii. Avlu.
Resim 352. İstanbul Mahmut Paşa Camii. Avlu ve İbadet Mekanının Batı Duvarı.
Resim 353. İstanbul Mahmut Paşa Camii. İbadet Mekanı.
Resim 354. İstanbul Mahmut Paşa Camii. İnşa ve Onarım Kitabeleri.
Resim 355. Amasya Hızır Paşa İmareti. Güneydoğu Cephe.
Resim 356. Amasya Hızır Paşa İmareti. Doğu Cepheden Detay.
Resim 357. Amasya Hızır Paşa İmareti. Minare.
Resim 358. Amasya Hızır Paşa İmareti. Batıdaki Tabhane Mekanı.
Resim 359. Amasya Hızır Paşa İmareti. Avludan Doğudaki Tabhane Mekanı ve
Giriş.
Resim 360. Amasya Hızır Paşa İmareti. Avlu.
Resim 361. Amasya Hızır Paşa İmareti. İbadet Mekanı.
Resim 362. Amasya Hızır Paşa İmareti. İbadet Mekanının Tavanından Detay.
Resim 363. Bursa Aynalı İmaret.
Kuzey Cephe.
Resim 364. Bursa Aynalı İmaret. Kuzeybatı Cephe.
Resim 365. Bursa Aynalı İmaret. Batı Cephe.
Resim 366. Bursa Aynalı İmaret. Doğu Cephe.
Resim 367. Bursa Aynalı İmaret.
Avlu Kuzey Duvarı ve Kadınlar
Mahfili.
Resim 368. Bursa Aynalı İmaret.
İbadet Mekanı.
Resim 369. İstanbul Murat Paşa İmareti. Doğudan Genel Görünüş.
Resim 370. İstanbul Murat Paşa İmareti. Kuzeyden Genel Görünüş.
Resim 371. İstanbul Murat Paşa İmareti. Taçkapı.
Resim 372. İstanbul Murat Paşa İmareti. Avlunun Kuzey Duvarı.
Resim 373. İstanbul Murat Paşa İmareti. Avlu ve İbadet Mekanını Ayıran Kemer ve
Kubbe Geçişleri.
Resim 374. İstanbul Murat Paşa İmareti. Kuzeybatıdaki Tabhane Mekanı.
Resim 375. İstanbul Murat Paşa İmareti. Güneybatıdaki Tabhane Mekanı.
Resim 376. İstanbul Murat Paşa İmareti. İbadet Mekanı.
Resim 377. İstanbul Murat Paşa İmareti. İnşa Kitabesi.
Resim 378. İstanbul Rum Mehmet Paşa İmareti. Kuzeydoğudan Genel Görünüş.
Resim 379. İstanbul Rum Mehmet Paşa İmareti. Doğu Cephe.
Resim 380. İstanbul Rum Mehmet Paşa İmareti. Son Cemaat Yeri.
Resim 381. İstanbul Rum Mehmet Paşa İmareti. Taçkapı.
Resim 382. İstanbul Rum Mehmet Paşa İmareti. Avlunun Kuzey Duvarı.
Resim 383. İstanbul Rum Mehmet Paşa İmareti. Avlunun Örtüsü.
Resim 384. İstanbul Rum Mehmet Paşa İmareti. Batıdaki Tabhane Mekanı. Sonradan
Kapatılan Ocak Nişi.
Resim 385. İstanbul Rum Mehmet Paşa İmareti. Batıdaki Tabhane Mekanı.
Resim 386. İstanbul Rum Mehmet Paşa İmareti. Batıdaki Tabhane Mekanı. Orijinal
Kapı Kanadı ve Pencere Doğramaları.
Resim 387. İstanbul Rum Mehmet Paşa İmareti. İbadet Mekanı.
Resim 388. İstanbul Rum Mehmet Paşa İmareti. İnşa Kitabesi.
Resim 389. Afyonkarahisar Gedik Ahmet Paşa İmareti. Kuzey Cepheden Genel
Görünüş.
Resim 390. Afyonkarahisar Gedik Ahmet Paşa İmareti. Kuzey Cepheden Genel
Görünüş.
Resim 391. Afyonkarahisar Gedik Ahmet Paşa İmareti. Doğu Cepheden Genel
Görünüş.
Resim 392. Afyonkarahisar Gedik Ahmet Paşa İmareti. Son Cemaat Yeri ve Şadırvan.
Resim 393. Afyonkarahisar Gedik Ahmet Paşa İmareti. İbadet Mekanı.
Resim 394. Afyonkarahisar Gedik Ahmet Paşa İmareti. Onarım Kitabesi.
Resim 395. İnegöl İshak Paşa İmareti. Kuzeydoğu Cepheden Genel Görünüş
17.12.2009.
Resim 396. İnegöl İshak Paşa İmareti. Doğu Cephe 17.12.2009.
Resim 397. İnegöl İshak Paşa İmareti. Taçkapı 28.11.2007.
Resim 398. İnegöl İshak Paşa İmareti. Avlunun Kuzey Duvarı 17.12.2009.
Resim 399. İnegöl İshak Paşa İmareti. Avlunun Örtüsü 17.12.2009.
Resim 400. İnegöl İshak Paşa İmareti. Doğudaki Tabhane Mekanından Avlu ve
Batıdaki Tabhane Mekanı 17.12.2009.
Resim 401. İnegöl İshak Paşa İmareti. Batıdaki Tabhane Mekanı 17.12.2009.
Resim 402. İnegöl İshak Paşa İmareti. İbadet Mekanı 17.12.2009.
Resim 403. Geyve Elvan Bey İmareti. Kuzeybatı Cepheden Genel Görünüş.
Resim 404. Geyve Elvan Bey İmareti. Güneydoğu Cepheden Genel Görünüş.
Resim 405. Geyve Elvan Bey İmareti. Güney Cephe.
Resim 406. Geyve Elvan Bey İmareti. Avlu.
Resim 407. Geyve Elvan Bey İmareti. Doğudaki Tabhane Mekanının Kubbe Geçişleri.
Resim 408. Geyve Elvan Bey İmareti. İbadet Mekanı.
Resim 409. İstanbul Davut Paşa Camii. Son Cemaat Yeri.
Resim 410. İstanbul Davut Paşa Camii. Taçkapı.
Resim 411. İstanbul Davut Paşa Camii. Taçkapıdan Detay.
Resim 412. İstanbul Davut Paşa Camii. İbadet Mekanı. Kuzey Duvarı.
Resim 413. İstanbul Davut Paşa Camii. İbadet Mekanı. Güney Duvarı.
Resim 414. İstanbul Davut Paşa Camii. İbadet Mekanı. Doğu Duvarı. Doğudaki
Tabhane Mekanının Girişi.
Resim 415. İstanbul Davut Paşa Camii. İnşa Kitabesi.
Resim 416. Tokat Hatuniye İmareti. Güneydoğu Cepheden Genel Görünüş.
Resim 417. Tokat Hatuniye İmareti. Batı Cephe.
Resim 418. Tokat Hatuniye İmareti. Doğu Cepheden Detay.
Resim 419. Tokat Hatuniye İmareti. Doğu Cepheden Detay.
Resim 420. Tokat Hatuniye İmareti. Son Cemaat Yeri.
Resim 421. Tokat Hatuniye İmareti. Taçkapı.
Resim 422. Tokat Hatuniye İmareti. İbadet Mekanı. Kuzey Duvarı.
Resim 423. Tokat Hatuniye İmareti. İbadet Mekanı. Batı Duvarı.
Resim 424. Tokat Hatuniye İmareti. İbadet Mekanı. Güney Duvarı.
Resim 425. Tokat Hatuniye İmareti. İnşa Kitabesi ve Taçkapıdan Detay.
Resim 426. Amasya Sofular İmareti. Kuzeydoğudan Genel Görünüş.
Resim 427. Amasya Sofular İmareti. Kuzeybatıdan Genel Görünüş.
Resim 428. Amasya Sofular İmareti. Kuzeydoğudaki Tabhane Mekanı ve Avluya
Ulaşımı Sağlayan Sonradan Açılmış Kapı.
Resim 429. Amasya Sofular İmareti. Avlunun Kapısı ve İnşa Kitabesi.
Resim 430. Amasya Sofular İmareti. Avlunun Örtüsünden Detay.
Resim 431. Amasya Sofular İmareti. Avlu ve Batıdaki Tabhane Mekanlarının Girişleri.
Resim 432. Amasya Sofular İmareti. Kuzeydoğudaki Tabhane Mekanı.
Resim 433. Amasya Sofular İmareti. İbadet Mekanının Kapısı.
Resim 434. Amasya Sofular İmareti. İbadet Mekanı.
Resim 435. Amasya Sofular İmareti. İbadet Mekanı. Geçişlerden Detay.
Resim 436. Amasya Sofular İmareti. İnşa Kitabesi.
Resim 437. Amasya Mehmet Paşa İmareti. Güneydoğu Cepheden Genel Görünüş.
Resim 438. Amasya Mehmet Paşa İmareti. Güney Cephe.
Resim 439. Amasya Mehmet Paşa İmareti. Batı Cephe.
Resim 440. Amasya Mehmet Paşa İmareti. Doğu Cephe. Türbe ve Hazire.
Resim 441. Amasya Mehmet Paşa İmareti. Son Cemaat Yeri.
Resim 442. Amasya Mehmet Paşa İmareti. Taçkapı.
Resim 443. Amasya Mehmet Paşa İmareti. İbadet Mekanı.
Resim 444. Amasya Mehmet Paşa İmareti. İnşa Kitabesi.
Resim 445. Amasya Mehmet Paşa İmareti. Doğudaki Tabhane Mekanının Kapısı
Üzerinde Yer Alan Onarım Kitabesi.
Resim 446. Amasya Mehmet Paşa İmareti. Batıdaki Tabhane Mekanının Kapısı
Üzerinde Yer Alan Onarım Kitabesi.
Resim 447. Edirne II. Bayezid Külliyesi. Güneyden Genel Görünüş 2008.
Resim 448. Edirne II. Bayezid Külliyesi. Batıdan Genel Görünüş 2008.
Resim 449. Edirne II. Bayezid İmareti. Onarım Öncesi Batıdaki Tabhane Mekanı
(İska İnş.Arşivi’nden).
Resim 450. Edirne II. Bayezid İmareti. Onarım Esnasında Batıdaki Tabhane
Mekanı 2008.
Resim 451. Edirne II. Bayezid İmareti. Onarım Öncesi Son Cemaat Yeri (İska
İnş.Arşivi’nden).
Resim 452. Edirne II. Bayezid İmareti. Onarım Öncesi Avlu Revakları (İska
İnş.Arşivi’nden).
Resim 453. Edirne II. Bayezid İmareti. Onarım Esnasında Avlu Revakları 2008.
Resim 454. Edirne II. Bayezid İmareti. Onarım Esnasında Son Cemaat Yeri Cephesi
2008.
Resim 455. Edirne II. Bayezid İmareti. Taçkapı 2008.
Resim 456. Edirne II. Bayezid İmareti. Onarım Öncesi Tabhane Mekanlarının Kapı ve
Pencere Kanatları (İska İnş.Arşivi’nden).
Resim 457. Edirne II. Bayezid İmareti. Onarım Sırasında Doğudaki Tabhane Mekanı ve
Onarılan Pencere Kanatlarından 2008.
Resim 458. Edirne II. Bayezid İmareti. Onarım Sırasında Doğudaki Tabhane Mekanın
Ortadaki Biriminin Örtüsü 2008.
Resim 459. Edirne II. Bayezid İmareti. İbadet Mekanı 2008.
Resim 460. Edirne II. Bayezid İmareti. İbadet Mekanının Kuzey Duvarı 2008.
Resim 461. Edirne II. Bayezid İmareti. İbadet Mekanı. Hünkar Mahfili 2008.
Resim 462. Edirne II. Bayezid İmareti. İbadet Mekanının Örtüsü 2008.
Resim 463. Manisa Hatuniye Camii. Güneyden Genel Görünüş.
Resim 464. Manisa Hatuniye Camii. Güneydoğudan Genel Görünüş.
Resim 465. Manisa Hatuniye Camii. Kuzeybatıdan Genel Görünüş.
Resim 466. Manisa Hatuniye Camii. Kuzey Girişi.
Resim 467. Manisa Hatuniye Camii. Son Cemaat Yeri.
Resim 468. Manisa Hatuniye Camii. İbadet Mekanının Kuzey Duvarı.
Resim 469. Manisa Hatuniye Camii. İbadet Mekanı.
Resim 470. Manisa Hatuniye Camii. İbadet Mekanı. Batıdaki Tabhane Mekanları.
Resim 471. Manisa Hatuniye Camii. İnşa Kitabesi.
Resim 472. Manisa Hatuniye Camii. Onarım Kitabesi.
Resim 473. Kurşunlu Yıldırım İmareti. Kuzey Cephe.
Resim 474. Kurşunlu Yıldırım İmareti. Güneybatı Cepheden Genel Görünüş.
Resim 475. Kurşunlu Yıldırım İmareti. Taçkapı.
Resim 476. Kurşunlu Yıldırım İmareti. Avlunun Güney Duvarı.
Resim 477. Kurşunlu Yıldırım İmareti. Avlunun Batı Duvarı.
Resim 478. Kurşunlu Yıldırım İmareti. Avlunun Örtüsü.
Resim 479. Kurşunlu Yıldırım İmareti. Batıdaki Tabhane Mekanı.
Resim 480. Kurşunlu Yıldırım İmareti. İbadet Mekanı.
Resim 481. Vezirköprü Taceddin Paşa İmareti. Doğu Cephe.
Resim 482. Vezirköprü Taceddin Paşa İmareti. Güneybatı Cepheden Detay.
Resim 483. Vezirköprü Taceddin Paşa İmareti. Son Cemaat Yeri.
Resim 484. Vezirköprü Taceddin Paşa İmareti. Taçkapı.
Resim 485. Vezirköprü Taceddin Paşa İmareti. Taçkapının Ahşap Kapı Kanatları.
Resim 486. Vezirköprü Taceddin Paşa İmareti. Avlu.
Resim 487. Vezirköprü Taceddin Paşa İmareti. Batıdaki Tabhane Mekanı.
Resim 488. Vezirköprü Taceddin Paşa İmareti. İbadet Mekanı.
Resim 489. İnecik Hüseyin Bey İmareti. Kuzeyden Genel Görünüş.
Resim 490. İnecik Hüseyin Bey İmareti. Güneydoğu Cephe.
Resim 491. İnecik Hüseyin Bey İmareti. Son Cemaat Yeri.
Resim 492. İnecik Hüseyin Bey İmareti. Taçkapı.
Resim 493. İnecik Hüseyin Bey İmareti. Batıdaki Tabhane Mekanı.
Resim 494. İnecik Hüseyin Bey İmareti. İbadet Mekanının Kuzey Duvarı.
Resim 495. İnecik Hüseyin Bey İmareti. İbadet Mekanının Güney Duvarı.
Resim 496. İnecik Hüseyin Bey İmareti. İnşa Kitabesi.
Resim 497. Yenişehir Bali Bey İmareti. Batı Cepheden Detay.
Resim 498. Yenişehir Bali Bey İmareti. Minare.
Resim 499. Yenişehir Bali Bey İmareti. Son Cemaat Yeri.
Resim 500. Yenişehir Bali Bey İmareti. Son Cemaat Yeri.
Resim 501. Yenişehir Bali Bey İmareti. Taçkapı.
Resim 502. Yenişehir Bali Bey İmareti. İbadet Mekanının Kuzey Duvarı.
Resim 503. Yenişehir Bali Bey İmareti. Doğudaki Tabhane Mekanından İbadet
Mekanı ve Batıdaki Tabhane Mekanının Giriş Açıklığı.
Resim 504. Yenişehir Bali Bey İmareti. İbadet Mekanının Doğu Duvarı ve
Doğudaki Tabhane Mekanının Giriş Açıklığı.
Resim 505. Yenişehir Bali Bey İmareti. Doğudaki Tabhane Mekanı. Ocak Nişi.
Resim 506. Yenişehir Bali Bey İmareti. İbadet Mekanının Güney Duvarı.
Resim 507. İstanbul II. Bayezid Camii. Kuzeybatıdan Genel Görünüş.
Resim 508. İstanbul II. Bayezid Camii. Kuzeyden Genel Görünüş.
Resim 509. İstanbul II. Bayezid Camii. Avlu. Kuzeyden Genel Görünüş.
Resim 510. İstanbul II. Bayezid Camii. Avlu Revakları ve Şadırvan.
Resim 511. İstanbul II. Bayezid Camii. İbadet Mekanının Kuzey Taçkapısı.
Resim 512. İstanbul II. Bayezid Camii. Batıdaki Tabhane Mekanı.
Resim 513. İstanbul II. Bayezid Camii. Batıdaki Tabhane Mekanının Örtüleri.
Resim 514. İstanbul II. Bayezid Camii. Doğudaki Tabhane Mekanı.
Resim 515. İstanbul II. Bayezid Camii. Doğudaki Tabhane Mekanının Pencere
Kanatlarından.
Resim 516. İstanbul II. Bayezid Camii. İbadet Mekanından Detay.
Resim 517. İstanbul II. Bayezid Camii. İbadet Mekanının Güney Duvarı.
Resim 518. İstanbul II. Bayezid Camii. İbadet Mekanı. Örtü ve Geçişlerden Detay.
Resim 519. İstanbul II. Bayezid Camii. Müezzin Mahfili.
Resim 520. İstanbul II. Bayezid Camii. Mihrap.
Resim 521. İstanbul II. Bayezid Camii. Minber.
Resim 522. İstanbul II. Bayezid Camii. İnşa Kitabesi.
Resim 523. İstanbul Kara Davut Paşa Camii. Güney Cephe 22.11.2008.
Resim 524. İstanbul Kara Davut Paşa Camii. Son Cemaat Yeri 22.11.2008.
Resim 525. İstanbul Kara Davut Paşa Camii. Son Cemaat Yeri 23.04.2010.
Resim 526. İstanbul Kara Davut Paşa Camii. İbadet Mekanı Girişi 23.04.2010.
Resim 527. İstanbul Kara Davut Paşa Camii. Doğudaki Tabhane Mekanı 22.11.2008.
Resim 528. İstanbul Kara Davut Paşa Camii. Doğudaki Tabhane Mekanı 23.04.2010.
Resim 529. İstanbul Kara Davut Paşa Camii. İbadet Mekanı. Mihrap ve Minber
22.11.2008.
Resim 530. İstanbul Kara Davut Paşa Camii. Harim Girişi Üzerindeki Tamir Kitabesi
22.11.2008.
Resim 531. İstanbul Kara Davut Paşa Camii. Batıdaki Pencere Üzerindeki Tamir
Kitabesi 22.11.2008.
Resim 532. Trabzon Gülbahar Hatun Külliyesi. Güneydoğudan Genel Görünüş.
Resim 533. Trabzon Gülbahar Hatun Külliyesi. Doğudan Genel Görünüş.
Resim 534. Trabzon Gülbahar Hatun İmareti. Son Cemaat Yeri.
Resim 535. Trabzon Gülbahar Hatun İmareti. Taçkapı.
Resim 536. Trabzon Gülbahar Hatun İmareti. Doğudaki Tabhane Mekanı.
Resim 537. Trabzon Gülbahar Hatun İmareti. İbadet Mekanı ve Batıdaki Tabhane
Mekanı.
Resim 538. Trabzon Gülbahar Hatun İmareti. İbadet Mekanı.
Resim 539. Trabzon Gülbahar Hatun İmareti. İbadet Mekanı.
Resim 540. Amasya Hatuniye Camii. Güneybatıdan Genel Görünüş.
Resim 541. Amasya Hatuniye Camii. Son Cemaat Yeri.
Resim 542. Amasya Hatuniye Camii. İbadet Mekanının Girişi.
Resim 543. Amasya Hatuniye Camii. Avlunun Kuzey Duvarı.
Resim 544. Amasya Hatuniye Camii. Avlu, Doğudaki Tabhane Mekanları ve
İbadet Mekanından Detay.
Resim 545. Amasya Hatuniye Camii. Avlu, Batıdaki Tabhane Mekanları ve İbadet
Mekanından Detay.
Resim 546. Amasya Hatuniye Camii. İbadet Mekanı.
Resim 547. Diyarbakır Fatih Paşa Camii. Kuzeyden Genel Görünüş 09.07.2010 (Ş.
Çakmak’tan).
Resim 548. Diyarbakır Fatih Paşa Camii. Son Cemaat Yeri 23.08.2010 (Ş.
Çakmak’tan).
Resim 549. Diyarbakır Fatih Paşa Camii. Son Cemaat Yeri ve Taçkapı 16.02.2010.
Resim 550. Diyarbakır Fatih Paşa Camii. Taçkapıdan Detay 09.07.2010 (Ş.
Çakmak’tan).
Resim 551. Diyarbakır Fatih Paşa Camii. İbadet Mekanı 09.07.2010 (Ş. Çakmak’tan).
Resim 552. Diyarbakır Fatih Paşa Camii. İbadet Mekanı 09.07.2010 (Ş. Çakmak’tan).
Resim 553. Diyarbakır Fatih Paşa Camii. Minberden Detay 09.07.2010 (Ş.
Çakmak’tan).
Resim 554. Diyarbakır Fatih Paşa Camii. İbadet Mekanı 23.08.2010 (Ş. Çakmak’tan).
Resim 555. İstanbul Sultan Selim Külliyesi. Kuzeybatıdan Genel Görünüş
23.11.2008.
Resim 556. İstanbul Sultan Selim Camii. Güneybatıdan Genel Görünüş 15.02.2010.
Resim 557. İstanbul Sultan Selim Camii. Restorasyon Sırasında Avlunun Kuzey
Cephesi 23.11.2008.
Resim 558. İstanbul Sultan Selim Camii. Restorasyon Sonrasında Batı Cephe
15.02.2010.
Resim 559. İstanbul Sultan Selim Camii. Restorasyon Sırasında Avlu ve Şadırvan
23.11.2008.
Resim 560. İstanbul Sultan Selim Camii. Restorasyon Sırasında Avlu. Kuzey Cephe
23.11.2008.
Resim 561. İstanbul Sultan Selim Camii. Restorasyon Sırasında Taçkapı 23.11.2008.
Resim 562. İstanbul Sultan Selim Camii. Restorasyon Sonrasında Ahşap Kapı Kanatları
15.02.2010.
Resim 563. İstanbul Sultan Selim Camii. Restorasyon Sırasında Batıdaki Tabhane
Mekanı. Ortadaki Dağılım Mekanının Örtüsü 23.11.2008.
Resim 564. İstanbul Sultan Selim Camii. Restorasyon Sırasında Doğudaki Tabhane
Mekanı 23.11.2008.
Resim 565. İstanbul Sultan Selim Camii. Restorasyon Sonrasında Batıdaki Tabhane
Mekanı 15.02.2010.
Resim 566. İstanbul Sultan Selim Camii. Restorasyon Sonrasında İbadet Mekanı
15.02.2010.
Resim 567. İstanbul Sultan Selim Camii. Restorasyon Sonrasında İbadet Mekanı
15.02.2010.
Resim 568. İstanbul Sultan Selim Camii. İnşa Kitabesi 23.11.2008.
Resim 569. Sincanlı Sinan Paşa İmareti. Güneybatı Cepheden Genel Görünüş.
Resim 570. Sincanlı Sinan Paşa İmareti. Son Cemaat Yeri.
Resim 571. Sincanlı Sinan Paşa İmareti. İbadet Mekanının Kuzey Duvarı.
Resim 572. Sincanlı Sinan Paşa İmareti. İbadet Mekanı. Örtü Sisteminden Detay.
Resim 573. Sincanlı Sinan Paşa İmareti. İbadet Mekanı.
Resim 574. Sincanlı Sinan Paşa İmareti. İbadet Mekanından Detay.
Resim 575. Sincanlı Sinan Paşa İmareti. İnşa Kitabesi.
Resim 576. İstanbul Piri Mehmet Paşa Camii. Güneydoğudan Genel Görünüş.
Resim 577. İstanbul Piri Mehmet Paşa Camii. Son Cemaat Yeri ve Taçkapı.
Resim 578. İstanbul Piri Mehmet Paşa Camii. İbadet Mekanı.
Resim 579. İstanbul Piri Mehmet Paşa Camii. İbadet Mekanı.
Resim 580. İstanbul Piri Mehmet Paşa Camii. İbadet Mekanının Batı Duvarı.
Resim 581. İstanbul Piri Mehmet Paşa Camii. İbadet Mekanının Örtüsü.
Resim 582. İstanbul Piri Mehmet Paşa Camii. Doğudaki Tabhane Mekanı.
Resim 583. İstanbul Piri Mehmet Paşa Camii. Doğudaki Tabhane Mekanının Örtüsü.
Resim 584. Fethiye Uzun Hasan İmareti. Kuzeybatıdan Genel Görünüş 09.03.2010.
Resim 585. Fethiye Uzun Hasan İmareti. Batı Cephe 30.06.2010.
Resim 586. Fethiye Uzun Hasan İmareti. Son Cemaat Yeri 12.11.2009.
Resim 587. Fethiye Uzun Hasan İmareti. Son Cemaat Yeri. Doğudaki Tabhane
Mekanının Girişi 30.06.2010.
Resim 588. Fethiye Uzun Hasan İmareti. İbadet Mekanı 30.06.2010
Resim 589. Fethiye Uzun Hasan İmareti. İbadet Mekanı 30.06.2010
Resim 590. Fethiye Uzun Hasan İmareti. İnşa Kitabesi 30.06.2010.
Resim 591. Kozluk İbrahim Bey İmareti. Kuzeybatıdan Genel Görünüş (M. Top’tan).
Resim 592. Kozluk İbrahim Bey İmareti. Güney Cephe (M. Top’tan).
Resim 593. Kozluk İbrahim Bey İmareti. Batı Cephe (M. Top’tan).
Resim 594. Kozluk İbrahim Bey İmareti. Son Cemaat Yeri (M. Top’tan).
Resim 595. Kozluk İbrahim Bey İmareti. Giriş Eyvanından Detay.
Resim 596. Kozluk İbrahim Bey İmareti. Batıdaki Tabhane Mekanından İbadet Mekanı
ve Doğudaki Tabhane Mekanı (M. Top’tan).
Resim 597. Kozluk İbrahim Bey İmareti. İbadet Mekanı ve Batıdaki Tabhane Mekanı.
Resim 598. Kozluk İbrahim Bey İmareti. Mihrap.
Resim 599. Kozluk İbrahim Bey İmareti. İnşa Kitabesi.
Resim 600. Kozluk İbrahim Bey İmareti. Onarım Kitabesi.
Özgeçmiş
Türkan Acar; ilk ve ortaöğrenimini İzmir’de tamamladıktan sonra 2000 yılında
ilk yılı hazırlık ile başlayan Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sanat Tarihi
bölümünden 2005 yılında mezun olmuştur. Aynı yıl Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler
Enstitüsü Sanat Tarihi A.B.D., Türk-İslam Sanatı Bilim Dalı’nda yüksek lisans
eğitimine, 2007 yılında da doktora eğitimine başlamıştır. Yüksek lisans tezi, Bursa’daki
Tabhaneli Camiler adlı çalışmadır.
Lisans eğitimi boyunca Ege Üniversitesi Sanat Tarihi bölümünün yürüttüğü
Kemalpaşa İlçesi Bizans Kilisesi Kurtarma Kazısı (02-03/2000) ve Beçin/Milas
Kazısı’na (07-08/2002, 07-08/2003,07-08/2004) katılmıştır.
2005-2010 yılları arasında çalışmış olduğu özel mimarlık şirketinde, İzmir ve
Anadolu’daki birçok tarihi eserin rölöve-restitüsyon-restorasyon projelerinde Sanat
Tarihçisi olarak proje ekibinde yer almış, aynı yıllar içerisinde onarımı yapılan tarihi
eserlerde de yapı denetim kontrollüğü ve danışmanlık yapmıştır. Ayrıca İzmir Arkeoloji
Müzesi ile ortak yürütülen Urla Hersekzade Ahmet Paşa Hamamı’nın araştırma
kazısında (08-09/2009), komite üyesi olarak görev almıştır.
ÖZET:
ANADOLU TÜRK MİMARİSİNDE TABHANELİ CAMİLER
Bugün cami mimarisi içerisinde değerlendirilen tabhaneli camiler, Osmanlı
İmparatorluğu’nun kuruluşunda ve gelişmesinde etkin olan ahiler ve gezici dervişler için inşa
edilmiş dini işlevinden çok sosyal amaçlara hizmet eden yapılardır. Bu yapı tipi Orta
Asya’dan beri Türk mimarisinde hemen hemen tüm yapı türlerinde sevilerek kullanılan dört
eyvanlı şemadan doğmuştur.
Anadolu’daki tabhaneli camiler XIV. yüzyıldan XVI. yüzyıla kadar süren bir devre
içinde inşa edilmişlerdir. İbadet dışında değişik amaçlar için inşa edilen yapılar, hizmet
ettikleri kurum ve kişilere ihtiyaç kalmayınca, tamamen cami işlevini almışlardır. Bu işlev
değişimi ile birlikte yapıların plan şemasında özgün dokuya uymayan bazı uygulamalara
gidildiği tespit edilmiştir. Yapılan değişimler, yapıların karakteristik unsurlarından biri olan
avlu ve tabhane mekanlarında görülmektedir. Kapı, pencere, şadırvan ve aydınlatma feneri
gibi mimari detaylarda da değişimler dikkat çekmektedir.
Bu çalışmada, Anadolu’daki tabhaneli camileri bir bütün olarak ele almak ve plan
şemasından yola çıkılarak bir tipoloji oluşturulması hedeflenmiştir. Bu bağlamda öncelikle
arşiv çalışmaları yapılmış ve bugün ayakta olan 64 adet tabhaneli cami tespit edilmiştir. Arazi
çalışmalarında yapıların rölöveleri alınmış ve fotoğrafları çekilmiştir. Katalog bölümünde
yapıların kronolojik olarak sıralanmıştır. Bu bölümde tek tek ele alınan yapıların mimari ve
süsleme özellikleri belirtilerek, Anadolu’da ve Anadolu dışındaki benzer tabhaneli camilerle
karşılaştırmaları yapılmıştır. Yapılar ile ilgili 4 adet vaziyet, 71 adet rölöve planı, 14 adet
rölöve kesiti, 14 adet rölöve görünüşü, 21 adet rölöve yapı detayı, 14 adet restitüsyon planı,
46 adet geometrik süsleme, 51 adet bitkisel süsleme, 4 adet yazı süslemesi çizilmiştir. Yapılan
bu çizimler Autocad 2004, Archicad 12-13, Corel Draw 11 çizim programları ve serbest el
tekniği ile hazırlanmıştır.
ABSTRAKT :
MOSQUE WITH TABHANES IN ANATOLIAN TURKISH ARCHİTECTURE
Mosques with tabhanes, layouts of which are still being employed in contemporary
mosque architecture, served rather for social purposes to serve Akhis and travelling Dervishes
who were considered as critical agents in the establishment and development of Ottoman
Empire. This particular typology emerged out of four-iwan schema which was repeatedly
used within traditional Turkish architecture having its roots in Central Asia.
Mosques with tabhanes in Anatolia were built in the period between XIV and XVI.
centuries. Soon after the institutions and people which these mosques had served for had
disappeared, these buildings served solely for worshipping. It has been documented that, due
to the change in use, there have been some changes which were not in harmony with the
original design. These interventions are visible in certain parts within these buildings such as
courtyards and tabhanes spaces. These interventions are also visible within small scale
architectural elements such as doors, windows, fountains and lantern.
This study aims at comprehensively evaluating the set of Mosques with tabhanes at
hand, and generating a typology based on existing layout schemas. The first step was to
conduct an archival study in order to enlist 64 existing Mosques with tabhanes. Subsequent
field study involved building surveys including photographic documentation at each site. The
catalog we have created chronologically enlists these Mosques with tabhanes we have
documented. Within the catalog section, we have presented the architectural and ornamental
features of each Mosques with tabhanes alongside comparisons with similar type buildings
inside and outside of Anatolia. We have drafted four site plans, seventy-one as-is floor plans,
fourteen as is sections, fourteen as-is elevations, nineteen as-is decoration details, fourteen
restitution plan, forty-six geometric decorations, fifty-one plant-based decorations, and four
inscription details. These illustrations are either hand drawings or were prepared by
employing computer-aided design softwares including AutoCAD 2004, ArchiCAD 12-13,
Corel Draw 11.
Related papers
Medieval Military Artillery 'Treatises'
Military Literature in the Medieval Roman World and Beyond (ed. Conor Whately) , 2024
Các nhân tố ảnh hưởng tới quyết định lựa chọn điểm đến du lịch Huế của du khách Đà Nẵng
Dong Thap University Journal of Science
Một Phương Pháp Tra Cứu Ảnh Dựa Vào Độ Tương Tự Nhận Thức
FAIR - NGHIÊN CỨU CƠ BẢN VÀ ỨNG DỤNG CÔNG NGHỆ THÔNG TIN 2015, 2016
Review: The Virtue of Nationalism by Yoram Hazony
Front Porch Republic, 2018
El marxismo decrecentista y la teoría de los metabolismos de Marx
Nuestra Bandera, 2024
The corporal punishment ban in schools: Teachers’ attitudes and classroom practices
Educational Studies, 2018
A NEW METHODOLOGY FOR STUDYING THE MEDIUM IN MEDIA STUDIES : MEDIA ARCHAEOLOGY
Global Media Journal , 2020
Talcott Parsons'ın Din Kuramı: Modernitenin Din İle Uzlaştırılması
Çağdaş Sosyal Teoride Din, Ed. Cevat Özyurt ve Ejder Okumuş, Ankara, Hece Yayınları,, 2016
ANALISA PENGEBAB KEAUSAN POROS BALING BALING KAPAL
saintara, 2020
Reinterpretando as plantas medicinais a partir do referencial yin-yang da Medicina Tradicional Chinesa
Journal of Nursing and Health
Livro de resumos - VII Encontro de Investigação e Práticas em Educação
VII Encontro de Investigação e Práticas em Educação, 2023
Alcibiade au miroir de Socrate : sources épiques d’un portrait croisé (Platon, Banquet, 215a-222b)
Annales de l’APLAES; No 8 : Imitation des modèles et intertextualités de la Grèce ancienne à l'âge humaniste, 2023
Multiresidue HPLC method to measure benzimidazole anthelmintics in plasma and egg from laying hens. Evaluation of albendazole metabolites residue profiles
Food Chemistry, 2011
Interaction between physical activity and television time on blood pressure level
Journal of Hypertension, 2018
El marxismo en América Latina y la problemática de la recepción transnacional de las ideas
Temas De Nuestra America Revista De Estudios Latinoamericanos, 2013
Magnetic and structural analysis of sputtered Co 90 Fe 10 /Au multilayer films for magnetic recording applications
Journal of Optoelectronics and Advanced Materials, 2016
Colonisation and transmission of lux-marked and wild-type Aeromonas salmonicida strains in Atlantic salmon (Salmo salar L.)
FEMS Microbiology Ecology, 1998
Cultivating layered literacies: Developing the global child to become tomorrow's global citizen
International Journal of Development Education and Global Learning, 2017
- Find new research papers in:
- Physics
- Chemistry
- Biology
- Health Sciences
- Ecology
- Earth Sciences
- Cognitive Science
- Mathematics
- Computer Science