TOPLUMSAL DEGISME KURAMLARI.pdf

T.C. ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ YAYINI NO: 2133 AÇIKÖ⁄RET‹M FAKÜLTES‹ YAYINI NO: 1161 TOPLUMSAL DE⁄‹fiME KURAMLARI Yazarlar Yrd.Doç.Dr. Feryal Ayfl›n KOÇAK TURHANO⁄LU (Ünite 1) Yrd.Doç.Dr. Nadide KARKINER (Ünite 2, 8) Yrd.Doç.Dr. Oya Beklan ÇET‹N (Ünite 3) Yrd.Doç.Dr. Hatice YEfi‹LDAL (Ünite 4) Yrd.Doç.Dr. Fatime GÜNEfi (Ünite 5, 7) Prof.Dr. Nadir SU⁄UR (Ünite 6) Editör Yrd.Doç.Dr. Hatice YEfi‹LDAL ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ Bu kitab›n bas›m, yay›m ve sat›fl haklar› Anadolu Üniversitesine aittir. “Uzaktan Ö¤retim” tekni¤ine uygun olarak haz›rlanan bu kitab›n bütün haklar› sakl›d›r. ‹lgili kurulufltan izin almadan kitab›n tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kay›t veya baflka flekillerde ço¤alt›lamaz, bas›lamaz ve da¤›t›lamaz. Copyright © 2010 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without permission in writing from the University. UZAKTAN Ö⁄RET‹M TASARIM B‹R‹M‹ Genel Koordinatör Prof.Dr. Levend K›l›ç Genel Koordinatör Yard›mc›s› Doç.Dr. Müjgan Bozkaya Ö¤retim Tasar›mc›lar› Yrd.Doç.Dr. Alper Tolga Kumtepe Arfl.Gör. Erhan Akarçay Grafik Tasar›m Yönetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uçar Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z Ö¤r.Gör. Nilgün Salur Ölçme De¤erlendirme Sorumlusu Ö¤r.Gör. Belgin Boz Dil Yaz›m Dan›flman› Okt. Ayd›n F›nd›ko¤lu Grafiker Nihal Sürücü Kitap Koordinasyon Birimi Yrd.Doç.Dr. Feyyaz Bodur Uzm. Nermin Özgür Kapak Düzeni Prof. Tevfik Fikret Uçar Dizgi Aç›kö¤retim Fakültesi Dizgi Ekibi Toplumsal De¤iflme Kuramlar› ISBN 978-975-06-0817-9 2. Bask› Bu kitap ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ Web-Ofset Tesislerinde 7.500 adet bas›lm›flt›r. ESK‹fiEH‹R, Eylül 2011 iii ‹çindekiler ‹çindekiler Önsöz ............................................................................................................ vii Modernite ve Kapitalizm......................................................... 2 TOPLUMSAL DE⁄‹fiME................................................................................. AYDINLANMA ............................................................................................... Ayd›nlanma Düflünürleri............................................................................... DEVR‹MLER ................................................................................................... Bilimsel Devrim............................................................................................. Endüstri Devrimi ........................................................................................... Frans›z Devrimi ............................................................................................. MODERN‹TE.................................................................................................. Modernitenin Kurumsal Boyutlar› ................................................................ MODERN‹ZM................................................................................................. MODERNLEfiME ............................................................................................ Geleneksel ve Modern Toplumlar ............................................................... ENDÜSTR‹LEfiME VE KAP‹TAL‹ZM.............................................................. SOSYOLOJ‹ VE MODERN‹TE ‹L‹fiK‹S‹......................................................... MODERN‹TE VE POSTMODERN‹TE............................................................ Özet ............................................................................................................... Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... Okuma Parças› ........................................................................................... .. Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 3 4 5 7 7 7 8 8 9 10 11 12 14 15 17 20 22 23 25 25 26 Klasik Toplumsal De¤iflme Kuramlar› I ...................... ......... 28 G‹R‹fi .............................................................................................................. MAX WEBER.................................................................................................. ‹deal Tipler .................................................................................................... Toplumsal Eylem........................................................................................... Otorite ........................................................................................................... Bürokrasi........................................................................................................ Toplumsal Tabakalar: Toplumsal S›n›f ve Toplumsal Statü ...................... Toplumsal S›n›f........................................................................................ Toplumsal Statü ..................................................................................... Protestan Ahlak› ve Kapitalizmin Ruhu ....................................................... Weber’de Toplumsal De¤iflme ..................................................................... KARL MARX................................................................................................... Tarihsel Materyalizm ..................................................................................... Üretim Tarz› ve Toplumsal De¤iflme ........................................................... S›n›f Mücadelesi ve Toplumsal De¤iflme ..................................................... Emek-De¤er-Kâr ............................................................................................ Yabanc›laflma ve Toplumsal De¤iflme ......................................................... Özet ............................................................................................................... Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 29 29 31 31 33 34 34 34 35 36 37 37 38 39 41 42 43 45 47 48 1. ÜN‹TE 2. ÜN‹TE iv ‹çindekiler S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 3. ÜN‹TE Klasik Toplumsal De¤iflme Kuramlar› 2................. .............. 50 ‹fiLEVSELC‹L‹K VE TOPLUMSAL DE⁄‹fiME................................................. Erken Dönem ‹fllevselci Kuramlar/Evrimci Kuramlar ................................. YAPISAL-‹fiLEVSEC‹L‹K/ YEN‹-EVR‹MC‹L‹K................................................ ‹fllevselci Kurama Yönelik Genel Elefltiriler ................................................ ‹fiLEVSELC‹L‹K VE MODERNLEfiME ............................................................ Özet ............................................................................................................... Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 4. ÜN‹TE 69 69 73 80 83 86 88 89 91 91 92 Marksist Geliflme Kuramlar› 2 ............................................... 94 G‹R‹fi ............................................................................................................. DÜZENLEME OKULU ................................................................................... YAYGIN B‹R‹K‹M REJ‹M‹ ............................................................................ YO⁄UN B‹R‹K‹M REJ‹M‹: FORD‹ZM ......................................................... FORD‹ZM‹N KR‹Z‹ ........................................................................................ YALIN (ESNEK) B‹R‹K‹M REJ‹M‹: POST-FORD‹ZM .................................. Özet ............................................................................................................... Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... Okuma Parças› ....................................................................................... ...... Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar.............................................. 6. ÜN‹TE 51 51 54 57 58 64 65 66 66 66 Marksist Geliflme Kuramlar›:1.................................................. 68 G‹R‹fi ............................................................................................................. EMPERYAL‹ZM KURAMLARI ........................................................................ BA⁄IMLILIK OKULU..................................................................................... DÜNYA S‹STEM‹ KURAMI............................................................................ EKLEMLENME KURAMI ................................................................................ Özet ............................................................................................................... Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... Okuma Parças› ........................................................................................... .. Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 5. ÜN‹TE 48 49 95 95 98 101 103 105 110 113 114 116 117 119 Toplumsal De¤iflme ve Küreselleflme ................................... 120 G‹R‹fi .............................................................................................................. KÜRESELLEfiME (GLOBALLEfiME) NED‹R, NE DE⁄‹LD‹R?........................ Küreselleflme Do¤al Bir Süreç mi Yoksa Bir Proje midir?.......................... Küreselleflme Uluslararas›laflma m›d›r?......................................................... Küreselleflme Sosyal ve Kültürel Benzeflme midir?..................................... KÜRESELLEfiME ÜZER‹NE TEOR‹K YAKLAfiIMLAR .................................. Anthony Giddens: Zamansal ve Mekânsal Boyutta Küreselleflme............. 121 122 122 123 124 126 126 v ‹çindekiler Giddens Küreselleflmeyi Nas›l Tan›mlamaktad›r?........................................ Giddens Küreselleflmeyi Kaç Boyutta Ele Almaktad›r? ............................... Giddens’›n Yaklafl›m›n›n De¤erlendirilmesi................................................. Roland Robertson ve Küreselleflmenin Tarihsel Aflamalar› ........................ Robertson Küreselleflmeyi Hangi Tarihsel Aflamalar Çerçevesinde Aç›klamaya Çal›flmaktad›r?...................................................................... Robertson’un Yaklafl›m›n›n De¤erlendirilmesi ............................................ Immanuel Wallerstein ve Kapitalist Dünya Ekonomisi .............................. Wallerstein’in Yaklafl›m›n›n De¤erlendirilmesi ............................................ TEK KUTUPLU DÜNYA................................................................................ KÜRESELLEfiME ‹LE ULUS-DEVLET GÜÇ KAYBINA MI U⁄RAMAKTADIR? ......................................................................................... KÜRESEL B‹R TOPLUMA DO⁄RU MU?....................................................... KÜRESELLEfiMEN‹N SONUÇLARI................................................................. Özet ............................................................................................................... Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... Okuma Parças› ........................................................................................... .. Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 127 127 129 130 130 132 133 134 135 136 138 140 141 142 143 143 144 145 Kalk›nma ve Kad›n................................................................... 146 G‹R‹fi .............................................................................................................. FEM‹N‹ST YAKLAfiIMLAR VE KALKINMA .................................................. Kalk›nmada Kad›n......................................................................................... Kad›n ve Kalk›nma........................................................................................ Toplumsal Cinsiyet ve Kalk›nma.................................................................. KALKINMA POL‹T‹KALARINDA KADINA YÖNEL‹K YAKLAfiIMLAR ........ Refah Yaklafl›m›............................................................................................. Eflitlik Yaklafl›m› ............................................................................................ Yoksullukla Mücadele Yaklafl›m› ................................................................. ETK‹L‹L‹K YAKLAfiIMI ................................................................................. Güçlendirme Yaklafl›m›................................................................................. KADIN VE KALKINMANIN TEMEL KONULARI .......................................... Özet................................................................................................................ Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... Okuma Parças› .............................................................................................. Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 147 147 148 148 149 149 150 152 153 155 157 159 163 166 167 169 170 171 Türkiye’de Toplumsal De¤iflme ............................................. 172 G‹R‹fi .............................................................................................................. TÜRK‹YE CUMHUR‹YET‹’N‹N KURULUfiUNUN DÖNÜfiÜMSEL TEMELLER‹ .......................................................................... Türkiye’de Kapitalizmin Tarihi .................................................................... Ulus Devlete Geçifl Sürecinin Ekonomik Temelleri ................................... CUMHUR‹YET‹N KURULUfiU ...................................................................... Kapal› Ekonomi ve Devletçilik: Farkl› Bir Kapitalist Geliflme Modeli ....... ‹kinci Dünya Savafl› ve Türkiye: 1940-1945 ................................................ 7. ÜN‹TE 173 174 174 175 177 177 179 8. ÜN‹TE vi ‹çindekiler Çok Partili Dönem ve Köylülü¤ün De¤iflim Rolü ....................................... ‹THAL ‹KAMEC‹ SANAY‹LEfiME DÖNEM‹ .................................................. Kalk›nma Temelli Bir Azgeliflmifllik Tart›flmas› ........................................... Üretken Olmayan Faaliyetlerin Artmas› ....................................................... GER‹YE DÖNÜfiÜ OLMAYAN DE⁄‹fi‹M: NEO L‹BERAL POL‹T‹KALAR ................................................................................................ Uluslararas› ‹flbölümü ve Türkiye: 1989-2007 ............................................. Türkiye’de Kapitalizmin Geliflmesi ve Bat› Kapitalizmi .............................. Özet................................................................................................................ Okuma Parças› .............................................................................................. Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan ve Baflvurulacak Kaynaklar ..................................................... 180 183 185 186 187 190 190 192 194 195 196 196 197 Önsöz Önsöz Toplumsal De¤iflme Kuramlar› kitab›n›z uzaktan ö¤retim yoluyla lisans düzeyinde sosyoloji e¤itimi almak isteyen ö¤rencilere yönelik olarak haz›rlanm›flt›r. Kitab›n temel amac› ö¤rencilere toplumsal de¤iflme konusunda temel kuramsal yaklafl›mlar ve düflünürler hakk›nda özet niteli¤inde bilgiler sunmaktad›r. Kitapta modern kapitalist toplumlar›n ortaya ç›k›fl› ve geliflme süreci, bu sürecin farkl› sosyolojik bak›fl aç›lar› taraf›ndan nas›l aç›kland›¤›; modern kapitalist toplumlar›n geleneksel, Üçüncü Dünya toplumlar› ve azgeliflmifl toplumlarla kurduklar› iliflkiler; kapitalist sermaye birikim süreçlerinde yaflanan krizler sonucu ortaya ç›kan yay›lmac›l›k politikalar›; küreselleflme süreci ile sermaye birikim süreci aras›ndaki iliflki; bütün bu süreçlere dair yap›lan çal›flmalardaki erkek egemen bak›fl aç›s› elefltirel bir biçimde ele al›nm›flt›r. Kitab›n birinci ünitesinde, modern kapitalist toplumlar›n; modernite düflüncesinin ve modernizm ortaya ç›k›fl› bunlar›n genel olarak sosyal bilimler ve sosyoloji ile iliflkisi ele al›nm›flt›r. Kitab›n ikinci ve üçüncü ünitelerinde, klasik toplumsal de¤iflme kuramlar› olarak adland›r›lan Marx, Weber, Durkheim’›n toplumsal de¤iflme anlay›fllar›na ve ‹fllevselci yaklafl›m ile Modernleflme Okulu’nun görüfllerine yer verilmifltir. Dördüncü ünitede, Marksizm etkisinde geliflen elefltirel geliflme teorileri yer almaktad›r. Ayn› elefltirel bak›fl aç›s›na sahip olan Düzenleme Okulu’nun kapitalizmin geliflimine dair aç›klamalar› kitab›n beflinci ünitesinde yer almaktad›r. Alt›nc› ünitede küreselleflme süreci, bu süreç içinde yaflanan de¤iflimler ve bu de¤iflimlerin nas›l kavramsallaflt›r›ld›¤› üzerinde durulmufltur. Yedinci ünite geliflme ve kalk›nma süreçlerinde kad›n›n konumu ve bu kavramlar›n›n feminist kuramlar taraf›ndan elefltirisi üzerine odaklanm›flt›r. Sekizinci ve son ünitemiz ise, Türkiye’de yaflanan toplumsal de¤iflme süreci ve bu sürecin nas›l de¤erlendirildi¤ini içermektedir. Toplumsal De¤iflme Kuramlar› kitab›n›n haz›rlanmas›nda çok say›da kiflinin eme¤i geçmifltir. Öncelikle sevgili dostum Arzu Ayd›n Deveci’ye hayat›m›za can veren resimlerini kitab›m›zda da bizimle paylaflt›¤› için çok teflekkür ederim. Küreselleflme ile ilgili karikatürünü bizimle paylaflan Mehmet Zeber’e çok teflekkür ederim. Foto¤raf, harita gibi görsel malzemeler için verdikleri destekten dolay› Göksel Turan ve Arfl.Gör. Gülbin Özdamar Akarçay’a teflekkür ederim. Kitab›n ünitelerinin yaz›lmas›ndaki emeklerinden dolay› Yrd.Doç.Dr. F. Ayfl›n K. Turhano¤lu, Yrd.Doç.Dr. Nadide Kark›ner, Yrd.Doç.Dr. Oya Beklan Çetin, Yrd.Doç.Dr. Fatime Günefl ve Prof.Dr. Nadir Su¤ur’a; kitab›n tasar›m›nda katk›lar›ndan dolay› Yrd.Doç.Dr. Alper T. Kumtepe ve Arfl.Gör. Erhan Akarçay’a; kitab›n bas›m ifllerindeki emeklerinden dolay› A.Ö.F. dizgi birimine çok teflekkür ederim. Editör Yrd.Doç.Dr. Hatice YEfi‹LDAL vii TOPLUMSAL DE⁄‹fiME KURAMLARI 1 Amaçlar›m›z N N N N N N N Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Toplumsal de¤iflme kavram›n› aç›klayabilecek, Ayd›nlanma düflüncesinin temel iddialar›n› s›ralayabilecek, Modernitenin kurumsal boyutlar›n› özetleyebilecek, Modernleflme kavram›n› tan›mlayabilecek, Endüstrileflme ve kapitalizm aras›ndaki iliflkiyi tart›flabilecek, Sosyolojinin modernite ile iliflkisini kavrayabilecek, Postmodernite kavram›n› aç›klayabileceksiniz. Anahtar Kavramlar • • • • • Toplumsal De¤iflme Ayd›nlanma Devrimler Modernite Modernizm • • • • Modernleflme Endüstrileflme Kapitalizm Postmodernite ‹çerik Haritas› Toplumsal De¤iflme Kuramlar› Modernite ve Kapitalizm • • • • • • • • TOPLUMSAL DE⁄‹fiME AYDINLANMA DEVR‹MLER MODERN‹TE MODERN‹ZM MODERNLEfiME ENDÜSTR‹LEfiME VE KAP‹TAL‹ZM SOSYOLOJ‹ VE MODERN‹TE ‹L‹fiK‹S‹ • MODERN‹TE VE POSTMODERN‹TE Modernite ve Kapitalizm TOPLUMSAL DE⁄‹fiME De¤iflme, belirli bir dönem içinde, toplumsal ve do¤al yaflam ile insan tutum ve davran›fllar›nda gerçekleflen farkl›laflmay› ifade eden bir kavramd›r. Toplumsal de¤iflme ise sosyolojik aç›dan, toplumun yap›s›n› oluflturan toplumsal iliflkiler a¤›n›n ve bunlar› belirleyen kurumlar›n, tarihsel bir süreç içerisinde de¤iflmesini kapsamaktad›r. Bu de¤iflmeler birey ve gruplar›n davran›fllar›na yans›makta ve toplumsal norm ve de¤erlerin farkl›laflmas›na yol açmaktad›r. Bu anlamda toplumsal de¤iflme, toplumlararas› iliflki ve etkileflimlerin niteli¤ini ve içeri¤ini belirlemektedir. Toplumsal de¤iflme kavram› ilerleme, kalk›nma ve geliflme kavramlar›yla yak›ndan iliflkili bir flekilde kullan›lmaktad›r. Bu kavramlarla iliflkili olmakla birlikte toplumsal de¤iflme kavram›, anlam aç›s›ndan önemli farkl›l›klar tafl›maktad›r. Toplumsal de¤iflme kavram›, herhangi bir de¤er yarg›s› içermemektedir. Buna karfl›n ilerleme, kalk›nma ve geliflme kavramlar› de¤er yarg›s› içeren, belirli bir amaca yönelik olan bir de¤iflmeyi vurgulamaktad›rlar. Ekonomik göstergelerle ifade edilen ve daha çok ekonomi ile ilgili olan kalk›nma ve geliflme kavramlar›, baz› ekonomik ölçütlere göre toplumsal de¤iflmenin yön ve niteli¤ini göstermektedirler. Bu anlamda kalk›nma ve geliflme kavramlar›, toplumsal de¤iflmenin ancak bir k›sm›n› aç›klamaktad›rlar. Toplumsal de¤iflme, belirli bir toplumsal gerçe¤i bütün de¤er yarg›lar›ndan ar›nm›fl bir biçimde ifade etmekte ve özel durum ya da görünümleri bütün olarak kapsayacak bir flekilde anlatan, evrensel ve nesnel bir anlam tafl›maktad›r. Ayr›ca evrim, baflkalaflma, devrim gibi kavramlar toplumsal, siyasal ve kültürel anlamda ele al›nd›¤›nda, de¤iflmenin özel biçimleri olarak de¤erlendirilebilmektedir (Tolan, 1983, s.276-277). Toplumsal de¤iflmeyi etkileyen baz› unsurlar bulunmaktad›r. Co¤rafi yap›da görülen topraklar›n verimlili¤i, do¤al felaketler, iklim de¤iflikli¤i gibi fiziksel çevre faktörleri; co¤rafi keflifler, yay›lma gibi kültürel faktörler; pusulan›n, matbaan›n, buharl› makinelerin icad›, elektrik, telefon, bilgisayar kullan›m› gibi teknolojik faktörler; h›zl› nüfus art›fl›, göç gibi demografik faktörler, toplumsal de¤iflmeyi etkileyen ve birbirleriyle iliflki içinde yer alan unsurlard›r. Toplumsal de¤iflme, toplumun yap›s›n› oluflturan toplumsal iliflkiler a¤›n›n, toplumsal kurumlar›n, birey ve grup davran›fllar›n›n, toplumsal norm ve de¤erlerin tarihsel olarak geçirdi¤i farkl›laflma ve dönüflüm sürecidir. Toplumsal de¤iflmeyi etkileyen faktörler aras›nda görülen iliflkilere örnek veriniz. SIRA S‹ZDE 1 4 Toplumsal De¤iflme Kuramlar› Toplumsal de¤iflmeyi etkileyen faktörler ve aralar›ndaki iliflkiler aç›s›ndan bir de¤erlendirme yap›ld›¤›nda, toplumlar›n dura¤an kalamad›klar›n›, bununla birlikte ilerleme, hareket ya da dönüflüm gibi farkl› de¤iflim biçimleriyle tarihsel süreç içerisinde yer ald›klar›n› söylemek mümkün olmaktad›r. Bu nedenle toplumsal de¤iflme, kaç›n›lmaz ve evrensel bir süreç olarak kabul edilmektedir. Toplumsal de¤iflme, toplumlar›n farkl› bölgelerinde, farkl› toplumsal unsurlar üzerinde, farkl› h›z ve zamanda gerçekleflmektedir. Toplumsal kurum ya da unsurlar›n baz›lar› de¤iflmeden di¤erlerine göre daha az etkilenirken, baz›lar› ise çabuk ve köklü bir biçimde etkilenmekte ve ayn› zamanda iliflkide bulundu¤u di¤er kurum ve unsurlar› da kendisiyle birlikte de¤iflime sürüklemektedir. Toplumsal de¤iflme aflamalar fleklinde, düzenli bir biçimde ortaya ç›kabilece¤i gibi, çok h›zl› ve düzensiz bir biçimde de meydana gelebilmektedir. Toplumsal de¤iflme, günümüzde sosyoloji disiplininin çal›flma konular›ndan biri olarak kabul edilirken, sosyolojinin bir bilim dal› olarak ortaya ç›kmas›na ve geliflmesine, 18. yüzy›lda kökleri Bat› Avrupa’ya dayanan büyük toplumsal de¤iflimler ve dönüflümler yol açm›flt›r. AYDINLANMA Ayd›nlanma, do¤a ve toplum hakk›nda bir düflünce biçimi sa¤layan, birbirleriyle iliflkili de¤erler ve düflüncelerden oluflmaktad›r. Ayd›nlanma düflüncesi, toplumda egemen olan gelene¤e ve dini sistemlere dayal› dünya görüflüne karfl› ak›l ve bilime dayal› olarak ileri sürülen yeni bir düflünce sistemini ifade etmektedir. Ayd›nlanma, 17. ve 18. yüzy›lda Bat› Avrupa’da ortaya ç›kan, toplumsal düflünce tarihinde önemli bir dönüm noktas›n› ifade eden ve kökleri önceki yüzy›llarda oluflan Rönesans ve Reformasyona dayanan bir düflünce hareketidir. Fransa’da bafllayan ve daha sonra di¤er Avrupa devletlerine yay›lan Ayd›nlanma düflüncesi, H›ristiyanl›¤›n hâkimiyetindeki geleneksel dünya görüflü temelinde kökleflmifl olan anlay›fla karfl› geliflen bir harekettir. Dünyay› anlama yolu olarak bat›l inanç ve do¤aüstü inanc›n› reddeden Ayd›nlanma düflüncesi, insan, toplum ve do¤a hakk›nda yeni bir düflünce çerçevesinin yarat›lmas›n› ifade etmektedir. Ayd›nlanma düflüncesi, cehalet ve bat›l inanc›n, insanl›¤›n bütün sefaletinin kayna¤› oldu¤unu ifade etmifl, bu durumun ancak bilgi, ak›l ve bilimle ortadan kald›r›labilece¤ini ileri sürmüfltür. Bu ba¤lamda Ayd›nlanma düflüncesi, cehaletin yerine bilimsel bilginin, s›n›rs›z insani ilerlemenin yolunu açaca¤›n› savunmufltur. Bu anlamda rasyonel (ak›lc›) düflünce, toplumsal hayat üzerindeki egemen gelene¤in ve dinsel sistemlerin otoritesini sorgulam›fl, bu otoritenin gelifltirdi¤i kurumlara karfl› yeni bir düflünce biçimini ileri sürmüfltür. Toplumsal düzen fikrinin, metafizik sisteme göre de¤il, akla ve gözlem yoluyla üretilen verilere dayanan bir süreç içinde aç›klanabilece¤ini savunmufltur. Rasyonel düflünce, do¤an›n düzeni, do¤a kanunlar› ve insan do¤as›n› içeren do¤a kavram›n› temel alm›fl ve bireyi, toplumsal hayata kat›lmakla birlikte do¤an›n düzenine ait olarak kabul etmifltir. Bununla beraber ilerleme kavram›, yol gösteren düflüncelerden biri olarak ele al›nm›flt›r (Outhwaite, 2006, s.199-200). Ayd›nlanma, birçok aç›dan geleneksel ve modern toplumun olumlu ve olumsuz özellikleri ile ilgili olarak ortaya ç›kan tart›flmalar›n odak noktas› haline gelmifltir. Geleneksel toplumlar›n dayanaklar›n› oluflturan cehaletin ve bat›l inanc›n ana kaynaklar› din, otoriter yönetim, çiftçi ve köylülerin basit bak›fl aç›lar›, gelenek ve görenekler, efsaneler olarak tan›mlanm›flt›r. Ayd›nlanma düflünürlerine göre, bu özellikler temelinde geleneksel toplumlar, özgürlük, mutluluk ve insani ilerleme için bir engel oluflturmaktad›rlar (Hollinger, 2005, s.11). ‹lerleme fikri temelinde geliflen ve gelenekten kopuflu hedefleyen Ayd›nlanma düflüncesi, öncelikle “insanlar› zincirlerinden kurtarmak amac›yla bilginin ve toplumsal örgütlenmenin mistik ve kutsal kabu¤unu k›rmay›” amaçlayan laik bir harekettir (Harvey, 1997, s.26). 5 1. Ünite - Modernite ve Kapitalizm Ayd›nlanma düflüncesinin temel ilkeleri nelerdir? SIRA S‹ZDE 2 Ayd›nlanma düflüncesinin insan hayat›n› iyilefltirmek için ortaya koydu¤u program, “gelecekteki kültürel ve politik mücadeleler için bir hareket noktas›” oluflturmaktad›r. Bu program›n temel ilkeleri flu iddialara dayanmaktad›r: 1. ‹nsanl›¤›n epistemolojik birli¤inin sa¤lanmas›, bütün insan varl›klar›n›n ve evrensel olarak geçerli bir yöntemin oluflturdu¤u bir temel üzerinde mümkün olacakt›r. Bu epistemolojik birlik, insanl›k taraf›ndan rasyonel olarak onaylanan ve kabul edilebilen inançlar kümesi halinde bir araya getirilebilecektir. 2. ‹nsanl›¤›n evrensel ak›l ve moral ilkeleri, her yerde bütün ak›ll› varl›klar için ba¤lay›c› konumda bulunmaktad›r. Bu ilkeler, davran›fl ve yarg› bak›m›ndan insanl›¤a rehberlik etmekte ve standartlar sa¤lamaktad›r. 3. Belirlenen bu hedeflerle çeliflkili olan ya da bu amaçlara engel olan inançlar, de¤erler, iddialar, insan›n ilerlemesi ve mutlulu¤u için bir engel oluflturmaktad›r. Sadece bilim ve evrensel de¤erlere dayanan bir toplum, gerçekten özgür ve rasyonel bir toplumdur. Bu anlamda, yaln›zca böyle bir toplumun üyeleri mutlu olabilir. 4. Hakikat insan› özgür k›lacakt›r. Mutsuzlu¤un ve ahlâks›zl›¤›n nedeni bilgisizliktir. Bu nedenle insan, kendisi ve dünya hakk›nda ne kadar çok fley bilirse hayat› da o kadar iyi olacakt›r (Hollinger, 2005, s.17-18). Ayd›nlanma Düflünürleri Ayd›nlanma projesinin temeli, dünyan›n e¤er do¤ru bir biçimde resmedilir ve temsil edilebilirse kontrol alt›na al›nabilece¤i ve ak›lc› bir biçimde düzenlenebilece¤i varsay›m›na dayanmaktad›r. Bütün bilimsel çabalar, bu tek bir do¤ru temsil tarz›na eriflmek için gösterilmifltir. Ayd›nlanma, bu do¤ru tarz› keflfedilebilirse hedeflerine ulaflm›fl olacakt›r. Bu düflünce biçimi, Voltaire, d’Alembert, Hume, Saint Simon, Auguste Comte gibi farkl› Ayd›nlanma düflünürleri taraf›ndan paylafl›lm›flt›r (Harvey, 1997, s.42). Ayd›nlanma düflünürlerinin insan do¤as›, toplumsal yap› ve iliflkiler, toplumsal örgütlenme, ilerleme ve geliflme konular› üzerinde çal›flmalar› bulunmaktad›r. Thomas Hobbes, birey ve toplum aras›ndaki iliflki temelinde insan do¤as› ile ilgilenmifl ve insanlar›n birlikte yaflama e¤ilimlerinin olmad›¤›n›, “insan insan›n kurdudur” sözleriyle belirtmifltir. Hobbes’a göre, zenginlik, toplumsal sayg›nl›k ve iktidar için sürekli bir rekabet içerisinde bulunan insanlar, bu mücadele sürecinin kendi yaflam ve ç›karlar›yla ayn› yönde oluflmad›¤›n› kavram›fl, karfl›l›kl› görev ve sorumlulu¤a dayanan toplumsal bir sözleflmenin gerekli oldu¤unu fark etmifllerdir. Bu sözleflme ihtiyac›, onlar› devlet düzeyinde örgütlenmeye kadar ulaflt›rm›flt›r. John Locke, Hobbes’un insan do¤as› hakk›ndaki bu görüfllerine kat›lmamaktad›r. Locke’a göre bireyler, do¤al haklar› olan eflitlik ve özgürlük içerisinde ve bar›fl ortam›nda yaflamaktad›rlar. En temel do¤al hak ise, insanlar›n çal›flmas› sonucunda ortaya ç›kan mülkiyet hakk›d›r. Bir örgütlenme olarak devlet, bireylerin bu haklar›n› korumak üzere, insanlar taraf›ndan bir sözleflmeyle kurulmufltur (Tolan, 1983, s.5-6). Bu ba¤lamda, insan do¤as›yla ilgilenen bir baflka Ayd›nlanma düflünürü de Jean Jacques Rousseau’dur. Rousseau, Hobbes’un iddia etti¤i toplumun bir sözleflmeden do¤du¤u fikrini kabul etmekle birlikte, bu sözleflmenin Hobbes’un belirtti¤i koflullardan farkl› bir flekilde olufltu¤unu savunmaktad›r. 6 Toplumsal De¤iflme Kuramlar› Rousseau bireyin, do¤an›n de¤il toplumun bir ürünü olmas› nedeniyle davran›fllar›n›n toplumsal kökenli oldu¤unu ileri sürmüfltür. Bir toplulukta insan›n kendi ç›karlar›ndan önce, ortak bir ç›kar arac›l›¤›yla bir arada bulundu¤unu ve toplumun bir sözleflmenin ürünü oldu¤unu ileri sürmüfltür. Rousseau, birey ve toplum aras›ndaki bu eylemi “toplumsal sözleflme” kavram›yla ifade etmifltir (Szacki, 1979, s.62-64). Ayd›nlanma düflüncesiyle yeniden tan›mlanan insan do¤as›n›n kuram›n› oluflturan düflünür ise David Hume’dur. Hume, insan do¤as›n›n toplumun içinde flekillenen toplumsall›k biçimlerini incelemifl ve insan›n eylemini, sürekli baflkalar›n›n eylemine yönelik olmas› sebebiyle ‘toplumsal’ özellikli olarak tan›mlam›flt›r. Baron de Montesquieu ise toplum yap›s› ve yönetim biçimleriyle ilgilenmifltir. Toplumu, yap›sal bir bütün olarak tan›mlam›fl ve yönetim biçimlerini ideal tipler, baflka bir ifade ile mant›ksal kurgular olarak ele alm›flt›r. Montesquieu toplumu, temel unsurlar› iklim ve co¤rafya olan bir sistem olarak görmüfl, bu unsurlar›n toplumsal yap›ya katk›s›n› çözümlemeye çal›flm›flt›r. Bir di¤er Ayd›nlanma düflünürü Voltaire bilim, düflünce özgürlü¤ü ve adalet konular›nda yaz›lar yazm›fl, ak›l ve bilginin uygulanmas› arac›l›¤›yla toplumlar›n nas›l ilerleyece¤i konusunda çal›flmalar yapm›flt›r. Toplumsal tabakalaflman›n iflbölümü ile iliflkisi ve eme¤in yabanc›laflmas› konular›nda ise Adam Ferguson’un çal›flmalar› bulunmaktad›r. Ferguson, insan›n ilerleme kaynaklar›ndan birinin sanayiye dayal› geliflim oldu¤unu ileri sürerek, bunun ayn› zamanda yabanc›laflmaya da neden oldu¤unu belirtmifltir (Hamilton, 1996; Swingewood, 1998). Ayd›nlanma düflünürlerinin ak›l, bilim, bireycilik, düflünce özgürlü¤ü ve toplumsal ilerleme konular›ndaki metinlerini içeren Ansiklopedi (Encyclopedie) adl› çal›flma, 18. yüzy›lda Avrupa’da yayg›nl›k kazanm›flt›r. D‹KKAT Ayd›nlanma düflünürlerinin ak›l, bilim, bireycilik, düflünce özgürlü¤ü ve toplumsal ilerleme konular›ndaki metinlerini içeren Ansiklopedi (Encyclopedie) adl› çal›flma, 18. yüzy›lda Avrupa’da yayg›nl›k kazanm›flt›r. Ayd›nlanma düflüncesi, insanl›¤›n geliflimine bir engel olarak gördü¤ü geleneksel toplumlar›, cehalet ve bat›l inanc›n kayna¤› olarak olumsuz özellikleriyle tan›mlam›flt›r. Bunun yerine, ak›l ve bilimsel bilgiyle oluflan yeni düflünme biçimi ve toplumsal düzen anlay›fl›n›n, insanl›¤›n özgürlü¤ü ve mutlulu¤u için ilerlemenin temel unsurlar› oldu¤unu savunmufltur. Ayd›nlanma düflüncesi, “insanl›¤›n ilerlemesi ad›na, insan›n yarat›c›l›¤›n›, bilimsel keflifleri ve bireysel mükemmeliyeti” ön plana ç›karm›fl ve de¤iflimi olumlu karfl›lam›flt›r. Buna ba¤l› olarak, eflitlik, özgürlük, insan zekâs›na inanç, evrensel ak›l ö¤retileri her alanda benimsenmifltir (Harvey, 1997, s.26). Bu de¤er ve ilkeler do¤rultusunda Ayd›nlanma düflünürleri yeni olan›, geleneksel olan›n kötülü¤üyle iliflkili olarak savunmufllard›r. Fakat yeni olan›, savunuldu¤u biçimde olumlu ve yararl› görmeyen düflünürler de bulunmaktad›r (Hollinger, 2005, s.11). 19. yüzy›l›n bafllar›nda ortaya ç›kan bu hareket, Karfl›-Ayd›nlanma olarak bilinmektedir. SIRA S‹ZDE 3 Karfl›-Ayd›nlanma hareketinin, Ayd›nlanma düflüncesine yönelik elefltirileri nelerdir? 1. Ünite - Modernite ve Kapitalizm DEVR‹MLER 18. yüzy›l›n sonlar› ve 19. yüzy›lda Avrupa’da meydana gelen devrimler, insanl›k tarihinde büyük de¤iflim ve dönüflümlere yol açm›fl, insano¤lunun düflünme, yaflama, çal›flma ve örgütlenme biçimlerini tamamen de¤ifltirmifllerdir. Bilimsel Devrim, bu sürecin temeli olarak kabul edilmekte ve bütün di¤er devrimlerin ondan türedi¤i ileri sürülmektedir. ‹ngiltere’de ortaya ç›kan Endüstri Devrimi, 19. yüzy›l ekonomisini etkisi alt›na alarak flekillendirmifl, bu ekonomik hareketin politikas› ve ideolojisiyse Frans›zlar taraf›ndan biçimlendirilmifltir (Hobsbawm, 2003, s.63). Bilimsel Devrim Yeni bir dünya görüflüne geçifl, fizik alan›nda evreni düzenleyen yasalar›n de¤iflti¤ine iliflkin bilinçlenmeye dayanmaktad›r. Bilimsel Devrim olarak nitelenen bu radikal de¤iflim, Isaac Newton taraf›ndan evrensel yerçekimi yasas›n›n keflfedilmesiyle bafllam›flt›r. Bu yasayla iki dünya görüflü aras›nda bir kopufl belirlenmifl ve Tanr› taraf›ndan yönetilen bir do¤adan, kendini düzenleyen bir do¤a anlay›fl›na geçilmifltir (Jeanniere, 1994, s.17). Yeni do¤a anlay›fl›na ba¤l› olarak Ayd›nlanma düflünürleri, dini otoriteye dayal› gelifltirilen ve yerleflen bilgi biçimlerini reddederek, bilimsel yöntemlerle elde edinilen yeni bilgi biçimlerini kabul etmifllerdir. Voltaire’in Letters Philosophiques adl› kitab›, Newton’un felsefesini anlatmaktad›r. Bu anlamda yeni bilimsel yöntem hakk›nda bilginin yay›lmas›n› sa¤lam›flt›r (Hamilton, 1996, s.29-30). Bu kitap, bilim ve Ayd›nlanma düflüncesi aras›ndaki iliflkinin önemli bir göstergesi olarak görülmektedir. Bilimsel devrimle insan›n ve onun dünyas›n›n olgusal ve yetkin bilgisine, ancak bilimin yan›lmaz ilerleyifliyle ulafl›laca¤› kabul edilmifltir. Bu düflünce, yeni bir aflamaya geçilmesine yol açan temeli oluflturmufltur (Jeanniere, 1994, s.18). Endüstri Devrimi Endüstri Devrimi, 18. yüzy›l›n sonlar›nda ‹ngiltere’de ortaya ç›km›fl ve 19. yüzy›lda bütün Bat› Avrupa’ya ve Amerika Birleflik Devletleri’ne yay›lm›flt›r. ‹nsanl›k tarihinde ilk kez, toplumlar›n üretim güçlerinin de¤iflimini gerçeklefltiren Endüstri Devriminin bafllang›ç yeri olan ‹ngiltere, dünyan›n geleneksel ekonomik ve toplumsal yap›lar›nda çok büyük bir ekonomik hareket sa¤lam›flt›r. Birçok ülkeye hukuk kurallar›n›, bilimsel ve teknik örgütlenme modelini getirmifltir (Hobsbawm, 2003, s.63). Bu dönemde buhar ve elektrik gibi güç kaynaklar›n›n kullan›lmas›yla birlikte kömür, demir-çelik ve tekstil endüstrilerinin h›zl› geliflimi, ekonomik ve toplumsal yap›da önemli de¤iflimlere yol açm›flt›r. Üretim teknolojisi makineleflmifl ve seri üretime dayal› fabrika sistemi üretime geçilmifltir. Endüstri Devrimi genelde, buhar gücünün imalatta kullan›lmas›, buna benzer güç kaynaklar› arac›l›¤›yla çal›flt›r›lan yeni makine çeflitlerinin ortaya ç›kmas› gibi “teknik yenilikler dizisi” olarak sunulmaktad›r (Giddens, 2005, s.4-5). Buna karfl›n, bu teknik yenilikler daha genifl toplumsal ve ekonomik de¤iflikliklerin sadece bir parças›n› oluflturmaktad›r. Bu de¤ifliklikler aras›nda en önemlisi, tar›msal üretimde yayg›nlaflan makineleflme nedeniyle iflgücünün büyük bir k›sm›n›n tar›mdan, sürekli büyüyen sanayi sektörlerine do¤ru göç etmesi olmufltur. Bu süreç ayn› zamanda kentlerin daha önce görülmeyen bir flekilde genifllemesine de yol açm›flt›r . 7 8 Toplumsal De¤iflme Kuramlar› Endüstri Devriminin en temel özelli¤i, eme¤in soyutlanmas› olarak tan›mlanabilir. Eme¤in soyutlanmas›, “insanla do¤a aras›nda arac› konumda bulunan teknik yap›n›n, gittikçe daha büyük bir özerklik kazanmas›”n› ifade etmektedir (Jeanniere, 1994, s.20). Üretimin makineleflmesiyle emek süreci, do¤rudan üretici insana de¤il, makineye ba¤l› hale gelmifltir. Üretimin örgütlenmesi ve denetlenmesine iliflkin yeni yöntemlerin gelifltirilmesi verimlili¤i art›r›rken, a¤›r çal›flma koflullar›nda gösterilen yo¤un fiziksel ve zihinsel çaba, iflçilerin yabanc›laflmas›na neden olmufltur. Endüstri Devrimi ile bafllayan büyük ekonomik hareketin düflünce devrimleri Fransa’da gerçekleflmifltir. Frans›z Devrimi Frans›z Devrimi, kendinden önceki ve sonraki devrimler içinde, kitlesel nitelikte tek toplumsal devrim olarak kabul edilmektedir. Bununla birlikte, ça¤dafl devrimler içinde, dünyay› kapsama niteli¤i aç›s›ndan da tek devrim olarak tan›mlanmaktad›r (Hobsbawm, 1996, s.64). Politik bir devrim olarak nitelenen 1789 Frans›z Devrimi’ni haz›rlayan unsurlar, Ayd›nlanma döneminde oluflan eflitlik, özgürlük, güçlerin ayr›l›¤›, hoflgörü gibi Ayd›nlanma’n›n ilkeleri olmufltur. Bu ilkeler do¤rultusunda Frans›z Devrimi, Avrupa’da aristokrasi ve kilisenin otoritesi yönetimindeki geleneksel toplum düzenini y›karak yerine yeni bir toplumsal düzen kurmay› hedeflemifltir. Önceki dönemlerde görülen isyanlardan oldukça farkl› bir biçimde Frans›z Devrimi’nde, tarihte ilk defa evrensel özgürlük ve eflitlik gibi dünyevi ideallerin öncülü¤ünde geliflen bir hareket taraf›ndan toplumsal bir düzen tamamen kald›r›lm›flt›r. Bu devrimciler, modern tarihin dinamik inançlar›ndan biri olan “demokrasi”nin do¤rulu¤unu kan›tlayan siyasi bir de¤iflim iklimi yaratm›fllard›r (Giddens, 2005, s.4). Bu devrimle birlikte, otoritenin do¤as› ve iktidar›n kayna¤› radikal bir de¤iflime u¤ram›fl, iktidar ancak halk›n onay›yla meflruiyet kazanabilir hale gelmifltir. Art›k devletin halkla iliflkisinin, geleneksel kurallara göre de¤il, demokratik rasyonalite içinde kurulmas› ve uygulanmas› gerekmektedir. Frans›z Devrimi sürecinde, modern demokrasinin önce ‹ngiltere ve Amerika’da, ard›ndan da Fransa’da görülmesiyle geleneksel yönetim kurallar›ndan kopufl belirgin bir flekilde gerçekleflmifltir. Bu anlamda en önemli yenilik, demokrasinin, sadece bir yönetim biçimi olmas› de¤il, devletin tek rasyonel biçimi haline gelmesidir. Böylece modern devletin, kaç›n›lmaz olarak demokratik olmas› gerekmektedir (Jeanniere, 1994, s.19). Ayd›nlanma düflüncesi, Bilimsel Devrim ve ard›ndan gelen Endüstri ve Frans›z Devrimleriyle gerçekleflen de¤iflim ve dönüflümler, moderniteyi belirleyen temel unsurlar› içermektedir. MODERN‹TE Modernite, Ayd›nlanma düflüncesi ve devrimlerle Avrupa’da bafllayan toplumsal, politik ve ekonomik de¤iflimi ifade etmektedir. Ayd›nlanma düflüncesi ve devrimlerle, Avrupa toplumlar›nda meydana gelen büyük de¤iflimler sonucunda, geleneksel dünya görüflünden kopuflu ifade eden modern düflüncenin temel nitelikleri bilim, ilerleme, nesnellik ve evrensellik olmufltur. Modernite (Modernlik), Ayd›nlanma düflünürlerinin “nesnel bir bilim, evrensel bir ahlâk ve yasa” gelifltirme amac› tafl›yan çal›flmalar›yla biçimlenmifltir (Sarup, 1995, s.172). Bu anlamda modernitenin temeli, geleneksel dünya görüflünden kopuflla tan›mlanan, bilim, ilerleme, nesnellik ve evrensellik unsurlar›n› içeren modern düflünceye dayanmaktad›r. 1. Ünite - Modernite ve Kapitalizm Modernite projesi (Habermas, 1983 aktaran Harvey, 1997, s.25), Ayd›nlanma düflünürleri taraf›ndan kendi iç mant›klar› temelinde nesnel bir bilim, evrensel bir ahlak ve hukuk ile “kendi ayaklar› üzerinde duran” bir sanat›n gelifltirilmesi konusunda gösterilen büyük bir düflünsel çabadan oluflmaktad›r. Modernite projesi, çok say›da bireyin özgür ve yarat›c› bir flekilde çal›flmas›yla katk› sa¤lad›¤› bir bilgi birikimini, insanl›¤›n özgürleflmesi ve günlük yaflam›n zenginleflmesine yönelik olarak kullanmay› amaçlamaktad›r. Do¤a üzerinde sa¤lanan bilimsel egemenlik, insanlara kaynaklar›n k›tl›¤›ndan, yoksulluktan ve do¤al felaketlerden kurtulmay› vaat etmektedir. Bununla birlikte, rasyonel toplumsal örgütlenme ve düflünce biçimlerinin geliflmesi sonucunda insanlar›n, efsanenin, dinin, bat›l inanc›n ak›l d›fl›l›¤›ndan, ayn› zamanda iktidar›n keyfi kullan›m›ndan ve insan›n kendi do¤as›n›n karanl›k yönünden kurtulaca¤› savunulmaktad›r. Ayd›nlanma düflünürleri, insanl›¤›n evrensel, sonsuz ve de¤iflmez niteliklerinin, ancak böyle bir proje arac›l›¤›yla ortaya ç›kabilece¤ini ileri sürmüfllerdir (Harvey, 1997, s.25). Modernite, Bat› Avrupa’da ortaya ç›kan ve toplumsal, ekonomik ve politik dizgeler demetine gönderme yapan bir kavram olarak tan›mlanabilmektedir. Modernite, ilerici ekonomiyi, yönetimsel ak›lc›laflt›rmay› ve toplumsal dünyan›n ayr›mlaflt›rmas›n› baflka bir deyiflle, olgunun de¤erden, ahlâksal›n kuramsal alanlardan ayr›lmas›n› ifade etmektedir (Sarup, 1995, s.156). Baflka bir ifadeyle modernite genel olarak “endüstrinin, kentlerin, pazar kapitalizminin, burjuva ailesinin do¤uflunun, sekülerleflmenin, demokratikleflmenin ve toplumsal yasa koyuculu¤un güç kazanmas›” (Hollinger, 2005, s.45) anlam›na gelmektedir. Modernitenin Kurumsal Boyutlar› Giddens Anthony (1994, s.57-58) taraf›ndan modernite dört temel kurum arac›l›¤›yla tan›mlanmaktad›r (fiekil 1.1). Bu kurumlardan birincisi kapitalizmdir. Kapitalizm, meta üretimi, özel mülkiyete dayal› sermaye, mülksüz ücretli emek ve bu özelliklerden kaynaklanan bir s›n›f sistemi taraf›ndan karakterize edilmektedir. ‹kincisi olan endüstrileflme (endüstriyalizm), mallar›n üretimi için makineleri ve cans›z güç kaynaklar›n›n kullan›m›n› içermektedir. Endüstrileflme, ifl yeriyle s›n›rl› tutulamamakta ve ulafl›m, iletiflim ve ev yaflam› gibi bir dizi düzenlemeleri etkilemektedir. Gözetim ayg›tlar›, kapitalizm ve endüstrileflme gibi modernitenin yükselifliyle iliflkili olan üçüncü bir kurumsal boyutu oluflturmaktad›r. Bu anlamda gözetim, gözetime konu olan topluluklar›n siyasal alandaki faaliyetlerinin denetimini ifade etmektedir. Bir yönetimsel güç temeli olarak gözetimin önemi, hiçbir flekilde, sadece bu alanla s›n›rl› kalmamaktad›r. Denetim bir taraftan do¤rudan olabilmektedir, ancak di¤er taraftan daha betimleyici bir biçimde, dolayl› olmaktad›r ve enformasyonun kontrol edilmesi üzerine kurulu olarak ortaya ç›kmaktad›r. Modernitenin son kurumsal boyutu olarak askeri güç ya da fliddet araçlar›n›n kontrolü, savafl›n endüstrileflmesini ifade etmektedir. Askeri güç, modernite öncesi uygarl›klar›n her zaman merkezi bir özelli¤ini oluflturmufltur. Ancak, bu uygarl›klar›n siyasal merkezleri, hiçbir zaman sürekli bir askeri destek sa¤lama gücüne sahip olmam›fl ve fliddet araçlar› üzerinde kendi topraklar›nda tekelci bir kontrol gerçeklefltirememifllerdir. fiiddet araçlar›n›n, toprak aç›s›ndan belirlenmifl s›n›rlar içinde baflar›l› bir flekilde tekel alt›na al›nmas›, modern devlete özgü bir özellik olarak görülmektedir (Giddens, 1994, s.57-58; Ritzer, 1996, s.568). Ayr›ca Giddens, modernite çözümlemesinde ulus devlet üzerinde odaklanmaktad›r ve ulus devleti, modern öncesi toplumlar›n özelliklerden radikal bir biçimde farkl› olarak görmektedir. 9 10 Toplumsal De¤iflme Kuramlar› fiekil 1.1 Gözetleme (Enformasyonun ve toplumsal denetlemenin kontrolü) Modernitenin Kurumsal Boyutlar› (Giddens, 1994, s.58) Kapitalizm (Rekabetçi emek ve ürün piyasalar› ba¤lam›nda sermaya birikimi) Askeri ‹ktidar (Savafl›n endüstrileflmesi ba¤lam›nda fliddet araçlar›n›n kontrolü) Endüstrileflme (Do¤an›n dönüfltürülmesi, “yapay çevre”nin geliflimi) fiekil 1.1’de görüldü¤ü üzere modernitenin bu dört temel kurumsal boyutu olan kapitalizm, endüstrileflme, gözetim ve askeri güç ya da fliddet araçlar›n›n kontrolü aras›nda iliflkiler bulunmaktad›r. Kapitalizm, rekabetçi piyasa ve ürün pazarlar› temelinde ekonominin siyasetten yal›t›m›yla ilgili olarak görülmektedir. Di¤er kurumsal bir boyut olarak gözetleme, modernitenin yükselifliyle ba¤lant›l› olan bütün örgütlenme biçimlerinin, özellikle de karfl›l›kl› geliflim süreçlerinde tarihsel olarak kapitalizm ile iç içe geçmifl bulunan ulus-devletin temelini oluflturmaktad›r. Ayn› zamanda modern dönemde askeri gücün de¤iflen do¤as› ve ulus-devletlerin gözetim faaliyetleri aras›nda oldukça yak›n iliflkiler bulunmaktad›r. Askeri güç ise sivil otoriteler taraf›ndan ülke içerisinde sa¤lanan hegemonyalara ancak uzak bir destek oluflturmaktad›r. Bununla birlikte, askeri güç ve endüstrileflme aras›nda do¤rudan iliflkiler görülmektedir. Bunlar›n en önemlilerinden biri de savafl›n endüstrileflmesi olmaktad›r. Benzer bir biçimde endüstrileflme ve kapitalizm aras›nda da belirgin ba¤lant›lar›n kuruldu¤unu görmek mümkündür. Modernite öncesi kültürlerin birço¤unda, insanlar genellikle kendilerini do¤ayla birlikte de¤erlendirmifllerdir. Bu insanlar›n hayatlar›, do¤al kaynaklar, ürün ve hayvanlar›n durumu, do¤al felaketler gibi do¤an›n de¤iflken durumlar›na ba¤l› kalm›flt›r. Bilim ve teknolojinin güç birli¤i yaparak flekillendirdi¤i modern endüstri ise do¤al dünyay› önceki nesiller taraf›ndan tahmin edilemeyecek yollarla de¤ifltirmektedir. Bu anlamda endüstrileflme, “insano¤lunun modernite koflullar›nda do¤ayla olan etkilefliminin ana ekseni” durumuna gelmektedir. Dünyan›n endüstrileflmifl bölgelerinde insano¤lu, art›k sadece do¤al de¤il, ayn› zamanda fiziksel olarak yarat›lm›fl bir çevre içerisinde yaflamaktad›r (Giddens, 1994, s.59). Modernizm, 19. yüzy›l›n sonlar›nda, modern düflüncenin etkileriyle özellikle sanatsal ve kültürel alanlarda meydana gelen de¤iflimleri içeren bir harekettir. MODERN‹ZM Modernizm kavram›, moderniteyle iliflkili, fakat ondan farkl› olarak, 19. yüzy›l›n sonlar›nda ortaya ç›kan bir harekettir. Modern düflüncenin edebiyat, fliir, müzik, resim ve mimari gibi özellikle sanatsal ve kültürel alanlardaki etkileri sonucunda meydana gelen de¤iflimleri ifade etmektedir. 11 1. Ünite - Modernite ve Kapitalizm Çeflitli sanatlara egemen olan “sanatsal hareketle birlikte an›lan özel bir kültürel ve estetik biçimler dizisi” ile ba¤lant›l› olan modernizmin temsilcileri olarak edebiyatta Joyce, Proust, ve Kafka; fliirde Eliot, müzikte Stravinsky ve Schoenberg, resimde Cezanne, Picasso ve Matisse ile mimaride Bauhaus gösterilmektedir (Sarup, 1995, s.157). Bununla beraber modernizm, sadece sanatla iliflkili bir hareket de¤il, ayn› zamanda dönemin teknolojik, politik ve ideolojik de¤iflimleriyle bu alanlardaki geliflmeleri etkileyen ve onlar taraf›ndan etkilenen, genifl kapsaml› entelektüel bir hareket olarak görülmektedir (Marshall, 1999, s.508). Modernizm, modernite kavram› yerine kullan›labilmektedir. Fakat genel anlamda modernizm, sanatsal ve kültürel alanlarda ortaya ç›kan de¤iflimleri ifade ederken modernite kavram›n› bu de¤iflim sürecine ait felsefi, politik ve toplumsal düflünce sistemi olarak aç›klamak mümkündür. Modernizm, makine, fabrika, kentleflme gibi üretim alan›nda, yeni ulaflt›rma, haberleflme sistemleri gibi dolafl›m alan›nda ve kitle pazar›n›n reklâmc›l›¤›n, kitleye yönelik modan›n ortaya ç›kmas› gibi tüketim alan›nda, yeni koflullar›n yarat›lmas›nda öncü rolü oynam›flt›r. Bu h›zl› de¤iflimlerin içsellefltirilmesinde, düflünme ve kodlaflt›rma konular›nda yarar sa¤lam›flt›r. Ayn› zamanda bu de¤iflimleri yeniden de¤iflime u¤ratmaya yönelik düflünceler ortaya koymufltur. Özellikle 1848 y›l›ndan sonra modernizm, büyük ölçüde kentsel bir olgu haline gelmifltir. H›zl› bir kentsel büyüme, k›rdan kente yo¤un bir göç, sanayileflme ve makineleflmeyle birlikte mimari çevrede çok büyük bir de¤iflimle ve kentsel politik hareketlerle karmafl›k bir iliflki içinde varl›¤›n› sürdürmüfltür (Harvey, 1997, s.37- 39). MODERNLEfiME Modernleflme sürecinin bafllang›c›n›n göstergeleri, 17. yüzy›l›n bilimsel devrimleriyle oluflan modern burjuva devletinin ekonomisi ve toplumu olarak kabul edilmektedir. Kilise ve krall›¤›n hâkimiyetinde olan eski düzenin dönüflüme u¤ramas›, sadece Frans›z Devrimi ve Endüstri Devrimi taraf›ndan gerçeklefltirilmemifl, modernleflmenin oluflturdu¤u kurumsal ve de¤erlerle ilgili de¤iflimler de bu süreçte etkili olmufllard›r (Hollinger, 2005, s.45). Modernite “yeni” olan› ve özgürlefltirici anlam› ifade etmesiyle “gelenekselli¤in modernleflmesidir” (Beck, [1986] 1992 aktaran Ercan, 1996, s.29). Bu anlamda modernleflme, bir taraftan yaflam›n devam eden pratiklerini örgütleyen, “gizemli tanr›sal düzenler, derebeylik haklar›, dinden do¤an haklara ve bunlar›n yaratt›¤› eflitsizlik ve zenginli¤e” karfl› bir tavr› ifade etmektedir. Di¤er taraftan modernleflme bireyi, bireyin kurtuluflunu ve özgürlü¤ünü, onun ak›lc›l›¤›na ba¤lamaktad›r. Gelene¤in modernleflmesinin, baflka bir ifadeyle modernleflme düflüncesinin en ay›rt edici özelli¤i, modern toplumun, insan›n yarat›c› olarak sürekli bir biçimde kendini ve yaflad›¤› çevreyi etkilemesi ve de¤ifltirmesi olmufltur (Ercan, 1996, s.29-31). Bu anlamda modernleflmenin toplumu ve insanl›¤› özgürlefltirme süreci, ilerleme ya da geliflme olarak tan›mlanm›fl ve bu kavram erken dönem modernite düflüncesinde temel bir kavram olarak yer alm›flt›r. Modernleflme kavram› genellikle endüstrileflmeyle temellendirilen toplumsal geliflim aflamalar›n› ifade etmek için kullan›lmaktad›r. Modernleflme, büyüyen kapitalist dünya pazar›n›n beraberinde getirdi¤i bilimsel ve teknolojik keflifler ve yenilikler, sanayideki geliflmeler, nüfus hareketleri, ulus devletin ve kitlesel hareketlerin oluflumuyla birlikte ortaya ç›kan sosyo-ekonomik de¤iflimleri ifade etmektedir. D‹KKAT 12 Toplumsal De¤iflme Kuramlar› Modernleflme, eskisinden farkl›, yeni bir dünya yaratm›flt›r. Bu yeni dünyada toplumlar, eski geleneklerin insan yaflam›na yol gösterdi¤i, küçük, homojen, akrabal›k ba¤lar›na dayal› ve genellikle k›rsal cemaatler olmaktan ç›kmaktad›r. Modern dünya, gittikçe yabanc›lar›n, h›zla artan nüfuslar›n ve büyük co¤rafi alanlar›n, ço¤ulcu ve heterojen din ve kültürlerin, kentsel felaket ve yoksullu¤un toplumu olmaya bafllam›flt›r (Hollinger, 2005, s.45). Geleneksel ve Modern Toplumlar Modernleflme, geleneksel toplumlar›n modern toplumlara dönüflme sürecinde, toplumsal, politik ve ekonomik aflamalar› ifade etmektedir. Rönesans ve Reformasyon hareketi, Frans›z Devrimi, Endüstri Devrimi ve kitle toplumlar›n›n yükselifli, modernleflmenin altyap›s›n› oluflturan, modernleflme sürecine katk›da bulunan baz› unsurlar içermektedirler. Bu dönemlerde bafllayan toplumun dönüflüm süreci, 19. yüzy›lda doruk noktas›na ulaflm›fl ve bugün bilinen biçimiyle modern toplumlar ortaya ç›kmaya bafllam›fllard›r. Bu anlamda modernite kavram›, Bat› Avrupa’da Ayd›nlanma düflüncesinin akla ve bilimsel bilgiye dayal› olarak gelifltirdi¤i seküler fikirlerin etkisiyle ortaya ç›kan modernleflme süreci içerisinde toplumlar› tan›mlamak için kullan›lmaktad›r. Modern kavram› niteliksel olarak modernleflmeyi takip eden toplum biçimlerini göstermektedir. Buna karfl›l›k, geleneksel ve modern öncesi adland›rmalar›, modernleflme sürecinden önceki toplum biçimlerini ifade etmek için kullan›lmaktad›r. Avrupa’da geleneksel toplumlar genellikle k›rsal alanda yaflayan, tar›msal üretim yapan, otoriter ve dini toplumlar olarak tan›mlanmaktad›r. Bununla birlikte fazla nüfusu olmayan, homojen bir yap›da ve kapitalizm öncesi dönemde görülen toplumlard›r. Modern toplumlar ise kentsel alanlarda görülen art›fl ya da geliflme, kapitalizmin çeflitli biçimleri, demokrasi, bilim ve teknoloji, nüfus art›fl› ve yo¤unlaflmas›, heterojen bir kültürel, politik ve dini yap› özelliklerini tafl›maktad›rlar (Hollinger, 2005, s.10). Bu ba¤lamda, modern toplum biçimini tan›mlayan özelliklerin, genelde geleneksel toplumun sahip oldu¤u özelliklerin karfl›tlar›n› oluflturdu¤u görülmektedir. Modern toplumlar›, geleneksel ya da modern öncesi toplumlardan farkl› k›lan özellikler, politik, ekonomik, toplumsal ve kültürel süreçler aras›ndaki etkileflim sonucunda meydana gelmifltir. Politik aç›dan modern toplumlar, yeni yönetim biçimi olarak, s›n›rlarla tan›mlanan ulus-devlet ve onun egemenlik ile meflruluk anlay›fl›n›n görüldü¤ü toplumlar olmufllard›r. Özellikle bürokratik örgütlenme devletin, halk›n yaflam›nda daha büyük bir rol oynamas›n› sa¤lam›flt›r. Ekonomi bak›m›ndan endüstrileflmeyle birlikte üretim kapasitelerinin h›zl› ve sürekli geliflimi, yeni çal›flma biçimleriyle mümkün olmufltur. Tar›ma dayal› üretimin yerine endüstriyel üretim ön plana ç›km›fl ve yayg›nlaflm›flt›r. Bu anlamda yeni üretim biçimi olarak kapitalizm, yeni tutumlar ve kurumlar getirmifltir. Baflka bir deyiflle, modern toplumlarda, metalar›n piyasa için genifl ölçekli üretim ve tüketimine, yayg›n özel mülkiyet sahipli¤i ve sermaye birikimi ile ücretli eme¤in kullan›m›na dayal› parasal de¤iflim ekonomisi görülmektedir. Endüstrileflme süreci ve kentleflme ile iflbölümü, uzmanlaflma ve standartlaflma artm›flt›r. Toplumsal ve cinsiyete dayal› iflbölümü, yeni s›n›flar›n oluflumu, kad›n ve erkek aras›nda ataerkil iliflkiler, modern kapitalist toplumlar› nitelemektedir. Ayr›ca, ulafl›m ve iletiflim teknolojilerinin h›zl› geliflimi görülmektedir. Modern toplumlarda dinsel dünya görüflünün zay›flamas›yla dinsel kurumlar ve ö¤retiler etkisini yitirmifltir. Sekülerleflme ve rasyonelleflme modern toplumlar›n göstergeleri olmufl, bilim, gerçek ve ilerleme, yeni inançlar haline gelmifltir (Hall, 1996, s.6). 1. Ünite - Modernite ve Kapitalizm Modernleflme, modernite projesinin gerçekleflmesini hedefleyen bir süreç olarak tan›mlanabilir. Bu anlamda modernleflme kavram›, geleneksel ya da modern öncesi toplumlar›n, modern toplumlara dönüfltükleri/dönüfltürüldükleri süreci ifade etmektedir. Bu ba¤lamda ekonomik, toplumsal, siyasal ve kültürel bak›mdan endüstrileflmifl ülkeler bir model oluflturmaktad›r. Modernleflme, ülkelerin bu modele yönelik olarak de¤iflme göstermeleri anlam›nda kullan›lmaktad›r. Modern toplumlara geçifl sürecinin, “toplumsal de¤iflmenin temel ölçütü ve hatta içeri¤i” (Tolan, 1983, s.279) olarak de¤erlendirilmesinin temeli, Bat› ülkelerinin geleneksel toplumlar›n bulundu¤u birçok bölgede sömürgeler oluflturmas›na dayanmaktad›r. Bat› sömürgecili¤i, 15. ve 16. yüzy›llarda büyük co¤rafi keflifler sonucunda ulafl›lan toplumlar›n, do¤al zenginliklerinin ve de¤erli maden kaynaklar›n›n ele geçirilmesine dayanmaktad›r. 18. yüzy›l›n sonlar›ndan itibaren bafllayan Endüstri Devrimiyle bu sömürgecilik anlay›fl› de¤iflmifltir. Sömürgelefltirilen ülkeler, fabrika sisteminde üretilen ürünler için bir taraftan hammadde sa¤larken di¤er taraftan, bu ürünler için pazarlar oluflturmufllard›r. Sömürgelefltirme süreci, bugünkü dünya haritas›n›n toplumsal olarak flekillenmesinde merkezi bir rol oynamaktad›r. Kendi sömürgelerini oluflturan endüstrileflmifl ülkeler, Amerika Birleflik Devletleri (A.B.D.) ve Bat› Avrupa ülkeleri, Birinci Dünya olarak tan›mlanmaktad›r. Bu ülkelerden daha düflük endüstrileflme düzeyine sahip olan Hindistan, Afrika ülkelerinin ço¤u ve Güney Amerika ülkeleri ise genellikle Üçüncü Dünya toplumlar› olarak tan›mlanmaktad›rlar (Giddens, 2000, s.60). 20. yüzy›l›n bafllar›nda toplum biçimlerini belirten bu kavramlar, ayn› zamanda toplumlar›n ay›rt edici özelliklerini de göstermektedirler. Bat› Avrupa ülkeleri, A.B.D., Avustralya, Yeni Zelanda ve Japonya gibi Birinci Dünya ülkelerinde, çok partili parlamenter hükümet sistemi bulunmakta ve ekonomileri özel mülkiyete dayal› sermaye ve rekabetçi piyasay› temel alan kapitalist sisteme dayanmaktad›r. ‹kinci Dünya ülkeleri, önceki Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birli¤i (S.S.C.B.) ile Polonya, Do¤u Almanya, Çekoslovakya, Macaristan gibi Do¤u Avrupa toplumlar›ndan oluflmakta ve ekonomileri sosyalist merkezi planlamaya dayanmaktayd›. Endüstri ve tar›m alan›nda mülkiyetin büyük bir bölümü devlet sahipli¤indeydi ve çok az özel mülkiyet sahipli¤i görülmekteydi. 1989 y›l›nda S.S.C.B.’nin da¤›lmas› ile Rusya ba¤›ms›z bir devlet haline gelmifl, di¤er bölgeler ise Ukrayna, Gürcistan, Litvanya gibi ba¤›ms›z ulus devletler oluflturmak üzere birlikten ayr›lm›fllard›r. Böylece, bir tarafta Sovyetler Birli¤i ile Do¤u Avrupa sosyalist ülkeleri ve di¤er tarafta A.B.D. ile Bat› Avrupa’n›n kapitalist ülkeleri aras›nda oluflan rekabet, baflka bir deyiflle “So¤uk Savafl”, sona ermifltir. Bugün, Rusya ve di¤er ikinci dünyay› oluflturan toplumlar, Bat› ülkelerinde yer alan özel mülkiyete dayal› sermaye ve rekabetçi bir piyasa sistemine do¤ru ilerlemektedirler. Ayn› zamanda bu ülkeler , model olan Bat› toplumlar›n› izleyerek demokratik politik kurumlar› oluflturmaya çal›flmaktad›rlar (Giddens, 2000, s.61). “Üçüncü Dünya” kavram› azgeliflmifl toplumlar› iflaret etmektedir. Geçmiflte sömürgelefltirilmifl fakat günümüzde ba¤›ms›zl›klar›n› ilan etmifl toplumlar olarak tan›mlanmaktad›rlar. Geliflmekte olan ülkeler, tan›mlanan azgeliflmifl ve geliflmifl toplumlar aras›nda yer almaktad›r. Bu toplumlardaki en belirgin flekilde görülen de¤iflme, eski toplumsal yap›ya uyum gösteremeyen yeni unsurlar›n geleneksel toplum yap›s›n›n bütünlü¤ünü bozmas› ve bu toplumlar›n ekonomik, toplumsal ve kültürel yönden bunal›ma düflmesi olmaktad›r. Bu köklü dönüflüm sürecinde y›pranm›fl ya da ge- 13 Azgeliflmifllik “Ba¤›ml›l›k kuramlar›yla birlikte an›lan ve birçok Üçüncü Dünya toplumunun karakteristik özelli¤i durumuna gelmifl yoksullu¤u ve ekonomik durgunlu¤u” aç›klamak için kullan›lan bir kavramd›r (Marshall, 1999, s. 52). 14 Toplumsal De¤iflme Kuramlar› çerliliklerini yitirmifl geleneksel unsurlar, yeni olanlar›n etkisiyle belirli ölçülerde de¤iflikli¤e u¤ramakta ya da tamamen ifllevsiz kalmaktad›r (Tolan, 1983, s.279). Bugün Üçüncü Dünya toplumlar›, endüstrileflmifl ülkelere ba¤›ml› olmakla birlikte, geleneksel toplumlar›n daha önceki biçimlerinden çok farkl› durumda bulunmaktad›rlar. Bu ülkelerin politik sistemleri, Bat› toplumlar›nda oluflturulan sistemleri baflka bir ifade ile ulus-devlet biçimini model almaktad›r. Nüfusun büyük bir bölümü k›rsal alanda yaflamas›na ra¤men birço¤unda h›zl› bir kentleflme görülmektedir. Temel ekonomik faaliyet olarak tar›m devam ederken tar›msal ürünler, yerel tüketimin yan› s›ra daha çok dünya pazarlar›nda sat›lmak üzere üretilmektedir. Dünya nüfusunun dörtte birini oluflturan üçüncü dünya ülkelerinde yoksulluk yayg›n olarak görülmektedir (Giddens, 2000, s.62). Dünya ülkelerinin belirli özelliklere göre biçimlenmesi do¤rultusunda modernleflme, azgeliflmifl ülkelerin, endüstrileflmifl ülke modelini temel alan de¤iflme sürecini ifade etmektedir. “Bu aç›dan bak›ld›¤›nda modernleflme, toplumsal de¤iflmenin özel bir durumu veya görünümü olmaktad›r” (Tolan, 1983, s.277). ENDÜSTR‹LEfiME VE KAP‹TAL‹ZM Kapitalizm, merkezinde özel mülkiyete dayal› sermaye ve ücretli emek aras›ndaki iliflkinin yer ald›¤› bir meta üretim sistemidir. Endüstrileflme, “modern toplumlarda muazzam derecede büyük bir servet yaratma kapasitesi sa¤lam›fl üretim yöntemleri” dir (Marshall, 1999, s.195). Modern toplumlar›n kapitalist mi, yoksa endüstriyel mi oldu¤u tart›flmas› çerçevesinde bir aç›dan endüstrileflme (endüstriyalizm), kapitalizmin bir alt biçimi olarak görülürken, di¤er aç›dan kapitalizm, endüstrileflmenin bir ürünü olarak görülmektedir. Bu bak›fl aç›lar›n›n indirgemecili¤ine karfl›, kapitalizm ve endüstrileflmenin iki ayr› “örgütsel küme” ya da modernite kurumlar›yla iliflkili boyutlar olarak ele al›nmas› gerekmektedir (Giddens, 1994, s.55). Kapitalizm, özel mülkiyete dayal› sermaye ile mülksüz ücretli emek aras›ndaki iliflki merkezinde yo¤unlaflm›fl bir meta üretimi sistemidir ve bu iliflki, bir s›n›f sisteminin temelini oluflturmaktad›r. Bu sistemde kapitalist giriflimcilik, fiyatlar›n yat›r›mc›lar, üreticiler ve tüketiciler için farkl› göstergeler oluflturdu¤u rekabetçi pazarlara yönelik yap›lan üretime dayanmaktad›r (Giddens, 1994, s.56). Kapitalist giriflim ve buna ba¤l› parasal iliflkilerle pazar a¤lar›, modern toplumlarda büyük ölçüde egemenlik kurmufltur (Marshall, 1999, s.382). Endüstrileflmenin kapitalizmle olan yak›n iliflkisi nedeniyle ay›rt edici özelliklerini aç›kça belirlemek mümkün olmamaktad›r. Fakat endüstrileflmenin temel özellikleri olarak iflbölümü, fabrika sistemi ve makineleflme, sorun çözmede evrensel bilimsel yöntemlerin uygulanmas›, zaman disiplini, bürokrasi, kurallarla idareyle toplumsal ve co¤rafi bak›mdan hareketli iflgücü gösterilebilmektedir (Marshall, 1999, s.195). Bu özellikler, modernitenin çeflitli biçimlerde kapitalizme ya da endüstrileflmeye ba¤l› olarak tan›mlanan çok say›da özelli¤ini de içermektedir. Endüstrileflmenin kapitalizm ile karfl›laflt›r›lmas› düzeyinde, temel özelli¤i maddi kaynaklar›n, mallar›n üretiminde kullan›lmas› olmaktad›r. Bu üretim sürecinde, kaynaklar› kullanarak bir dizi ifli yerine getiren bir araç olarak makineler önemli bir yer tutmaktad›r. Endüstrileflme, insan faaliyetini, makineleri, hammadde ve ürünleri birlikte ele alan üretimin, belirli kurallara göre toplumsal olarak örgütlenmesini gerektirmektedir. Bu durumda endüstrileflme kavram›n›n dar bir anlam ifade etti¤i anlafl›lmamal›d›r. Endüstrileflmeyle ilk akla gelenler atölye ve fabrikalardaki büyük makineler ile kömür ve buhar gücü olmaktad›r. Güç kayna¤›n›n elektrik oldu¤u ve elektronik mikro devrelerin kullan›ld›¤› durumlara da uyarlanabilen endüstrileflme kavram›n›n daha önemli bir aç›l›m› bulunmaktad›r. Endüstrileflme, sadece ifl ortam›n›yla kalmay›p, ulafl›m, iletiflim ve gündelik ev yaflam›n› da etkilemektedir (Giddens, 1994, s.56). 1. Ünite - Modernite ve Kapitalizm Endüstrileflme ve kapitalizm ayn› anlama gelmemektedir. Kapitalizm, endüstrileflmenin “ilk ve bafll›ca aktörü olmas›na ra¤men tek aktörü de¤ildir” (Marshall, 1999, s.195). Kapitalizm, endüstrileflmeden önce do¤mufltur ve temel biçimi zamana ve toplumlara göre de¤ifliklik göstermektedir. Bununla birlikte, kapitalist toplumlar, modern toplumlar›n ayr› alt biçimi olarak kabul edilmektedir. Kapitalist toplumun bir sistem olarak sahip oldu¤u kurumsal özellikleri afla¤›daki flekilde s›ralamak mümkündür: 1. Kapitalist giriflimcili¤in kat› rekabetçi ve genifllemeci do¤as›, teknolojik yenilenmenin süreklili¤ini ve ayn› zamanda yayg›nlaflma e¤ilimi tafl›d›¤›n› göstermektedir. 2. Ekonomik alan, di¤er toplumsal alanlardan, özellikle politik kurumlardan ayr› tutulmaktad›r. Bu ekonomik alan içerisindeki yüksek yenilenme oranlar›, ekonomik iliflkilerin di¤er kurumlar üzerinde önemli ölçüde egemenlik kurdu¤unu göstermektedir. 3. Siyaset ve ekonominin birçok flekilde birbirlerinden ayr›lmas›, yat›r›mlar üzerinde yayg›n olan özel mülkiyet sahipli¤inin üretim araçlar› içerisindeki bask›n konumu üzerine kurulmufltur. Bu aç›dan özel mülkiyete dayal› sermaye sahipli¤i ile s›n›f sisteminde yer alan “mülksüzlük” olgusu, baflka bir ifadeyle iflgücünün metalaflt›r›lmas› aras›nda do¤rudan bir iliflki bulunmaktad›r. 4. Devletin özerkli¤i, üzerinde denetimin tam anlam›yla kurulmad›¤› sermaye birikimine dayanmaktad›r. Bu nedenle devletin özerkli¤i, tam olarak belirlenmesi mümkün olmasa da koflullanmaktad›r (Giddens, 1994, s.56-57). SOSYOLOJ‹ VE MODERN‹TE ‹L‹fiK‹S‹ Sosyal bilimler, modernleflmenin, genifl toplumsal ve kültürel ba¤lam› içinde ortaya ç›km›flt›r. Toplumsal, politik ve ekonomi alanlar›nda büyük dönüflümleri içeren modernleflme süreci, birçok insan için, yaflama ve çal›flma biçimlerinde kayg› verici büyük de¤iflimlere yol açm›flt›r. Eski düzenin yok olarak yerine yeni ve modern bir dünyan›n kuruluyor olmas›, bu de¤iflimleri anlama gere¤ini ortaya ç›karm›flt›r (Hollinger, 2005, s.9-10). Bu süreç içerisinde geleneksel toplumla karfl›laflt›r›lan modern toplumlar›n olumlu ve olumsuz özelliklerinin neler oldu¤u ve bu de¤iflimlerin sonucunda nas›l bir toplum biçiminin ortaya ç›kaca¤›, temel tart›flma konular› olmufltur. Modernleflmeden sorumlu olan unsurlar›, onlar›n birbirleriyle olan iliflkilerini, modern toplumun anlafl›lmas› ve kontrol alt›na al›nmas› gereken yönlerini anlamaya duyulan ihtiyaç, sosyal bilimlerin do¤mas›n› sa¤lam›flt›r. Bu anlamda sosyal bilimler, modernleflmenin Ayd›nlanma taraftar› ve karfl›t› düflünürleri taraf›ndan bafllat›lan tart›flmalar› da kapsayan genifl bir ba¤lamda ortaya ç›km›flt›r. Sosyal bilimlerde geliflen kavramlar, yöntemler ve yaklafl›mlar, bir taraftan bu ba¤lam taraf›ndan flekillendirilirken di¤er taraftan toplumu bu ba¤lamda anlamak için tasarlanm›flt›r (Hollinger, 2005, s.12-13). Sosyolojinin kurucular›ndan Saint Simon ve Auguste Comte’un çal›flmalar›n›n temelini, Ayd›nlanman›n ak›lc›l›¤›na dayanan pozitivizm oluflturmakta ve yaz›lar›, toplumsal bir kuram olarak Frans›z ve Endüstri Devrimi sonras› Avrupa’da oluflan modern toplum hakk›nda incelemeleri içermektedir. Gelecekteki topluma ilk kez “sanayi devleti” ad›n› veren Saint Simon, bu toplumun temelini, iflbirli¤i ve uzlaflman›n oluflturaca¤›n› belirtmifl ve toplumun birbiriyle uyum içinde iflleyen ekonomik ve politik sistemlerle bilimsel, pozitif ilkeler üzerinde örgütlenmesi gerekti¤ini ileri sürmüfltür (Swingewood, 1998, s.55-56). Comte ise modern toplumda bilimin egemen olaca¤›na inanarak, dinin ve bat›l inanc›n, pozitivist bilim ile yer de- 15 16 Toplumsal De¤iflme Kuramlar› ¤ifltirece¤ini belirtmifl ve do¤a bilimlerinin kulland›¤› yöntemle toplumsal gerçe¤i oluflturan ve aç›klayan sosyolojik yasalar› bulmay› amaçlam›flt›r (Swingewood, 1998, s.62-64). Sonuç olarak, Ayd›nlanma taraf›ndan kurulan modern toplum hakk›ndaki düflünce biçiminin baz› unsurlar›, Saint Simon ve Comte’un yaz›lar›nda 19. yüzy›l klasik sosyolojisine tafl›nm›fl ve modern sosyolojinin ortaya ç›kmas›n› desteklemifltir. Modernite olarak adland›r›lan durumun temel özelli¤i olarak sürekli de¤iflme, ak›fl ve ‘hayat›n’ sonsuz kayg›s› üzerindeki vurgusundan ötürü G. Simmel modernitenin ilk sosyolo¤u olarak görülmektedir (Frisby, 1986 aktaran Mestrovic, 1994, s.26). Simmel, “Metropol ve Zihinsel Yaflam” denemesinde, modernist düflünce ve pratik aras›ndaki iliflkiyi ele almaktad›r. Simmel’e göre öznel ba¤›ml›l›¤›n zincirlerinden kurtulmufl olman›n ve böylece çok daha ileri derecede bir kiflisel özgürlü¤e kavuflman›n bedeli, baflkalar›na birer nesne ya da araç olarak yaklaflmak olmufltur. Baflkalar›yla birlikte oluflan iflbölümünün genifllemesi, eflgüdümün kurulmas›n› gerektirmektedir. Bunun için gerekli olan iliflkinin, parasal de¤iflim arac›l›¤›yla dolayl› bir flekilde kurulmas›, ekonomik rasyonalitenin hegemonyas›na teslim olma anlam›na gelmektedir (Harvey, 1997, s.40). Sosyolojinin klasik kurucular› Marx, Durkheim ve Weber, modern dünyay› flekillendiren de¤iflimin gelecekte nas›l flekillenece¤ini görmeye çal›flm›fllard›r. Marx ve Durkheim modern dönemi sorunlu olarak görmekle birlikte olumlu özelliklerinin olumsuz özelliklerine göre daha fazla oldu¤una inanm›fllard›r. Marx, kapitalist modernleflmenin en erken ve en bütünsel aç›klamalar›ndan birini sunmufltur. Modernist yazarlar aras›nda Marx, “Ayd›nlanma düflüncesinin genifl ufkunu ve zindeli¤ini, kapitalizmin gebe oldu¤u bütün paradoks ve çeliflkilerin en ince ayr›nt›lar›n›n bilinciyle birlefltiren” büyük bir örnek olmufltur (Harvey, 1997, s.120). Sosyolojinin bu üç kurucusu aras›nda en kötümseri olan Weber ise modern dünyay›, maddi ilerlemenin, sadece “bireysel yarat›c›l›¤› ve özerkli¤i ezen bir bürokrasinin genifllemesi pahas›na elde edildi¤i paradoksal bir ortam” olarak görmektedir (Giddens, 1994, s.14-15). D‹KKAT E. Durkheim’›n toplumsal de¤iflmeyle ilgili görüflleri hakk›nda daha ayr›nt›l› bilgiyi kitab›n›z›n “Klasik Toplumsal De¤iflme Kuramlar› 2” adl› 3. ünitesinde bulabilirsiniz. Bir çok aç›dan Ayd›nlanma düflüncesinin etkisini tafl›yan Marx, kapitalist geliflmenin s›n›flara ba¤l› ve çeliflkili mant›¤›n› vurgulayarak, bu durumun, nas›l insanl›¤›n evrensel kurtuluflu olabilece¤ini göstermifl ve ütopik düflünceyi, materyalist bir bilime dönüfltürmeyi hedeflemifltir. Bu süreçte, insanl›¤›n kurtuluflu ve özgürleflmesinin öznesi, modern kapitalist toplumun iflçi s›n›f› olmaktad›r. Marx’a göre, üreticiler kendi kaderlerinin denetimini do¤rudan ellerine geçirdi¤i zaman, hâkimiyet ve bask›n›n yerini toplumsal özgürlük alacakt›r. Geçmiflten köklü, bütünsel ve fliddetli bir kopufl duygusu, Marx’›n kapitalizmin kökenine iliflkin aç›klamalar›n› derinden etkilemifltir (Harvey, 1997, s.28). Weber ise toplumun çözümlenmesinde büyük ölçüde rasyonelleflme ve bürokratikleflme süreçleri üzerinde durmufl ve modernitenin de¤iflik anlamlar›n› tart›flm›flt›r. Weber, Ayd›nlanma düflünürlerinin umut ve beklentilerinin ac› ve ironik bir yan›lsama oldu¤unu ileri sürmüfl, bu düflünürlerin bilimin ilerlemesi, rasyonellik ve evrensel insan özgürlü¤ü aras›nda güçlü ve zorunlu bir iliflki gördüklerini belirtmifltir. Oysa Ayd›nlanma’n›n miras›, amaçl› ve araçç› rasyonelli¤in zaferi olarak ortaya ç›kmaktad›r. Ekonomik yap›lar›, hukuku, bürokratik yönetimi ve hatta sanat› kap- 17 1. Ünite - Modernite ve Kapitalizm sayan bir flekilde görülen bu tür bir rasyonellik, bütün toplumsal ve kültürel yaflam› olumsuz biçimde etkilemektedir. Rasyonelli¤in bu flekilde ilerlemesi, evrensel özgürlü¤ün somut olarak gerçekleflmesini sa¤laman›n aksine, içinden kaç›lmas› imkâns›z, bürokratik rasyonelli¤in bir “demir kafes”inin yarat›lmas›na yol açmaktad›r (Bernstein, 1985, s.5 aktaran Harvey, 1997, s.28-29). K. Marx ve M. Weber’in toplumsal de¤iflmeyle ilgili görüflleri hakk›nda daha ayr›nt›l› bilgiyi kitab›n›z›n “Klasik Toplumsal De¤iflme Kuramlar› 1” adl› 2. ünitesinde bulabilirsiniz. Sosyolojide, Marx, Durkheim ve Weber’in çal›flmalar›yla birlikte kuramsal gelenekler, modernitenin do¤as›n› yorumlarken sadece tek bir egemen dönüflüm dinami¤ine bakm›fllard›r. Marx’a göre modern dünyay› biçimlendiren ana dönüfltürücü güç kapitalizmdir. Feodalizmin çöküflüyle birlikte tar›msal üretim, ulusal ve uluslararas› pazarlar için yap›lan üretimle yer de¤ifltirmekte, bu anlamda sadece maddi ürünler de¤il, ayn› zamanda insan›n iflgücü de metalaflmaktad›r. Modernitenin belirginleflen toplumsal düzeni hem ekonomik sistemi hem de di¤er kurumlar› aç›s›ndan kapitalisttir. Modernitenin dinamik özelli¤i, “yat›r›m-kar-yat›r›m döngüsünün, kar oran›ndaki düflme e¤ilimiyle birleflip sisteme, kal›c› bir geniflleme özelli¤i kazand›rmas›n›n bir sonucu” olarak aç›klanmaktad›r (Giddens, 1994, s.17-18). Sonraki sosyolojik incelemeleri etkileyen bu bak›fl aç›s›, Durkheim ve Weber taraf›ndan elefltirilmifltir. Durkheim, Saint Simon gelene¤i do¤rultusunda modern kurumlar›n do¤as›n› endüstrileflmenin etkisi temelinde incelemifltir. Durkheim’a göre endüstriyel düzenin merkezi özelli¤i kapitalist rekabet de¤ildir. Bununla birlikte Marx’›n büyük önem verdi¤i niteliklerden bir k›sm›n› Durkheim, marjinal ve geçici olarak görmüfltür. Durkheim’a göre, modern toplumsal yaflam›n h›zla de¤iflen karakteri asl›nda “kapitalizmden de¤il, do¤an›n endüstriyel amaçl› kullan›m› yoluyla üretimi, insan gereksinimlerine göre biçimlendiren karmafl›k ifl bölümünün canland›r›c› etkisinden” kaynaklanmaktad›r (Giddens, 1994, s.18). Bu anlamda Durkheim, kapitalist de¤il, endüstriyel bir düzende yaflad›¤›m›z› ileri sürmüfltür . Weber ve Simmel, ilerici ekonomiyi, yönetimsel rasyonelleflmeyi, toplumsal dünyan›n ayr›mlaflt›r›lmas›n› ve olgunun de¤erden, ahlâksal›n kuramsal alanlardan ayr›lmas›n›, modern kapitalist sanayi devletinde ortaya ç›kan süreçler olarak tan›mlamaktad›r (Sarup, 1995, s.156). Weber, bir endüstriyel düzenin varl›¤› yerine kapitalizmden söz etmesine karfl›n, baz› önemli konularda görüflleri Marx’tan çok Durkheim’e yak›n durmaktad›r. Weber’in nitelendirdi¤i anlamda rasyonel kapitalizm, eme¤in metalaflmas›n› da içeren, Marx’›n belirledi¤i “ekonomik düzenekleri” kapsamaktad›r. Bu kullan›m biçimiyle kapitalizm, Marx’›n yaz›lar›ndaki kapitalizm ile farkl› bir anlam belirtmektedir. Weber’e göre anahtar kavram teknoloji ve insan eylemlerinin bürokratik biçiminde örgütlenmesi sürecinde ifade edilen “rasyonelleflme” kavram›d›r (Giddens, 1994, s.18). MODERN‹TE VE POSTMODERN‹TE 20. yüzy›lda modernizm, militarizm, iki dünya savafl›, nükleer yok olma tehdidi gibi felaketleri de beraberinde getirmifltir. Bunun sonucunda modernizm, Ayd›nlanma projesinin amaçlad›¤›n›n tersine, insanl›¤›n özgürleflmesi hedefini, insanl›¤›n kurtuluflu ad›na evrensel bir bask› sistemine dönüfltürmesi nedeniyle yeniden tart›fl›lmalar›n merkezi haline gelmifltir (Harvey, 1997, s. 26). Standartlaflm›fl bilgi ve üretim koflullar› alt›nda, do¤rusal ilerlemeye, mutlak hakikate ve toplumsal düzen- D‹KKAT 18 Toplumsal De¤iflme Kuramlar› lerin rasyonel biçimde planlanmas›na olan güçlü inanç sars›lmaya bafllam›flt›r. Avrupa ekonomilerinin modernleflmesi h›zla ilerlerken Üçüncü dünya ülkelerinin, uluslararas› politika ve ticaretin etkisi alt›nda iddia edildi¤i gibi ilerici bir “modernleflme süreci” yaflamad›klar› görülmüfltür (Harvey, 1997, s.50). Jurgen Habermas’›n da aralar›nda bulundu¤u baz› düflünürler, Ayd›nlanma projesinin hedefleri konusunda bir kuflkuculuk, araçlar ve amaçlar aras›ndaki iliflki konusunda tereddüt yaflamaktad›rlar. Bununla birlikte, Ayd›nlanma projesinin günümüzün ekonomik ve politik koflullar› alt›nda gerçeklefltirilebilmesi konusunda “bir ölçüde karamsarl›k” tafl›malar›na ra¤men bu projeyi desteklemeye devam etmektedirler (Harvey, 1997, s. 27). Baz› düflünürler ise insanl›¤›n kurtuluflu ad›na Ayd›nlanma projesinin tamam›yla terk edilmesi gerekti¤ini iddia etmektedirler. 20. yüzy›l›n ikinci yar›s›ndan itibaren bafllayan karfl› kültür hareketleri ve modernite karfl›t› ak›mlar›n oluflmas›, yeni bir hareketin ortaya ç›kmas›na yol açm›flt›r. Bu anlamda yüzy›l›n sonlar›nda modernitenin ötesine geçen bir dönemin bafllad›¤›n› ileri süren yaklafl›mlar, bu geçifl dönemini farkl› flekillerde tan›mlamakta ve aç›klamaktad›rlar. Baz› adland›rmalar aras›nda “bilgi toplumu” ya da “tüketim toplumu” gibi kesinlikle yeni bir toplumsal sistemin ortaya ç›k›fl›na iflaret eden kavramlar yer al›rken, “post-modernlik”, “postmodernizm”, “sanayi sonras› toplumu”, “kapitalizm-sonras›” gibi daha çok önceki dönemin kapanmak üzere oldu¤unu vurgulayan kavramlar ileri sürülmektedir (Giddens, 1994, s.10). Bunlar›n aras›nda modernite karfl›tl›¤›nda postmodernite kavram›n›n, di¤erlerine göre daha yayg›n bir flekilde kullan›ld›¤› görülmektedir. D‹KKAT Postmodernizm ve postmodernite kavramlar› bazen efl anlaml› kullan›lmaktad›r. Fakat bu kavramlar farkl› anlamlar tafl›maktad›rlar. Kabul edilen tan›mlar›yla postmodernizm, modernitenin do¤as› üzerine estetik düflüncenin çeflitli yönleriyle iliflkilidir. Postmodernite ise toplumsal geliflimin, modernite kurumlar›ndan uzaklaflarak yeni ve farkl› bir toplumsal düzene do¤ru yönelmesini ifade etmektedir (Giddens, 1994, s.46). Akla dayal› iyi bir toplumun yarat›lmas›n› amaçlayan Ayd›nlanma projesine olan inanc›n azald›¤›n› görmesi, Habermas’›n, modernitenin en güçlü savunucular›ndan biri olarak kalmas›n› sa¤lam›flt›r. Habermas, Ayd›nlanma’n›n bir özgürleflme arac›ndan, bask›n›n yeni bir kayna¤› haline dönüflmesi görüflüne kat›lmakla birlikte ayd›nlanma projesinin gerçekleflmemifl potansiyelini vurgulayarak moderniteyi, “tamamlanmam›fl bir proje” olarak görmektedir. Buna ba¤l› olarak, postmodern bir dünya olas›l›¤› hakk›nda düflünmeye bafllamadan önce, modern dünyada yap›lmas› gereken çok daha fazla fleyin oldu¤unu ifade etmektedir (Bottomore, 2001, s.266; Giddens, 1996, s.586-587). Habermas gibi postmoderniteye elefltirel olarak bakan düflünürler aras›nda Ellen M. Wood da yer almaktad›r. Wood (2003, s.204), Ayd›nlanma projesine yönelik elefltirilerin, a¤›rl›kl› olarak modernite projesine ba¤lanmas›na karfl› ç›kmaktad›r. Evrensel insan kurtulufluna olan adanm›fll›¤› görülmeyen Ayd›nlanman›n y›k›c› sonuçlar›n›n, modernite projesinden de¤il, kapitalizme ait olan bugünkü toplumsal ve kültürel durumdan kaynakland›¤›n› ileri sürmektedir. Wood’a göre postmodernitenin, modernizm kültürü ve modernite projesiyle iliflkili olan entelektüel kal›plar›n yerini ald›¤›n› söyleyen aç›klamalar do¤rultusunda, modernite projesinin belirleyici dönemi, Ayd›nlanma olarak kabul edilmektedir. Ayd›nlanma projesinin rasyonelleflmeyi, tekno-merkezcili¤i, bilginin ve üretimin standartlaflmas›n›, do¤rusal ilerlemeye ve evrensel, mutlak do¤rulara bir inan›fl› temsil etti¤i varsay›larak 1. Ünite - Modernite ve Kapitalizm 19 postmodernite, Ayd›nlanma projesine bir tepki olarak anlafl›lmaktad›r. Postmodernite, “dünyay› esas olarak parçal› ve belirlenemez” olarak görmekte, bütün “meta anlat›mlar”›, dünya ve tarihle ilgili kapsay›c› ve evrenselci kuramlar›, politik projeleri reddetmektedir (Wood, 2003, s.204-205). Fakat postmodernite fikri, kapitalizmi tarihsel olarak görünmez k›lan bir modernite kavram› üretmektedir. Genel anlamda modernite, pozitivist teknoloji merkezli ve rasyonalist e¤ilimli olarak evrensel bir biçimde alg›lanmakta, do¤rusal geliflme ve mutlak do¤rulara inançla, toplumsal düzenin rasyonel biçimde planlanmas›yla ve bilgi ve üretimin standartlaflt›r›lmas›yla özdefllefltirilmektedir. Buna karfl›l›k olarak postmodernite, “kültürel söylemin yeniden tan›mlanmas›nda heterojenli¤i ve farkl›l›¤›, özgürlefltirici güçler olarak” öne ç›karmaktad›r (PRECIS6, 1987, s.7-24 aktaran Harvey, 1997, s.21). Postmodernist düflüncenin temel özellikleri parçalanma, belirlenemezlik ve bütün evrensel ya da bütüncül söylemlere karfl› derin bir güvensizlik olarak belirtilmektedir. Postmodernistler sosyal bilimlerin dayand›¤› kabulleri ve kavramlar› sorgulayarak onlar› elefltirmektedirler. Elefltirilerinin temelinde, sosyal bilimlerin anlafl›lma ve ifade edilme biçimlerinin modas› geçmifl kabulleri ve çerçeveleri içermesi yer almaktad›r. Postmodernistler taraf›ndan, sosyal bilimlerin 18. yüzy›ldan itibaren içerisinde geliflmifl oldu¤u kültürel ve tarihsel ba¤lam›n art›k geçerli olmad›¤› savunulmaktad›r (Hollinger, 2005, s.9). Bu anlamda, sosyal bilimlerin kavramlar›n›n kökleri moderniteye dayanmaktad›r ve bu nedenle sosyal bilimlerin postmoderniteyi anlayabilecek hale gelmesi için revize edilmesi gerekmektedir. Aksi takdirde, sosyal bilimlerin tamam›yla modas› geçmifl bir hale gelece¤i belirtilmektedir (Hollinger, 2005, s.16). Toplumlar›n ayr› ayr› incelenmesine yönelik sosyolojik çözümlemeler, bugün baz› s›n›rl›l›klara yol açmaktad›r. Günümüzde gerçekleflen en önemli toplumsal de¤iflimler aras›nda yer alan küreselleflme süreci nedeniyle, dünya üzerinde hiçbir toplumdaki yaflam di¤erlerinden tamam›yla ayr› bir flekilde yer almamaktad›r. Dünya, önemli aç›lardan art›k hemen herkesi etkileyen, karfl›l›kl› ba¤›ml›l›k iliflkilerinin bir sonucu olarak tek bir toplumsal sistem haline gelmektedir. Ülkeler aras›ndaki s›n›rlar› aflan toplumsal, politik ve ekonomik karfl›l›kl› ba¤lar›n kurulmas›, küreselleflme kavram›yla ifade edilmektedir. Modernitenin, yap›sal olarak küreselleflmeye yönelik özelli¤i, modern kurumlar›n en temel unsurlar›n›n baz›lar›nda aç›kça görülmektedir. Küreselleflme, uzak yerleflimleri birbirlerine ba¤layan dünya çap›ndaki toplumsal iliflkilerin yo¤unlaflmas› olarak tan›mlanabilmektedir (Giddens, 2000, s.67; 1994, s.62). Ülkeler aras›nda ekonomik, politik ve kültürel olarak artan ba¤›ml›l›¤a karfl›n küreselleflme, toplumsal ayr›mlar ve çat›flmalara yol açarken toplumsal eflitsizlikler de devam etmektedir. Postmodernite, Ayd›nlanma projesine bir tepki olarak geliflen ve dünyay› kapsay›c› ve evrensel kuramlarla aç›klayan söylemlere karfl› ç›kan bir düflünce biçimidir. Küreselleflme, ülkeler aras›naki s›n›rlar› aflarak oluflan toplumsal, politik ve ekonomik olarak kurulan karfl›l›kl› ba¤lar› ifade etmektedir. 20 Toplumsal De¤iflme Kuramlar› Özet N A M A Ç 1 N A M A Ç 2 Toplumsal de¤iflme kavram›n› aç›klayabilme, Toplumsal de¤iflme, tarihsel bir süreç içerisinde toplumun yap›s›n› oluflturan toplumsal iliflkiler a¤›n›n ve toplumsal kurumlar›n farkl›laflmas›n› ya da dönüflümünü ifade etmektedir. Birey ve gruplar›n davran›fllar›n›n, toplumsal norm ve de¤erlerin geçirdi¤i de¤iflimleri içermektedir. Toplumsal de¤iflme kavram›, ilerleme, kalk›nma ve geliflme kavramlar›yla iliflkili olarak kullan›lmas›n›n yan›nda, onlardan farkl› anlamlar da tafl›maktad›r. Toplumsal de¤iflme kavram›, herhangi bir de¤er yarg›s› içermezken ilerleme, kalk›nma ve geliflme kavramlar› belirli bir amaca yönelmifl bir de¤iflmeyi vurgulayarak de¤er yarg›s› tafl›maktad›rlar. Ekonomi ile ilgili olan kalk›nma ve geliflme kavramlar›, toplumsal de¤iflmenin yön ve niteli¤ini baz› ekonomik ölçütler kullanarak göstermektedirler. Toplumsal de¤iflme ise belirli bir toplumsal gerçe¤i, özel durum ya da görünümleri, bütün olarak ifade eden evrensel ve nesnel bir kavramd›r. Toplumsal de¤iflmeyi etkileyen unsurlar aras›nda fiziksel çevre faktörleri, kültürel faktörler, teknolojik faktörler, demografik faktörler yer almaktad›r ve bu faktörler birbirleriyle iliflki içinde bulunmaktad›rlar. Her toplumda de¤iflme, bölgelere, unsurlara göre, zamana ve h›z›na göre farkl›l›k göstermektedir. Toplumsal de¤iflme düzenli aflamalar fleklinde ya da düzensiz bir biçimde gerçekleflebilmektedir. Toplumlar›n dura¤an kalmalar› mümkün olmamakta ve farkl› de¤iflim süreçleri içerisinde yer almaktad›rlar. Bu nedenle toplumsal de¤iflmenin kaç›n›lmaz ve evrensel oldu¤u belirtilmektedir. Ayd›nlanma düflüncesinin temel iddialar›n› s›ralayabilme, Ayd›nlanma düflüncesine göre gelenekler, din, otoriter yönetim, efsaneler gibi unsurlar, geleneksel toplumlarda cehaletin ve bat›l inanc›n ana kaynaklar›n› oluflturmakta ve özgürlük, mutluluk ve insanl›¤›n ilerlemesi için bir engel teflkil etmektedirler. Ayd›nlanma düflüncesinin insan hayat›n› iyilefltirmek için kültürel ve politik mücadelelere yönelik bir hareket noktas› oluflturan program›n›n temel ilkeleri baz› iddialara dayanmaktad›r. Bunlardan birincisi, rasyonel olarak onaylanan inançlar kümesi fleklinde bir araya getirilecek olan insanl›¤›n epistemolojik birli¤inin evrensel bir yöntem temelinde sa¤lanmas›d›r. ‹kincisi, evrensel ak›l ve moral ilkelerin davran›fl ve yarg› bak›m›ndan insanl›¤a rehberlik etmesi ve standartlar oluflturmas›d›r. Üçüncüsü, hedeflerle çeliflkili inançlar, de¤erler ve iddialar›n insanl›¤›n ilerlemesine ve mutlulu¤una engel olmas› nedeniyle yaln›zca bilime ve evrensel de¤erlere dayanan toplumun özgür ve rasyonel olaca¤› iddias›d›r. Temel ilkelerin dayand›¤› son iddia ise hakikatin insan› özgür k›lacak olmas›d›r. N Modernitenin kurumsal boyutlar›n› özetleyebilme, Modernitenin dört temel kurumsal boyutu bulunmaktad›r. Bunlardan birincisi olan kapitalizmi oluflturan unsurlar, meta üretimi, özel mülkiyete dayal› sermaye, ücretli emek ve bu özelliklere dayanan bir s›n›f sistemidir. ‹kinci boyut olan endüstrileflme, mallar›n üretiminde kullan›lan makineleri ve cans›z güç kaynaklar›n› kapsamakta ve ifl yeriyle s›n›rl› kalmayarak ulafl›m, iletiflim, ev yaflam› gibi düzenlemeleri etkilemektedir. Modernitenin üçüncü kurumsal boyutu olan gözetim, gözetime konu olan topluluklar›n siyasal alandaki faaliyetlerinin denetimi anlam›na gelmektedir. Askeri güç ya da fliddet araçlar›n›n kontrolü ise modernitenin son kurumsal boyutunu oluflturmakta ve savafl›n endüstrileflmesini ifade etmektedir. N Modernleflme kavram›n› tan›mlayabilme, Modernleflme kavram› genellikle endüstrileflme temelinde toplumsal ilerleme ya da geliflim aflamalar›n› ifade etmektedir. Modernleflme, kapitalist uluslararas› piyasan›n yol açt›¤› bilimsel ve teknolojik keflifler, yenilikler, ulus devletin ve nüfus hareketlerinin oluflmas›yla ortaya ç›kan toplumsal ve ekonomik de¤iflimleri kapsamaktad›r. Modernleflme, modernite projesinin gerçekleflmesini hedefleyen bir süreç olarak tan›mland›¤›nda, geleneksel toplumlar›n, modern toplumlara dönüfltürüldükleri süreç anlam›nda kullan›lmaktad›r. Ekonomik, toplumsal, siyasal ve kültürel bak›mdan bir model oluflturan endüstrileflmifl A M A Ç 3 AM A Ç 4 1. Ünite - Modernite ve Kapitalizm bilimler, modernleflmenin unsurlar›n›n, bunlar›n birbirleriyle iliflkilerinin ve modern toplumun anlafl›lmas›na yönelik gereksinim sonucunda ortaya ç›km›fllard›r. Sosyal bilimlerde geliflen kavramlar, yöntemler ve yaklafl›mlar, Ayd›nlanma taraftar› ve karfl›tlar› aras›ndaki tart›flmalar›n yap›lad›¤› bir ortamda do¤mufltur. Ayd›nlanma’›n etkisini tafl›yan modern toplumlar hakk›nda çal›flmalar›yla Saint Simon ve Comte, modern sosyolojinin ortaya ç›kmas›na önemli katk›lar sa¤lam›fllard›r. Sosyolojinin klasik kurucular› olarak kabul edilen Marx, Durkheim ve Weber ise modern dünyan›n gelece¤ini görmeye çal›flm›fllar ve modernitenin do¤as›n› yorumlayan çal›flmalar yapm›fllard›r. ülkelere yönelik olarak di¤er ülkelerin de¤iflme göstermelerini ifade etmektedir. N A M A Ç 5 N A M A Ç 6 Endüstrileflme ve kapitalizm aras›ndaki iliflkiyi kavrayabilme, Kapitalizm ve endüstrileflme aras›ndaki iliflki modernitenin kurumsal boyutlar›yla ilgili olarak ele al›nmaktad›r. Kapitalizm, özel mülkiyete dayal› sermaye ve ücretli emek aras›ndaki iliflki temelinde yo¤unlaflm›fl bir meta üretimi sistemi olarak tan›mlanmaktad›r. Bu s›n›f sisteminde kapitalist giriflimcilik, fiyatlar›n yat›r›mc›lar, üreticiler ve tüketiciler için farkl› anlamlar tafl›d›¤› rekabetçi pazarlara yönelik yap›lan üretime dayanmaktad›r. Endüstrileflme ile kapitalizmin birbirleriyle çok yak›ndan iliflkili olmalar› nedeniyle ay›rt edici özelliklerinin belirlenmesi zorlaflmaktad›r. Bu anlamda iflbölümü, fabrika sistemi ve makineleflme, evrensel bilimsel yöntemlerin uygulanmas›, zaman disiplini, bürokrasi, toplumsal ve co¤rafi bak›mdan hareketli iflgücü, endüstrileflmenin temel özellikleri olarak gösterilebilmektedir. Endüstrileflmenin kapitalizm ile karfl›laflt›r›lmas› temelinde en belirgin özelli¤i, maddi kaynaklar›n mallar›n üretiminde kullan›lmas› olmaktad›r. Endüstrileflme, insan faaliyetini, makineleri, hammadde ve ürünleri birlikte ele alan üretimin, belirli kurallara göre toplumsal olarak örgütlenmesini gerekli k›lmaktad›r. Fakat endüstrileflme kavram› sadece fabrikalar gibi ifl ortam›yla kalmayarak, ulafl›m, iletiflim ve gündelik ev yaflam›n› da etkilemektedir. Endüstrileflme ve kapitalizm ayn› anlam› tafl›mamaktad›rlar. Kapitalizm, endüstrileflmenin ilk ve bafll›ca aktörü olarak kabul edilirken tek aktörü olmad›¤› belirtilmektedir. Kapitalizm, endüstrileflmeden daha önce ortaya ç›km›flt›r ve biçimsel olarak zamana ve toplumlara göre farkl›l›klar göstermektedir. Bunun yan›nda kapitalist toplumlar, modern toplumlar›n ayr› bir alt biçimi olarak kabul edilmektedir. Sosyolojinin modernite ile iliflkisini kavrayabilme, Toplumsal, politik ve ekonomi alanlar›ndaki dönüflümleri kapsayan modernleflme süreci, birçok insan›n yaflama ve çal›flma biçimlerinde çok önemli ve büyük de¤iflimlere yol açm›flt›r. Sosyal 21 N A M A Ç 7 Postmodernite kavram›n› aç›klayabilme, Postmodernite kavram›, Ayd›nlanma’n›n de¤erlerini temel alan modernite projesinin rasyonelleflme, bilginin ve üretimin standartlaflmas›, do¤rusal ilerleme ve evrensel, mutlak do¤rulara olan inanc› elefltirmekte ve yeni bir döneme geçildi¤ini ifade etmektedir. Postmodernite, dünyay› parçal› ve belirlenemez olarak görmekte ve bütün meta anlat›mlar›, dünya ve tarihle ilgili kapsay›c› ve evrenselci kuramlar›, politik projeleri reddetmektedir. Bununla birlikte, postmodernite, kültürel söylemin yeniden tan›mlanmas› sürecinde heterojenli¤i ve farkl›l›¤›, özgürlefltirici güçler olarak ön plana ç›karmaktad›r. 22 Toplumsal De¤iflme Kuramlar› Kendimizi S›nayal›m 1. Afla¤›dakilerden hangisi toplumsal de¤iflmeyi etkileyen faktörler aras›nda yer almaz? a. Fiziksel çevre faktörleri b. Kültürel faktörler c. Teknolojik faktörler d. Araçsal faktörler e. Demografik faktörler 6. Afla¤›dakilerden hangisi kapitalist topluma ait kurumsal özellikler aras›nda yer almaz? a. Rekabete dayal› piyasa b. Devletin piyasa üzerinde egemenli¤i c. Özel mülkiyetin merkezi rolü d. Giriflimcili¤in genifllemeci do¤as› e. Yayg›n teknolojik yenileflme 2. 19. yüzy›l›n sonlar›na do¤ru, özellikle sanatsal ve kültürel alanlarda ortaya ç›kan de¤iflim hareketine ne ad verilir? a. Modernite b. Modern c. Modernizm d. Modernleflme e. Modernlik 7. Afla¤›dakilerden hangisi geleneksel toplumun özelliklerinden biridir? a. Kentleflme h›z›n›n yüksek olmas› b. Nüfusun homojen bir yap›ya sahip olmas› c. Endüstriyel üretimin hakim olmas› d. Sekülerleflmenin görülmesi e. Bürokratik örgütlenmenin yayg›n olmas› 3. Afla¤›dakilerden hangisi Ayd›nlanma Dönemi düflünürleri aras›nda yer almaz? a. T. Hobbes b. A. Giddens c. Voltaire d. J.J. Rousseau e. D. Hume 4. Modern toplumlarda bürokratik rasyonelli¤in yol açt›¤› içinden kaçmas› imkans›z olan “demir kafes” tan›mlamas› afla¤›daki düflünürlerden hangisine aittir? a. K. Marx b. E. Durkheim c. A. Comte d. M. Weber e. G. Simmel 5. Afla¤›dakilerden hangisi modernitenin kurumsal boyutlar› aras›nda yer almaz? a. Kapitalizm b. Endüstrileflme c. Denetim d. Gözetim e. Askeri güç 8. Afla¤›dakilerden hangisi toplumsal de¤iflmenin özelliklerinden biri de¤ildir? a. Her yerde ayn› zamanda ortaya ç›kmas› b. Kaç›n›lmaz ve evrensel olmas› c. Tarihsel bir süreci kapsamas› d. Toplumsal norm ve de¤erlerin farkl›laflmas›s e. Düzenli ya da düzensiz gerçekleflebilmesi 9. Afla¤›dakilerden hangisi birinci dünya ülkeleri olarak tan›mlanan toplumlar için bir örnek oluflturmaz? a. Avusturalya b. Japonya c. Amerika Birleflik Devletleri d. Hindistan e. ‹ngiltere 10. Marx’a göre modern dünyay› biçimlendiren temel dönüfltürücü güç afla¤›dakilerden hangisidir? a. Militarizm b. Postmodernizm c. Endüstriyalizm d. Modernizm e. Kapitalizm 1. Ünite - Modernite ve Kapitalizm 23 Okuma Parças› TÜRK‹YE'N‹N BATILILAfiMA / MODERNLEfiME KR‹Z‹ Türkiye, Kemalist modernleflme projesinin yaratt›¤› açmazlarla bafledemiyor. Geleneksel ulusalc› söylemlerin dolafl›mda oldu¤u, gelene¤in rasyonellefltirildi¤i, Türkiye'de mevcut yap›y› "yar›-modern" olarak tan›mlamak mümkün. Türkiye'nin geçmiflte oldu¤u gibi günümüzde de Bat›l›laflma/modernleflme sanc›s›n› derin bir biçimde yaflad›¤› söylenebilir. Gecikmifl bir modernleflmenin getirdi¤i sorunlarla, iddial› bir varsay›m olmakla birlikte, "belki de çok uzun bir süre, hatta (belki de) hep yaflayacak" oldu¤u da söylenebilir. Ok yaydan (çoktan) ç›kt›. Belki de üç-dört yüz y›l önce. Hedef ise, özellikle Cumhuriyet tarihi boyunca, ne kadar tart›flmal›, ne kadar sorunlu olursa olsun "Bat›l›laflma/modernleflme/ça¤dafllaflma" olarak kondu. Ancak ok bunca zamand›r hedefine, yani Bat›ya ulaflamad›. Bat›ya gözlerini çevirmifl Türkiye, Cumhuriyetin yönetici seçkinlerinin uygulad›¤› Bat›l› olmaktan çok "Bat›c›" politikalar ve çizgisellik sütunu üzerine kurulmufl bir ayd›nlanma/modernleflme projesi ve bu projenin niteli¤inin henüz (pek) afl›l(a)mam›fl oldu¤u gerçe¤inin, bir baflka deyiflle hedefin konmas›nda ve bu hedefe ulaflmada yaflad›¤› sorunlar›n›n ferasetiyle her defas›nda ister istemez kendi realitesiyle yüzleflmek, kendini tan›mlamak, kendi birikimini yoklamak, kendini anlamaya çal›flmak zorunda kal›yor. Bat› kendi projesini da¤›t›yor Bu sorunun hep varolmakla birlikte, 1980'lerden sonra daha s›kl›kla gündeme geldi¤ini görüyoruz. Bunun en önemli nedeni ise, Bat›n›n kendi yaratt›¤› ve pek çok ülkeye dayatt›¤› modernleflme projesini uzun zamand›r yine kendisinin da¤›t›yor olmas›. Baflka bir deyiflle modernleflme projesi içinden okunabilecek siyasete, kültüre, topluma dair tüm pratikler ve düflünsel ifadelerin yap›söküme u¤rat›ld›¤› bir süreçte, Türkiye gibi pek çok ulus-devletin modern pratiklerinin de sorunsallaflt›¤›n› görüyoruz. Dolay›s›yla günümüzde kuramsal tart›flmalar›n ço¤unun temelinde yer alan Bat›n›n modernleflme projesinin elefltirisi, yaln›zca Bat› için de¤il, siyasal, kültürel, ekonomik ve sosyal yaflant›s›n› bu projeyle biçimlendiren Türkiye için de geçerli bir elefltiri olarak karfl›m›za ç›k›yor. Benhabib'e göre, Bat›da genel olarak hissedilen Ayd›nlanma düflüncesinin krizi ile Türkiye'de yafla- nan Kemalist düflüncenin krizi ayn› etmenlerin oluflturdu¤u durumlar olarak beliriyor. Akl›n egemenli¤indeki bir projenin farkl›l›klar› bast›ran, d›flsallaflt›ran, yabanc›laflt›ran, sömüren, yerinden eden niteli¤iyle içsellefltirilmifl kötücül bir iktidar biçimi olarak yay›lmas› Bat›n›n oldu¤u kadar elbette Türkiye'nin de sorunu olarak karfl›m›za ç›k›yor. Yine Benhabib'e göre, Türkiye'de Bat›l› Ayd›nlanma felsefesinin en önemli uzant›lar›ndan birinin de modern Türkiye Cumhuriyeti'nin temelinde yatan Kemalizm ideolojisi oldu¤unu düflündü¤ümüzde, Ayd›nlanma düflüncesinin bir uzant›s› olarak kabul edilebilecek Kemalizm'in hukuk devleti, laiklik, toplumsal ve politik eflitlik kavramlar›n›n ya da ilkelerinin uzun zamand›r Türkiye'de de krize girmifl oldu¤unu görüyoruz. Hukuk sisteminin, suçlar› adil ve zaman›nda cezaland›rmaktan uzak olmas›, laiklik tart›flmalar›, yaflanan ekonomik krizlerin gelir da¤›l›m›nda yaratt›¤› sorunlar ve yine politik temsil sorunlar› vs. Türkiye'de yaflanan bu krize örnek olarak gösterilebilir. Bat› toplumlar›n›n düflünsel geliflimini ve modernli¤in geldi¤i son aflamay› Ulrich Beck'in "düflünümsellik" (reflexivity) kavramsallaflt›rmas›yla aç›klamak mümkün: Düflünümsellik, bireylerin içinde yaflad›klar› toplumda, yap›larla girdikleri iliflkide tek yönlü bir belirlenme ve boyun e¤me prati¤inden ç›k›p, yap›-eylem diyalekti¤inin karfl›l›kl› kurulma mant›¤›n›n ay›rd›na varmalar› ve araçsal rasyonalitenin hakimiyetinde dayat›lan toplumsal, bilimsel ve teknolojik yap›lar› sorgulamalar› olarak tan›mlan›yor. Düflünümsel modernlik Ulrich Beck, "düflünümsel modernlik" olarak adland›rd›¤› modernleflmenin gelinen bu son aflamas›nda, birbiriyle ba¤lant›l› iki önemli geliflmeye dikkat çekiyor: 1. Basit modern toplum içinde gelene¤i rasyonellefltiren ve gelenekselleflen yap›lar›n tasfiyesine gidilmektedir. 2. Risk da¤›l›m›n›n belirledi¤i toplumda,toplumsal aktörlerin niteli¤i de de¤iflmektedir. Buna göre, toplumsal eylemin faili, kaynaklar›n eflitsiz da¤›l›m›ndan flikayet eden toplumsal s›n›flardan çok "birey"lerdir. Özellikle son 30 y›ld›r Bat›da, daha önceki modern teori içinde vurgulanan özne kimliklerinin önceden verili birer öz oldu¤unu belirten görüfller ve bu görüfllerle ba¤lant›l› olan s›n›f, parti gibi kolektif kimliklerin zay›flad›¤›, öznelli¤in çeflitli toplumsal or- 24 Toplumsal De¤iflme Kuramlar› tamlar içerisinde toplumsal olarak infla edildi¤i yolundaki görüflten hareketle toplumsal cinsiyet, ›rk, cinsel tercihler, etnik statüler, marjinal bireyler ve gruplar gibi kültürel kimliklerin a¤›rl›k kazanmaya bafllad›¤› görülüyor. Nilüfer Göle'ye göre, Bat› modernizmi, bireye dayal› liberal de¤erleri de oluflturarak, dinsel ve geleneksel inançlar›n yo¤urdu¤u cemaat iliflkilerini dönüfltürmüfl, daha heterojen, farkl›laflm›fl, ço¤ulcu bir toplumsal yap›ya ulaflm›flt›r. Bat› toplumlar›n›n geldi¤i bu aflama düflünümsel modernlik tart›flmalar› içinden de¤erlendirilir ve özellikle bireylerin mevcut yap›lar› sorgulamalar›ndan ve kendi özgüllüklerini ortaya koymalar›ndan kaynakl› olarak bireyselleflme üzerindeki tonlama artarken, Türkiye gibi ülkelerin ise kendi iç dinamiklerinden ve olumsuz küresel etkilenimlerden kaynakl› olarak bu süreçten, bir baflka deyiflle, Nalçao¤lu'na göre, "düflünümsel bir toplum olmaktan uzak oldu¤u" görülüyor. "Basit-modern" K›sacas›, Türkiye, Kemalist modernleflme projesinin yaratt›¤› açmazlarla (bu açmazlar› tan›mlamaya çal›flsa da) bafledebiliyor oldu¤u izlenimini vermiyor. Geleneksel ulusalc›, muhafazakar söylemlerin a¤›rl›kl› olarak dolafl›mda oldu¤u, gelene¤in rasyonellefltirildi¤i, yap›n›n kat› ve bireyselleflmenin henüz çok zay›f oldu¤u Türkiye'de mevcut yap›y› halen yine Beck'in kavramlar›ndan yararlanarak "yar›-modern", ya da "basit-modern" olarak tan›mlamak mümkün. Baflka bir deyiflle, Türkiye'de hem kat› yap›n›n da¤›lmaktan, hem de bireylerin kendi varolufllar› için, içinde yaflad›klar› toplumun yap›lanmas›n› sorgulayabildi¤i bir sorumluluk üstlenmeden ve kendi özgüllüklerini ortaya koyabilecekleri bir retorik gelifltirmeden henüz uzak olduklar› gözlemlenmekte. Günümüzde, kitle iletiflim araçlar›ndaki pek çok tür de, geleneksel ulusalc›, muhafazakar söylemi yeniden üretmekte, gelenekselli¤i rasyonellefltirmektedir. Yap›lan pek çok televizyon program›na, geleneksel milliyetçi/ulusalc› muhafazakar söylemin izdüflümleri yans›maktad›r. Bu türlerde, etnik ayr›mc›l›k, cinsel ayr›mc›l›k, toplumsal cinsiyet rolleri, vs... yeniden üretilmekte, kad›n, erkek gibi özne konumlar›n›n ve devlet, polis, bayrak, vatan, millet vb. gibi kavramlar›n çerçevesi ço¤u kez hiçbir esnekli¤e ve farkl›/marjinal görüfllere yer verilmeksizin geleneksel muhafazakâr söylemle kat› bir biçimde çerçevelenmektedir. (DE/GG) * Derya Erdem, Ankara Üniversitesi, Gazetecilik Ana Bilim Dal›, Doktora Kaynakça Beck, Ulrich (1992), Risk Society: Towards a New Modernity, Çev. Mark Ritter, London: Sage. Benhabib, Seyla (1999), Modernizm Evrensellik ve Birey Ça¤dafl Ahlak Felsefesine Katk›lar, ‹stanbul: Ayr›nt›. Göle, Nilüfer (2001), Modern Mahrem, Medeniyet ve Örtünme, ‹stanbul: Metis. Nalçao¤lu, Halil (2000), "Risk Society: Towards a New Modernity", Kültür ve ‹letiflim, 3/1, 124-127. Derya ERDEM, 03 May›s 2008 http://www.bianet.org/biamag/siyaset/106715-turkiyenin-batililasma-modernlesme-krizi, Eriflim Tarihi 17.08.2010. 1. Ünite - Modernite ve Kapitalizm 25 Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› 1. d 2. c 3. b 4. d 5. c 6. b 7. b 8. a 9. d 10. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Toplumsal De¤iflme” bölümünü gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Modernizm” bölümünü gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ayd›nlanma Düflünürleri” bölümünü gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sosyoloji ve Modernite ‹liflkisi” bölümünü gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Modernitenin Kurumsal Boyutlar›” bölümünü gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Endüstrileflme ve Kapitalizm” bölümünü gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Geleneksel ve Modern Toplumlar” bölümünü gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Toplumsal De¤iflme” bölümünü gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Geleneksel ve Modern Toplumlar” bölümünü gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sosyoloji ve Modernite ‹liflkisi” bölümünü gözden geçiriniz. S›ra Sizde Yan›t Anahtar› S›ra Sizde 1 18. yüzy›lda buhar ve elektrik gibi güç kaynaklar›n›n imalat sektöründe kullan›lmaya bafllanmas›, yeni makinelerin ortaya ç›kmas›na yol açm›flt›r. Bu teknolojik yenilikler sonucunda endüstri alanlar›n›n h›zla geliflmesi, toplumsal ve ekonomik yap›da önemli de¤iflimlere neden olmufltur. Topra¤a dayal› üretim makineleflmifl, fabrika sisteminde seri üretime geçilmifltir. K›rsal alandaki iflgücünün büyük bir bölümü, geliflen sanayi nedeniyle kentlere göç etmeye bafllam›flt›r. Buna ba¤l› olarak kentlerin nüfusu h›zl› bir art›fl göstermifltir. Günümüzde endüstriyel üretim biçiminin do¤ay› insafs›zca kullanmas› sonucunda, hava ve su kirlili¤i, ozon tabakas›n›n incelmesi, küresel ›s›nma gibi çevre sorunlar› ortaya ç›km›flt›r. S›ra Sizde 2 Ayd›nlanma düflüncesinin temel ilkelerini flu flekilde s›ralamak mümkündür: Ak›l, bilgi elde etmenin yolu olarak kabul edilen rasyonalist düflüncenin temelini oluflturmaktad›r. Emprisizm, do¤a ve toplumsal dünya hakk›ndaki bütün bilgi ve düflüncenin empirik gerçeklere dayal› oldu¤u fikridir. Bilim, Ayd›nlanma düflünürleri için bilginin en üst biçimi olarak kabul edilir ve buna ba¤l› olarak bilimsel bilgi, bütün insanl›¤›n bilgisini gelifltirmek için temel al›n- maktad›r. Evrensellik, bilimin istisnas›z bütün evreni yöneten genel yasalar üretmesini ifade etmektedir. ‹lerleme düflüncesi, insan›n do¤al ve toplumsal yaflam koflullar›n›n, ak›l ve bilimin kullan›lmas›yla geliflebilece¤i ve her ileri aflaman›n iyi ve güzel olaca¤› fikrini içermektedir. Bireycilik, bireyin politik ve toplumsal bir özne olarak var oldu¤u ve kendi özgürlü¤ünün bilincinde oldu¤unun kabul edilmesidir. Özgürlük, feodal ve geleneksel s›n›rlara karfl› gelerek, düflünce ve ifade özgürlü¤ünün savunulmas›d›r. Sekülarizm, geleneksel ve dini otorite karfl›s›nda, dini aç›dan do¤ru kabul edilen ve onaylanm›fl bilgiye karfl›, Ayd›nlanma’n›n ba¤›ms›z ve laik bilgi ihtiyac›n› vurgulamas›d›r (Hamilton, 1996, s.2122). S›ra Sizde 3 Karfl›-Ayd›nlanma olarak bilinen hareket, 19. yüzy›l›n bafllar›nda, önce Alman romantizminde, sonra da felsefede varoluflçulu¤u, edebiyat ve sanatta modernizmi, politikada anarflizmi kapsayan di¤er hareketlerin çeflitlili¤i içinde ortaya ç›km›flt›r. Karfl› Ayd›nlanma dini, gelenekleri, görenekleri, efsaneleri, ortak deneyimleri ve de¤erleri Ayd›nlanma sald›r›lar›na karfl› korumaktad›r. Bununla birlikte, Ayd›nlanma’n›n bilime, akla, sekülerleflmeye, kapitalizme ve modern ekonomik bireycili¤e yapt›¤› vurguyu, sert bir flekilde elefltirmektedir. Ayd›nlanma ve karfl› Ayd›nlanma temalar› üzerindeki tart›flmalar, Avrupa kültür ve politikas›n›n büyük bir bölümünü 1800’den beri karakterize etmektedir (Hollinger, 2005, s. 11-12). 26 Toplumsal De¤iflme Kuramlar› Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar Anderson, P. ve Wood, Ellen M. (...) Modernizm, PostModernizm ya da Kapitalizm, ‹stanbul: Bilim Yay›nlar›. Beck, Ulrich (1992) Risk Society Towards a New Modernity, London: Sage Publications. Berman, Marshall (1994) Kat› Olan Her fiey Buharlafl›yor, Çev. Ü. Altu¤ ve B. Peker, ‹stanbul: ‹letiflim Yay›nlar›. Bottomore, Tom (2001) Marksist Düflünce WSözlü¤ü, ‹stanbul: ‹letiflim Yay›nlar›. Çi¤dem, Ahmet (2006) Ayd›nlanma Düflüncesi, ‹stanbul: ‹letiflim Yay›nlar› Ercan, Fuat (1996) Modernizm, Kapitalizm ve Azgeliflmifllik, ‹stanbul: Sarmal Yay›nevi. Giddens, Anthony (1994) Modernli¤in Sonuçlar›, Yay. Haz. T. Birkan, ‹stanbul: Ayr›nt› Yay›nlar›. Giddens, Anthony (2000) Sosyoloji, Ankara: Ayraç Yay›nevi. Giddens, Anthony (2005) Sosyoloji, K›sa Fakat Elefltirel Bir Girifl, Çev. Ü. Y. Battal, Ankara: Phoenix Yay›nevi. Hall, Stuart (1996) “Introduction”, Formations of Modernity, edited by S. Hall and B. Gieben, Cambridge: Polity Press in association with The Open University, s. 1-16. Hamilton, Peter (1996) “The Enlightenment and the Birth of Social Science”, Formations of Modernity, edited by S. Hall and B. Gieben, Cambridge: Polity Press in association with The Open University, s. 17-70. Haralambos, M. and Holborn, M. (1995) Sociology: Themes and Perspectives, London: Harper Collins. Harvey, David (1997) Postmodernli¤in Durumu, ‹stanbul: Metis Yay›nlar›. Hobsbawm, Eric J. (2003) Devrim Ça¤› 1789-1848, Ankara, Dost Kitabevi Yay›nlar›. Hollinger, Robert (2005) Postmodernizm ve Sosyal Bilimler, Tematik Bir Yaklafl›m, Çev. A. Cevizci, ‹stanbul: Paradigma Yay›nlar›. Im Hof, Ulrich (1995) Avrupa’da Ayd›nlanma, Çev. fi. Sunar, ‹stanbul: Afa Yay›nc›l›k. Jeanniere, Abel (1994) “Modernite Nedir?”, Modernite Versus Postmodernite, der. M. Küçük, Ankara: Vadi Yay›nlar›, s.15-25. Kumar, Krishan (2004) Sanayi Sonras› Toplumdan Postmodern Topluma Ça¤dafl Dünyan›n Yeni Kuramlar›, Ankara: Dost Kitabevi Yay›nlar›. Marshall, Gordon (1999) Sosyoloji Sözlü¤ü, Çev. O. Ak›nhay ve D. Kömürcü, Ankara: Bilim ve Sanat Yay›nlar›. McLennan, Gregor (1993) “The Enlightenment Project Revisited”, Modernity and Its Futures, edited by S. Hall, D. Held and T. McGrew, Cambridge: Polity Press in association with The Open University, s. 327-377. Mestrovic, Stjepan (1994) “Modernitenin ‹lk Sosyologlar›: Simmel ve Durkheim”, Modernite Versus Postmodernite, der. M. Küçük, Ankara: Vadi Yay›nlar›, s.26-46. Outhwaite, sW. (ed.) (2006) The Blackwell Dictionary of Modern Social Thought, Oxford: Blackwell. Ritzer, George (1996) Sociological Theory, New York: McGraw-Hill. Sarup, Madan (1995) Post-Yap›salc›l›k ve Postmodernizm, Çev. A. B. Güçlü, Ankara: Ark Yay›nevi. Swingewood, Alan (1998) Sosyolojik Düflüncenin K›sa Tarihçesi, Ankara: Bilim ve Sanat Yay›nlar›. Tolan, Barlas (1983) Toplum Bilimlerine Girifl, Ankara: Savafl Yay›nevi. Wagner, Peter (1996) Modernli¤in Sosyolojisi, Çev. M. Küçük, ‹stanbul: Sarmal Yay›nevi. Wood, Ellen M. (2003) Kapitalizmin Kökeni, Genifl Bir Bak›fl, Çev. A. C. Aflk›n, Ankara: Epos Yay›nlar›. TOPLUMSAL DE⁄‹fiME KURAMLARI 2 Amaçlar›m›z N N N N N N N N N Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Max Weber’in anlama kavram›n› yorumsal sosyolojisi ile iliflkilendirebilecek, Max Weber’in rasyonelleflme, ideal-tip ve bürokrasi kavramlar›n› tan›mlayabilecek, Max Weber’in statü gruplar› kavramsallaflt›rmas›n› aç›klayabilecek, Max Weber’in toplumsal de¤iflme anlay›fl›n› kavrayabileceksiniz. Karl Marx’›n metodolojisinin G. F.Hegel’le olan iliflkisini kavrayabilecek, Karl Marx’›n s›n›f mücadelesi kavram›n› aç›klayabilecek, Emek-De¤er-Kâr kavramlar›n› s›n›f çat›flmas› ile iliflkilendirebilecek, Toplumsal de¤iflme ve yabanc›laflma kavramlar›n› tan›mlayabilecek, Karl Marx’›n sömürü ve s›n›f bilinci kavramlar›n› tart›flabileceksiniz. Anahtar Kavramlar • Rasyonelleflme ve Modern Toplum • ‹deal-Tip • Toplumsal Eylem • Statü • • • • Tarihsel Materyalizm S›n›f Mücadelesi Kapitalist Toplum Yabanc›laflma ‹çerik Haritas› Toplumsal De¤iflme Kuramlar› Klasik Toplumsal De¤iflme Kuramlar› I • G‹R‹fi • MAX WEBER • KARL MARX Klasik Toplumsal De¤iflme Kuramlar› 1 G‹R‹fi Karl Marx ve Max Weber’in toplumsal de¤iflme aç›s›ndan genel özelliklerine bakt›¤›m›zda Marx’›n Kapital’le ve Komünist Manifesto ile uluslararas› bir öneme sahip oldu¤unu görüyoruz. Onun aksine Weber’in sosyoloji, siyaset bilimi, ekonomi ve ekonomi tarihi ile ilgili kuramsal çal›flmalar› daha dar bir alanda kalm›flt›r. Daha çok siyasi ve ekonomik liberalizmin temsilcisi olmufltur. Oysa ça¤dafl insanl›¤›n bütün s›n›flar› tarihsel insanl›k hedefini Marx’›n yaz›lar›ndan alm›flt›r (Löwith, 1993, s. 45). Onlar›n bak›fl aç›lar› Hegel’in nesnel tin felsefesini insan toplumunun çözümlemesine dönüfltürmeleridir (Löwith, 1993, 47). Weber kapitalizm analizini evrensel rasyonelleflme kavram› ile yaparken, Marx çözümlemesini kendine-yabanc›laflma kavram›na dayand›r›r (Löwith, 1993, s. 49). Weber, modern toplumlar› artan bir rasyonelleflme ile kavramsallaflt›r›r. Toplum geleneksel toplumdan modern topluma dönüfltükçe geleneksel ve duygusal eylem biçimleri yerini rasyonel eyleme b›rak›r. Marx ise modern toplumlar› kapitalizm ve üretim araçlar›n›n sahipli¤i ile kavramsallaflt›r›r. Marx birbirinin devam› ve birbirine içkin olan dört çeflit üretim biçiminden bahseder. Bunlar ilkel komünal toplum, antik toplum, feodal toplum ve kapitalist toplum. Her üretim biçiminin kendine özgü s›n›fsal iliflkileri vard›r. Yukar›daki üretim biçimleri kavramlar›na ek olarak Marx Bat› d›fl› toplumlar›n analizinde Asya Tipi Üretim Tarz› kavram›n› kullanm›flt›r. Marx bürokrasiyi burjuvazinin egemenli¤indeki s›n›fsal bir bask› olarak görürken, Weber bürokratik örgütlenmelerin sanayi toplumunun iflleyifli için önemli oldu¤unu düflünür. M. Weber ve K. Marx’›n kapitalizme bak›fllar›n› karfl›laflt›r›n›z? MAX WEBER Max Weber 1864 y›l›nda do¤du. K. Marx, Weber’e her zaman önemli bir referans olmufltur. ‹lk akademik çal›flmas›n› Marx öldü¤ü y›llarda verir. Siyasetin ve bilimin birbirine kar›flt›r›lmamas› gerekti¤ini düflünen Weber bilinçli bir biçimde siyasetten uzak durur. Ona göre, do¤a bilimlerinde kullan›lan yöntemleri toplumdaki bireylerin davran›fllar›n› anlamak için kullanmak olanakl› de¤ildir. Dolay›s›yla, do¤a bilimlerinin metodolojisi tarihsel sosyal bilimlerin metodolojisinden farkl›d›r. Zira toplumsal olaylar insan davran›fl›na dayan›r. Weber’e göre metodolojik olarak mesele ‘aç›klama’ ile ‘anlama’ aras›ndaki sorundur. Bizler insanlar›n eylemle- SIRA S‹ZDE 1 30 Toplumsal De¤iflme Kuramlar› rine anlam veren güdüleri ve bilinci anlamal›y›z. ‹nsanlar›n eylemlerini nas›l anlayaca¤›z sorusu Weber için önemli bir sorudur. Bu çerçevede her olay kendi kültürel ba¤lam›nda ele al›nmal›d›r. Benzer olaylar› farkl› kültürler içinde karfl›laflt›rmak anlams›zd›r. ‘Anlama’ Weber’in metodolojisinin en önemli kavram› haline gelir. Do¤a ve kültürel bilimler aras›nda bir köprü kurmaya çal›fl›r. Weber’in duruflu pozitivizm ile ‘anlama’ kavram› aras›nda bir yerde tan›mlanabilir. Toplumsal olaylar, de¤iflim ve dönüflümle ilgili varsay›m öne sürmek için ‘anlama’ kavram›na ihtiyaç vard›r. Weber ‘anlama’ kavram› üzerine odaklan›r. Weber, nedensel analizi kullanan karfl›laflt›rmal› çal›flmalar yapar. Sosyal bilimlerde bir çeflit nesnellik arar. Bunun içinde pozitivizm, sosyal bilimler ve ‘anlama’ kavram› aras›nda bir denge kurar. Weberin sosyolojisi, kültürün ve toplumsal yaflam›n ekonomik yap›n›n basit bir ifllevi oldu¤u düflüncesinden hareketle Marx’a Durkheim’den daha yak›nd›r. Alman gelene¤i içerisinde Hegel’ci düflünceden çok neo-Kant’ç› bir düflünceye sahiptir. Neo-Kantç› düflünceye göre insan varl›klar› yaln›zca do¤a bilimlerinin yöntemleri ile anlafl›lamaz, sosyal hayatlar›n›n çal›fl›lmas› için baflka araçlar kullan›lmas› gereklidir (Cuff, Sharrock ve Francis, 1998, s. 3). Weber’e göre sosyolojik aç›klama iki yol içerir. Birincisi ‘anlam›n yorumlanmas›’, ikincisi ise ‘nedensel iliflkilerin çözümlenmesidir’. Sosyolog bir anlama (verstehen) sürecine girmelidir. Zira aktörlerin öznel bir anlam atfettikleri eylem, sosyolojinin konusunu oluflturur. Weber, “Toplum Biliminde Nesnellik” (1904) adl› denemesinde, kendi yaklafl›m›n› ‘içinde hareket etti¤imiz gerçekli¤in karakteristik tekli¤ini’ anlama üzerine kurar. Weber’ e göre anlam kategorisi yaln›zca-eyleyen özne davran›fla öznel bir anlam yükledi¤i zaman-toplumsal eylemle üretilir (Swingewood, 1998, s. 174). Weber’e göre anlam toplumsal etkileflimsel bir süreçte kurulur. Bu süreçte ilk olarak öznelerin ve nesnelerin kuruluflu için bir önkofluldur (Ashley ve Orenstein, 1985, s. 208). Weber’e göre toplumbilim herhangi bir toplumsal de¤iflimi ve dönüflümü anlamak için yarg›larda bulunmak yerine de¤erlerin yap›s›n› saptamal› ve bu de¤erleri insanlar›n eylemlerini anlamak için çözümlemelidir. Weber çözümleme yöntemi olarak da yorumcu anlama (verstehen) ile nedensel aç›klamay› kullan›r (Swingewood, 1998, s. 174). SIRA S‹ZDE Weber bir bilim olarak sosyolojiyi nas›l tan›mlar? 2 “Weber, de¤erden-ar›n›k terimiyle, araflt›rmac›lar›n kiflisel de¤erleri ve ekonomik ç›karlar›n›n sosyal bilimlerdeki analiz sürecini etkilememesi gerekti¤ini kasteder. Bu faktörler araflt›rma sürecini etkiledi¤inde toplumsal eylemin yap›s›n›n nesnel olarak betimlenemeyece¤ine inan›r” (Turner, Beeghley ve Powers, 2010, s. 214). ‹nsanlar›n eylemlerinin aç›klanmas›nda genel yasalar de¤il genel kavramlar önem kazan›r. Buradan da “ideal tip” kavramsallaflt›rmas› ortaya ç›kar. Dolay›s›yla nesnellik kavramsallaflt›rmas›nda öncelikle de¤erden-ar›n›k ve de¤ere uygun sosyoloji kavramsallaflt›rmas› vard›r. Herhangi bir konuyu çal›fl›rken sorun de¤erlere uygun olmal›d›r. Ancak bu flekilde de¤erden-ar›n›k olunabilir. Weber’e göre gerçeklik sürekli de¤iflir ve yeni fleyler eklenmeye devam eder. Biyoloji ve zooloji gibi do¤a bilimlerinde her fleyi s›n›fland›r›r›z, oysa toplumsal de¤iflimi analiz ederken temel ö¤eleri ay›rmak kolay de¤ildir, dolay›s›yla idealize edilmifl kavramlar bu sorunu çözer. “‹deal tip” belli bir gerçekli¤i anlatmayan bir kurgudur. Kavramlar bilimciler taraf›ndan kurulur. Weber’in sosyolojisi ‘aç›klama’y› ve ‘anlama’y› birlefltirmeye çal›fl›r. Sosyolojik çözümlemede ve araflt›rmada de¤er sorununun nas›l çözülece¤i ile ilgilenir. Zira sosyoloji nesnel olmal›d›r. Yine Weber’e göre araflt›rd›¤›m›z olgular› aç›klayan 2. Ünite - Klasik Toplumsal De¤iflme Kuramlar› I 31 kavramlara ihtiyaç duyar›z. Bu nedenle Weber “ideal tip” kavramsallaflt›rmas›n› gelifltirir. Weber’in nesnel sosyolojiyi hedefleyerek toplumdaki de¤iflimi anlamak için kavramsallaflt›rd›¤› ideal tip kavram› sosyologlar taraf›ndan büyük ölçüde kullan›l›r. ‹deal Tipler Weber’e göre büyük ölçekli toplumsal etkileflim ve dönüflüm süreçlerinin kurulmas› için anlaml› eylemler tiplere ayr›lmal›d›r. Örne¤in bir sosyolog kapitalizm, feodalizm, bürokrasi ve üniversite dedi¤inde, bu etiketlerle iliflkili en temel eylemleri tan›mlamal›d›r. ‹flte böyle bir soyut tiplefltirmeye Weber “ideal tip” ad›n› verir (Ashley ve Orenstein, 1985, s. 213). Weber positivist sosyologlar gibi araçsal olarak yeni bir toplumsal düzen yaratmak için sosyolojiyi kullanmaz. Tam tersi karfl›laflt›rmal› bir bilim için hem nedensellik hem de anlam düzeyinde yeterli olacak aç›klamalar›n peflindedir. Ona göre bu çaba toplumlar›n neden birbirinden farkl› geliflme çizgisi izledi¤ini aç›klamam›za yard›mc› olur (Ashley ve Orenstein, 1985, s. 214). Weber’e göre ideal tiplefltirme sosyolo¤a öznel anlam› özetleme ve soyutlama olana¤› sa¤lar. Böylece nedensel olarak yeterli bir aç›klama olana¤› sa¤lar. Weber’e göre nesnel analiz ancak “rasyonel yöntem” kullan›larak mümkündür: buna göre 1. “somut veriler aç›kça ifade edilen kavramlar temelinde s›n›fland›r›lmal›, 2. uygun ispat kurallar› kullan›lmal› ve 3. sadece mant›ksal ç›kar›mlar yap›lmal›d›r” (Turner, Beeghley ve Powers, 2010, s. 214). Weber Protestan Etik ve Kapitalizmin Ruhu (1904) çal›flmas›nda geleneksel toplumdan modern kapitalist topluma dönüflümün temellerini ideal tipler olarak ele ald›¤› ‘etik’ ve ‘ruh’ kavramlar› ile aç›klar. Yine Ekonomi ve Toplum (1921) adl› kitab›nda toplumsal eylemin yap›s›n› anlamak için “ideal tipler” olarak soyut kavramlar sistemi oluflturur. Toplumsal Eylem Weber’in en büyük sosyoloji projesi Bat›daki kapitalist toplumlar›n di¤er toplumlardan farkl› ve tek bir yol izlediklerini aç›klamak üzerinedir. Comte, Durkheim ve Marx’›n tersine toplumlar›n genel geliflme yasalar› oldu¤u düflüncesine inanmaz. Toplumsal eylemin toplumdaki aktörler taraf›ndan nas›l kavramsallaflt›r›ld›¤› ile ilgilenir. Weber’in sosyolojisinin temelinde toplumsal eylem biçimlerinin sonuçlar›n›n analizi yatar. Yine bu eylemler nas›l çat›fl›rlar ve özgül insanlar için gerilim yarat›rlar konusunu çal›fl›r. Zira modern toplumda yaflayan insanlarla geleneksel toplumlarda yaflayan insanlar›n eylemleri birbirinden farkl›d›r. Bu çerçevede ideal tip olarak gelifltirdi¤i toplumsal eylemler, toplumsal de¤iflme sürecini aç›klamada çok önemlidir. Weber toplumsal eylemler aras›ndaki önemli farkl›l›klar› aç›klamak için, rasyonel olan ve rasyonel olmayan eylemler aras›nda ayr›m yapar (Ashley ve Orenstein, 1985, s. 205). Amaca yönelik rasyonel eylem, de¤ere yönelik rasyonel eylem, rasyonel eylemleri oluflturmaktad›r. Rasyonel olmayan eylemler ise duygusal eylem ve geleneksel eylem olarak s›n›fland›r›l›r. Weber esas olarak rasyonel eylemlerle ilgilenir. Amaca yönelik rasyonel eylem, amaç ile araçlar›n rasyonel olarak seçildi¤i eylemdir. Burada kifli amaçlar›n› ve bu amaca ulaflmak için kullanaca¤› yöntem ve araçlar› rasyonel bir tav›r içerisinde seçer. Örne¤in Protestan Etik ve Kapitalizmin Ruhu (1904) kitab›nda ‘etik’ ve ‘ruh’ kavramlar›n› ideal tipler olarak ele al›r. ‹deal tipler olarak ele al›nmas› Weber’e iki kavram aras›nda nedensel bir ba¤lant› oluflturma olana¤› sa¤lar. Bu nedensel iliflki kapitalist ruh olan toplumlarla olmayanlar aras›nda karfl›laflt›rma yapma olana¤› sa¤lar (Ashley ve Orenstein, 1985, s. 214). 32 Toplumsal De¤iflme Kuramlar› Weber’e göre amaca yönelik rasyonel eylemde bulunanlar, düflük olas› maliyetle üretim yapan ifladamlar›, önemli bir sportif baflar› kazanan antrenörler, etkili ö¤retim yapan e¤itimciler, bir jüriyi ikna eden avukatlar, hastalar› iyilefltiren hekimlerdir. Tüm bu kifliler amaçlar›na ulaflmak için bilimsel bilgiden yararlan›rlar (Turner, Beeghley ve Powers, 2010, s. 218). De¤ere yönelik rasyonel eylem ise bir mutlak de¤erin elde edilmesine yönelik ya da mutlak bir de¤er için yap›lan rasyonel eylemdir. Bu eylem estetik, dinsel ve etik içerikte olabilir (Swingewood, 1998, s. 179). Burada kiflinin kendi temel de¤erleri vard›r ve davran›fllar›n› bu do¤rultuda gerçeklefltirir. ‹nançlar› nedeniyle alkol kullanmayanlar, yasa yapan politikac›lar, emirlere uyan askerler ve çocuklar›n›n geliflimine destek olmak için para ödeyen ebeveynler de¤ere yönelik rasyonel eyleme örnek olufltururlar. Örne¤in Protestan Ahlak› ve Kapitalizmin Ruhu çal›flmas›nda Weber, Protestan inanc› do¤rultusunda bireylerin gerçeklefltirdi¤i rasyonel eylemleri anlat›r. Zira bu inanç do¤rultusunda çal›flmaya verilen afl›r› önem; keyfe ve hazza yönelik olan harcamalar›n engellenmesi kapitalist bir sermaye birikimine yol açar. Bu da Weber’e göre kapitalizmin Avrupa’da ortaya ç›k›fl›n›n temellerini oluflturur. Bu da önemli bir toplumsal de¤iflim örne¤i oluflturur. Böylesi bir aç›klama, belirli bir eylem tipini anlama ve yorumlanmas› sonucunda bu eylemin nas›l bir de¤iflime neden oldu¤unun gösterilmesine iyi bir örnek oluflturmaktad›r. Rasyonel olmayan eylemlerden duygusal eylemde belirli bir durumdaki insanlar›n eylemleri duygular› taraf›ndan belirlenir. Kar›s›n› ve çocu¤unu döven koca ve rakibini itip yere düflüren basketbolcunun davran›fllar› duygusal eylem örne¤idir. Geleneksel eylemde ise gelenek ve al›flkanl›klar bireye yol gösterir. Sanayi öncesi, modern olmayan toplumun tipik özelli¤idir. Bu tür toplumlarda eylem kal›plar› uzun süreler boyunca istikrarl›d›r. Dolay›s›yla bireyler davran›fllar›n› kuflaktan kufla¤a aktar›lan adetlere göre düzenlerler (Turner, Beeghley ve Powers, 2010, s. 219). Bu eylemin elefltirel olan yan› ise yeni durumlar ve seçeneklerle karfl›laflt›klar›nda eskisi gibi davran›lmas›d›r. K›saca bireyler amaçlar›n› ve bu amaca yönelik davran›fllar›n› gelenekler çerçevesinde gerçeklefltirir. SIRA S‹ZDE Toplumumuzdan geleneksel eylem örnekleri veriniz. 3 Oysa rasyonel eylem ayn› zamanda toplumsal eylemdir, zira baflkalar›n› da dikkate al›r. Buradan hareketle Weber iktidar›n toplumsal hayatta nas›l iflledi¤i ile ilgilenir. Weber’e göre iktidar ekonomik egemenlikle, hükümet kontrolü ya da aç›kça siyasi kurumlarla eflit görülemez. Weber iktidar› herhangi bir toplumsal iliflki içerisinde olan bir aktörün direnifle ra¤men kendi iradesini dayatma konumu olarak tan›mlar (Ashley ve Orenstein, 1985, s. 207). Bask›n olmay› ise uyulacak olan emir olarak ele al›r. Weber’e göre toplumsal düzen toplumsal iliflkiler arac›l›¤› ile infla edilen büyük yap›lard›r. Dolay›s›yla toplumsal de¤iflimi getiren toplumsal iliflkiler hemen her zaman mevcut meflru bir toplumsal düzen ba¤lam›nda ortaya ç›kar. Meflru düzen iki temel tip içerisinde s›n›fland›r›l›r. Birincisinde toplumsal iliflkiler “öznel ba¤l›l›klar” çerçevesinde örgütlenir. Düzene duygusal ba¤l›l›k, bir amaca ulaflmak için varolan düzenin geçerlili¤ine inanma ve kurtuluflun düzene ba¤l› oldu¤una inanan dinsel inançlar bu çerçevede de¤erlendirilebilir (Turner, Beeghley ve Powers, 2010, s. 222). Bir di¤erinde ise bireyler kendi davran›fllar›n›n kontrol hakk›n› düzene verirler ve bu da düzenlerin meflrulu¤unun temelinin bir egemenlik sistemi çerçevesinde oluflturulmas›n› sa¤lar. Weber’in egemenlik kavram› ile kastetti¤i ise toplumun baz› kesimlerinin di¤erleri üzerinde ne yapmalar› gerekti¤ini söyleme otoritesine sahip olmalar› ve kaynaklar›n da¤›l›m›n› kontrol etmeleridir (Turner, Beeghley ve Powers, 2010, s. 222). Böylelikle Weber egemenlik kavram› ile toplumun di¤er kesimlerine ne yapmalar›n› söyleyen otorite çeflitlerini kavramsallaflt›r›r. Bu da toplumsal de¤iflimin otorite ile iliflkisini anlat›r. 33 2. Ünite - Klasik Toplumsal De¤iflme Kuramlar› I Otorite Weber’e göre iktidar›n en belirgin biçimi devlet iktidar›d›r. Zira devlet kendi düzenini sa¤lamak için fiziksel gücü meflru olarak kullanma tekelini elinde bulundurur. Weber’e göre devlet kendi iste¤ini akla dayanarak de¤il, güç ya da güç tehdidi kullanarak dayat›r (Ashley ve Orenstein, 1985, s. 208). Oysa güçlü devletler otoritelerinin meflru görünmesi için kendi isteklerini dayatma kabiliyetlerini artt›r›rlar. Weber’e göre devlet hem rasyonel-yasal otoriteyi hem de geleneksel otoriteyi kullan›r. Üçüncü bir otorite türü ise karizmatik otoritedir. Rasyonel-yasal otorite bugünkü modern kapitalist devletlerin temelini oluflturur. Geleneksel otorite ise gelene¤e ba¤l› olarak yönetilen, iktidar›n soy temelli oldu¤u ve kuflaktan kufla¤a aktar›ld›¤› toplumlar›n temelini oluflturur. Karizmatik otorite ise karizmatik özelliklere sahip liderin iktidar› elinde bulundurdu¤u ve di¤er iki otorite tipi kadar kal›c› ve uzun süreli olmayan otoriteyi ifade eder. Weber’in toplumsal de¤iflme anlay›fl› bu üç otorite tipi aras›ndaki de¤iflim ve dönüflüme dayan›r. Modern kapitalist toplum içerisinde yani rasyonel-yasal otoritenin bulundu¤u rasyonel yasal sistemde meflrulu¤un temelinde insanlar›n yasalar›n uygun tarzda yap›ld›¤›na ve uyguland›¤›na dair olan inançlar› vard›r. Liderler konumlar›n› yasalara uygun bir biçimde seçilerek ya da atanarak elde ederler. Weber’e göre modern devlet fiziksel zorlay›c›l›k tekeli, liderleri ve yurttafllar› ba¤layan bir hukuk sistemi taraf›ndan meflrulaflt›r›lan bir güç olarak tan›mlar. Burada rasyonelleflme süreci kiflilerin yönetimini de¤il hukuk yönetimini yans›t›r (Turner, Beeghley ve Powers, 2010, s. 228). Bu da modern toplumun en önemli ay›rt edici özelli¤idir. Bu otorite biçimi modern toplumu geleneksel toplumlardan ay›rt edici bir özelliktir. Zira modern toplum rasyonel ve amaçl› bir eylemi içerdi¤i için geleneksel toplumlarda ki akrabal›k, arkadafll›k iliflkileri v.b. gibi öznel iliflki biçimlerini içermez. Konumuz toplumsal de¤iflme oldu¤u için burada otorite tipleri asl›nda farkl› toplumsal oluflumlar›n olgusu olarak ortaya ç›kar. Rasyonel-yasal otorite rasyonel ve amaçl› bir eylemdir. Modern firmalarda ve örgütlenmelerde bulunur. Rasyonel-yasal otoriteye en iyi örnek bürokratik otoritedir. Bürokratik memurlar dikkatli bir flekilde tan›mlan›fl bir hiyerarfliye göre örgütlenirler. Yaz›l› kurallar›n yan› s›ra kararlar›n› kay›t alt›na al›rlar. Otoritelerinin kayna¤› kiflisel nitelikleri de¤il, memuriyetleridir (Ashley ve Orenstein, 1985, s. 208). Weber’e göre geleneksel otorite nedir? Örnek vererek tart›fl›n›z. SIRA S‹ZDE 4 Karizmatik otorite ise bireyin kiflisel çekicili¤inin ve niteliklerinin bir sonucudur. Karizmatik lider özellikle (ekonomik kriz, savafl v.b.)kriz zamanlar›nda do¤aüstü ve insanüstü güç olarak ortaya ç›kar. Karizmatik otoritenin meflrulu¤u öncelikle liderin s›ra d›fl› baflar›s›na ve kavray›fl›na daha sonra ise izleyicilerinin onun otoritesini tan›malar›na dayan›r. Oysa Weber’e göre karizmatik otorite uzun vadede istikrars›z bir otorite biçimidir. Çünkü lider baflar›s›n› devam ettiremez ve krizler çözülemezse kitleler lideri reddederler ve o da otoritesini kaybeder (Turner, Beeghley ve Powers, 2010, s. 226). Bu da toplumun içerisinde bulundu¤u durumun düzelmesine de¤il daha çok karmafl›klaflmas›na yol açar. Oysa modern toplumlarda iflleyiflin arac› olarak görülen rasyonel-yasal otorite büyük ölçekli idari bir yap› olan bürokrasinin en etkili biçimidir. Bürokrasi rasyonel-yasal sistemdeki yönetim ayg›t›d›r. Bürokrasinin toplumsal de¤iflme ile ba¤lant›s›n› tart›fl›rsak burada geleneksel iliflki biçimlerin hemen hemen hiç olmad›¤›n› görürüz. 34 Toplumsal De¤iflme Kuramlar› Bürokrasi ‹deal tip olarak bürokrasinin iflleyifli afla¤›daki gibidir: • ‹nsanlar konumlar›n› bilgileri ve deneyimleri temelinde elde ederler. • ‹taat herkese ayn› biçimde uygulanan kurallara ba¤l›d›r. • Kiflisel ve resmi iliflkiler birbirinden ayr›lm›flt›r. • Otoritenin s›n›rlar› aç›k ve nettir. • Görevde uzmanlaflma yüksek düzeydedir” (Turner, Beeghley ve Powers, 2010, s. 229). Bürokrasi amaca yönelik bir rasyonel eylemdir. Hukuk yönetiminde etkili, esnek ve yetkin düzenleme sa¤laman›n en önemli araçlar›ndan birisidir. Bürokrasi, devletin çal›flanlar› olan memurlar taraf›ndan yürütülen modern bir devlet idaresidir. Bu memurlar kendi içlerinde bir krall›k ya da devletin bafl›n›n özel hizmetlileri de¤ildir. Öncelikle belirlenmifl bir yarg› alanlar› vard›r. Uzmanlaflm›fl bir e¤itimle istihdam edilirler. Tam zamanl› ayl›k maafl alan çal›flanlard›r. Çal›flt›klar› ofis kurulu bir hiyerarfli ve emir-komuta zinciri ile karakterize edilir. Dosyalarda saklanan yaz›l› belgelere dayal› bir sistemdir. Her zaman iflleyiflin genel kurallar›na yönelim vard›r ve bu da genelde kitap taraf›ndan yönlendirilir. Tüm bunlar bir ‘ideal tip’ olan ‘bürokrasi’yi tan›mlay›c› özelliklerdir. Daha önce de belirtti¤imiz gibi modern kapitalist toplumu geleneksel toplumdan ay›ran bürokrasiyi Weber ‘demir kafes’ olarak adland›r›r. Zira bürokrasinin demir kafesinde kifliselli¤e ve kiflisel iliflkilere yer yoktur, bireyler bu demir kafes içerisinde hapsolmufltur. Weber’in bürokrasi tan›m› modern toplumlarda bir çat›flma alan› olarak ortaya ç›kar. Zira yasalar› kimin yapt›¤› önemlidir. Yasalar ise bürokrasiler kontrol alt›na al›narak uygulan›r (Turner, Beeghley ve Powers, 2010, s. 229). Rasyonel-yasal otoritenin egemen oldu¤u bir toplumda sosyal tabakalar iktidar mücadelesini siyasal partiler arac›l›¤› ile gerçeklefltirirler. ‹flte Weber’in modern toplumlardaki tabakalaflma yap›s›n› s›n›flar ve statü gruplar› aras›nda ayr›m yaparak oluflturur. Weber’in tabakalaflma çözümlemesinde iki ideal tip vard›r: Toplumsal s›n›f ve toplumsal statü. Toplumsal Tabakalar: Toplumsal S›n›f ve Toplumsal Statü Buradan hareketle Weber toplumsal de¤iflimin kaynaklar›ndan birisini oluflturan iktidar›n da¤›l›m› ile ilgili olarak üç görüngüyü ele al›r. Bunlar, ‘s›n›flar’, statü gruplar›’ ve ‘partiler’dir. Weber’e göre bireylerin ve gruplar›n toplumsal yap› içerisinde yukar› do¤ru hareket edebilmeleri için üç boyut vard›r. Bunlar, ekonomik avantaj, toplumsal prestij ve siyasi iktidard›r. Ancak bu boyutlar› elde edenler toplum içerisinde s›n›f atlayabilir, statü edinebilir ve iktidar sahibi olurlar. Weber ise tart›flmalar›nda ekonomik avantaj ve toplumsal prestije odaklan›r. Toplumsal S›n›f Weber’e göre toplumsal s›n›f pazarda gelire ulaflma olanaklar› çerçevesinde ayn› konuma sahip insan topluluklar›d›r. Benzer ekonomik durum ise herhangi bir grup birli¤i için uygundur. Zira ekonomik durumlar› benzer olan bireyler, belli koflullar içerisinde benzer davran›fllar ortaya koyarlar (Smelser ve Warner, 1976, s. 111). Weber’in çözümlemesinde s›n›flar hedefin yaln›zca gelir ve kazanç oldu¤u, ‘yasal olarak düzenlenmifl para piyasas›nda varl›k gösteren ekonomik olgulard›r’ (Turner, Beeghley ve Powers, 2010, s. 231). Dolay›s›yla s›n›fa üyelikleri mal ve hizmetlere ulaflma güçleri temelindedir. Kiflinin para piyasas›ndaki konumu s›n›fsal konumu ile ba¤lant›l›d›r. Weber, mülk sahipli¤i ve mülksüzlük ayr›m› yapar. Zira gelir yarat›c› mülkiyete sahip olma ya da olmama farkl› hayat biçimleri anlam›na gelir. Hayat biçimlerindeki farkl›l›klar statü farkl›l›klar›n› yarat›r. Tüm bu biçimler modern kapitalist sisteme özgü yap›fllar olarak ortaya ç›kar. Gelir-yarat›c› mülk sahipleri sahip olduklar› fleyleri kullanma biçimlerine göre farkl›lafl›rlar. Mülk sahipleri rantiyeci ve giriflimcilerdir. Rantiyeler flirket hisselerinden gelen düzenli gelirle geçinen kiflilerdir. Giriflimciler ise kendilerine ait iflyeri 35 2. Ünite - Klasik Toplumsal De¤iflme Kuramlar› I olan ve iflleten kiflilerdir. Tüccarlar, armatörler ve bankerler giriflimcidir. Rantiyelere göre daha fazla ekonomik güce fakat daha az toplumsal güce sahiptirler. Örne¤in rantiyeler birkaç kuflakt›r zengin olan ailelerdir. Mülkiyet da¤›l›m› mülksüz olan insanlar›n “de¤eri yüksek olan mallar için rekabet etmesini engeller” ve bu da tabakalaflma yap›s›n› kuflaklar boyunca etkileyen bir ö¤e olarak ortaya ç›kar (Turner, Beeghley ve Powers, 2010, s. 233). Modern kapitalist toplum içerisinde toplumsal de¤iflim aç›s›ndan bak›ld›¤›nda mülksüzlerin rekabet güçlerinin s›n›rl› oldu¤unu görürüz. Weber mülksüzler aras›nda ayr›m yaparken “hizmetlerinin de¤erini” ve “beceri düzeylerini” kriter olarak al›r. Gelir-yarat›c› mülk sahibi olmayanlar beyaz yakal›lar ve mavi yakal›lard›r. Beyaz yakal›lar›n satt›klar› beceriler bedensel emek içermez. Kamu görevlileri; politikac›lar ve idareciler; flirket yöneticileri; doktorlar ve avukatlar; ö¤retmenler ve ayd›nlar; farkl› türden uzmanlar, örne¤in teknisyenler, alt düzey beyaz yakal› çal›flan ve memurlar beyaz yakal› orta s›n›flar› olufltururlar. Bu kesimin becerilerine sanayi toplumunda daha fazla ihtiyaç vard›r. Dolay›s›yla yetkileri alt›nda çal›flanlardan daha fazla ekonomik ve siyasal güce sahip olurlar (Turner, Beeghley ve Powers, 2010, s. 232). Tüm bu kesimler modern toplum içerisinde mal ve hizmetlere ulaflma güçleri çerçevesinde ele al›n›r ve statü sahibi olurlar. Toplumsal Statü Toplumsal statü insanlar›n birbirleri hakk›ndaki de¤erlendirmeleridir. ‹nsanlar yaln›zca ekonomik eylemleri arac›l›¤› ile anlafl›lamazlar dolay›s›yla onlar›n de¤erleri de önemlidir. Kiflinin herhangi bir statü grubuna üyeli¤i öznel olarak belirlenmifltir. Statü insanlar›n birbirlerinin kökenleri, yetiflmeleri, karakterleri, ahlaklar› ve topluluk içerisindeki konumlar›na göre yapt›klar› de¤erlendirmelerdir. Bu yüzden statü-yönelimli davran›fl de¤ere yönelik rasyonel eylemdir. (Turner, Beeghley ve Powers, 2010, s. 234). Weber bu noktada “statü gruplar›” kavram›n› vurgular. Statü gruplar›n›n anlaflmaya dayal› bir birlikleri ve niteliksel olarak farkl› hayat tarzlar› vard›r. Bu gruplarda üyelik oldukça önemlidir. Zira toplumsal tabakalaflma sisteminde bireyin kendi konumunu belirlemesi oldukça önemlidir. Dolay›s›yla birey statü merkezli toplumsal etkileflim içerisine girer. Belli bir sosyal çevrenin içerisinde bireysel mücadele gösterir. Bu bireysel mücadelenin içerisinde di¤er insanlarla araya mesafe koyma ve d›fllay›c›l›kta vard›r. Çünkü herhangi bir statü grubunun üyeleri hayat tarzlar›n› özel yollarla ve etkili bir biçimde ortaya koyar ve sürdürmeye çal›fl›rlar. Bireyin statü merkezli toplumsal iliflki içerisine girmesini bir örnek vererek aç›klay›n›z. SIRA S‹ZDE 5 Dolay›s›yla insanlar toplumsal aç›dan kendilerine eflit konumda olanlarla dostluk iliflkisi gelifltirir, hayat tarz› olarak kendilerine benzeyen insanlarla arkadafll›k eder ve sosyalleflirler. Kendilerine benzeyenlerle evlenir, ayn› yerde yaflar ve çocuklar›n› ayn› okullara gönderirler. Yine kendilerine benzeyen insanlarla ayn› örgütlenmelere kat›l›rlar. Son olarak ta “insanlar mülkleri ve meslekleri gibi ayr›cal›kl› kazan›m biçimlerini ‘tekellefltirirler’” (Turner, Beeghley ve Powers, 2010, s. 234). Weber’in statüyü ve s›n›f› bu flekilde kavramsallaflt›rmas› asl›nda onun olgular› nedensel iliflkiler kurarak aç›klamas›na karfl›l›k gelir. Böylesi bir kavramsallaflt›rma statü gruplar›na ya da herhangi bir toplumsal s›n›fa ait bireyler aras›nda de¤iflme ve dönüflüm düflüncesini olanakl› k›lar. Bu anlamda da Weber’in Marx gibi bir dönüflüm ideali yoktur. Yine de Protestan Ahlak› ve Kapitalizmin Ruhu çal›flmas›na 36 Toplumsal De¤iflme Kuramlar› bakt›¤›m›zda Avrupa’da feodal toplumun ö¤eleri içerisinden kapitalizmin nas›l ortaya ç›kt›¤›n› ve dönüflümün gerçekleflme biçimini görürüz. Protestan Ahlak› ve Kapitalizmin Ruhu Weber Avrupa’da kapitalizmin geliflimini ideal tiplere göre ve nedensel analizle aç›klar. Weber’in analizi geleneksel toplumdan modern topluma geçifl anlam›nda önemli bir çal›flmad›r. Kapitalizmin ruhu tart›flman›n önemli bir parças›d›r. Ona göre kapitalizmin karfl›s›nda olan gelenekselliktir. Örne¤in bir köylü yaln›zca ailesinin üretim ve yeniden üretim ihtiyaçlar›n› karfl›lamak için çal›fl›r ve geri kalan zamanda oturmay› tercih eder. Çok para için az çaba göstermek para artt›rman›n rasyonel bir biçimi de¤ildir. Ona göre kapitalizme ve sürekli bir sermaye birikimine yol açan tüccarlar›n çok para kazanmas› de¤ildir. Zira kapitalizmin ruhu geleneksellikle karfl›laflt›r›ld›¤›nda para kazanmak rasyonel bir hesaplama gerektirir. Dolay›s›yla Weber’e göre para kazanmaktan, paran›n rasyonel hesaplanmas›na do¤ru bir de¤iflim olmufltur. Burada ki “kapitalist ruh” kavram› tarihsel ideal tip olarak tan›mlan›r. Buna göre çal›flman›n kendisi bir amaç olarak de¤erlidir. Kiflinin bir ifl (veya meslek) içindeki görevi kapitalist kültürün toplumsal ahlak›n›n karakteristik özelli¤idir. Dahas› ticaret ve kazanç sadece mesleki baflar›n›n kan›tlar› de¤il kiflisel erdeminde göstergeleridir. Weber’e göre modern ekonomik düzende yasal bir biçimde para kazanmak, iflteki erdemin ve beceriklili¤in bir göstergesidir (Turner, Beeghley ve Powers, 2010, s. 246). Yine akl› rehber alarak metotlu olarak düzenlenmifl bir hayat yaln›zca uzun vadeli bir amac›n, ekonomik baflar›n›n arac› olarak de¤il, hakl› bir varoluflsal durum olarak ta de¤erlidir. Zira ekonomik baflar›ya yönelik dürüst giriflimler do¤rudan mutluluk ve hazdan vazgeçilmesi gerekti¤i düflüncesinin hayata geçirilmesidir. Mutluluk, haz ve e¤lenceden vazgeçerek ak›lc› bir biçimde çal›flmak bir erdem olarak de¤erlendirilir. Dolay›s›yla geleneksel toplumdan kapitalist topluma geçifl sürecinde dünya nimetlerinden vazgeçerek rasyonel bir biçimde para kazanman›n ve para hesab›n›n koflullar› oluflur. Paran›n rasyonel hesab›n›n da önkoflullar› vard›r. Bunlar: 1. iflyerinin evden ayr›lmas›, 2. rasyonel defter tutma, 3. eme¤in rasyonel ve kapitalist örgütlenmesi ve eme¤inin al›n›p sat›labilmesi için özgürleflmesi, 4. artan teknoloji, 5. hukukun ve idarenin rasyonelleflmesi, 6. Bat› kültüründeki genel rasyonelleflme e¤ilimleri. Bu rasyonelleflme e¤ilimlerinin a¤›rl›kl› olarak Protestan dininin oldu¤u bölgelerde görülmesi önemlidir. Weber, hem Avrupa hem de Almanya’da Protestan diniyle potansiyel ifl aras›nda istatistiksel bir korelasyon yapar. Geleneksel toplumdan kapitalizme geçifl sürecinde kapitalizmin ortaya ç›k›fl› ile belli bir dinin eti¤i aras›nda ba¤lant› kurar. Weber’in ekonomik de¤erleri kültürel de¤erlerle aç›klamaya çal›flanlardan fark›, Protestan ahlak›n›n bir yandan güçlü dinsel duygular ve ba¤lant›larla di¤er yandan ise ekonomik ba¤lant›larla s›k› bir iliflkisi oldu¤unu ortaya ç›karmas›d›r. Burada dinsel ba¤lant›yla maddesel ç›kar aras›nda bir çeflit ikilik vard›r. Weber’in kuram› kapitalist sistemin kökenleri ile dini de¤erlere odaklan›r. Protestan dininin içerisinde dünya nimetlerinden vazgeçmek olan çilecilik olduk- 2. Ünite - Klasik Toplumsal De¤iflme Kuramlar› I 37 ça güçlüdür. Protestan ahlak› ile çilecilik aras›nda s›k› bir iliflki vard›r. ‹flte kapitalizmin kökenleri Protestanl›ktaki çilecili¤in bir çeflit sermaye birikimine dönüflmesi ile ortaya ç›kar. Bu tarihsel olarak çeliflkili bir varolufltur. ‹nsanlar›n dinsel olarak anlam verdikleri olgu sermayenin ilk birikiminin bir yolu haline gelir. Weber’e göre çilecilik dünyevi mallar›n reddedilmesi olmas›na ra¤men servet birikimine olanak sa¤lam›flt›r. Çeliflki burada ortaya ç›kmaktad›r. Protestan ahlak›ndan kapitalizme yani irrasyonel eylemden rasyonel eyleme bir dönüflüm vard›r. Bu da o dönemin Avrupa’s›nda önemli bir toplumsal de¤iflme ve dönüflüm olarak ortaya ç›kar. Weber’e göre modern kapitalizmin oluflumu rasyonelleflme sürecinin bir yans›mas›d›r. “Yaln›zca ça¤dafl kapitalist ruhun de¤il, ça¤dafl kültürün de en temel ö¤elerinden biri olan meslek kavram› üzerine kurulu rasyonel yaflam biçimi H›ristiyan çilecili¤inin ruhundan do¤mufltur” (Weber, 1994, s. 145). Bu da yine modern kapitalizmin do¤ufluna efllik eden toplumsal dönüflümün bir örne¤idir. Weber’de Toplumsal De¤iflme Literatüre göre Weber’in otorite tipleri ayr›m› onun toplumsal de¤iflme modelini içerir. E¤er Weber’in düflüncesindeki gibi de¤iflmenin kayna¤›n› toplumun iç dinamiklerinde aramam›z gerekirse iktidar savafl› toplumun ayr›lmaz parças›d›r. Geleneksel toplumlarda yöneticiler iktidar alanlar›n› memurlar ve seçkinler aleyhine geniflletirler. Bunu yaparken de askeri güç kullanarak ekonomik bask› uygularlar. Karizmatik liderler ise kriz dönemlerinde ortaya ç›karlar. Bu liderler etkili olmazlarsa kriz sürer ve hatta fliddetlenir. Etkili olduklar› durumda ise otoritelerini yerlefltirirler ve bunun sonucu da rutinleflme sürecidir. Karizmatik otorite kaç›n›lmaz olarak geleneksel ya da rasyonel-yasal otoriteye dönüflmek zorundad›r. Rasyonel-yasal egemenlik biçimlerinin bulundu¤u toplumsal yap›lar bütünleflme krizlerini, amaca yönelik ve de¤ere yönelik rasyonel yönelimler arac›l›¤›yla çözerler. Protestan ahlak›ndan kapitalizmin ruhuna dönüflüm, rasyonel olmayan bir eylemden rasyonelli¤e geçifltir. Kapitalizmin neden Bat›’da ve Avrupa’da ortaya ç›kt›¤›n› Weber rasyonellik kavram›yla aç›klar. Yaln›zca de¤ere yönelik rasyonel eyleme karfl›l›k gelen bir otorite biçimi yoktur. KARL MARX Marx’a göre e¤er insanl›k kendi tarihini yazacaksa, insanl›k tarihi insan›n do¤ay› egemenli¤i alt›na almas› ile birlikte kendini de¤ifltirmesidir. Dolay›s›yla, insan do¤ay› kendi ihtiyaçlar›na hizmet etmesi için dönüfltürür. Kapitalist üretim biçiminin sosyologu ve ekonomisti olan Marx, Hegel’i elefltirmesine ra¤men Hegelci felsefeden etkilenir. Hegel ve Marx praksisin teoriyi yaratt›¤› noktas›ndan harekete geçerler. Onlara göre kategoriler, “insan bilincinde milyonlarca kez gerçekleflen yinelemeler yoluyla aksiyom karakterini kazanan eylemlerdir.” (Jellen, 2008, s. 195). Tarihsel olarak bu kategorileri üretenler yine dolay›ml› bir çerçeve içerisinde eylemde bulunurlar ve bu çerçeve düflünce ve edimlerini önceden yap›land›r›r. Yine bilinçli olmasalar bile kendileri de bu çerçevenin oluflmas›na katk›da bulunurlar (Jellen, 2008, s. 195). Dolay›s›yla tarihsel olarak insanlar›n toplumsal pratiklerinin dönüfltürme ve de¤ifltirme gücü burada ortaya ç›kar. Hegel teorinin praksis karfl›s›ndaki üstünlü¤ünü son çözümlemede koflullu olarak tan›rken, Marx’›n sistemati¤i içerisinde öznenin içinde bulundu¤u edim teorinin önüne geçer. Marx’›n erken dönem eserleri Yahudi Sorunu Üzerine (1843), Hegel’in Do¤ruluk Felsefesinin Elefltirisine Girifl (1843), Kutsal Aile (1845) olarak s›ralanabilir. Praxis, insan etkinli¤i demektir. Marx’a göre praxsis “ insan›n tarihin diyalektik ilerleyiflinde kendisine yer açmak ad›na kendi dünyas›n› yaratt›¤› ya da gerekti¤inde de¤ifltirdi¤i özgür, yarat›c›” etkinliktir (Felsefe Sözlü¤ü, 2003, s. 1183). 38 Toplumsal De¤iflme Kuramlar› Hegel ve Marx’a göre tarihsel olarak verili san›lan kategori ve iliflkiler özneler taraf›ndan üretilmifl daha kapsaml› bir bütünün parças›d›r. Dolay›s›yla herhangi bir iliflki de¤iflebilir konumdad›r. Dahas› kendi iç çeliflkileri arac›l›¤›yla de¤iflime sürüklenir (Jellen, 2008, s. 197). Örne¤in Marx sermayeyi de¤erlendirirken soyut ve basit bir kategori olan metadan daha somut olan sermaye, emek gücü art›-de¤er gibi kategorilere ulafl›r. Tüm bunlar metan›n kullan›m de¤eri ile de¤iflim de¤eri aras›ndaki çeliflkili iliflkinin zaman içerisinde ald›¤› de¤iflik biçimlerdir. Bunlarda daha genel kategorilere dayand›r›larak zorunlu bir biçimde onlardan ç›karsan›rlar. Hegel ve Marx’›n ortak ve farkl› noktalar›n›n ortaya ç›kt›¤› baflka bir alan ise Marx’›n toplumsal de¤iflme anlay›fl› konusunda önemli olan yabanc›laflma konusudur. ‹ktisadi kategorilerin ve toplumsal iliflkilerin aktörlerinin asl›nda ba¤›ms›z gibi görünen fakat kendileri taraf›ndan üretilmifl fleylerin yabanc› ve nesnel bir biçimde yeniden kurulmas›d›r. (Jellen, 2008, s. 200). Örne¤in makineyi de üretenin iflçinin kendisi olmas›na ra¤men iflçi söz konusu makineyi kullanarak üretim yapt›¤›nda makineye yabanc›lafl›r. Bu anlamda yabanc›laflma kavram› Marx’ta toplumsal de¤iflmenin temellerinden birisini oluflturur. Zira bireyin kendi üretti¤i fleye yabanc›laflmas› kendi eme¤ine yabanc›laflmas›n› getirir. Bu yabanc›laflma s›n›fsal bir çeliflkinin sonucudur ve toplumsal dönüflümün temellerini atar. Tarihsel Materyalizm Marx tarihsel materyalizm kavram›n› do¤rudan kullanmasa da diyalektik materyalizm Marx’la birlikte tarihsel bir çözümlemeye dönüflür. Hegel diyalektik süreci “ayn› zamanda tinin kendini, kendisinin ötekisi olarak gördü¤ü Do¤a’da kaybetti¤i; öznenin ve nesnenin, benin ve ötekinin as›l kimli¤ini ancak daha sonra yeniden keflfedece¤i bir yabanc›laflma süreci olarak görür” (Callinicos, 1985, s. 128). Marx insanlar›n do¤a ile iliflkilerinin çok önemli oldu¤unu düflünür. Zira bu iliflki fiziksel ve toplumsal çevrelerini dönüfltürmelerini sa¤layan üretici etkinliklerin tan›mlad›¤› etkin bir iliflkidir. Diyalektik materyalizmin özelliklerine bakt›¤›m›zda tarihsel materyalizmin dönüfltürücü gücünü anlayabiliriz. Diyalektik materyalizmin dört temel özelli¤i vard›r: Öncelikle toplum bir yap› ve sistem olarak ele al›n›r. Bu toplumsal yap›n›n içerisindeki parçalar (s›n›flar, kurumlar ve kültürel de¤erler) yap›n›n bütününe referans verilmeden aç›klanamaz demek bütüncül bir bak›fl aç›s›n› ifade eder. ‹kincisi ise insanlar ihtiyaçlar›n› karfl›lamak için çal›flt›klar› s›rada tarihi yaparlar ve onun bir parças› haline gelirler. Dolay›s›yla toplumsal de¤iflme tüm toplumlar›n ayr›lmaz parças›d›r. Bu ayn› zamanda iç-dinamikleri olan bir toplumsal de¤iflmedir. Zira toplumsal de¤iflmenin temel kayna¤› toplumlar›n kendi iç dinamikleridir (Turner, Beeghley ve Powers, 2010, 151). Feodalizmin onu kapitalizme dönüfltürecek iç dinamikleri oldu¤u gibi kapitalizmde onu yeni bir toplumsal yap›ya dönüfltürecek iç dinamiklere sahiptir. Diyalektik materyalizmin üçüncü özelli¤i ise toplumsal de¤iflmenin öngörülebilir olmas›d›r. Örne¤in kapitalizmin tarihsel geliflimi ondan daha az karmafl›k bir yap› olan feodalizmin do¤as›nda içkin olarak vard›r (Turner, Beeghley ve Powers, 2010, s. 151). Son olarak ta özgürce davranan insanlar tarihin yönünü, toplum içindeki çeliflkilerden kaynaklanan öngörülebilir karfl›tl›k ve s›n›f tart›flmalar› temelinde de¤ifltirir ve biçimlendirirler. Materyalist düflüncede insan bilinci maddesel dünyadaki gerçek deneyimden oluflur. Diyalektik materyalizmde ise belirlenimci bir kavramsallaflt›rma vard›r. Tarihin bilinçli özneler taraf›ndan yap›laca¤› düflüncesi buna örnektir. ‹nsanlar kendi 39 2. Ünite - Klasik Toplumsal De¤iflme Kuramlar› I yaflamlar›n›n yönünü ve özelliklerini kontrol edebilirler. Üretici güçlerin geliflimine bak›ld›¤›nda insanlar›n kendi varolufllar› için girdikleri toplumsal iliflkiler üretici geliflmenin yönünü belirler. Tarih insan eylemi taraf›ndan dönüfltürülür. Marx’a göre toplumsal iliflkilerin en önemli özelli¤i üretici güçler ve kaynaklar üzerindeki toplumsal kontroldür. Zira do¤an›n kendisi de bir üretim arac›d›r. Tarihteki bir di¤er dönüfltürücü dönem üretim araçlar›n›n emek gücüde dâhil olmak üzere yönetici bir az›nl›k taraf›ndan kontrol alt›na al›nmas›d›r (Peet, 1991, s. 58–59). Toplumda metalar›n üretilme biçimi hem üretilen metada hem de üretimin toplumsal örgütlenmesinde vard›r. Toplumun bu yan› üretici güçler olarak kavramsallaflt›r›l›r. Üretici güçlerin kayna¤› iflbölümüdür. Üretim araçlar›na sahip olan az›nl›k s›n›f› vard›r. Bu az›nl›¤›n karfl›s›nda olan ve üretim araçlar›na sahip olmayan di¤er kitleler sömürülür ve yabanc›lafl›rlar. Bu s›n›flar aras›ndaki s›n›f çat›flmas› devrimci bir de¤iflmeyle sonuçlan›r ve yeni bir s›n›fsal yap› ortaya ç›kar (Turner, Beeghley ve Powers, 2010, s. 152). Az›nl›k denetimi ile s›n›f çat›flmas› aras›ndaki ba¤lant› sömürü taraf›ndan sa¤lan›r. Sömürü bir grubun, üretici güçler üzerinde denetim kurarak do¤rudan üreticileri çal›flmaya zorlamas› ile ortaya ç›kar. Böylece hem kendilerinin ihtiyaçlar›n› karfl›larlar hem de egemen grubu desteklerler. Sömürü, art› eme¤e üretici güçleri denetleyen az›nl›k taraf›ndan el konulmas›d›r. Bunun sonucunda toplum kaç›n›lmaz olarak sömürülenler ve sömürenler olarak ikiye ayr›l›r ve s›n›fsal ayr›m›n temeli oluflur (Callinicos, 2004, s. 136). Dolay›s›yla üretim biçimleri dayand›klar› sömürü biçimine göre farkl›lafl›rlar. Marx’a göre bir üretim biçimi ya da toplumun ekonomik temeli üretici güçlerden ve toplumsal üretim iliflkilerinden oluflur. Üretim güçleri özneye eylemde bulunmas› ve maddesel dünyay› dönüfltürmesi için izin verir. Üretim güçlerini oluflturan ö¤eler ‘emek gücü’, ‘üretim araçlar›’ ve hammaddelerden oluflur (Ashley ve Orenstein, 1985, s. 166). Emek gücü nedir? Aç›klay›n›z. SIRA S‹ZDE 6 Üretim araçlar› nedir? Aç›klay›n›z. SIRA S‹ZDE 7 Toplumsal üretim iliflkileri bireyler aras›ndaki üretim güçlerinin sahipli¤ine dayanan iliflkilerdir. Dahas› üretim iliflkileri mülkiyet iliflkileridir. Ekonomik yap› kendini üretim iliflkileri olarak ortaya koyarken, toplumun üstyap›s› insanlar›n ekonomik hayata kat›lmak için dahil oldu¤u toplumsal iliflkilerdir. Üretim iliflkilerinin tamam› toplumun ekonomik yap›s›n› oluflturur. Bu yap›n›n üzerine yasal ve siyasal üstyap› yükselir ve bunlara da toplumsal bilincin belirli biçimleri karfl›l›k gelir. Maddesel hayat›n üretim biçimi hayat›n toplumsal, siyasal, manevi süreçlerinin genel özelliklerini belirler. ‹nsanl›¤›n toplumsal varoluflu onlar›n bilinçlerini belirler. Üretim Tarz› ve Toplumsal De¤iflme Marx’a göre “insanlar›n içerisinde üretimde bulunduklar› toplumsal iliflkiler, toplumsal üretim iliflkileri, maddi üretim araçlar›ndaki, üretici güçlerindeki de¤iflme ve geliflme ile birlikte dönüflerek de¤iflir. Üretim iliflkileri, bir bütün halinde toplumsal iliflkiler denen fleyi, toplumu ve özellikle, belirli bir tarihsel geliflme aflamas›ndaki bir toplumu, özgün, ay›rt edici nitelikte bir toplumu oluflturur. Antik toplum, feodal toplum, burjuva toplum, her biri, ayn› zamanda, insanl›k tarihinde özel bir 40 Marx’›n kapitalizmin kökenleri ile ilgili düflünceleri, Paul Sweezy ve Maurice Dobb aras›nda feodalizmden kapitalizme geçifl ile ilgili önemli tart›flma yaratm›flt›r. Toplumsal De¤iflme Kuramlar› geliflme aflamas›n› belirten, bu türden üretim iliflkileri bütününü olufltururlar” (Marx, 1987, s. 41). Ayn› zamanda da toplumsal de¤iflimin temelini olufltururlar. Marx’›n tarih kuram›n›n temel kavram› üretim tarz›d›r. Üretim tarz› kavram› do¤an›n dönüflümü için üretim güçlerini örgütleyen toplumsal iliflkiler sistemidir (Peet, 1991, s. 62). Toplumsal dönüflümler bir üretim tarz›ndan di¤erine geçifli içerir. Marx insanl›k tarihini karakterize eden bu temel üretim tarzlar›ndan bahseder ama detayl› olarak kapitalizmin çözümlemesini yapar (Peet, 1991, s. 63). Birincisi ‹lkel Komünal Toplumdur. Bu toplumda do¤a komünal olarak sahiplenilir. ‹kincisi Antik Toplum Roma ve Atina gibi büyük flehirlerin etraf›nda oluflur. Toprak özel mülkiyet haline dönüflür ve köleler belirli bir az›nl›k için çal›fl›r servet yarat›rlar. Ortak topraklar devlet ve özel mülkiyet aras›nda bölünür. Marx’a göre bu toplumlar nüfus art›fl› sonucu yönetici s›n›fa yeterli toprak bulma yetenekleri kalmad›¤› için y›k›l›rlar. Germanik cemaatler antik kentlerin kenarlar›ndaki ormanl›k alanlarda yaflarlar. Geçici afliret toplant›lar› fleklinde bir araya gelirler. Klan›n ataerkil lideri üretimin temel örgütleyicisidir. ‹flte feodal üretim biçimi Roma ‹mparatorlu¤u’nun y›k›lmas› ve yukarda bahsedilen Germanik ve Antik toplumlar›n birleflimiyle birlikte Avrupa’da geliflir. Serf s›n›f› küçük bir az›nl›ktan oluflan aristokrasinin topraklar›nda çal›fl›r ve art›-de¤er üretir. Marx’a göre 13. Yüzy›lda Genova ve Venedik gibi ba¤›ms›z flehirlerin k›rdan art›k elde etmeye bafllamas›, al›flveriflte ve ticarette yükselmesi ve s›n›f ve eflitsiz de¤iflim iliflkileri feodal düzenin sonunu getirir (Peet, 1991, s. 64–65; Ashley ve Orenstein, 1985, s. 165). Paul Sweezy’e (1976) göre feodalizm gelene¤in içerisine gömülmüfl bilindik ihtiyaçlar›n (kullan›m de¤eri) üretildi¤i bir sistemidir. Dolay›s›yla dönüflümsel de¤iflim için d›flsal bir kayna¤a ihtiyaç vard›r. Sweezy’e göre feodal toplumdan kapitalist topluma de¤iflimi sa¤layan tüccarlar›d›r. Bunlar ekonomik hayat›n de¤iflim de¤erine ve kar elde etmeye yöneldi¤i flehirlerde yaflarlar (Peet, 1991, s. 109). Sweezy feodal üretim biçiminin de¤iflmeye karfl› dirençli oldu¤unu bu yüzden de¤iflimin feodalizmin kendi içinden de¤il d›flar›dan gelen ö¤elerin etkisi ile olabilece¤ini iddia eder. Bu durum Sweezy’nin üretim biçimi analizi yaparken de¤iflim alan›na bir baflka deyiflle sermayenin dolafl›m›na bakmas›ndan kaynaklanmaktad›r. Maurice Dobb, üretim biçimi analizi yaparken üretim alan›na, s›n›f ve mülkiyet iliflkilerine odaklan›r. Dobb (1963; 1978)’a göre ise bir üretim biçimi olan feodalizmde do¤rudan üreticiler lorda karfl› olan görevlerini yapmaya zorlan›rlar. Zira yönetici s›n›f›n talep etti¤i fazladan hâs›lat ancak köylüden ç›kar›lacak art›kla mümkündür. 16. yüzy›l ‹ngiltere’sine tüccar sermayesinin girifli küçük üreticileri örgütleyen tüccarlar ve kapitalist temelde örgütlenen küçük üreticiler arac›l›¤› ile olur (Peet, 1991, s. 109). Kapitalizmin temel ö¤elerinden birisi olan burjuvazi s›n›f› zengin tüccarlardan de¤il, kendi içinde örgütlenen zanaatkarlar yani küçük üreticiler oluflmufltur. Sweezy’nin tersine Dobb feodal üretim biçiminin çözülüflünü sistemin kendi içindeki mülkiyet ve s›n›f çat›flmas›na ba¤layarak aç›klar. Robert Brenner’e göre ise feodalizmin s›n›rl› geliflme potansiyelinin nedeni toprak ve emek kaynaklar›n›n hareketten yoksun olmas›d›r. Topra¤›n sahibi olan Lord sermaye yat›r›m› yapmak ve topra¤› ifllemek için yeni teknikler sat›n almak yerine köylüyü gelirini artt›rmak için daha çok çal›flmaya zorlar. Kapitalist üretim biçiminin ilk ortaya ç›kt›¤› ‹ngiltere’de köylüler kendi geleneksel topraklar› üzerinde mülkiyeti kontrol etmek için çabalam›fllard›r. Fakat 14. ve 15. yy’da yaflanan demografik krizler sonucu topraklar›n büyük bir k›sm› lordlar›n eline geçmifltir. Da- 2. Ünite - Klasik Toplumsal De¤iflme Kuramlar› I ha sonra ki süreçte ‹ngiltere’de 17. yüzy›l›n sonunda lordlar tarlalar›n› kapitalist çiftçilere kiraya verirler. Çiftçiler bu çiftliklerde bulunan serfleri ücretli iflçi olarak istihdam ederler. Bu durum topra¤a ba¤l› serflikten, co¤rafi olarak hareket edebilen “özgür iflgücü”ne dönüflümdür. Dahas› bu çiftçiler lordlarla iflbirli¤ine girer ve teknolojik geliflmelere yat›r›m yaparlar. Bu geliflme ile yiyecek fiyatlar› sabit hale gelir ve ‹ngiliz nüfusunun %40’› tar›m d›fl› faaliyetlere yönelir. Bu sayede endüstriyel ürünlere büyük bir iç pazar yarat›l›r. Bu Brenner’e göre kapitalist s›n›f iliflkilerinin ortaya ç›kmas›na dayanan tar›msal bir devrimdir. Sonuç olarak ‹ngiltere, sanayileflmeyi ve kapitalist topluma geçifli tarihsel olarak deneyimleyen ilk ulus haline gelir (Peet, 1991, s. 111). Kapitalizm ise üretici mülkiyetin özel sahipli¤i koflullar›nda ücretli eme¤i istihdam eder. Do¤a dahi kâr etmek için kullan›fll› nesnelere dönüfltürülür. Üretimin toplumsal güçleri tahmin edilemeyecek boyutta geliflir ve bilim dinle yer de¤ifltirir. Devlet ve hukuk mülkiyet haklar›n›n koruyucusu olur. Kapitalizmin içerisinde ki do¤al ve toplumsal iliflkilerdeki çeliflkiler daha geliflmifl ama üretim güçlerinin ortak sahiplenildi¤i sosyalizme yol açar (Peet, 1991, s. 64). Marx’a göre kapitalizm iki e¤ilimin sonucu olarak ortaya ç›kar. Birincisi, feodal toplumdaki içsel toplumsal çözülme, ikincisi ise d›flsal ya¤ma ve al›flverifltir. Burada görülen ise dönüflümsel de¤iflimin bir fleyin içinden ç›kt›¤›d›r. Toplumsal çözülmeye karfl›l›k gelen feodal s›n›flar aras›ndaki mücadeledir. D›flsal ya¤ma ve al›flverifle karfl›l›k gelen ise Avrupa ve dünyan›n geri kalan› aras›ndaki uzamsal iliflkilerdir (Peet, 1991, s. 108). Üretim tarzlar› tart›flmas›nda komünal toplumdan kapitalizme kadar de¤iflim sürecinde s›n›f mücadelesinin rolü kaç›n›lmazd›r. Marx’›n özellikle Do¤u toplumlar›n› anlamak için gelifltirdi¤i Asya Tipi Üretim Tarz›’nda, topra¤›n komünal sahipli¤i hiyerarflik olarak en üstte olan yöneticinin hakk›d›r. Do¤rudan üreticiler mülksüzdür. Art›¤›n bir bölümü yönetici taraf›ndan haraç olarak al›n›r. Marx burada Çin örne¤ini verir. Çin’de merkezi bir sulama sistemine olan ihtiyaç ‘do¤u despotizmini’ ortaya ç›kar›r. Yerel halk daha çok ekonomik olarak kendine yeterlidir. S›n›fl› toplumun ilk örne¤i say›labilir. S›n›f Mücadelesi ve Toplumsal De¤iflme Marx Aral›k 1851-Mart 1852 tarihleri aras›nda yazd›¤› Louis Bonaparte’in 18 Brumaire’i, adl› çal›flmas›nda Frans›z Devrimi’nin genel bir çizelgesini ç›kar›r. Bu çal›flma tarihsel materyalist bir bak›fl aç›s›yla güncel olaylar›n çözümlemesi ve toplumsal de¤iflme ve dönüflüm içerisinde s›n›f mücadelesinin öneminin kavranmas› aç›s›ndan önemlidir. Marxist s›n›f çözümlemesi basitçe burjuva ve proletarya aras›ndaki ikilik oldu¤una dayanmaz, bütün partilerin sentezini içerir. S›n›flar aras› çat›flma farkl› ekonomik ç›karlar için mücadele eden gruplar›n sorunudur. Ekonomik ç›karlar›n yan› s›ra fark›ndal›k ve siyasal etkileri de önemlidir. Zira ayn› s›n›f içerisinde bu anlamda ayr› gruplar ortaya ç›kabilmektedir. Tarihin sonunda proletarya, kapitalistler ve burjuva aras›nda bir iliflki olacakt›r. Kapitalizme ise emek sermaye aras›ndaki çeliflki ve burjuva ile proleterya aras›ndaki s›n›f savafl›m› egemen olacakt›r. Kapitalizmin Marxist çözümlemesinde ki mekanizma ise art›-de¤ere dayanan sermaye birikimidir. Art›-de¤er, eme¤in ya da de¤erin sömürülmesi ile biriktirilebilir. Eme¤in sömürülmesi ise sermaye yat›r›m›na ba¤l›d›r. Kapitalist ya da sermaye sahibi ücretleri olabildi¤ince düflük tutarak ç›karlar›n› korur. Uzun vadede insanlar kendi ürettikleri ürünü alacak paraya sahip olamazlar. 41 42 Toplumsal De¤iflme Kuramlar› Zira sermaye az say›da insan›n elinde yo¤unlafl›r ve kapitalizmin bu içsel çeliflkisi sistemi krize sürükler, bu da sosyalizme ya da komünizme yol açar. Dolay›s›yla ücretlerin düflürülmesi birkaç kifli için avantajl› olurken toplumun di¤er kesimleri için olumsuz bir durum olarak ortaya ç›kar. Marx kapitalizmin içsel çeliflkisi olan art› de¤erin elde edilmesi için sermaye sahibi taraf›ndan eme¤in sömürülmesi sürecini emek, de¤er ve kâr aras›ndaki iliflkiyi derinlemesine çözümleyerek ortaya ç›kar›r. Zira sosyalizme yada komünizme dönüflüme yol açacak olan krize emek ve sermaye aras›ndaki içsel çeliflki yol açar. Emek-De¤er-Kâr Marx kapitalizme genellefltirilmifl mal üretimi sistemi ad›n› verir. Bu sistem içerisinde eme¤in ürünleri pazarda al›n›p sat›lan meta biçimini al›rlar. Piyasa fiyatlar› ise de¤erlerine göre de¤iflir. De¤er ise onlar› üretmek için toplumsal aç›dan gerekli emek zaman›d›r. Kapitalist üretim iliflkileri do¤rudan üreticilerin üretim araçlar›ndan ayr›lmas›n› önkoflul olarak kabul eder (Callinicos, 2004, s. 138). Marx’›n kavramsallaflt›rmas›nda de¤er yaratan eme¤in toplumsal de¤iflime yol açacak dönüfltürücü bir gücü vard›r. Bir üretim biçimi olarak kapitalizmi çözümlerken ona göre de¤er üreten en önemli meta olan eme¤in belli toplumsal dönüflümlere yol açacak s›n›fsal çat›flmalar içindeki yerini tart›fl›r. Bunun içinde eme¤in de¤eri ve bu de¤erden elde edilecek kâr ile ilgili detayl› bir kavramsallaflt›rma yapar. De¤er, ‘kullan›m de¤eri’ ve ‘de¤iflim de¤eri’ olmak üzere ikiye ayr›l›r. ‘De¤iflim de¤eri’, herhangi bir metan›n ya da mal›n pazardaki para de¤eri karfl›l›¤›d›r. Bir metan›n de¤iflim de¤erinin olabilmesi için toplumun ihtiyaçlar›n› karfl›lamas› gerekir. Yine bir metan›n ‘kullan›m de¤eri’ olmal›d›r. Zira ücret, fiyat› belirler. Herhangi bir metan›n de¤eri, emek gücünün de¤eriyle ve o metan›n üretilmesi için harcanan emek zaman›n de¤eri ile iliflkilidir. Marx’a göre iflçi emek gücünü satar. Sermaye sahibi ise iflçide olmayan üretim araçlar›n› kontrol eder. Piyasa al›flveriflleri eflit olmayan koflullarda yap›lan bir pazarl›kt›r ve bunun sonucunda da iflçi sömürülür. Marx emek ve emek gücü aras›nda ayr›m yapar. Emek gücüde bir metad›r. ‹flçinin yaflam›n› sürdürebilmesi için almak zorunda oldu¤u mal ve hizmetlerin de¤erini içerir ve bu de¤erde ona verilen ücretle ölçülür. Emek gücünün kullan›m› emek etkinli¤ini içerir (Callinicos, 2004, s. 139). Toplumsal emek sürecinde eme¤in iflbölümü ortaya ç›kar. Eme¤in kullan›m de¤eri sosyal emektir. Marx tüm bu kavramlar› belli bir toplumsal ba¤lam içerisinde kullan›r. Bir metan›n de¤eri fiyat taraf›ndan belirlenir. Emek zaman ise karmafl›kt›r, çünkü sermayeyi aç›klamak zorundad›r. Emek gücünün de¤eri iflçinin yaflamas› için gerekli ihtiyaçlar›n› tatmin etmeli ve onlar›n ederini karfl›lamal›d›r. Kullan›m de¤erini aç›klamak için özel mülkiyete baflvururuz. Burada metan›n fiyat› önemlidir. Örne¤in, sermaye sahibi 6 saatlik çal›flma için iflçiye 3 lira öder. Oysa iflçi bu 6 saatlik çal›flma sürecinde 5 liral›k mal üretir. Bu 5 liran›n 3 liras› iflçiye 5 liras› kapitaliste gider. Peki, kapitalist sermayesini ve kâr›n› nas›l artt›r›r? Kâr›n kayna¤› eme¤e dayanmaktad›r. Zira emek pazarda al›n›p sat›labilen bir metad›r. Sermaye sahibi eme¤i belli bir zaman süreci için sat›n al›r. Örne¤in, iflçi dört saat çal›flarak hem kendisi hem de sermaye sahibi için de¤er üretir. Kâr›n kayna¤› bu dört saatlik çal›flmad›r. Eme¤inin fiyat› pazarda belirlenir. Bir fabrikada dört saat çal›flmak kendi ihtiyaçlar›n› karfl›lamas› için yeterlidir. Oysa sermaye sahibinin kâr› için fazladan bir dört saat daha çal›fl›r. 4 saat kendisi için 4 saat sermaye sahibi için Toplam sekiz saat çal›fl›r 2. Ünite - Klasik Toplumsal De¤iflme Kuramlar› I Fazla ürün iflbölümü ve sanayileflme sonucu ortaya ç›kar. Zira üretimin yap›ld›¤› makineyi de yine iflçinin kendisi yapar ve makine eme¤in maddeleflmifl biçimi olarak ortaya ç›kar. Bu Marx’a göre yabanc›laflmad›r. ‹nsan›n kendisi taraf›ndan yarat›lm›fl yap›lara ve ürünlere tabi olmas› yabanc›laflmay› artt›r›r. Bu da Marx’›n kapitalizm çözümlemesinde sömürü ile birlikte yabanc›laflman›n toplumsal dönüflüme yol açt›¤› tart›flmas›n› getirir. Yabanc›laflma ve Toplumsal De¤iflme Feurbach’a göre din yabanc›laflman›n temel kayna¤› olarak görülür. Çünkü kifli ile Allah aras›nda belli bir mesafe vard›r. Marx ise yabanc›laflmay› daha çok özgürleflme ve kurtulufl temalar› ile anlamaya çal›fl›r. Marx’a göre yabanc›laflma emek gücündedir. Zira teknolojik geliflmeler insanl›¤›n do¤ay› kontrol etmelerini sa¤lasa da bu süreç ayn› zamanda yabanc›laflmay› da artt›r›r. Bu da Marxist kuram›n bir paradoksudur. Yabanc›laflma özel mülkiyeti ve devleti ortaya ç›kar›r. Zira özel mülkiyet iflbölümünün ve toplumun yabanc›laflmas›n›n bir sonucu olarak ortaya ç›kar. Marx’a göre yabanc›laflm›fl olan insan ya da düflünce de¤il, toplumsal emektir. Dolay›s›yla yabanc›laflman›n en üst noktas› modern burjuva toplumudur. Çünkü iflçileri emekleri üzerindeki kontrollerini yitirir ve sermaye sahiplerine boyun e¤erler. Modern burjuva toplumundaki özel mülkiyet yabanc›laflan eme¤in ürünü ve zorunlu bir sonucudur (Callinicos, 2004 s. 131). Marx’a göre eme¤in yabanc›laflmas› ancak toplumsal bir devrim ile son bulabilir. Bu nedenle yabanc›laflan eme¤in bir sonucu olan özel mülkiyetin ortadan kalkmas› ise iflçilerin kurtuluflu ile mümkün olabilir. Mülksüz bir s›n›f olan proletaryan›n rolü burada oldukça önemlidir. Sonuç olarak kapitalizm toplumsal de¤iflmelerle, geliflmelerle ve en nihayetinde devrimle y›k›labilir. Marx’a göre tarihsel olarak de¤iflim mekanizmas› iki türlüdür. ‹lkinde üretim güçleri ile üretim iliflkileri aras›ndaki yap›sal çeliflkiler geliflir ve ikincisinde de toplum sömürenler ve sömürülenler olmak üzere iki bölüme ayr›l›r ve s›n›f mücadelesi ortaya ç›kar. S›n›f mücadelesi s›n›fl› toplumlar›n özelli¤idir ve sistematik bir krizin geliflme an›nda toplumsal bir devrime dönüflür (Callinicos, 2004, s. 147). S›n›f mücadelelerinin sonucunda bir toplumsal devrim ortaya ç›kar m› sorusunun yan›t›n›n en önemli evrelerinden bir tanesi yukar›da tart›flt›¤›m›z yabanc›laflmad›r. Herhangi bir üretim biçiminin sistemsel krizi kendi alternatiflerini yarat›r. Buradan hareketle Marx’›n düflüncesinde “savundu¤u tarihsel de¤iflim mekanizmalar›ndan” birine ba¤l› olan iki kutuplaflma vard›r. Bir tarafta “üretici güçlerin geliflme e¤ilimi ve tafl›mak zorunda b›rak›ld›¤› kaç›n›lmaz ilerlemenin sonuçlar›”, di¤er tarafta ise, “olas›l›klarla ve belirsizliklerle dolu s›n›f mücadelesi” vard›r (Callinicos, 2004, s. 148). Marx’›n kapitalizmin çöküflüne yönelik düflüncesinde iflçi s›n›f› toplumun kontrolünü alabilecek öz bilince sahip olur ve politik bir özneye dönüflür. Sonuç olarak iflçi s›n›f›n›n kurtuluflu yine iflçi s›n›f›n›n kendisi taraf›ndan baflar›lmal›d›r (Callinicos, 2005, 148). Marx’a göre bir s›n›f ancak kendi ç›karlar›n›n bilincinde oldu¤u ve kendi kurumlar› arac›l›¤› ile bu ç›karlar›n›n pefline düfltü¤ü zaman bir s›n›f olur. Dolay›s›yla iflçi s›n›f› ancak s›n›fsal eylem ad›na örgütlendi¤i zaman bir s›n›ft›r. Burjuvazi ile proletarya aras›ndaki basit s›n›f çat›flmas› modeli kaç›n›lmaz olarak s›n›f bilincinin yükselmesine ve devrimci dönüflüm olas›l›¤›na yol açan bir içsel ç›kar çat›flmas›d›r (Swingewood, 1998, s. 113). 43 44 Toplumsal De¤iflme Kuramlar› Marx bunu kendi içinde s›n›f ve kendi için s›n›f kavramsallaflt›rmalar› ile aç›klar. Tarihsel bir süreç olan s›n›f çat›flmas› içerisinde proletarya aras›nda s›n›f bilinci yükselir. Proletarya toplumsal yap› içersinde bir konuma sahiptir. Yani “kendi içinde s›n›ft›r”. S›n›fsal bilincin yükselmesiyle birlikte kendini aktif görür ve bilinçli bir güce sahip olur. Bu durumda ise “kendi için s›n›f” olarak de¤erlendirilir. Toplumsal de¤iflimin proletaryan›n bu kendi için s›n›f konumuna sahip olmas›yla ortaya ç›kt›¤›n› görürüz. Marx’a göre ezilen bir s›n›f›n özgürleflebilmesi için varolan üretim güçlerinin, varolan toplumsal iliflkilerle bir arada olmamas› gerekir. Buna göre toplumsal bir de¤iflimin olabilmesi için yenili¤in temeli olan üretim güçlerinin daha önceki toplumsal yap› içerisinde varolmas› gereklidir. Yani yeni üretim iliflkilerinin ortaya ç›kabilmesi için maddesel koflullar›n eski toplumsal yap› içerisinde oluflmufl olmas› gerekir (Haralambos, 1980, s. 882). Örne¤in yukar›da örne¤ini gördü¤ümüz feodalizmden kapitalizme geçifl sürecinde sanayi kapitalizminin feodal toplumun yap›s› içerisinde aflama aflama geliflti¤i görülmüfltür. Serfler kapitalist çiftlikler üzerinde kendi emeklerini satan iflçilere dönüfltüklerinde kapitalizmin üretici güçleri feodal sistemin y›k›lmas› için gerekli gücü bulabilmifltir. Bu çerçevede yükselen s›n›f olan burjuvazi “kendi için s›n›f” olmufl ve burjuvazi s›n›f›n› oluflturanlar feodal üretim iliflkilerini y›kmak için birleflmifllerdir. Burjuvazinin baflar›s› sayesinde yeni üretim güçleri ile eski üretim iliflkileri aras›ndaki çeliflki çözülmüfltür. Feodalizmin altyap›s› oluflan bu yeni düzen sayesinde h›zl› bir biçimde dönüflmüfl, eme¤ini özgürce satan ücretli iflçi ile iflvereni aras›ndaki iliflki eflitler aras›ndaki iliflkiye dönüflmüfltür (Haralambos, 1980, s. 883). Yinede eski çeliflkilerin ortadan kalkmas› Marx’›n düflüncesine göre yeni çeliflkilerin olmayaca¤› anlam›na gelmez. Yine kapitalist toplum yap›s›n›n çeliflkilerinin de proletaryay› “kendi için s›n›fa” dönüfltürme kapasitesi vard›r. Emek-sermaye aras›ndaki çeliflki, burjuva s›n›f›-proletarya aras›ndaki s›n›f çeliflkisinin geliflmesini ortaya koyar. 2. Ünite - Klasik Toplumsal De¤iflme Kuramlar› I 45 Özet N AM A Ç 1 Max Weber’in anlama kavram›n› yorumsal sosyolojisi ile iliflkilendirebilme, Weber’e göre sosyolojik aç›klama iki yol içerir. Birincisi ‘anlam›n yorumlanmas›’, ikincisi ise ‘nedensel iliflkilerin çözümlenmesidir’. Sosyolog bir anlama (verstehen) sürecine girmelidir. Zira bireylerin öznel bir anlam atfettikleri eylem sosyolojinin konusunu oluflturur. Ona göre toplum biliminin görevi, yarg›larda bulunmak de¤il, verili biri toplumsal yap› içerisinde bulunan de¤erlerin yap›s›n› saptamakt›r. Zira bu de¤erler toplumsal eylemi nesnel olarak anlamak için oldukça önemlidir. Yorumcu anlama (verstehen) ile nedensel aç›klama Weber için bilimsel, nesnel bilgiye ulaflmak için temeldir. Weber’in yorumcu anlamas› nesnel ve nedensel aç›klamayla bütünleflir ve bilimsel bir aç›klamaya dönüflür. (Swingewood, 1998, s. 174). N Max Weber’in statü gruplar› kavramsallaflt›rmas›n› aç›klayabilme, Toplumsal statü insanlar›n birbirleri hakk›ndaki de¤erlendirmeleridir. ‹nsanlar yaln›zca ekonomik eylemleri arac›l›¤› ile anlafl›lamazlar dolay›s›yla onlar›n de¤erleri de önemlidir. Weber bu noktada “statü gruplar›” kavram›n› vurgular. Statü gruplar›n›n anlaflmaya dayal› bir birlikleri ve niteliksel olarak farkl› hayat tarzlar› vard›r. Bu gruplarda üyelik oldukça önemlidir. Zira toplumsal tabakalaflma sisteminde bireyin kendi konumunu belirlemesi oldukça önemlidir. Dolay›s›yla birey statü merkezli toplumsal etkileflim içerisine girer. Belli bir sosyal çevrenin içerisinde bireysel mücadele gösterir. N Max Weber’in toplumsal de¤iflme anlay›fl›n› kavrayabilme, Literatüre göre Weber’in otorite tipleri ayr›m› onun toplumsal de¤iflme modelini içerir. Zira ona göre de¤iflmenin kayna¤› toplumun iç dinamiklerindedir. Weber’e göre iktidar savafl› toplumun ayr›lmaz parças›d›r. Geleneksel otoritenin oldu¤u toplumlarda yöneticiler iktidar alanlar›n› memurlar ve seçkinler aleyhine geniflletirken, bunu “askeri güç kullanarak, ekonomik bask›lar, adam ayartmalar ve siyasal ittifaklarla yaparlar”. Karizmatik liderler ise kriz dönemlerinde ortaya ç›karlar ve etkili olamad›klar› durumlarda kriz sona ermez ve fliddetlenerek devam eder. Etkili olduklar›nda ise otoritelerini yerlefltirirler ve bu rutin bir hale getirirler. Bu rutin durum da karizmatik otoritenin kaç›n›lmaz olarak geleneksel ya da rasyonel-yasal otoriteye dönüflmesi gerekir. Rasyonel-yasal egemenlik biçimlerinin oldu¤u toplumlar ise bütünleflme krizlerini, toplumsal eylem kal›plar› araçsal ve de¤er-rasyonel yönelimleri yans›tacak biçimde çözerler. N Karl Marx’›n metodolojisinin G. F.Hegel’le olan iliflkisini kavrayabilme, Hegel ve Marx’a göre teori praksisi de¤il, praksis teoriyi yarat›r. Verili olan kategori ve iliflkilerin tarihsel karakterini oraya ç›kar›rlar. Dolay›s›yla o ana kadar verili ve nesnel görünenler öznelerce üretilmifl daha kapsaml› bir bütünün parças› olarak ortaya ç›kar. Dolay›s›yla s›n›f mücadelesi örne¤inde oldu¤u gibi bir iliflkinin nas›l ortaya ç›kt›¤› ve kendi iç çeliflkileri ile nas›l de¤iflime sürüklendi¤i bu yolla aç›klan›r. Hegel ve Marx’›n A M A Ç 3 A M A Ç N AM A Ç 2 Max Weber’in rasyonelleflme, ideal-tip ve bürokrasi kavramlar›n› tan›mlayabilme, Protestan ahlak›ndan kapitalizme ve dolay›s›yla irrasyonel eylemden rasyonel eyleme bir dönüflüm vard›r. Weber’e göre modern kapitalizmin oluflumu rasyonelleflme sürecinin bir yans›mas›d›r. Yaln›zca ideal tip olan ça¤dafl kapitalist ruhun de¤il, “ça¤dafl kültürün de en temel ö¤elerinden biri olan meslek kavram› üzerine kurulu rasyonel yaflam biçimi H›ristiyan çilecili¤inin ruhundan do¤mufltur” (Weber, 1994, s. 145). Protestan ahlak›ndan kapitalizme ve irrasyonel eylemden rasyonaliteye bir dönüflüm söz konusudur. Weber’in sosyolojisi ‘aç›klama’y› ve ‘anlama’y› birlefltirmeye çal›fl›r. Sosyolojik analizde ve araflt›rmada de¤er sorununun nas›l çözülece¤i ile ilgilenir. Zira sosyoloji nesnel olmal›d›r. Yine Weber’e göre araflt›rd›¤›m›z olgular› aç›klayan kavramlara ihtiyaç duyar›z. Bu nedenle Weber “ideal tip” kavramsallaflt›rmas›n› gelifltirir. Baflka bir ideal tip olan bürokrasi, devletin çal›flanlar› olan memurlar taraf›ndan yürütülen modern bir devlet idaresidir. Burada çal›flan memurlar›n belirlenmifl bir yarg› alanlar› vard›r ve uzmanlaflm›fl bir e¤itimle istihdam edilirler. Çal›flt›klar› ofis kurulu bir hiyerarfli ve emir-komuta zinciri ile karakterize edilir. Dosyalarda saklanan yaz›l› belgelere dayal› bir sistemdir. Her zaman iflleyiflin genel kurallar›na yönelim vard›r ve bu da genelde kitap taraf›ndan yönlendirilir. Weber bürokrasiyi kiflisel iliflkilerin olmad›¤› bir ‘demir kafes’ olarak tan›mlar. 4 A M A Ç 5 46 Toplumsal De¤iflme Kuramlar› ortak ve farkl› noktalar›n›n ortaya ç›kt›¤› baflka bir alan ise yabanc›laflma konusudur. ‹flçilerin kendilerince üretilmifl metalara yabanc›laflmas› sömürüyü derinlefltirir. Hegel ve Marx’›n amac› özneye yabanc› ve nesnel olan bu meta öznenin kendisi taraf›ndan kuruldu¤unu göstermektir. N A M A Ç 6 N AM A Ç 7 Karl Marx’›n s›n›f mücadelesi kavram›n› aç›klayabilme, S›n›flar aras› çat›flma farkl› ekonomik ç›karlar için mücadele eden gruplar›n sorunudur. Ekonomik ç›karlar›n yan› s›ra fark›ndal›k ve siyasal etkileride önemlidir. Tarihin sonunda proletarya, kapitalistler ve burjuva aras›nda bir iliflki olacakt›r. Kapitalizmin Marxist çözümlemesinde ki mekanizma art›-de¤ere dayanan sermaye birikimidir. Art›-de¤er, eme¤in ya da de¤erin sömürülmesi ile biriktirilebilir. Eme¤in sömürülmesi ise sermaye yat›r›m›na ba¤l›d›r. Kapitalist ya da sermaye sahibi ücretleri olabildi¤ince düflük tutarak ç›karlar›n› korur. Uzun vadede insanlar kendi ürettikleri ürünü alacak paraya sahip olamazlar. Zira sermaye az say›da insan›n elinde yo¤unlafl›r ve kapitalizmin bu içsel çeliflkisi sistemi krize sürükler, bu da sosyalizme ya da komünizme yol açar. Dolay›s›yla ücretlerin düflürülmesi birkaç kifli için avantajl› olurken toplumun di¤er kesimleri için olumsuz bir durum olarak ortaya ç›kar. Emek-De¤er-kar kavramlar›n› s›n›f çat›flmas› ile iliflkilendirebilme, De¤er, ‘kullan›m de¤eri’ ve ‘de¤iflim de¤eri’ olmak üzere ikiye ayr›l›r. ‘De¤iflim de¤eri’, herhangi bir metan›n ya da mal›n pazardaki para de¤eri karfl›l›¤›d›r. Bir metan›n de¤iflim de¤erinin olabilmesi için toplumun ihtiyaçlar›n› karfl›lamal›d›r. Yine bir metan›n ‘kullan›m de¤eri’ olmal›d›r. Zira ücret fiyat› belirler. Herhangi bir metan›n de¤eri emek gücünün de¤eriyle ve o metan›n üretilmesi için harcanan emek zaman›n de¤eri ile iliflkilidir. Marx’a göre iflçi emek gücünü satar. Sermaye sahibi ise iflçide olmayan üretim araçlar›n› kontrol eder. Piyasadaki al›flverifller eflit olmayan koflullarda yap›lan bir pazarl›kt›r ve bunun sonucunda iflçi sömürülmektedir. Kâr›n kayna¤› eme¤e dayanmaktad›r. Zira emek pazarda al›n›p sat›labilen bir metad›r. Sermaye sahibi eme¤i belli bir zaman süreci için sat›n al›r. N Kapitalizmin yap›s›n› ve yabanc›laflma kavramlar›n› tan›mlayabilme, Marx yabanc›laflmay› daha çok özgürleflme ve kurtulufl temalar› ile anlamaya çal›fl›r. Marx’a göre yabanc›laflma emek gücündedir. Zira teknolojik geliflmeler insanl›¤›n do¤ay› kontrol etmelerini sa¤lasa da bu süreç ayn› zamanda yabanc›laflmay› da artt›r›r. Bu da Marxist kuram›n bir paradoksudur. Yabanc›laflma özel mülkiyeti ve devleti ortaya ç›kar›r. Zira özel mülkiyet iflbölümünün ve toplumun yabanc›laflmas›n›n bir sonucu olarak ortaya ç›kar. Marx’a göre yabanc›laflm›fl olan insan ya da düflünce de¤il, toplumsal emektir. Marx’a göre eme¤in yabanc›laflmas› ancak toplumsal bir devrim ile son bulabilir. Bu nedenle yabanc›laflan eme¤in bir sonucu olan özel mülkiyetin ortadan kalkmas› ise iflçilerin kurtuluflu ile mümkün olabilir. Mülksüz bir s›n›f olan proletaryan›n rolü burada oldukça önemlidir. Sonuç olarak kapitalizm toplumsal de¤iflmelerle, geliflmelerle ve devrimle y›k›labilir. N Karl Marx’›n sömürü ve s›n›f bilinci kavramlar›n› tart›flabilme, S›n›f mücadelelerinin sonucunda bir toplumsal devrim ortaya ç›kar m› sorusunun yan›t›n›n en önemli evrelerinden bir tanesi yukar›da tart›flt›¤›m›z yabanc›laflmad›r. Herhangi bir üretim biçiminin sistemsel krizi kendi alternatiflerini yarat›r. Buradan hareketle Marx’›n düflüncesinde “savundu¤u tarihsel de¤iflim mekanizmalar›ndan” birine ba¤l› olan iki kutuplaflma vard›r. Bir tarafta “üretici güçlerin geliflme e¤ilimi ve tafl›mak zorunda b›rak›ld›¤› kaç›n›lmaz ilerlemenin sonuçlar›”, di¤er tarafta ise, “olas›l›klarla ve belirsizliklerle dolu s›n›f mücadelesi” vard›r. Marx’›n kapitalizmin çöküflüne yönelik düflüncesi “iflçi s›n›f›n›n toplumun kontrolünü üstüne alabilecek öz bilinci olan politik bir özneye dönüflmesidir” ve iflçi s›n›f›n›n kurtuluflunu yine iflçi s›n›f›n›n kendisi baflarmas›d›r. Marx’a göre bir s›n›f ancak kendi ç›karlar›n›n bilincinde oldu¤u ve kendi kurumlar› arac›l›¤› ile bu ç›karlar›n›n pefline düfltü¤ü zaman bir s›n›f olur. Dolay›s›yla iflçi s›n›f› ancak s›n›fsal eylem ad›na örgütlendi¤i zaman bir s›n›ft›r Burjuvazi ile proletarya aras›ndaki basit s›n›f çat›flmas› modeli kaç›n›lmaz olarak s›n›f bilincinin yükselmesine ve devrimci dönüflüm olas›l›¤›na yol açan bir içsel ç›kar çat›flmas›d›r (Swingewood, 1998, s. 113). AM A Ç 8 AM A Ç 9 2. Ünite - Klasik Toplumsal De¤iflme Kuramlar› I 47 Kendimizi S›nayal›m 1. Afla¤›dakilerden hangisi M. Weber’in metodolojisinin en önemli kavram›d›r? a. Statü b. Rasyonelleflme c. ‹deal-Tip d. Anlama e. S›n›f 6. Afla¤›dakilerden hangisi do¤an›n komünal olarak sahiplenildi¤i üretim tarz›d›r? a. Germanik Toplum b. Antik Toplum c. Feodal Toplum d. Kapitalist Toplum e. Afliret ya da Do¤al Toplum 2. Afla¤›dakilerden hangisi Weber’e göre modern firmalarda ve örgütlerde bulunan ak›lc› ve amaçl› bir eylemdir? a. Rasyonel-yasal otorite b. Karizmatik otorite c. Geleneksel otorite d. Devlet otoritesi e. Aile otoritesi 7. Kapitalizmin Marksist çözümlemesindeki mekanizma afla¤›dakilerden hangisidir? a. Kâr b. Kolonyalizm c. Emperyalizm d. Ücretli emek e. Art›-de¤ere dayanan sermaye birikimi 3. Afla¤›dakilerden hangisi Weber’in metodolojisinde ideal-tip de¤ildir? a. Kapitalist ruh b. Bürokrasi c. Erkek lider d. Protestan ahlak e. Kapitalizm 4. Afla¤›dakilerden hangisi ideal tip olarak bürokrasinin iflleyifl kurallar›ndan birisi de¤ildir? a. ‹nsanlar konumlar›n› bilgileri ve deneyimleri temelinde elde ederler. b. ‹fller kiflisel iliflkiler temelinde yürütülür. c. Otoritenin s›n›rlar› aç›k ve nettir. d. ‹taat herkese ayn› biçimde uygulanan kurallara ba¤l›d›r. e. Görevde uzmanlaflma yüksek düzeydedir 5. Afla¤›dakilerden hangisi paran›n rasyonel hesab›n›n önkoflullar›ndan biri de¤ildir? a. Eme¤in geleneksel örgütlenmesi b. Rasyonel defter tutma c. Hukukun ve idarenin rasyonelleflmesi d. ‹flyerinin evden ayr›lmas› e. Artan teknoloji 8. Afla¤›dakilerden hangisi Marx’›n de¤er kavram›n› kullan›rken tart›flt›¤› kavramlardan birisi de¤ildir? a. Emek zaman b. De¤iflim de¤eri c. Emek gücünün de¤eri d. Art›-de¤er e. Kullan›m de¤eri 9. Afla¤›dakilerden hangisi Marx’a göre do¤an›n dönüflümü için üretim güçlerini örgütleyen toplumsal iliflkiler sistemidir? a. Üretim güçleri b. Üretim iliflkileri c. Üretim tarz› d. Üretim araçlar› e. Üretim 10. Afla¤›dakilerden hangisi Marx’a göre özel mülkiyeti ve devleti ortaya ç›karan mekanizmad›r? a. Kapitalizm b. Üretim araçlar›n›n sahipli¤i c. Özel mülkiyet d. Yabanc›laflma e. Sosyalizm 48 Toplumsal De¤iflme Kuramlar› Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› S›ra Sizde Yan›t Anahtar› 1. d S›ra Sizde 1 Weber bürokratik olarak örgütlenmifl devletlerin yükseliflini rasyonelleflme sürecinin bir parças› olarak görür ve bu sürece kapitalizmin yükselifli efllik eder. Marx’a göre ise kapitalizmin geliflmesinin modern ulus devletlerin geliflimi ile yak›n iliflkisi vard›r. Devlet sermaye sahiplerinin servet biriktirmeleri için siyasi kararlar al›r. 2. a 3. c 4. b 5. a 6. e 7. e 8. a 9. c 10. d Yan›t›n›z yanl›flsa “M. Weber ve Yöntembilim” konular›n› gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›flsa “M. Weber ve Toplumsal Eylem” konular›n› gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›flsa “M. Weber ve ‹deal-Tip” konular›n› gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›flsa “M. Weber ve Bürokrasi” konular›n› gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›flsa “Protestan Ahlak› ve Kapitalizmin Ruhu” konular›n› gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›flsa “K. Marx ve Üretim Tarz›” gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›flsa “K. Marx ve S›n›f Mücadelesi” konular›n› gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›flsa “K. Marx ve Emek-De¤erKar“konular›n› gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›flsa “K. Marx ve Üretim Tarz›” konular›n› gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›flsa “K. Marx ve Yabanc›laflma” konular›n› gözden geçiriniz. S›ra Sizde 2 Weber’e göre “sosyoloji toplumsal aç›klaman›n yorumlay›c› bir biçimde anlafl›lmas›yla ve dolay›s›yla sürecinin ve sonuçlar›n›n nedensel aç›klamas›yla ilgilenen” bir bilimdir (Callinicos, 2005, s. 242). S›ra Sizde 3 Üniversite e¤itimi almak için evlilikle ilgili geleneksel de¤erlerin egemen oldu¤u Gaziantep’ten Ankara’ya gelen ve erkeklerle flört eden genç bir kad›n›n okul bitip memlekete döndükten sonra görücü usulü ile tan›mad›¤› birisi ile evlenmesi geleneksel eylem örne¤idir. S›ra Sizde 4 Geleneksel otorite bireylerin siyasal bir sistem içerisinde edinilmifl al›flkanl›k ve gelene¤iyle oluflur. Geleneksel otorite her zaman olmasa bile kal›tsald›r. ‹ngiliz kraliyeti bu otoriteye en önemli örnektir. S›ra Sizde 5 Örne¤in, ö¤le yeme¤ini yaln›zca ö¤retim elemanlar›na ayr›lm›fl lokantalarda yiyen ö¤retim elemanlar› statü gruplar›na bir örnek oluflturur. S›ra Sizde 6 Emek gücü insan öznesinin kullan›m de¤eri olan bir ifli yapabilmesi için gerekli fiziksel ve zihinsel yetenekleridir. S›ra Sizde 7 Üretim için gerekli araçlar, makineler, su gücü, buhar gücü ve nükleer güç v.b. üretim araçlar›n› olufltururlar. 2. Ünite - Klasik Toplumsal De¤iflme Kuramlar› I Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar Ashley, D. ve Orenstein, D.M. (1985). Sociological Theory, Classical Statements, Boston and London: Allyn and Bacon Inc. Callinicos, A. (2004). Toplum Kuram› Tarihsel Bir Bak›fl, Çeviren: Yasemin Tezgiden, ‹stanbul: ‹letiflim. Cuff, E.C., Sharrock, W.W. ve Francis, D.W. (1998). Perspectives in Sociology, London and NewYork: Routledge. Güçlü, A.; Uzun, E. Vd (2003). Felsefe Sözlü¤ü, Ankara: Bilim ve Sanat Yay›nlar›. Haralambos, M. (1980). Sociology Themes and Perspectives, Suffolk: University Tutorial Pres. Jellen, R. (2008) “Georg Wilhelm Friedrich Hegel’in Tinin Fenomonolojisi ve Marksizm” Baykufl, Felsefe Yaz›lar› Dergisi, Eylül 2008, Say› 3, sf: 195–207, çev. Sayg›n Günenç. Löwith, K. (1993). Max Weber and Karl Marx, London: Routledge. Peet, R. (1991). Global Capitalism Theories of Societal Development, London and New York: Rouledge. Marx, K. (1987). Ücretli Emek ve Sermaye, Ankara: Sol Yay›nlar›. Smelser, N.J. and Warner, S. R (1976). Sociological Theory: Historical and Formal, NJ: General Learning Press. Swingewood, A.(1998). Sosyolojik Düflüncenin K›sa Tarihi, Çeviren: Osman Ak›nhay, Ankara: Bilim ve Sanat Yay›nlar›. Turner, J. H., Beeghley, L. And Powers, C.H. (2010). Sosyolojik Teorinin Oluflumu, Çev: Ümit Tatl›can, Bursa: Sentez Yay›nlar›. Weber, Max (1994). Protestan Ahlak› ve Kapitalizmin Ruhu, ‹stanbul: Hil Yay›nlar›. 49 TOPLUMSAL DE⁄‹fiME KURAMLARI 3 Amaçlar›m›z N N N Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Erken dönem ifllevselci/evrimci toplum kuramlar›n›n toplumsal de¤iflmeye bak›fl aç›s›n› tan›mlayabilecek, Yap›sal-‹fllevselci yaklafl›m›n toplumsal de¤iflmeye bak›fl›ndaki farkl›l›klar› aç›klayabilecek, Genel olarak yap›sal-ifllevselci toplum kuramlar›n› kullanan sosyal bilimcilerden baz›lar›n›n modernleflme sürecini de¤erlendirmelerini aç›klayabilecek bilgi ve becerilere sahip olacaks›n›z. Anahtar Kavramlar • • • • Erken dönem ‹fllevselcilik Evrim Kuramlar› Yap›sal-‹fllevselcilik Yeni-Evrimcilik • • • • Bütünleflme Farkl›laflma Toplumsal de¤iflme Modernleflme ‹çerik Haritas› Toplumsal De¤iflme Kuramlar› Klasik Toplumsal De¤iflme Kuramlar› 2 • ‹fiLEVSELC‹L‹K VE TOPLUMSAL DE⁄‹fiME • YAPISAL-‹fiLEVSEC‹L‹K/ YEN‹EVR‹MC‹L‹K • ‹fiLEVSELC‹L‹K VE MODERNLEfiME Klasik Toplumsal De¤iflme Kuramlar› 2 ‹fiLEVSELC‹L‹K VE TOPLUMSAL DE⁄‹fiME Erken Dönem ‹fllevselci Kuramlar/Evrimci Kuramlar Toplumsal de¤iflme sosyoloji disiplininin temel sorunlar›ndan biridir. Sosyoloji, toplumsal de¤iflmeyi birbirinden ba¤›ms›z olaylar›n meydana gelmesi olarak de¤il, yap›land›r›lm›fl bir süreç olarak ele al›r. Bu sürecin yönünü ve e¤ilimini aç›klamaya çal›fl›r. ‹fllevselci yaklafl›m ise yap›salc› toplumsal kuramlardan biridir. Yap›salc› toplumsal kuramlar toplumu parçalardan oluflmufl bir bütün olarak görür ve bu bütünün nas›l iflledi¤ini aç›klamaya çal›fl›r. Genel olarak ifllev kavram› ve ifllevselcilik 1940’l› ve 1950’li y›llarda Talcot Parsons’›n çal›flmalar›yla birlikte an›lsa da ifllevselici¤in temelleri Auguste Comte’un çal›flmalar›na kadar uzanmaktad›r. 18 ve 19. yüzy›l boyunca Avrupa’da meydana gelen toplumsal de¤iflimler (Frans›z devrimi ve ‹ngiltere’de meydana gelen sanayi devrimi) ayn› zamanda toplumu anlayabilmek ad›na sosyoloji biliminin de do¤mas›na yol açm›flt›r. Böylece erken dönem toplum çal›flmalar›n›n temel sorunu toplumsal de¤iflimin nedenini aç›klayabilmek ve toplumsal düzenin nas›l sa¤lanaca¤› önermek olmufltur. Ayn› zamanda organik kuramc›lar (K›z›lçelik 1994) olarak da adland›r›labilecek olan erken dönem ifllevselci toplum kuramc›lar› August Comte, Herbert Spencer ve Emile Durkheim’›n çal›flmalar›n›n da merkezini bu temel sorun oluflturmaktad›r. Erken dönem ifllevselci kuramc›lar›n organik kuramc›lar olarak adland›r›lmalar›n›n nedeni, genel olarak toplumu insan bedeni gibi bir organizmaya benzetmifl olmalar›d›r. Nas›l ki insan bedeninde organlar birbirleriyle iliflki olarak bir bütün hâlinde çal›fl›rsa ve bir organ›n bedene katk›s›n› anlamak için di¤er organlarla iliflkisini anlamak gerekirse toplum da parçalar›n› meydana getiren kurumlar›n birbirleriyle olan iliflkisi ba¤lam›nda de¤erlendirilir ve bütüne katk›s› anlafl›lmaya çal›fl›l›r. ‹nsan bedeninde organlar aras›ndaki uyum, toplumun ögeleri aras›nda da geçerlidir. Di¤er canl› organizmalar›n de¤iflimi evrimle gerçekleflti¤i gibi toplumlar›n de¤iflim de kurumlar›n evrimiyle oluflur ve ad›na ilerleme denir. Örne¤in Comte (Aron 1986, s.100-101), toplumu anlayabilmek için iki temel kategori kullan›r: Toplumsal Statik ve Toplumsal Dinamik. Toplumsal Statik hem bir toplumun belli bir zamandaki yap›s›n› anlamak için kullan›l›r hem de toplumu bir arada tutan fikir birli¤ini (consensus) belirleyen ögelerin çözümlenmesini sa¤layarak evrensel toplum düzeninin ilkelerini ortaya koymaya çal›fl›r. Di¤er taraftan 52 Toplumsal De¤iflme Kuramlar› Do¤al Seleksiyon: Üremenin büyük bir h›zla artmas›na ra¤men bir türün nüfusu sabit kal›yorsa türün baz› üyelerinin yok olmas›n› di¤erlerinin de yaflamaya devam etmesini sa¤layan bir seleksiyon/seçim mekanizmas› vard›r. Bu mekanizmaya göre çevrelerine daha iyi uyum sa¤layan bireyler, daha güçlü olanlar yaflar; daha zor uyum sa¤layanlar yok olur. Bu duruma do¤al seleksiyon ad› verilir Herbert Spencer hakk›nda daha fazla bilgi edinmek için bkz. http://media.pfeiffer.edu/DSS/#spencer. Eriflim tarihi: 03/10/2009 ‹NTERNET SIRA S‹ZDE toplumsal de¤iflmeyi aç›klayabilmek için insan düflüncesinde ve insan toplumlar›nda art arda gelen ve zorunlu evreler olarak kabul etti¤i de¤iflimi anlatan Toplumsal Dinamik kavram›n› kullan›r. ‹nsan topluluklar› üç temel aflamadan geçer: Teolojik, Metafizik ve Pozitif aflamalar. Teolojik aflamada toplumsal ve fiziksel dünyay› ilgilendiren tüm olaylar do¤aüstü güçlere atfedilir. Kendi içinde de aflamalar› bulunan teolojik aflaman›n ilk basama¤›n› nesneler de dâhil olmak üzere tüm varl›klar›n canl› say›ld›¤› fetiflist aflamad›r. Bu aflamay› çok tanr›c›l›k takip eder. Teolojik aflaman›n son evresini ise tek tanr›c›l›k oluflturur. Comte’a göre ikinci aflama olan Metafizik aflama Avrupa Rönesans› ile bafllayan ve Frans›z devrimi ile biten aflamad›r. Bu aflamada tek tanr› düflüncesi niteli¤i pek belli olmayan “Ruh” kavram›na dönüflür. Entellektüel aç›dan karmaflaya yol açan bu dönüflümde, insan topluluklar› için temel birim devlettir. Kilise ve hukukçular›n egemenli¤inden söz edilir (K›z›lçelik 1994, s.115-117). Pozitif aflama insan topluluklar› için kaç›n›lmaz olan en son evredir ve bilimsel bilgi ile sanayi toplumunun özelliklerini içine al›r. ‹nsanl›k art›k bu son aflamada yer almaktad›r. Comte’un içinde yaflad›¤› toplumun Frans›z Devrimi sonras› ortaya ç›kan kargafla ve kaosun hüküm sürdü¤ü bir dönem oldu¤u dikkate al›nd›¤›nda insanl›k evriminin en son aflamas›na gelindi¤i hâlde neden toplumsal düzenin sa¤lanamad›¤› ve nas›l sa¤lanmas› gerekti¤i sorular›na Comte’un aç›klamas› flöyledir: Devrimin rastlant›lar› ve fliddet, toplumun yeniden örgütlenmesine izin vermemektedir. Entellektüel bir reform yap›lmal›, bilimlerin bir sentezi oluflturulmal› ve pozitif bir siyaset yarat›lmal›d›r (Aron 1986, s.79). Benzer biçimde Spencer da toplumsal de¤iflmeyi organizmalar›n evrimi gibi toplumsal evrim olarak ele al›r. Darwin’in Do¤al Seleksiyon tezinden etkilenen Spencer, bu tezin evrim anlay›fl›n› sosyolojiye ve eti¤e uyarlam›flt›r. Tüm organizmalar evrim süreci içinde basit ve farkl›laflmam›fl olandan karmafl›k ve farkl›laflm›fl olana do¤ru evrim geçirmektedir. ‹nsan toplumlar›nda da evrensel evrim yasas› geçerlidir. Toplumsal organizma da di¤er organizmalar gibi basit ve farkl›laflmam›fl olan askeri toplumlardan karmafl›k ve farkl›laflm›fl olan sanayi toplumuna evrilmekte ve geliflmektedir. ‹deal toplum düzeni olan sanayi toplumunda karfl›l›kl› ba¤›ml›l›k karmafl›kl›k ve farkl›laflmadan dolay› en üst düzeydedir. Toplumsal sorumluluklar gönüllülük esas›na ve toplumsal sözleflmeye dayal› olarak toplumu birarada tutar. De¤iflimin ya da geliflmenin ilk aflamas› birbirine benzeyen (homojen) unsurlar›n biraraya gelmesi ve bir bütün oluflturmas›d›r. ‹kinci evrede bu bütünlük içinde özel yo¤unlaflmalar yani bütünleflmenin çözülmeye bafllamas› görülür. Son evre olan belirlenim evresinde ise homojen yap› art›k içinde farkl›l›klar bar›nd›ran (heterojen) bir yap›ya dönüflmüfltür. Art›k ifllevlerin uzmanlaflmas›, belirsizliklerin daha düzenli hâle gelmesi, farkl›laflma ve karfl›l›kl› ba¤›ml›l›ktan söz edilmeye bafllan›r. Bu durum toplumsal geliflmeyi toplumsal çözülmeden ay›ran noktad›r (K›z›lçelik 1994, s.52-58). 1 Spencer’›n do¤al seleksiyon anlay›fl› toplumsal yaflama bak›flta nas›l bir anlay›fl getirmifltir? Erken dönem ifllevselcilerin son önemli kuramc›s› Emile Durkheim’d›r. Nisbet’e göre (1965, aktaran Lauer 1977, s.61-63) Durkheim’›n toplumsal de¤iflme kuram›n›n dört temel noktas› bulunmaktad›r. 3. Ünite - Klasik Toplumsal De¤iflme Kuramlar› 2 1. Geliflmifl toplumlar›n kökeni sorunu: Durkheim bu noktada ça¤dafllar›n›n görüfllerini paylaflarak geliflmifl toplumlar›n ilkel toplumlardan evrildi¤ini görüflünü benimser. Bu evrim toplumsal geliflmenin yoludur. 2. Toplumsal geliflmenin aflamalar›: Durkheim’a göre toplumsal geliflimin iki aflamas› vard›r: a) mekanik dayan›flma ve b) organik dayan›flma. Mekanik dayan›flma toplumsal organizasyonun ilkel durumudur ve ilkel insanlar aras›nda görülmeye devam etmektedir. Organik dayan›flma ise toplumsal geliflmeye efllik eden ifl bölümünden kaynaklan›r. Mekanik dayan›flmada bireysel farkl›l›klar yerine tüm bilinci kapsayan paylafl›lan fikirler ve de¤erler vard›r. Bu duruma kollektif bilinç ad› verilir. Büyük ölçüde homojen olan toplumsal düzende dayan›flma cezaland›r›c› hukuk denilen ve kollektif bilince sald›r› olarak kabul edilen sapk›nlar›na uygulanan toplumsal öfkenin ifadesi olarak tan›mlanan hukuk türüyle sa¤lan›r. Organik dayan›flma ise benzerlikler yerine farkl›l›klara dayan›r. Toplumda artan karmafl›klaflma ifl bölümünü de içine alan farkl› ifllevlere dayanan bir dayan›flma gerektirir. Bu ise organik dayan›flman›n temelini oluflturur. Toplumsal dayan›flma onar›c› hukukla sa¤lan›r. Yani cezaland›rma yerine sorunlu iliflkilerin normal duruma döndürülerek yeniden infla edilmesine dayan›r. Durkheim bu iki tür dayan›flma aras›ndaki farkl›l›¤› üç noktada özetler: a) Mekanik dayan›flma bireyi arac›s›z ve do¤rudan topluma ba¤lar. Organik dayan›flmada bireyler aras›nda karfl›l›kl› ba¤›ml›l›k vard›r. b) Mekanik dayan›flman›n oldu¤u toplumlar paylafl›lan inanç ve hassasiyetlerle tan›mlan›r. Organik dayan›flma ise farkl›laflm›fl bir toplumu anlat›r. c) Mekanik dayan›flmada bireysel haklardan söz edilmez. Organik dayan›flmada ise bireyler ve bireysel haklar vard›r. 3. Toplumsal de¤iflmenin nedeni: Durkheim toplumsal de¤iflmenin nedeni olarak do¤rudan nüfus art›fl›n› görür. Nüfus yo¤unlu¤u artt›kça bireyler aras›ndaki etkileflim ve ifl bölümü de artar. Bu gereklilik sonuçta mekanik dayan›flmadan organik dayan›flmaya geçilmesine neden olur. Bir toplumda nüfus yo¤unlu¤u k›t kaynaklar için mücadelede daha çetin hâle gelir. ‹fl bölümünün farkl›laflmas› nedeniyle art›k farkl› mesleklere sahip olan insanlar farkl› hedefleri takip edeceklerinden birbirlerini yok etmeden bir arada varolabilirler. Özetle kalabal›k topululuklarda ifl bölümü toplumsal olarak y›k›c› çat›flmalardan kaç›n›lmas› için gereklidir. Bu ba¤lamda gelecekte toplumsal düzenin devam› için mesleki organizasyonlar›n yeterli derecede geliflmesi gerekmektedir. 4. Toplumsal evrimin/geliflmenin yönü: Toplumsal evrim mekanik olandan organik dayan›flmaya do¤ru geliflmektedir. Grup dayan›flmas› de¤iflince toplumsal de¤iflmede gerçekleflir. Zaman içinde mekanik dayan›flman›n yerini organik dayan›flmaya b›rakmas›, onun tamamen ortadan kalkaca¤› anlam›na gelmez. Toplumsal de¤iflmenin yönü toplumlar›n organik dayan›flma ile tan›mland›¤› ancak mekanik dayan›flman›n art›klar›n›n da varl›¤›n› sürdürmeye devam edece¤i bir durum olacakt›r. Özetlemek gerekirse erken dönem ifllevselci/evrimci kuramlar›n temel varsay›mlar› flunlard›r. 1. Bütünlük: Toplumun parçalar› birbirleriyle iliflkili bir bütün olarak çözümlenmelidir. 2. Evrensellik: De¤iflme evrensel, do¤al ve süreklidir. Her yerde mevcuttur. 3. Gizil Güç: De¤iflme içseldir ve de¤iflmekte olan birimin içinde gizlidir. 53 54 Toplumsal De¤iflme Kuramlar› 4. Gerekircilik: De¤iflme tersine dönmez. De¤iflme basitten karmafl›¤a do¤ru evrilir. Önemli olan bu toplumsal aflamalar›n evrensel yasas›n› bulmakt›r. 5. Toplumsal de¤iflikliklerin dereceli oluflu: Aflamalar aras›ndaki geçifl birikimsel ve düzenlidir. En beklenmedik ve ani kabul edilen olaylar bir sonraki aflama için belli bir birikimle olur. 6. Yönleme: De¤iflme tek ve genel, do¤rusal bir yön izler. Döngüsel de¤il, ilerleyicidir. 7. ‹ndirgeme: Do¤an›n ve uygarl›¤›n ilerleyiflinde etkili olan güçler her yerde mevcuttur ve birbirlerine benzer. (Smith 1996, s. 47-48) YAPISAL-‹fiLEVSEC‹L‹K/ YEN‹-EVR‹MC‹L‹K 1940 ve 1950’li y›llardan sonra toplumsal de¤iflme alan›nda özellikle Amerika’da üstünlüklerini sürdüren yap›sal-ifllevselci ya da di¤er ad›yla yeni-evrimci yaklafl›m›n en önemli temsilcileri Talcott Parsons ve Neil Smelser’dir. ‹fllevselcili¤in temel toplumsal de¤iflme ilkeleri k›saca afla¤›daki biçimde özetlenebilir (Van den Berhge, 1967 aktaran Lauer 1977, s.75) 1. Toplum parçalar› birbirleriyle iliflkili bir bütün olarak çözümlenmelidir. 2. Neden ve etki iliflkileri çoklu ve karfl›l›kl›d›r. 3. Toplumsal sistemler dinamik bir denge durumundad›r. Di¤er bir deyiflle sisteme bask› yapan faktörler sistemde en alt düzeyde de¤iflime neden olur. 4. Mükemmel bütünleflme hiçbir zaman gerçekleflmez. Her toplumda gerilimler ve sapmalar oluflur ancak bu durum kurumlar taraf›ndan etkisizlefltirilir. 5. De¤iflim, ani kesintilerle de¤il yavafl yavafl gerçekleflir ve belli bir uyum sa¤lama sürecini içerir. 6. De¤iflim, toplumdaki artan farkl›laflma, iç yenilikler ve sistemin d›fl›ndaki de¤iflikliklere uyumun bir sonucudur. 7. Sistem paylafl›lan de¤erler vas›tas›yla bütünleflir. SIRA S‹ZDE 2 Yap›sal-‹fllevselci toplum anlay›fl›nda bireyin toplumla nas›l bir iliflkisi vard›r? Yap›sal-ifllevselci¤in kurucusu say›lan Talcot Parsons toplumsal süreci toplumsal de¤iflimden ay›rmak gerekti¤ini vurgular (Lauer 1977, s.79-84). Tüm süreçler belli ölçüde de¤iflim içerse de süreci de¤iflimden ay›ran özellik toplumsal yap›da de¤iflim meydana getirebilme özelli¤idir. Di¤er bir deyiflle bir toplumsal sürecin toplumsal de¤iflim olarak adland›r›labilmesi için toplumsal yap›da de¤ifliklik meydana getirebilmifl olmas› gerekir. Parsons’a göre dört çeflit toplumsal süreç vard›r: sistem içindeki süreçleri içeren denge durumu, sistemin temel de¤iflimlerini içeren yap›sal de¤iflim, sistemin tamam›nda olmayan ama bir ya da birkaç alt sistemdeki de¤iflimi içeren yap›sal farkl›laflma ve son olarak zaman içinde toplumlar›n geliflme kal›plar›n› tan›mlayan bir süreç olan evrimdir. Bu süreçler birbirinden tamamen ba¤›ms›z de¤ildir ve bu süreçleri kesin çizgilerle ay›rmak güçtür. Ancak yine de analitik olarak farkl›laflt›r›labilir. D‹KKAT Parsons’›n toplum kuram› ve kullan›lan kavramlarla ilgili olarak daha detayl› bilgi için Sosyoloji Tarihi kitab›n›z›n 5.ünitesi olan “‹fllevcilik” konusuna bak›n›z. Denge durumuna karfl›l›k gelen süreçler sistem s›n›rlar›n›n sürdürülmesine hizmet eder. Denge durumu statik ya da hareketli olabilir. Her iki tipte de süreçler ifller ancak hareketli denge durumunda de¤iflme sürecinin kal›plar› görülür. 3. Ünite - Klasik Toplumsal De¤iflme Kuramlar› 2 Toplumsal sistemlerde denge durumu dört temel ilkeye dayan›r: 1. Inertia ilkesi: sürece karfl›t motivasyon güçleri kar›flmad›¤› sürece denge durumunun h›z› ve yönü ayn› kal›r. 2. Eylem ve Karfl› Eylem ilkesi: sürecin yönündeki herhangi bir de¤iflme baflka bir de¤iflmeyle dengelenir. 3. Çaba ilkesi: süreçlerin h›z›ndaki de¤iflim uygulanan ya da uygulamadan kalkan motivasyon güçlerinin a¤›rl›¤›yla do¤ru orant›l›d›r. Di¤er bir deyiflle motivasyon ne kadar güçlüyse de¤iflimin h›z› da o kadar fazla olacakt›r. 4. Sistem-bütünleflme ilkesi: “kal›p” ögelerin kaderini bütünlefltirici faktörler olarak kendilerine atfedilen de¤erler belirler. Bir süreç olarak toplumsal de¤iflme, toplumsal sistemin en üst seviyesinde yer alan de¤erler sistemindeki de¤iflimi ifade eder. En üst seviyedeki de¤iflme, alt sistemlerde ve toplumsal rollerde de de¤iflimi ifade eder. Birimlerin karfl›l›kl› ba¤›ml›l›¤› nedeniyle herhangi bir birimde meydana gelen de¤iflim di¤er birimlerle de de¤iflmeye yol açar. Böylece herhangi bir seviyede meydana gelen de¤iflim di¤er seviyeleri de etkiler. Yap›sal Farkl›laflma süreci daha önce de belirtildi¤i gibi sistemin tamam›nda de¤il, alt sistemlerde meydana gelen de¤iflimi içerir. Di¤er bir deyiflle, kurumsallaflm›fl de¤erler varl›klar›n› sürdürmeye devam eder. Ancak bu durum de¤er seviyesinde bir de¤iflim olmad›¤› anlam›na gelmez. Daha çok de¤iflen de¤erlere ra¤men kal›plar›n ayn› kald›¤› anlam›na gelir. Toplumlar›n evrimi olarak süreç, Parsons’a göre toplumun uyum kapasitesinin artmas›d›r. Süreç farkl›laflmayla bafllar. Farkl›laflman›n içinde toplumun genelinden hem yap›sal hem de ifllevsel olarak farkl› yeni birimler bulunur. E¤er süreç gerçekten evrimsel ise yeni birimler eski birimlerden daha etkili olarak ifllemeye bafllar. Evrim sürecinde bütünleflme sorunu yaflan›r. Çünkü sistem ne kadar karmafl›ksa birlikte çal›flmas› düzenlenecek birimler de o kadar fazla olacakt›r. Sistem, evrim sürecinde bütünleflmenin güncellenmesi ad› verilen bir durumla bütünleflmenin sa¤lanabilmesi için ögelerin kulland›¤› baz› kaynaklar› kullanmaktan vazgeçerek bütünleflmenin baflar›lmas› sa¤lan›r. Evrim sürecinde de¤erler sorunu da ortaya ç›kacakt›r. Yeni de¤er kal›plar›n›n hem do¤makta olan yeni toplumsal sistemi meflrulaflt›rmas› hem de yeni sistemin bütünleflmesini sa¤lamas› gerekir. Parsons toplumlar›n evriminde üç temel aflama görür: ilkel, orta seviye ve modern. ‹lkel seviyeden orta seviyeye geçiflteki en önemli de¤iflme kayna¤› yaz›l› dildir. Yaz›l› dil sosyal ve kültürel sistemler aras›ndaki farkl›laflmay› art›r›r ve kültürel sistemin daha etkili ifllemesini sa¤lar. Orta seviyeden modern toplumlara geçiflte etkili olan de¤iflme kayna¤› ise hukuk sistemi biçiminde ortaya ç›kan kurumsallaflm›fl normlard›r. Parsons’›n toplumsal kuram›nda sistem bir denge ve inertia durumunda oldu¤una göre de¤iflme nas›l gerçekleflecektir? Denge durumunu sa¤layan güçlerin a¤›rl›klar› ve de¤iflime karfl› gösterecekleri karfl›-eylem dikkate al›nd›¤›nda, de¤iflim yaln›zca kal›plar›n de¤iflmesiyle gerçekleflmeyecektir. De¤iflim için denge sa¤layan güçlerin dirençlerinin de üstesinden gelinmesi gerekir. Sistemde yarat›lan gerginli¤in fliddeti de de¤iflimi aç›klamak için yeterli de¤ildir. Çünkü gerginlik yap›y› hareketsiz b›rakarak da çözülebilir. O hâlde de¤iflimin gerçekleflmesi için gerginli¤in yan› s›ra afla¤›daki dört ögenin de bulunmas› gerekir: 1. Kurumsallaflm›fl yap›sal kal›plar›n direncinin üstesinden gelebilecek mekanizmalar›n bulunmas›, 2. Gerginli¤e gösterilen karfl›-eylemin yeterli derecede yap›c› olas›l›klar› da içeren bir türünün olmas›, 55 56 Toplumsal De¤iflme Kuramlar› 3. Kurumsallaflt›r›labilecek bir kal›p modelinin bulunmas› 4. Modelle uyumlu davran›fllar›n ödüllendirilmesini sa¤layacak yapt›r›mlar›n kullan›lmas› ve kullan›m›n sa¤lanabilmesi için de¤erlerle kiflisel ç›karlar›n uyumunun süreklili¤idir. Toplumsal de¤iflmenin gerçekleflmesi için dikkate al›nmas› gereken di¤er bir nokta da de¤iflime yol açan ögenin sistemin içinden mi yoksa d›fl›ndan m› kaynakland›¤›n› bilmektir. D›fl ögeler, farkl› sosyal sistemlerde yer alan insanlar ya da kültürlerle meydana gelen etkileflimden de kaynaklanabilir. Sistemler aras› çat›flma, savafl ve savafl tehtidi sosyal sistemlerin de¤iflmesine neden olan en önemli kaynakt›r. Toplumsal de¤iflmeye neden olan iç ögeler, bir toplumsal sistemin alt sistemlerinde girdi ve ç›kt›lar aras›ndaki dengesizlikten kaynaklanan dengesizlik durumunun yaratt›¤› iç gerginliklerin sonucudur. Gerginlik, iki ya da daha fazla alt sistemin genel sistemin denge durumuyla uyumlu olmayan biçimde de¤iflme bask›s› alt›nda olmas›d›r. Sonuçta bu tür gerginlikler ya sistem taraf›ndan çözülür ya alt sistemler yal›t›l›rlar ya da yap›sal de¤iflim meydana gelir (Lauer 1977, s.79-84). Yap›sal-‹fllevselci toplumsal de¤iflme kuram›n› kullanan sosyal bilimcilerden biri de Neil Smelser’dir. Bu kuram› sanayi devrimini aç›klamak için kullanm›flt›r. Smelser toplumsal de¤iflmenin belirleyicileri olarak dört temel öge ortaya koyar: de¤iflme için yap›sal ortam, güçlü de¤iflme dürtüsü, de¤iflim için harekete geçmek ve toplumsal kontroldür. Yap›sal ortam, yap›da de¤iflimi zorlayan etkenlerden emin olmak için toplumsal yap›n›n incelenmesini içerir. Örne¤in, herhangi bir toplumda reformla meydana gelecek bir de¤iflim olas›l›¤›ndan emin olabilmek için, durumdan duyulan memnuniyetsizli¤in ifadesi olarak kullan›lan yap›sal araçlar› incelemek gerekir. Bu memnuniyetsizlik ne kadar çok say›da kanaldan ifade edilirse, reform olas›l›¤› o kadar artar. Güçlü de¤iflme dürtüsü, yap›sal iletkenli¤in yeterli olmad›¤›n›, de¤iflim için zorlay›c› bir dürtü olmas› gerekti¤ini de gösterir. Ayr›ca bu dürtünün nüfus yap›s›ndaki de¤iflim gibi iç etkenlerden mi yoksa savafl gibi d›fl etkenlerden mi kaynakland›¤› da incelenmelidir. De¤iflim için harekete geçmek de¤iflmenin yönüyle iliflkilidir. De¤iflim için yap› ve dürtü yeterli olsa bile de¤iflmenin yönünü tahmin etmek zordur. Çünkü de¤iflmenin yönü de¤iflim için kaynaklar›n nas›l harekete geçirildi¤i ve de¤iflmeyi etkilemek için nas›l kullan›ld›¤›na ba¤l›d›r. Dolay›s›yla bu tür harekete geçme de¤iflimin liderli¤i ile yak›ndan ba¤lant›l›d›r. Son olarak toplumsal kontrol de¤iflime daima direnç gösterir. Toplumsal kontrolü ellerinde bulduran kifliler de¤iflimi bast›rabilirler ya da de¤iflimin alaca¤› yönü belirlemede önemli bir rol oynayabilirler (Lauer 1977, 84-86). Smelser sanayi devrimini incelerken zaman için temel de¤iflimlerin ikisinin de gözlemlenebilece¤ini söyler. Bu de¤iflimler k›sa süreli uyum (yap›sal farkl›laflma) ve uzun süreli yap›sal de¤iflimlerdir. Kendi çal›flmas›na k›sa süreli uyuma odaklanarak yap›sal de¤iflimin büyüyen bir toplumsal sisteme ait oldu¤unu ve dört temel ifllevsel zorunluluk çerçevesinde anlafl›lmas› gerekti¤ini savunur. Bu dört temel zorunluluk Parsons’›n eylem sisteminin temel zorunluluklar› olan uyum, hedefe ulaflma, bütünleflme ve gizil kal›p korumad›r. Farkl›laflma birbirini takip eden yedi temel aflaman›n varl›¤›n› ortaya koyar (Lauer 1977, s.86-87): 1. Hedeflere tatmin edici biçimde ulaflamaman›n yaratt›¤› baflar›s›zl›k ve de¤iflim olas›l›¤›n›n fark›ndal›¤›ndan kaynaklanan memnuniyetsizlik. Sanayi devrimiyle iliflkili olarak tatmin edici bir üretim seviyesine ulaflamaman›n getirdi¤i baflar›s›zl›k ve daha üst seviyede üretim yapabilme potansiyelinin fark›nda olman›n yaratt›¤› memnuniyetsizlik olarak örneklenebilir. 3. Ünite - Klasik Toplumsal De¤iflme Kuramlar› 2 2. Duygusal tepkiler ve sorunlar›n çözümü için yarar sa¤lamayacak olan ruhsal durumlar. Örnek olarak gerçekçi olmayan beklentiler ve olaylara verilen duygusal tepkiler gösterilebilir. 3. ‹kinci aflamada ortaya ç›kan duygusal enerjinin mevcut de¤erler sisteminin sonuçlar›n› anlamak için daha ak›lc› kullan›lmas›. Di¤er bir deyiflle gerilimlerle bafla ç›kabilme ve mevcut de¤er sisteminin sonuçlar›n› anlayabilmek için dürtüsel kaynaklar›n harekete geçirilmesidir. 4. Bu aflama beyin f›rt›nas› sürecidir. Bu süreçte hiç kimse oluflturulan fikirlerin sonuçlar›ndan sorumlu tutulmaz. Örne¤in, de¤iflim sürecindeki kufla¤›n yeni fikirler üretmesi için cesaretlendirmesi ve bu fikirlerin sonuçlar›ndan sorumlu tutulmamalar›. 5. Uygulanacak belirli fikirlerin ve kurumsal kal›plar›n netlefltirilmesi. Örne¤in sanayi devriminde giriflimcilerin kendilerini adayacaklar› belirli fikirler netlefltirilmiflti. 6. Bireyler ya da gruplar›n de¤iflimi uygulamas› ve çabalar›n›n mevcut de¤erler sistemine uygun yapt›r›mlarla de¤erlendirilmesi. Örne¤in, müflterilerin giriflimcilerin çabalar›n› kârla ödüllendirmesi ya da finansal baflar›s›zl›kla cezaland›rmas›. 7. Kabul edilebilir de¤iflimlerin rutin hâle gelmesi. Örne¤in, kazanc› yaflam standard›n›n bir parças› olarak kabul etmek ve üretim ifllevlerinin rutiniyle ifl birli¤i yapmak. Bu aflamalar birbirini takip etmekle birlikte kesintili de¤ildir. Di¤er bir deyiflle bir aflama belirdi¤inde di¤er aflama ortadan kalkmaz. Örne¤in, duygusal tepkilerin ortaya ç›kmas› memnuniyetsizli¤i ortadan kald›rmaz. Ayr›ca ikinci ve beflinci aflamalarda geri çekilme yaflanabilir ya da küçük çapl› memnuniyetsizlik bir sonraki aflamaya yol açmayabilir. Bu aflamalar herhangi bir sistemin dört ifllevsel zorunlulu¤u ba¤lam›nda ilerler ve çözümlemesi oldukça karmafl›kt›r. ‹fllevselci Kurama Yönelik Genel Elefltiriler ‹fllevselcili¤e yöneltilen temel elefltiriler flunlard›r (Haralambos & Holborn 1995, s.876-877): 1. ‹fllevselciler toplumsal sistemin parçalar›n›n bütüne olan yararlar›ndan dolay› var oldu¤unu iddia ederler. Oysaki sistemin parçlar›n›n bütüne yararl›l›¤› bir etkidir. Onlar›n var olmas› için bir neden de¤ildir. 2. ‹fllevselcilerin toplumu aç›klamak için gelifltirdikleri organizma benzetmelerinde, biyolojide bir organizman›n baz› parçalar› ifle yaramazsa organizma ölür. Oysaki toplumlarda hem parçalar›n ifle yararl›klar›n› net olarak tespit etmek zordur hem de toplumlar ölmez, yaln›zca de¤iflir. 3. Toplumsal düzenin sa¤lanmas›nda çözüm olarak gösterilen toplumsal fikirbirli¤i gerçe¤i yans›tmaz. Araflt›rmalar, üzerinde genifl ölçüde fikir birli¤ine var›lm›fl bir dizi de¤erin varl›¤›n› ispat edememifltir. Ayr›ca bir toplumun dura¤anl›¤›n› baz› de¤erlerin varl›¤› de¤il, yoklu¤u sa¤layabilir. Katmanl› bir toplumda herkes baflar› konusunda fikirbirli¤ine varsayd› ve bunun için mücadele etseydi, bu durum toplumsal düzen yerine düzensizlik getirirdi. 4. ‹fllevselci kuram insan davran›fllar›n›n sistem taraf›ndan belirlendi¤ini varsayar. Toplumsal dünyay› toplumsal aktörlerin d›fl›nda bir gerçeklik olarak görür. Oysaki insanlar toplumsal sistem taraf›ndan oluflturulmak yerine toplumsal sistemi olufltururlar ve flekillendirirler. ‹nsanlar ifllevselicilerin varsayd›¤› gibi pasif davranan, sisteme yönelmifl ve sistem taraf›ndan kontrol edilen varl›klar de¤il, toplumsal sistemi flekillendiren aktif varl›klard›r. 57 58 Toplumsal De¤iflme Kuramlar› 5. ‹fllevselciler toplumsal düzeni sa¤layan de¤erler ve normlara çok fazla gönderme yaparak, dura¤anl›¤› bozan ve düzensizlik yaratan çat›flan ç›karlar› gözard› eder. Çat›flma, sistem içinde yer alan önemsiz bir gerginlik de¤ildir. Aksine çat›flma sistemin merkezinde yer alan ve onun en önemli parçalar›ndan biridir. (Haralambos & Holborn 1995, s.876-877) SIRA S‹ZDE 3 Parsons’›n toplum anlay›fl›na göre toplumsal evrimini tamamlayamam›fl toplumlara ne olur? ‹fiLEVSELC‹L‹K VE MODERNLEfiME 19.yüzy›l evrim kuramlar›n›n ortak özelli¤i toplumsal de¤iflmenin do¤all›¤› ve kaç›n›lamaz olufludur. Sürekli, yavafl ve düz-do¤rusal bir ilerleme olarak görülen bu de¤iflimde, insan toplumlar›n›n ulaflaca¤› en üst düzey Bat›’n›n sanayileflmifl toplum yap›s›d›r. Di¤er toplumlar, evrim skalas›ndaki ayn› de¤iflme kal›plar›n› takip ederek, medeniyetin en üst noktas› olarak kabul edilen sanayileflmifl Bat› toplumlar›na do¤ru kaç›n›lamaz bir biçimde evrilmektedir. Moderleflme kuramlar› üzerinde çeflitli etkileri olan evrimci kuramlara en büyük elefltiri yine 19.yüzy›lda geliflen yay›lmac› yaklafl›md›r. Yay›lmac› (Difüzyon) yaklafl›m evrim kuramlar›nda yer alan geliflme aç›s›ndan farkl› gruplar için farkl› zamanlarda kültürel olarak “tekrarlanan kal›plar” düflüncesini kabul etmez. Yay›lmac›lara göre kültürel kal›plar yeni keflifler nedeniyle yaln›zca bir kere ortaya ç›kar. Farkl› gruplar taraf›ndan farkl› zamanlarda tekrarlanma olas›¤› çok nadirdir. Evrim kuramc›lar› bat› kültürünün zaman içinde yay›lmas›n› incelerken, yay›lmac›lar kültürün mekânsal olarak sosyal etkileflimle aktar›lmas›n› incelerler. Parsons’›n yap›sal-ifllevselci toplum çözümlemesi 1940 ve 1950’li y›llar›n American toplumunun sistematik olarak aç›klamas›d›r. II. Dünya Savafl›’n› takip eden So¤uk Savafl y›llar›nda gelifltirilen modernleflme kuramlar›n›n temel amac› ise ekonomik ve kültürel de¤iflmenin karfl›l›kl› iliflkisine odaklanarak sanayileflmemifl toplumlarda Bat› teknolojisinin yarataca¤› de¤iflimleri incelemektir. Ekonomik alanda meydana gelen de¤iflimlerin toplumsal, kültürel ve bireysel alanda da de¤iflimlere yol açaca¤› varsay›larak, d›flar›dan sunulan yenilikler, yay›lmac›l›k ve teknolojik geliflmelerle bu geliflmelere karfl› olan geleneksel kültürün direnci ve üstü kapal› olarak Amerikan tarz› baflar›s›zl›¤a u¤rad›¤›nda Sovyet “tehdidi” olas›l›¤›n›n incelenmesi dönemin modernleflme kuramlar›n›n ana temas›n› oluflturmaktad›r (Harrison 1991, s.8). Di¤er taraftan Parsons da sanayileflmemifl toplumlardan sanayileflmifl toplumlara geçifli aç›klarken geçifli sa¤layacak olan toplumsal iliflkilerle ilgili erken dönem çal›flmalar›ndan memnun kalmayarak geçiflte belirleyici olaca¤›n› söyledi¤i “eylem kal›plar›n›” gelifltirmifltir. Eylem kal›plar› rol oryantasyonundaki temel dikotomiler (ikilik)dir. Herhangi bir durumun belirleyici bir anlam kazanmas›ndan önce her aktör (birey) befl özel dikotomik seçenek oluflturmal›d›r. Bu befl seçenek bir sistem oluflturur ve daha genifl bir de¤er sisteminin al›fl›ld›k, zorunlu ve içsellefltirilmifl yönleridir. Bu eylem kal›plar› flöyle s›ralanabilir (Harrison 1991, s.9-10; Ercan 1996, s.106): 1. Etkinlik ya da Edilgenlik: Aktörler dürtüyle mi yoksa öz disiplin kullan›m›yla m› karar vermelidir? 2. Bireycilik ya da Kolektivizm: Aktörler kiflisel ç›karlar›na m› yoksa kollektif ç›karlara m› öncelik vererek karar vermelidir? 3. Evrenselcilik ya da Partikülarizm: Aktörler de dâhil olmak üzere sosyal nesneler genel prensiplere göre mi yoksa aktörle olan iliflkilerine göre mi de¤erlendirilecektir? 3. Ünite - Klasik Toplumsal De¤iflme Kuramlar› 2 4. Atfetme ya da Baflar›: Di¤er bireylerin eylemleri bizim de¤erimizi belirlemede ne kadar etkilidir? 5. ‹fllevsel özselcilik ya da ‹fllevsel yay›lmac›l›k: Di¤er aktörlerle etkileflime girildi¤inde bu aktörlerin hangi özellikleri daha önemlidir? Parsons ayn› zamanda eylem kal›plar›n›n nas›l grupland›¤›na bakarak dört farkl› toplum yap›s› öngörür (Harrison 1991, s.10). Bu gruplamada Evrenselcilik/Partikülarizm (Yerelcilik) eylem kal›b›n›n Atfetme/Baflar› eylem kal›b›na göre yeniden grupland›r›lmas›d›r. Dört farkl› toplum yap›s› flunlard›r: 1. Evrenselci-Baflar› odakl›: Toplumsal statülerin mesleki rollerle yak›ndan ba¤lant›l› oldu¤u, serbest de¤iflim sisteminde evrensel de¤erlerin geçerli oldu¤u, bireysellik ve bireysel tercihlerin üst düzeyde belirleyici oldu¤u, Bat› tarz› sanayileflme taraftar›, aç›k tabakalaflama sistemine sahip toplumsal yap›lar. Bu tür toplumsal yap›ya sahip ülkelere örnek olarak Parsons’›n ülkesi olan ABD gösterilebilir. 2. Evrenselci-Atfetme odakl›: Toplumsal statünün bellirli gruplara üye olmaya dayand›¤›, kiflisel baflar›n›n fazla etkili olmad›¤›, toplumsal hareketlili¤in az oldu¤u ülkelerdir. Nazi dönemi öncesi Almanya ve eski Sovyetler Birli¤i bu gruba dâhil ülkeler aras›nda gösterilebilir. 3. Partikülaristik (Yerelci)-Baflar› odakl›: Mesleki sistemin akrabal›k iliflkilerine dayand›¤›, baflar›n›n statü hiyerarflisinde bir yer edinme olarak de¤erlendirildi¤i, evrensel de¤erlerin çok az bulundu¤u toplumsal yap›lard›r. Örnek olarak eski Çin ‹mparatorlu¤u verilebilir. 4. Partikülaristik-Atfetme odakl›: Baflar› konusunda herhangi bir kayg›n›n bulunmad›¤›, tüm toplumsal konumlar›n akrabal›k iliflkileri vas›tas›yla elde edildi¤i, dura¤anl›k ve geleneklere çok de¤er verilen toplumsal yap›lard›r. Parsons’a göre ‹spanyol kökenli-Amerikal›lard›r (Harrison 1991, s.10). Yukar›da anlat›lan eylem kal›plar› ve toplumsal yap›lar Parsons’›n yap›sal-ifllevselci toplum kuram›n› temel alarak modernleflme kuram› gelifltiren Bert Hoselitz taraf›ndan da geleneksel ve modern toplumlar› aç›klamak için kullan›lm›flt›r. Hoselitz’e göre ekonomik de¤iflme yaln›zca ekonomik faktörlerle aç›klanamaz. Ekonomik, toplumsal ve kültürel faktörler birbirleriyle iliflkilidir. Kuflaklararas› ve nedensel kal›plar toplumdan topluma ve geliflmenin meydana geldi¤i döneme göre farkl›l›k gösterir. Ancak III. Dünya’n›n geliflmesi söz konusu oldu¤unda Hoselitz toplumsal ve kültürel faktörlerin toplumsal geliflmeyi sa¤layacak güçte olmad›¤›n›, baz› durumlarda ekonomik geliflmeye engel bile teflkil edebilece¤ini savunmaktad›r. Bu ülkelerde ekonomik geliflme ancak planlanarak gerçekleflirilebilir. Kapital birikimi ve hareketlili¤i, yeni beceriler ve teknoloji en önemli etmenlerdir. Geliflmemifllikten geliflmiflli¤e dönüflümde önemli olan di¤er bir faktör de “toplumsal sapk›n”lard›r. Toplumun k›y›s›nda yer alan bu kifliler bulufl yapan kifliler ve giriflimciler olarak ekonomik aktivite içinde yer ald›klar›nda toplumsal de¤iflim için gerekli ama yetersiz bir neden olarak yer al›rlar. Ayr›ca insan/toprak oran› ekonomik geliflmenin türüne de karar verecektir. Söz konusu ekonomik geliflme genifllemeci bir geliflme ise zorunluluk ya da baflka nedenlerden dolay› göç etmifl kimseler (göçmenler) genifllemeci tür ekonomik geliflmeyi sa¤layacakt›r. Di¤er taraftan, belli bir co¤rafi bölgede yo¤unlaflan ekonomik geliflme türü ise öze ait geliflmedir. Bu geliflme türleri farkl› toplumsal tabakalaflma tarzlar›na karfl›l›k gelir. Gelifllemeci ekonomik geliflme göreceli olarak daha aç›k, yani toplumsal hareketlili¤in daha fazla oldu¤u bir tabakalaflma sistemini gerektirirken, öze ait ekonomik geliflmede kat› bir s›n›f yap›s› ve merkezîleflmifl karar-verme mekanizmas› bulunur (Harrison 1991, s.12-13). 59 60 Toplumsal De¤iflme Kuramlar› Yap›sal-‹fllevselci toplumsal kuram› kullanan di¤er modernleflme kurmac›lar›ndan biri de Marion Levy’dir. Levy “Bat› teknolojisi sanayileflmemifl toplumlara götürüldü¤ünde ne olur?” sorusuna cevap aram›flt›r. Levy’e göre III. Dünya ülkelerinin toplumsal ve ekonomik etkileflimlerini belirleyen geleneksel de¤erlerdir. Bu de¤erler sanayileflmifl toplumlardaki de¤erleri tam tersi olan bireyler aras›ndaki özel iliflkilere dayan›r. Di¤er bir deyiflle, kiflisellefltirmeden, ak›lc› ve formal iliflkiler sanayileflmifl toplumlar›n etkileflim tarzlar›d›r. Di¤er taraftan rol oryantasyonlar›yla ekonomik büyüme aras›nda da bir uygunluk olmal›d›r. Örne¤in geliflmifl toplumlarda modern teknolojinin etkili kullan›m› için ak›lc›l›k, evrensellik ve ifllevsellik gerekli flartlar› oluflturur. Sonuçta Levy’nin çözümlemesine göre e¤er III. Dünya ülkelerindeki insanlar›n rol oryantasyonlar› Bat› ülkelerinde yaflayanlar›n rol oryantasyonlar›na yaklaflt›kta, ülkelerinde ekonomik büyüme meydana gelir ve insanlar daha fazla Bat› toplumlar›ndaki insanlara benzer (Harrison 1991, s.11) Bu dönemde III. Dünya ülkelerinin modernleflmesiyle ilgili yap›lan çal›flmalar›n en ünlülerinden biri de Daniel Lenner’dir. Genel olarak Orta Do¤u ülkelerinde modernleflmeyi inceleyen Lenner, modernleflme küresel bir süreçtir ve dünyan›n her yerinde ayn›d›r. Geleneksel de¤erleri temsil eden ‹slam, modenleflmenin ak›lc› ve pozitivist ruhu karfl›s›nda savunmas›zd›r. Bu süreçte kitle iletiflim araçlar›n›n hayati bir rolü vard›r. Kentleflmeye efllik eden okur-yazarl›k oran›ndaki art›fl kitle iletiflim araçlar›n›n kullan›m› yayg›nlaflt›rarak modernleflmenin yaln›zca kurumlar düzeyinde de¤il, bireyler düzeyinde de gerçekleflmesini sa¤lar. Lenner’in 1950-1954 y›llar› aras›nda Ankara’n›n Balgat semtindeki de¤iflmeyi konu alan çal›flmas›nda bölgenin geleneksel olandan “iyi” ve “kaç›n›lamaz” olan modernleflmeye nas›l geçildi¤ini anlat›r (Harrison 1991, s.16) Modernleflme sürecinde kültürel de¤erlerin öneminin yan› s›ra bireysel düzeydeki de¤erlerin önemini David McClelland taraf›ndan vurgulanm›flt›r. Bir fleyleri daha iyi, daha h›zl›, daha etkin ve daha az çaba harcayarak gerçeklefltirme iste¤i olarak tan›mlad›¤› “baflar› ihtiyac›” duyan bireylerin, farkl› kültürlerde ekonomik geliflme için bireysel düzeyde ihtiyaç duyulan insan tipini anlat›r. Kendi bafl›n›n çaresine bakabilen, rekabetçi, d›fla dönük ve giriflimci ruhu cesaretlendirilmifl çocuklar ve gençler, ekonomik geliflme için ihtiyaç duyulan kiflisel dürtüyü sa¤lar. Yetiflkinlerde bu özellikler k›sa dönemli e¤itim kurslar›yla sa¤lanabilir. Di¤er bir deyiflle, psikolojik düzeyde üstünlük sa¤lama ihtiyac› ekonomik alanda ‘ortak iyilik’ hâline dönüflür. McClelland psikolojiye a¤›rl›k vermekle birlikte, sosyal ve tarihsel faktörlerin önemini de kabul etmektedir. Örne¤in reformist dinlerin takipçilerinin bu özelliklere daha fazla sahip oldu¤unu söyler (Harrison 1991, s.19). Yap›sal-‹fllevselci toplum kuram›n› kullanarak modernleflmeye daha genel bir aç›dan bakan modernleflme kuramc›lar› Neil Smelser ve Walt W. Rostow’dur. Bundan önceki bölümde Smelser’in toplumsal de¤iflmeye bak›fl› anlat›lm›flt›. Bu ba¤lamda Smelser’in III. Dünya ülkelerinin modernleflmesi flöyle özetlenebilir: Sistemin bütünlefltirici mekanizmalar›na ra¤men, toplumsal de¤iflme için toplumsal iteleyiciler kaç›n›lmazd›r. Bunlar ayn› zamanda geleneksel toplumdan modern topluma geçifl, ani yap›sal de¤iflimler ve h›zl› sanayileflme için de gereklidir. Toplumsal iteleyicilerin en güçlüleri yeni ve güçlü siyasi kurumlar ve bunlara ba¤l› liderlik anlay›fl›d›r. Söz konusu iteleyicilerin varl›¤› durumunda Bat›’n›n geliflim yolu bölgesel baz› farklar gösterse bile III. Dünya ülkelerinde gerçekleflebilir (Harrison 1991, s.24-26). Di¤er taraftan Rostow yaln›zca ekonomik faktörleri de¤il, toplumsal kararlar ve hükümet politikalar›n› da içeren bir modernleflme kuram› sunar. Di¤er yap›salifllevselci kuramc›lar gibi modernleflmenin yay›lmac›l›¤›n›, tek yönde ilerleyen ve 3. Ünite - Klasik Toplumsal De¤iflme Kuramlar› 2 kaç›n›lmaz yap›s›n› vurgular. Rostow’a göre geleneksellikten modernleflmeye do¤ru befl temel aflamadan geçilir (Peet 1991, s.31-33): 1. Geleneksel toplumlar: Bu toplumlar›n özellikleri ilkel teknolojiyi kullanmalar› ve fiziksel dünyaya manevi aç›dan bakmalar›d›r. Bu durum geleneksel toplumlar›n ekonomilerinin tar›mc›l›k seviyesinde kalmas›na ve üretimin belli bir s›n›r›n›n olmas›na yol açar. Bu toplumlarda toplumsal hareketlilik çok az oldu¤u hiyerarflik bir yap› ve toprak sahiplerinin ellerinde toplanm›fl olan siyasi güç bulunur. De¤er sistemi ise uzun vadeli bir kadercilik anlay›fl›d›r. 2. Ekonomik geliflmenin ön flartlar›: Modernleflmede ikinci evrensel aflama ekonomik kalk›nman›n ön flartlar›n›n oluflmas›d›r. 17.yüzy›l sonu ve 18.yüzy›l bafllar›nda ‹ngiltere’de gözlenen bu özellikle modern bilimin tar›m ve sanayide üretim için kullan›lmas›d›r. Ülkenin co¤rafi konumu, ticaret potansiyeli, toplumsal ve siyasi yap›s› bu aflaman›n ortaya ç›kmas›na yol açm›flt›r. Böylece geleneksel toplum çözülmeye bafllam›fl, ilerleme düflüncesi yay›lm›fl, düflüncenin kendisi ahlaki aç›dan “iyi” olarak kabul edilmifltir. Ayr›ca e¤itimin yayg›nlaflmas›yla bankalar ortaya ç›km›fl, yat›r›mlar artm›fl ve ticaretin s›n›rlar› genifllemifltir. Buna ra¤men toplum geleneksel yap› ve de¤erlerini korumaya devam etmektedir. 3. Ekonomik Kalk›fl Aflamas›: Modern toplumlar›n yata¤›n› oluflturur. Bu aflamada büyümenin önündeki engeller ortadan kalm›flt›r. Siyasi ortam modernleflmeyi destekler niteliktedir. Etkili yat›r›mlarda ve millî gelirde art›fl gözlenmifltir. Kentlerdeki sanayide istihdam artm›fl ve giriflimci s›n›f› genifllemifltir. Yeni teknolojilerin kullan›m› tar›m alan›na da girmifltir. Toplumsal, ekonomik ve siyasi yap› da büyümeyi desteleyecek flekilde dönüflmüfltür. 4. Olgunluk dönemi: Bu aflama modern teknolojinin ekonomik aktivitenin tamamen içine girmesidir. Söz konusu aflamadaki bir devletin üretmek istedi¤i herhangi bir fley için yeterli say›da giriflimcisi ve teknik becerisi vard›r. 5. Üst seviyede kitle tüketimi: Bu aflamada belli bafll› sanayi sektörleri tüketime yönelik mal ve hizmet sunar. Reel gelir insanlar›n ihtiyaçlar›n›n çok ötesinde tüketebilmelerini sa¤lar. ‹fl yap›s› el becerisine dayal› ifllerden büro tipi istihdama döner. Sosyal refah ve sosyal güvenlik için daha fazla kaynak ayr›l›r. Rostow da di¤er modernleflme kuramc›lar› gibi düz ve tek yönlü bir geliflme modeli önerir. Geleneksel toplumlar modernleflmek için yaln›zca ekonomik de¤il toplumsal ve kültürel de¤erlerini de de¤ifltirmelidirler. Yap›sal-‹fllevselci Modernleflme Kuram›n›n Elefltirisi: Özellikle 1960’lar›n ortalar›ndan itibaren modernleflme kuramlar› hem III. Dünya ülkeleri hem de sol görüfllü kifliler taraf›ndan elefltirilmifltir. Elefltiriler yap›sal ifllevselci toplumsal kuram›n toplum anlay›fl›n›n elefltirilmesinden modernleflme kuramlar›n›n siyasi sonuçlar›na kadar genifl bir yelpazede yer alm›flt›r. Bu bölümde Gouldner, Giddens, Frank’›n elefltirilerine yer verilecektir. Yap›sal-‹fllevselci toplum kuram›n› toplumsal dinamikleri aç›klamak için yetersiz kalmakla elefltiren Alwin W. Gouldner’a göre Parsons için en önemli konu toplumsal düzenin nas›l sürdürülece¤idir. Parsons insan amaçlar›n›n ya da takip edilen de¤erlerin önemini vurgular ancak bu de¤erlerin kime ait de¤erler ve amaçlar oldu¤unu sorgulamaz. Di¤er bir deyiflle de¤erlerin yarat›lmas›na de¤il aktar›m›na vurgu yapar. ‹nsanlar toplumsal sistemler taraf›ndan toplumsal rolleri için e¤itilen bofl kutulard›r. Bu e¤itim, insanlar›n toplumsal rollerinin gere¤ini yerine getirebilme ya da rollere uyum sa¤lama yetenekleri sayesinde olur. Parsons’›n de¤er- 61 62 Toplumsal De¤iflme Kuramlar› lerin aktar›m› ve insan›n rolleri benimsemede gösterdi¤i toplumsal uysall›k ve flekillendirilebilirli¤i vurgulamas› asl›nda birey ve grup aras›ndaki çat›flmalar› aç›klama sorununu ortadan kald›rmak içindir. Böylece insanlar›n herhangi bir sistemdeki kaç›nma ya da toplumsal flekillendirmeye direnç gösterme e¤ilimi göz ard› edilir. Böylece çat›flma ve gerginlik toplumsal yaflam için gerekli bir unsur olarak görülmekten ç›kar. Toplumsal sistemin bütünü düflünüldü¤ünde ise denge bir kere sa¤land›ktan sonra, sabit ve de¤iflmez özelli¤i nedeniyle d›flar›dan herhangi bir zorlama gelmedi¤i sürece de¤iflmez. D›flar›dan gelen zorlamalar ya da çok nadiren gerçekleflen ve rastgele olma özelli¤i tafl›yan iç bask›lar da toplumsal yap›y› dönüfltürücü de¤il, daha çok döngüsel ve ritmiktir. Bu ba¤lamda yap›sal farkl›laflma mevcut güç odaklar›n› rahats›z etmeden ve zorlamadan sistemin düzenli bir biçimde de¤iflmesinin bir yoludur. Geliflme kuramlar› aç›s›ndan böyle bir toplum anlay›fl›, geliflmeyi tek yönlü ve evrimsel bir de¤iflme olarak olarak alg›lar (Peet 1991, s.36). Anthany Giddens ise organizma benzetmesi temelinde ele al›nan bir toplumsal yap›da sistemin ihtiyaçlar›n›n merkeze yerlefltirildi¤ini, amaca yönelik insan eylemlerinin yeterince aç›klanamad›¤›n› savunur. Oysaki toplumsal sistemlerde sistemin ihtiyaçlar› de¤il, toplumsal aktörlerin istekleri vard›r. Ayr›ca yap›sal kavram›yla ifllevselcili¤in hatal› bir biçimde birlikte kullan›ld›¤›n› söyler. Çünkü yap› bir anatomidir ve sistem bu anatominin nas›l iflledi¤ini de kapsar. Toplumsal yaflamda yap›lar (kal›plar) insan eylemleriyle üretildi¤i ve yeniden üretildi¤i sürece var olabilir. Bu nedenle yap›sall›k ve ifllevsellik bir arada kullan›lamaz. Ayr›ca amaca yönelik insan eylemlerindeki amac›n kendisi insan eylemleriyle amac›n nedenini ya da eylemin mant›¤›n› da içine alacak flekilde bütünleflmifltir. Di¤er taraftan ifllevselci toplumsal evrim kuram› toplumlar›n çevrelerine uyum sa¤lama sürecini aç›klamaya çal›fl›rken de¤iflimine neden olan etkenlerin s›n›f çat›flmas› gibi iç nedenler yerine, hayvanlar›n evriminde oldu¤u gibi d›fl nedenlerden kaynakland›¤›n› varsayar. ‹nsan toplumlar›n›n çevrelerine yaln›zca uyum sa¤lad›¤› varsay›m› hatal›d›r. Çünkü insanlar do¤aya uyum sa¤lamazlar, aksine do¤ay› dönüfltürürler. Ayr›ca hayvan evriminden farkl› bir biçimde insan geliflmesinin ve toplumlar›n›n maddi çevreleriyle olan iliflkisinin bilinçli olarak kontrolü söz konusudur (Peet 1991, s.37-38). Yap›sal-ifllevselci modernleflme kuram› tarih anlay›fl› ve etnosentrik yaklafl›m› nedeniyle de ciddi elefltiriler alm›flt›r. Örne¤in Andre G. Frank, Rostow’un modernleflme sürecini aç›klamak için kulland›¤› aflamalar› flu aç›lardan elefltirir : 1. Genel tarih anlay›fl›: Rostow Antik Çin, Maya, Kuzey Afrika ve di¤er imparatorluklar› feodal Avrupa ile eflitleyerek tek tip, geliflmemifl geleneksel toplum kategorisi oluflturur. Oysaki bu toplumluklar›n ço¤u baz› aç›lardan Avrupa’dan daha geliflmifltir. Böylece Avrupa kapitalizminin dünya uygarl›klar› üzerinde geliflmemifllik yaratan etkisini gizlemeye çal›fl›r. 2. Avro-Amerikan tarih anlay›fl› ve etkisi: Öncelikle Avrupa kökenli Amerikan tarihini ekonomik geliflmenin süreçlerine indirger ve bu süreçleri takip edilmesi, tekrarlanmas› gereken tarihi olaylar olarak sunar. Oysaki Avrupa’n›n geliflmesi tarihsel ba¤lam› de¤ifltirmifl ve bir güç merkezi oluflturmufltur. Di¤er ülkeler bu merkeze ba¤›ml› çevre konumuna gelmifltir. Bu ülkelerin geliflebilmesi için öncelikle sözü edilen küresel yap›y› düflman olarak görüp mücadeleye etmesi gerekir. 3. Etnosentrizm ve üst seviye kitle tüketimi: Geliflmiflli¤in en son aflamas› olarak kabul edilen üst seviye kitle tüketimi Kuzey Amerikan yaflam tarz›d›r. Pek çok kiflinin afl›r›-tüketimin yaratt›¤› toplumsal ve çevresel sorunlardan uzak biçimde istedikleri flekilde tüketebildikleri bir yaflam tarz›n›n propa- 63 3. Ünite - Klasik Toplumsal De¤iflme Kuramlar› 2 gandas›d›r. Di¤er bir deyiflle en iyi yaflam tarz› olarak sunulan fley bir tür paraya tap›nmad›r.(Peet, 1991, s.38-39) Özetle, Frank’a göre Rostow’un modernleflme kuram› geliflmemifl ülkelerin tarihsel geliflimlerini göz ard› eden, ekonomik ve kültürel de¤iflimleri geliflmifl ülkelerin tarihi ile eflitleyen bir yaklafl›md›r. Genel olarak de¤erlendirildi¤inde ise Yap›sal-‹fllevselci modernleflme kuramlar›na getirilen elefltiriler öncelikle toplumsal sistemin iflleyiflini aç›klamas› ba¤lam›ndad›r. Sistem anlay›fl›yla ba¤lant›l› olarak yarat›lan geleneksel ve modern toplum ideal tipleri, modern toplumlar›n bak›fl aç›s›ndan di¤er toplumlar› de¤erlendirmesi, III. Dünya ülkelerinin geliflmemiflli¤inde modern toplumlar›n rollerini ve bu ülkelerin özgün tarihsel geliflimlerini göz ard› etmesi Yap›sal-‹fllevselci modernleflme kuramlar›na getirilen en önemli elefltirileri oluflturur. Yap›sal-‹fllevselci toplum kuram›n› kullanan modernleflme kuramlar›n›n temel amac› nedir? SIRA S‹ZDE 4 64 Toplumsal De¤iflme Kuramlar› Özet N Erken dönem ‹fllevselci/Evrimci toplum kuramlar›n› toplumsal de¤iflmeye bak›fl aç›s›n› tan›mlayabileme, Erken dönem ifllevselci toplum kuramlar›n›n ortak özellikleri insan toplumu bir organizmaya benzetmeleridir. Canl› organizmalar için geçerli olan iç iflleyifller ve de¤iflim sürecinin insan toplumlar› için de geçerli oldu¤unu savunurlar. ‹nsan toplumlar› da di¤er organizmalar gibi evrim süreci yaflamaktad›r. Kaç›n›lmaz ve yönü daima ileriye do¤ru kabul edilen bu evrim sürecindeki en ileri nokta, dönemin Bat› toplumlar›n›n yap›s›d›r. N Yap›sal-‹fllevselci yaklafl›m›n toplumsal de¤iflmeye bak›fl›ndaki farkl›l›klar› aç›klayabilme, Yap›sal-‹fllevselci yaklafl›m›n erken dönem ifllevselcilerden en önemli fark›, toplum anlay›fl›nda organizma benzetmesinden vazgeçilerek insan toplumlar›n›n sistem oldu¤u düflüncesine geçifltir. Sistemin parçalar›n›n birbirleriyle ve bütünle olan iliflkisini anlamak, toplumun yap›s›n› anlamak demektir. De¤iflme ve evrimin kaç›n›lmazl›¤› düflüncesi korunmakla birlikte, de¤iflim sürecinin flartlar› erken döneme k›yasla daha detayl› olarak incelenir. A M A Ç 1 A M A Ç 2 N A M A Ç 3 Genel olarak Yap›sal-‹fllevselci toplum kuramlar›n› kullanan sosyal bilimcilerden baz›lar›n›n modernleflme sürecini de¤erlendirmelerini aç›klayabilme, Yap›sal-‹fllevselci toplum kuramlar›n› kullanan sosyal bilimcilerin ortak özelli¤i, geleneksel ve modern toplumlar› birbirlerinin karfl›t› olarak kullanmalar›, modernleflmenin küreselli¤ini ve kaç›n›lmazl›¤›n› vurgulamalar› ve dünyan›n her yerinde toplumlar›n benzer biçimde modernleflti¤ini vurgulamalar›d›r. 3. Ünite - Klasik Toplumsal De¤iflme Kuramlar› 2 65 Kendimizi S›nayal›m 1. Afla¤›dakilerden hangisi Comte’un insan düflüncesi ve insan toplumlar›nda art arda gelen ve zorunlu olarak kabul edilen evreleri aç›klar? a. Toplumsal dinamik b. Toplumsal statik c. Fikir birli¤i d. Pozitif aflama e. Organik dayan›flma 2. Afla¤›daki erken dönem ifllevselci kuramc›lardan hangisi toplumsal sorumluluklar›n gönüllülük esas›na ve toplumsal sözleflmeye dayand›¤›n› ve bunlar›n toplumu bir arada tuttu¤unu söyler? a. Comte b. Spencer c. Durkheim d. Parsons e. Smelser 3. Mekanik ve Organik dayan›flma ile ilgili afla¤›daki ifadelerden hangisi yanl›flt›r? a. Mekanik dayan›flma bireyi arac›s›z ve do¤rudan topluma ba¤lar. Organik dayan›flmada bireyler aras›nda karfl›l›kl› ba¤›ml›l›k vard›r. b. Mekanik dayan›flman›n oldu¤u toplumlar paylafl›lan inanç ve hassasiyetlerle tan›mlan›r. Organik dayan›flma ise farkl›laflm›fl bir toplumu anlat›r. c. Mekanik dayan›flman›n oldu¤u toplumlar paylafl›lan inanç ve hassasiyetlerle tan›mlanmaz. Organik dayan›flma ise farkl›laflmam›fl bir toplumu anlat›r. d. Mekanik dayan›flmada bireysel haklardan söz edilmez. Organik dayan›flmada ise bireyler ve bireysel haklar vard›r. e. Mekanik toplumlarda toplumsal dayan›flma cezaland›r›c› hukukla, Organik toplumlarda toplumsal dayan›flma onar›c› hukukla sa¤lan›r. 4. Afla¤›dakilerden hangisi erken dönem Yap›sal-‹fllevselci/Evrimci kuram›n toplumsal de¤iflme anlay›fl› de¤ildir? a. Bütünlük b. Evrensellik c. Gizil güç d. Döngüsellik e. ‹lerleyicilik 5. Afla¤›dakilerden hangisi Parsons’›n evrim süreci ile ilgili ifadelerden biri de¤ildir? a. Farkl›laflmayla bafllar. b. Toplumun genelinden yap›sal ve ifllevsel olarak farkl› yeni birimler oluflur. c. Yeni birimler eski birimlerden daha etkin çal›flmaya bafllar. d. Bütünleflme sorunu yaflan›r. e. Farkl›laflma toplumun alt sistemleriyle s›n›rl› kal›r. 6. Afla¤›dakilerden hangisi Smelser’in farkl›laflma için ortaya koydu¤u aflamalar aras›nda yer almaz? a. Baflar›s›zl›¤›n kabullenilmesi b. Baflar›s›zl›ktan duyulan memnuniyetsizlik c. Duygusal tepkiler d. Duygusal enerjinin ak›lc› kullan›m› e. Beyin f›rt›nas› 7. “III. Dünya ülkelerindeki insanlar›n rol oryantasyonlar› Bat› ülkelerinde yaflayanlar›n rol oryantasyonlar›na yaklaflt›kta, ülkelerinde ekonomik büyüme meydana gelir ve insanlar daha fazla Bat› toplumlar›ndaki insanlara benzer” düflüncesini afla¤›daki kuramc›lardan hangisi savunur? a. Hoselitz b. Levy c. Lenner d. Smelser e. Rostow 8. Afla¤›daki kuramc›lardan hangisi geliflmiflli¤e dönüflümde “toplumsal sapk›nlar›n” önemli bir faktör oldu¤unu söyler? a. Levy b. Lenner c. Hoselitz d. McClelland e. Parsons 9. Afla¤›daki kuramc›lardan hangisi modernleflme sürecinde “baflar› ihtiyac›” denilen kiflisel dürtünün önemli olu¤unu savunur? a. Rostow b. Smelser c. Levy d. McClelland e. Lenner 10.1950’li y›llarda Ankara’n›n Balgat semtinde toplumsal de¤iflmeyi çal›flan sosyal bilimci afla¤›dakilerden hangisidir? a. Levy b. Hoselitz c. McClelland d. Rostow e. Lenner 66 Toplumsal De¤iflme Kuramlar› Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› 1. a 2. b 3. c 4. d 5. e 6. a 7. b 8. c 9. d 10.e Yan›t›n›z yanl›flsa lütfen “Erken Dönem ‹fllevselci Kuramlar/Evrimci Kuramlar” bölümünü gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›flsa lütfen “Erken Dönem ‹fllevselci Kuramlar/Evrimci Kuramlar” bölümünü gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›flsa lütfen “Erken Dönem ‹fllevselci Kuramlar/Evrimci Kuramlar” bölümünü gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›flsa lütfen “Erken Dönem ‹fllevselci Kuramlar/Evrimci Kuramlar” bölümünü gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›flsa lütfen “Yap›sal ‹fllevselcilik/Yeni Evrimcilik” bölümünü gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›flsa lütfen “Yap›sal ‹fllevselcilik/Yeni Evrimcilik” bölümünü gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›flsa lütfen “‹fllevselcilik ve Modernleflme” bölümünü gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›flsa lütfen “‹fllevselcilik ve Modernleflme” bölümünü gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›flsa lütfen “‹fllevselcilik ve Modernleflme” bölümünü gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›flsa lütfen “‹fllevselcilik ve Modernleflme” bölümünü gözden geçiriniz. S›ra Sizde Yan›t Anahtar› S›ra Sizde 1 Do¤al seleksiyon anlay›fl›n›n toplumsal yaflama uygulan›fl› toplum içinde en güçlü olanlar›n varl›¤›n› sürdürece¤i anlay›fl›n› getirir. ‹nsanl›k yaflamak için toplumsal mücadelenin de dâhil edildi¤i bu do¤a kanunu ihlal edecek hiçbir fley müdahalede bulunmamal›d›r. Bu yaklafl›ma Sosyal Darwinizm denir. S›ra Sizde 2 Toplum bireyin üstünde ve ötesindedir. Birey toplumu de¤il, toplum bireyi flekillendirir. S›ra Sizde 3 Harrison (1991, s.38)’a göre, Parsons her toplumun evrimini tamamlayaca¤›n› öngörmez. Evrim için gerekli yeni evrensel de¤erleri benimseyemeyen toplumlar›n yok olmas› gerekmez. Evrim skalas›ndaki daha geliflmifl olan toplumlarla varl›klar›n›n devam› için kendilerinde olmayan ama di¤erinde var olan yeteneklerin de¤iflimi olarak tan›mlayabilece¤imiz simbiotik bir iliflki içinde varl›klar›n› devam ettirebilirler. Ancak evrimin daha üstünde yer alan sistemler için yani daha geliflmifl toplumlar önemli bir tehdit oluflturmaz. S›ra Sizde 4 Modernleflmeyi aç›klayan evrensel bir model oluflturmak, farkl›l›klar› bu model içine yerlefltirerek modernleflme sürecinin evrensel kanunlar›n› ortaya koymakt›r. Yararlan›lan Kaynaklar Aron, R (1986). Sosyolojik Düflüncenin Evreleri. Ankara: Türkiye ‹fl Bankas› Kültür Yay›nlar›. Yay›n no: 278. Ercan, F (1996). Geliflme Yaz›n› Aç›s›ndan Modernizm, Kapitalizm ve Azgeliflmifllik. ‹stanbul: Sarmal Yay›nevi. Haralambos, M & Holborn, M (1995). Sociology: Themes and Perspectives. 4. Ed. London: HarperCollins Pub. Harrison, D. (1991) The Sociology of Modernization and Development. London: Routledge. Nisbet, R.A (1965). Emile Durkheim. Englewood Cliffs: PrenticeHall. K›z›lçelik, S (1994). Sosyoloji Teorileri 1. 2.Bask›. Konya: Yunus Emre LTD. fiT‹. K›z›lçelik, S (1994). Sosyoloji Teorileri 2. 2.Bask›. Konya: Yunus Emre LTD. fiT‹ Lauer, R.H. (1977). Perspectives of Social Change. Boston: Allyn and Bacon. Peet, R. (1991). Global Capitalism: Theories of Societal Development. London, New York: Routledge. Smith, A.D. (1996). Toplumsal De¤iflme Anlay›fl›. Çev. Ülgen Oskay. Ankara: Gündo¤an Yay›nlar›. Van den Berghe, P.L (1967). “Dialectic and Functionalism: Toward a Synthesis.” System, Change and Conflict. Der. Demerath III ve Richard A. Peterson. New York: Free Press. TOPLUMSAL DE⁄‹fiME KURAMLARI 4 Amaçlar›m›z N N N N N Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Azgeliflmifllik kavram›n› aç›klayabilecek, Emperyalizm kuramlar›n›n özelliklerini s›ralayabilecek, Ba¤›ml›l›k Okulu’nun temel kavramlar›n› tan›mlayabilecek, Dünya Sistemi Kuram›n› aç›klayabilecek, Eklemlenme Kuram›n›n azgeliflmifllik yaz›n›na yapt›¤› katk›lar› ay›rt edebileceksiniz. Anahtar Kavramlar • • • • Azgeliflmifllik Emperyalizm Ba¤›ml›l›k Metropol-Uydu/Merkez- Çevre • Dünya Sistemi • Toplumsal Formasyon • Eklemlenme ‹çerik Haritas› Toplumsal De¤iflme Kuramlar› Marksist Geliflme Kuramlar›1 • • • • • G‹R‹fi EMPERYAL‹ZM KURAMLARI BA⁄IMLILIK OKULU DÜNYA S‹STEM‹ KURAMI EKLEMLENME KURAMI Marksist Geliflme Kuramlar›1 G‹R‹fi Bu ünitede, Marksist kuram›n Üçüncü Dünya toplumlar› üzerine yapt›¤› çal›flmalara yer verilecektir. Marksist kuram›n Üçüncü Dünya’ya bak›fl› önce emperyalizm kuramlar› çerçevesinde ele al›nacakt›r. Emperyalizm kuramlar› kapitalist üretim biçiminin geliflimi çerçevesinde, emperyalist yay›lmac›l›¤›n nedenleri üzerine odaklanmaktad›r. ‹kinci olarak Ba¤›ml›l›k Okulu ve Dünya Sistemi Kuram›na de¤inilecektir. Ba¤›ml›l›k Okulu ve Dünya Sistemi Kuram› ise ilk defa azgeliflmifl toplumlar perspektifinden bakarak geliflmifl kapitalist merkez ülkelerle azgeliflmifl çevre toplumlar aras›ndaki iliflkiyi çözümlemeye çal›flm›fllard›r. Son olarak da yap›salc› Marksist yaklafl›m etkisinde geliflen Eklemlenme Kuram›na yer verilecektir. Eklemlenme kuram›n›n toplumsal de¤iflme yaz›n›na katk›lar› üzerinde durulacakt›r. EMPERYAL‹ZM KURAMLARI Emperyalizm, geliflmifl kapitalist ülkelerin sömürge ülkeler üzerindeki politik hâkimiyetini aç›klamak için kullan›lan bir kavramd›r. Emperyalizmin bafllang›c› genellikle 19. yy’›n sonlar› olarak verilir. 1870 ile 1900 y›llar› aras›na bak›ld›¤›nda Avrupa Devletleri’nin dünya yüzeyinin beflte birini ve dünyan›n toplam nüfusunun onda birini yani yüz elli milyon insan› politik hâkimiyetleri alt›nda tuttuklar› görülmektedir. Bu tür sömürgecili¤in tasfiyesi genellikle II. Dünya Savafl› sonras›nda gerçekleflmifltir. Afla¤›daki harita sömürgelerin politik olarak ba¤›ms›zl›klar›n› elde ettikleri, kendi ulus devletlerini kurduklar› dönemleri göstermektedir. Emperyalizm, geliflmifl kapitalist ülkelerin sömürge ülkeler üzerindeki politik hâkimiyetidir. 70 fiekil 4.1 Toplumsal De¤iflme Kuramlar› Sömürgecili¤i Tasfiyesi (Geographica, Ansiklopedik Dünya ve Ülkeler Büyük Atlas›, 2005, s.81) 71 4. Ünite - Marksist Geliflme Kuramlar› I Marx’›n düflüncelerinden beslenen emperyalizm kuramlar› kapitalist toplumlar›n kendileri d›fl›ndaki di¤er toplumlarla kurduklar› iliflkileri ve bunun nedenlerini aç›klamaya çal›fl›r. Emperyalizm kuramlar› afla¤›da s›ralanan farkl›l›klar›na ra¤men ortak bir bak›fl aç›s›na sahiptir. Bu ortak bak›fl aç›s›na göre sermaye ihrac›, d›fl pazarlar›n ele geçirilmesi, yeni bölgelerin keflfedilmesi gibi her türlü emperyalist yay›lmac›l›k sermaye birikimini h›zland›r›r. Emperyalizm olgusu kapitalist toplumlar›n içsel toplumsal ve politik çat›flmalar›n› azalt›c› bir durum olarak ele al›n›r (Peet ve Hartwick, 2009, s. 164). Emperyalizm kuramlar› çevre ülkeler aç›s›ndan emperyalizmi nas›l de¤erlendirmektedirler araflt›r›n›z. Rudolf Hilferding (1877-1941) emperyalizm üzerine düflüncelerini ‘Finans Kapital’ (1910) isimli çal›flmalar›nda dile getirmifltir. Bu çal›flmada dile getirdi¤i görüflleri Lenin ve Buharin’in emperyalizm analizlerinde etkili olmufltur. Hilferding finans kapital yani mali sermayenin güçlenifliyle emperyalizm politikas› aras›nda bir ba¤ kurmaya çal›flm›flt›r. Özellikle bankalar örne¤inden yola ç›karak mali sermayenin ekonomik alandaki büyüyen gücünü vurgulam›flt›r. Banka ve sanayi sermayesini birbirinden ayr› olarak de¤erlendirir, bankalar›n politika ve ekonomik geliflme üzerinde belirleyici bir güce sahip oldu¤unu iddia eder. Hilferding göre “alt› büyük Berlin Bankas›n› ele geçirmek büyük sanayinin en önemli alanlar›n› ele geçirmek anlam›na gelir” (Bottomore, 2002, s.246). Hilferding kapitalist ekonominin büyüme döneminde sermayenin tekeller oluflturmak üzere yo¤unlaflma e¤ilimi gösterdi¤i, finans ve sanayi sermayesi aras›nda daha s›k› bir iliflkinin geliflti¤i ve bu iliflkide finans sermayesinin daha a¤›r basan taraf oldu¤u bir süreçten bahseder. Bu süreç içinde göze çarpan “anonim flirketlerin ve banka kredisinin piyasaya ç›kmas›yla kredi paras›n›n büyük ölçüde genifllemesi, sermayenin büyük flirketlerde artan ölçüde merkezileflmesi ve yo¤unlaflmas›, sanayi dallar›n›n bütününü kontrol eden kartel ve tröstlerin oluflmas› ve bankalar›n ekonomik sistemdeki büyüyen gücü” (Bottomore, 2002, s.246) gibi özelliklerdir. Hilferding endüstriyel kapitalist geliflmenin belirli aflamas›ndaki de¤iflimlerin sonucunda mali sermaye olarak da adland›r›labilecek finans kapital, sanayi sermayesinin önüne geçti¤ini belirtir. Hilferding’e göre “sanayi sermayesinin sürekli olarak büyüyen ve geliflmekte olan unsurlar› bu dönemde sanayi sektörüne ait de¤ildir. Bu koflullarda kapitalizm sahip oldu¤u sermayeyi yaln›zca sahip olduklar› ve mülkiyetlerini temsil eden bankalar ve finans kurumlar›yla yön vermektedir. Yani banka sermayesi ya da alt›n sermayesi olarak da tan›mlanabilecek bir sermayeyle böylelikle bu durum s›naî sermayeyi finansal bir sermayeye dönüfltürmektedir” (Hilferding 1910, aktaran Aguiton, 2005, s.91) Mali sermayenin bu güçlenifli endüstrileflmifl kapitalist ülkelerden sömürgelere sermaye ihracat›n› getirmifltir. Hilferding’e göre finans kapitalin yay›lmac› politikalar› sürdürebilmesi ve yeni sömürgeler elde edebilmesi için güçlü bir devlet yap›s› gerekmektedir. Bu durum tamamen ekonomik nedenlerden kaynaklanmaktad›r. Çünkü; güçlü bir devlet yap›s›n›n olmad›¤› durumlarda finans kapitalin kâr› azalabilir bu da rekabet gücünü azalt›r. Sermaye ihrac›, d›fl pazarlar›n ele geçirilmesi gibi her türlü emperyalist yay›lmac›l›k sermaye birikimini h›zland›r›r bu da kapitalizmin yay›lma dönemlerinde krizlerden daha az etkilenmesini sa¤lar. SIRA S‹ZDE 1 Hilferding’e göre kapitalist ekonominin büyüme döneminde sermaye tekeller oluflturmak üzere yo¤unlaflma e¤ilimi göstermifltir, finans ve sanayi sermayesi aras›nda daha s›k› bir iliflkinin geliflmifltir ve bu iliflkide finans sermayesinin daha a¤›r basan taraf› olmufltur. 72 Lenin emperyalizmi temel olarak ekonomik bir olgu olarak tan›mlar ve kapitalizmin belirli bir aflamas›n› oluflturdu¤unu iddia eder. Lenin’e göre emperyalizm karteller, tekeller ve bankalar›n bütün ekonomik alan›n temel kurulufllar› oldu¤u kapitalizmin en yüksek aflamas›d›r. Do¤al ekonomi, kendine yeterli, üretimin daha çok ihtiyaçlara göre yap›ld›¤›, tar›mla endüstrinin ayr›flmad›¤› toplumlar› ifade etmektedir. Toplumsal De¤iflme Kuramlar› Hilferding tekelci kapitalizmin devlet ve burjuvazi s›n›f› aras›ndaki iliflkileri de¤ifltirdi¤ini iddia eder. Finans kapital ortaya ç›kmadan önce burjuvazi devletin gücüne karfl›d›r ve liberal ideolojiye göre devlet ekonomik alandan d›fllan›r bu alana müdahale yap›lmas› istenmez. Fakat finans kapital dünya pazarlar›nda ayr›cal›kl› bir yer edinmek ve daha iyi rekabet edebilmek için devletin gücüne ihtiyaç duyar. Bunun için Hilferding’e göre ‘mali sermaye özgürlük de¤il, egemenlik ister’. Vilademir I. Lenin (1870-1924) kapitalizmin küresel olarak yay›lma nedenlerini aç›klamaya çal›flm›flt›r. Bunu aç›klarken Marx’tan etkilenen Lenin, kapitalizmin küresel düzeyde yay›lmas›n›n, kendinden önceki üretim tarzlar›n› y›kaca¤›n› ve kendisini yerlefltirece¤ini belirtir. Lenin’e göre emperyalizm temel olarak ekonomik bir olgudur ve kapitalizmin belirli bir aflamas›n› oluflturur. Bir baflka ifadeyle emperyalizm, kapitalist sistemin kâr oranlar›yla ilgili olarak yaflanan krizlere buldu¤u çözümdür. Lenin; kapitalizmin denizafl›r› yay›lmas›n›n, kâr oranlar›n›n düflmesinin önüne geçece¤ini iddia eder. Emperyalizm küresel düzeyde pazar›n kontrol edilmesini, ucuz emek ve ucuz hammaddeye eriflilmesini sa¤lar (Webster, 1990). Lenin kapitalizm ve emperyalizm aras›ndaki iliflkiyi flu flekilde aç›klar: “1. Geliflmifl ülkelerdeki kapitalist giriflimciler Avrupa devletlerinin politik ve askeri güçlerinin deste¤iyle kolonilere sermaye ihraç ederler. 2. Bu durum kolonilerden son derece elveriflli koflullarda hammadde elde edilmesine neden olur. 3. Ayn› zamanda sermayenin kolonilere nüfuz etmesine destek olacak demiryollar›, karayollar› ve limanlara ihtiyac› vard›r. 4. Bu geliflmeler sermayenin uluslararas› tekelci flirketlerin elinde merkezileflmesine ve yo¤unlaflmas›na neden olur.” (Webster, 1990, s.82). Lenin emperyalizmi, kapitalizmin en yüksek aflamas› olarak tan›mlam›flt›r. Bu aflamada karteller, tekeller ve bankalar bütün ekonomik alan›n temel kurulufllar› olmufllard›r. Lenin’e göre emperyalist yay›lmac›l›¤›n temel nedeni, tekelci firmalar›n kâr oranlar›n› art›rmak için, sermayelerini dünyan›n baflka bölgelerine ihraç etmeleridir (Larrain, 1998, s. 67). Lenin emperyalizmin befl temel özelli¤ini tarihsel geliflim süreci içinde flu flekilde aç›klam›flt›r: “1. Üretim ve sermayenin yo¤unlaflmas› öyle yüksek bir aflamaya gelmifltir ki, ekonomik hayatta belirleyici bir rol oynayan tekelleri yaratm›flt›r. 2. Banka sermayesi ile sanayi sermayesinin birleflip kaynaflmas› ve bu ‘mali sermaye’ temeli üzerinde bir mali oligarflinin yarat›lmas›, 3. Meta ihracat›ndan ayr› olarak sermaye ihrac›n›n istisnai bir önem kazanmas›, 4. Dünyay› aralar›nda paylaflan uluslararas› tekelci kapitalist birliklerin kurulmas›, 5. En büyük kapitalist devletler aras›nda bütün dünyan›n toprak bak›m›ndan paylafl›m›n›n tamamlanmas›d›r” (Lenin, 1979, s.116 aktaran Ercan, 1996, s. 169) Rosa Luxemburg (1871-1919) ucuz hammadde ve iflgücü aray›fl›n› kabul etmekle birlikte emperyalizmin temel nedeninin farkl› oldu¤unu düflünmektedir. Kapitalizm kaç›n›lmaz olarak fazla meta üretimi yapar. Bu fazla üretimin, metropollerin kendi iç pazarlar›nda tüketilememesi, art› de¤erin elde edilece¤i yeni dünya pazarlar›na yönelinmesini gerektirmifltir. Luxemburg’a göre bu yeni dünya pazarlar› di¤er kapitalist ülkeler de¤ildir. Aksine bu fazla üretim, Luxemburg’un do¤al ekonomi olarak adland›rd›¤› kapitalist olmayan pazarlar içinde tüketildi¤inde daha fazla art› de¤er elde edilmesini, dolay›s›yla sermaye birikimini sa¤lar. 73 4. Ünite - Marksist Geliflme Kuramlar› I Bir baflka ifade ile kapitalizm art› de¤er elde edebilmek için üretti¤i metalar› kapitalist olmayan üretim biçimi içindeki bireylere satmak durumundad›r. Bu durumda kapitalist birikim, kapitalist olmayan üretim biçimlerinin varl›¤›na ba¤l›d›r. Luxemburg tamamen kapitalist üretim biçiminin hâkim oldu¤u bir dünyada emperyalizmden bahsetmenin mümkün olamayaca¤›n› vurgular. Böylesi bir dünya, kapitalizm öncesi bütün üretim biçimlerinin dolay›s›yla emperyalist yay›lman›n bitti¤ini temsil eder. Bu da temel olarak, kapitalist üretim biçiminin kendisinin sonunu getirmesi anlam›na gelmektedir. Çünkü; art› de¤erin elde edilebilece¤i koflullar art›k yoktur, sermaye birikimi duracak, üretici güçler geliflemeyecek, kapitalist ekonomi çökecektir. Bu aç›klamada da görülece¤i gibi Luxemburg, emperyalist yay›lmac›l›¤›n tükenifliyle kapitalist ekonominin çöküflünün birbiriyle yak›ndan iliflkili oldu¤unu vurgulamaktad›r. Dolay›s›yla Luxemburg’a göre, kapitalizmin y›k›lmas› sonucunda sosyalizm kaç›n›lmazd›r. Ama sosyalizmin, iflçilerin yürüttükleri politik mücadelenin sonucunda de¤il, gelecekte bir gün kapitalizm öncesi üretim biçimleri ortadan kalkt›¤›nda kapitalist ekonomi de çökece¤i için kaç›n›lmazd›r. (Larrain, 1998, s. 64-65, 69). Bunlara ek olarak Luxemburg, emperyalist yay›lmac›l›k sürecinde militarizmin tarihi bir rolü oldu¤unu belirtmifl ve siyasi kontrol, askeri iflgal ve d›fl borçlar aras›ndaki iliflkiye dikkat çekmifltir. Nikolay Buharin (1888-1938) emperyalizmi ileri derecede geliflmifl ve belirli bir düzeyde üretim örgütlenmesini gerçeklefltirmifl finans kapitalizmin bir politikas› olarak tan›mlar. Emperyalist yay›lma sonucunda bu politika, kapitalizm öncesi üretim iliflkilerini y›kar. Dünya ekonomisi olarak da adland›rd›¤› kapitalizmi, dünyan›n bütününde hâkim olan üretim iliflkileri ve bunlarla uyumlu de¤iflim iliflkilerinden oluflan bir sistem olarak tan›mlar. Bu sistem içinde kapitalist ülkeler metalar›n› satmak, hammadde elde etmek ve kendi ulusal sermayelerini art›rabilmek için sermayenin yeniden de¤erlendirilece¤i pazar için di¤er toplumlara ihtiyaç duyarlar. Bunun sonucunda sistem ekonomik olarak iki ayr› ülke tipi yaratm›flt›r: “Bir yanda örgütlenmifl ve birbirine içten içe ba¤l› birkaç ekonomik büyük güç (büyük uygar devletler) ve öbür yanda tar›msal ya da yar›-tar›msal bir düzen içinde yaflayan geri kalm›fl ülkeler” (Bukharin, 1975, s.29 aktaran Ercan, 1996, s.166) Emperyalizm olgusu Marksist olmayan bak›fl aç›lar› taraf›ndan nas›l aç›klanmaktad›r araflt›r›n›z. Luxemburg, emperyalist yay›lmac›l›k sonucunda bütün do¤al ekonomileri ortadan kalkmas›n›n kapitalist ekonominin çöküflüne neden olaca¤›n› iddia eder. Buharin’e göre emperyalizm ileri derecede geliflmifl ve belirli bir düzeyde üretim örgütlenmesini gerçeklefltirmifl finans kapitalizmin bir politikas›d›r. SIRA S‹ZDE 2 Yeni Emperyalizm kuram›n› araflt›r›n›z. BA⁄IMLILIK OKULU Latin Amerikal› akademisyenler ve ekonomistler taraf›ndan 1960’larda gelifltirilen Ba¤›ml›l›k Okulu temel olarak Latin Amerika’n›n azgeliflmiflli¤ini aç›klamaya çal›flm›flt›r. Ba¤›ml›l›k Okulu’nun, geliflme yaz›n›nda, azgeliflmifllik perspektifinden bakarak analiz yapmaya çal›flan ilk yaklafl›m oldu¤unu söylemek mümkündür. Bu çerçevede hem modernleflme okulunu hem de klasik emperyalizm kuramlar›n› elefltirmifllerdir. Emperyalizm kuramlar› emperyalist yay›lma ve hâkimiyet üzerine odaklan›rken, Ba¤›ml›l›k Okulu bu yay›lma sonucunda azgeliflmifl ülkelerin yaflad›klar› sorunlar üzerine yo¤unlaflm›flt›r. Modernleflme Okulu’nun ‘geliflememenin önündeki engeller geleneksel olan de¤erlerdir’ ve ‘geliflmifl, modern toplumlar geleneksel toplumlar›n geliflmesi için model oluflturur ve onlar› destekler’ iddialar›na karfl› ç›km›fllard›r. SIRA S‹ZDE 3 74 Toplumsal De¤iflme Kuramlar› Ba¤›ml›l›k Okulu’na göre azgeliflmifllik merkez ve çevre ülkeler ars›nda kurulan ba¤›ml› iliflkiden kaynaklanmaktad›r. Ba¤›ml›l›k Okulu’na göre Bat›’n›n modern, geliflmifl, endüstriyel toplumlar›n›n ilerlemesi azgeliflmifl ülkelerdeki ekonomik art›¤›n bu ülkelere aktar›lmas›yla mümkündür. Bu durum, merkez ülkelerin geliflmesine, çevre ülkelerinse azgeliflmesine neden olmaktad›r. Azgeliflmifl ülkeler, modernleflme okulunun iddia etti¤i gibi geliflmifllik aflamalar›n›n herhangi bir basama¤›nda yer alan ve gelecekte birgün Bat› toplumlar› gibi geliflmeleri beklenen toplumlar de¤illerdir. Çevre ülkelerde sürekli olarak varolan azgeliflmifllik durumudur. Ba¤›ml›l›k Okulu ve Modernleflme Okulu aras›ndaki benzerlikler ve farkl›l›klara afla¤›daki tabloda yer almaktad›r. Tablo 4.1 Modernleflme Okulu ve Ba¤›ml›l›k Okulu’nun karfl›laflt›rmas› (So, 1990, s. 107) Modernleflme Okulu Ba¤›ml›l›k Okulu Benzerlikler Araflt›rma alan› Üçüncü Dünya’da geliflme Üçüncü Dünya’da geliflme Metodoloji Üst düzeyde soyutlama, Üst düzeyde soyutlama, genel geliflme sürecine odaklanma genel geliflme sürecine odaklanma Z›tl›klardan oluflan teorik yap› geleneksel- modern merkez-çevre evrimci ve ifllevselci kuramlar ECLA program› ve radikal neo-Marksist kuramlar Farkl›l›klar Teorik arkaplan Üçüncü Dünya’da yaflanan içsel faktörler problemlerin kayna¤› d›flsal faktörler Di¤er uluslarla kurulan ba¤lant›lar genellikle yararl› genellikle zararl› Geliflmenin yönü ile ilgili öngörüler iyimser kötümser Üçüncü Dünya’n›n sorunla- bat› dünyas› ile daha çok ba¤lant› merkezle ba¤lant›n›n azalt›lmas›, r›n›n çözümüne dair kurulmas› sosyalist devrim öneriler ECLA’ya göre azgeliflmifl ülkelerin kalk›nmas›n› engelleyen en temel faktör serbest ticaret olgusudur. Ba¤›ml›l›k Okulu Modernleflme Okulu’nun elefltirisini yaparak azgeliflmiflli¤i aç›klamaya çal›fl›rken iki temel kaynaktan beslenmifltir. Bunlardan birincisi ECLA’n›n (Economic Comission for Latin America- Latin Amerika Ekonomik Komisyonu) yapt›¤› çal›flmalard›r. ECLA, Birleflmifl Milletler deste¤inde 1948 y›l›nda kurulan bir komisyondur. Baflkanl›¤›n› Raul Prebish’in yapt›¤› bu komisyonun temel amac› azgeliflmiflli¤e ve bununla beraber ortaya ç›kan sorunlara çözüm önerileri sunmakt›r. Bu çerçevede serbest ticaret, azgeliflmifl ülkelerin kalk›nmalar›n› engelleyen en önemli faktördür. Serbest ticaret ancak, ekonomik yap›lar› birbirine yak›n olan ülkeler aras›nda gerçekleflti¤inde ekonomik kalk›nma için yararl› sonuçlar verir. Bunun tersi durumda serbest ticaret geliflmifl ülkelerin yarar›na ifllerken azgeliflmifl ülkelerin aleyhinedir. Raul Prebish’e göre Latin Amerika’n›n geliflememesinin nedeni üretti¤i ham ve yar›-mamul ürünleri merkez ülkelere serbest ticaret koflullar› gere¤i de¤erinden daha düflük fiyatlarla ihraç etmesidir. Merkez ülkelerse ürettikleri makine ve donan›mlar› de¤erinden daha yüksek fiyatla azgeliflmifl çevre ülkelere satmak istemektedirler. Böylesi serbest ticaret anlay›fl›, uluslararas› düzeyde verimlilik art›fl›n›n çevre ülkeler için yararl› olaca¤›na dayanmaktad›r. Ama eflitsiz koflullar içinde yürütülen bu serbest ticaret anlay›fl› çevre ülkelerin ödemeler bütçesinde büyük aç›klara neden olmakta ve sanayileflmelerinin önünde bir engel oluflturmaktad›r (Ersoy, 1991). ECLA’ya göre bu durum ancak yap›sal bir de¤iflimle ortadan kalkabilir. Yap›sal de¤iflim olarak önerilen modelse ithalata dayal› sanayileflmedir. Buna göre çevrede kal- 75 4. Ünite - Marksist Geliflme Kuramlar› I k›nmay› sa¤layabilmek için “bir yandan d›flsat›m› yap›lan mallar› çeflitlendirmek, di¤er yandan da d›flal›m› yap›lan mallar›n ülke içinde üretilmelerini sa¤lamak” (Ersoy, 1991, s.12) gerekmektedir. Buna göre çevrede yerli sanayinin kota ve gümrük tarifeleriyle korunmas› planlanm›flt›r. Hammadde baflta olmak üzere, birincil ürünlerin ihracat›ndan elde edilen gelirle sermaye mallar› ithal edilecektir. Ayn› zamanda ithalat oranlar›n›n azalt›larak ödemeler dengesi korunmaya çal›fl›lacak bu da azgeliflmifl ülkelerdeki iflsizlik sorunlar›na çözüm getirecektir. Yabanc› sermayenin yat›r›mlar› da teknolojik geliflmeyi h›zland›r›laca¤› düflüncesiyle desteklenmektedir. ECLA’n›n önerdi¤i ithalata dayal› kalk›nma modeli uyguland›¤› ilk dönemlerde beklenilen sonuçlar› vermifltir. Fakat daha sonra, “yeni kurulan sanayilerde kullan›lan girdi ve sermaye mallar›na olan talebin sürekli art›fl›, ödemeler dengesinde yeni sorunlara, bu durum da yeni bir ekonomik ba¤›ml›l›¤a” (Ersoy, 1991, s.12) yol açm›flt›r. Ba¤›ml›l›k Okulu’nun geliflimindeki ikinci katk› Paul Baran’›n (1910-1964) görüflleridir. Baran ‘Büyümenin Ekonomi Politi¤i’ isimli çal›flmas›nda geliflmifl kapitalist ülkelerle azgeliflmifl ülkeler aras›ndaki iliflkiyi flu flekilde aç›klam›flt›r: “Azgeliflmifl ülkelerin ekonomik kalk›nmas›, geliflmifl ülkelerin egemen ç›karlar›na kesinlikle ve temelinden ters düflmektedir. Sanayileflmifl ülkelere birçok önemli hammaddeyi gönderen bu ülkelerin flirketlerine büyük kârlar ve yat›r›m alanlar› sa¤layan geri kalm›fl dünya, çok geliflmifl kapitalist Bat› için her zaman vazgeçilmez bir dayanak, hinterlant olmufltur” (Baran, 1976, s.85 aktaran Ercan, 1996, s.147-148). Buna göre Bat› Avrupa’da geliflen kapitalizm, azgeliflmifl ülkelerin geliflememesine neden olmufltur. Sömürgecilik döneminden itibaren, bu ülkelerin sahip oldu¤u ekonomik art›¤a geliflmifl kapitalist ülkeler taraf›ndan el konuldu¤u için, kendi sermaye birikimlerini gerçeklefltirememifllerdir. Bunun sonucunda baz› bölge ve ülkeler geliflirken baz› bölge ve ülkeler geliflememifllerdir. Özetle Baran’a göre çevre ülkelerde ekonomik ba¤›ms›zl›k ve kapitalist yolla geliflme mümkün de¤ildir. Baran bu iddiayla kapitalizmin ilerici rolünü yads›maktad›r (Ersoy, 1991). Ba¤›ml›l›k Okulu’nun en önemli temsilcilerinden birisi Andre Gunder Frank’t›r (1929-2005). Frank, Üçüncü Dünya’n›n geri kalm›fll›¤›n›, ba¤›ml›l›k, kavram›yla aç›klamaya çal›flm›flt›r. Frank, ticari kapitalizm ve sömürgecilik dönemlerinde, Üçüncü Dünya ülkelerinin üretimlerinin, emperyalist güçlerin ihtiyaçlar› çerçevesinde, hammadde ihracat›na dayal› olarak s›n›rl› bir biçimde geliflti¤ini iddia eder. Komprador olarak adland›rd›¤› Üçüncü Dünya elitlerini, ba¤›ms›z bir ekonomik üretim için neredeyse hiçbirfley yapmad›klar› ve yaflam biçimlerinin metropol ülkelerdeki elitlerle benzefltirdikleri için elefltirir (Webster, 1990, s.85-86). ECLA’n›n Latin Amerika’n›n azgeliflmiflli¤ini ortadan kald›rmak için önerdi¤i yap›sal de¤iflim program› ithalata dayal› sanayileflme modelidir. Baran, azgeliflmifl toplumlar›n geliflmifl kapitalist Bat› toplumlar› için vazgeçilmez bir dayanak oluflturdu¤unu belirtir. fiekil 4.2 M u u m m u u u m m Frank’›n Metropol-Uydu Modeli u u u u m u u u m u u M=Metropol, m=alt metropol, u=uydu (Hettne ve Blomström, 1984, s.69 aktaran Ercan, 1996, s.155) 76 Toplumsal De¤iflme Kuramlar› Frank, ekonomik art›¤a el konulmas›, metropol uydu kutuplaflmas› ve de¤iflimin süreklili¤i çerçevesinde azgeliflmiflli¤i aç›klar. Frank’a göre, çevre kapitalist bölgelerin azgeliflmiflli¤i üç çeliflkiyle tan›mlanabilir. Birinci çeliflki, çevrenin ekonomik art›¤›na el koyulmas›d›r. (Peet ve Hartwick, 2009, s. 166). Frank’›n ‘ba¤›ml›l›k zinciri’ olarak adland›rd›¤› yap› içinde yerel elitler, k›rsal nüfusun elinden art›¤› almakta ve bu art›¤›n metropol ülkelere aktar›lmas›nda bir çeflit arac› rolü oynamaktad›r. ‘Ba¤›ml›l›k zinciri’ k›rsal nüfusun daha da yoksullaflmas›na neden olmaktad›r. Metropoller ve onlara ba¤›ml› uydular dünyas› içinde ekonomik art›¤a sürekli olarak el konulmakta bu durum da uydular›n azgeliflmiflli¤ine neden olmaktad›r (Webster, 1990, s.85-86). Frank’›n sözünü etti¤i ikinci çeliflki, metropol uydu kutuplaflmas›d›r. Kapitalizm, tarihsel süreç içinde merkezin geliflmesine neden olurken ayn› zamanda çevrenin azgeliflmesine neden olur. Bu durumda merkez-çevre aras›ndaki iliflki ne kadar azal›rsa ya da zay›flarsa çevrenin geliflme olas›l›¤› o kadar artar. Bu iliflki tarihsel olarak ancak savafl dönemlerinde, co¤rafi olarak da çevrenin merkeze uzak olmas› durumunda zay›f olabilir. Geçmiflte merkezle iliflkisi çok daha güçlü olan bölgeler bugün di¤erlerinden daha da fazla azgeliflmifl bölgelerdir ve Frank bu durumu ultra azgeliflmifllik olarak tan›mlar. Üçüncü çeliflkiyse de¤iflimde sürekliliktir. Kapitalist sistem yay›lmaya devam ettikçe, çevre ülkelerin üretti¤i art›¤a el koyman›n yeni yollar› bulunacak ve yap›sal azgeliflmifllik varl›¤›n› sürdürecektir (Peet ve Hartwick, 2009, s.167). Frank’›n azgeliflmiflli¤in geliflmesi olarak adland›rd›¤› bu durumun gerçek bir geliflmeye dönüflebilmesi, çevre ülkelerin küresel kapitalist sistemden ayr›larak daha özerk bir ekonomi içinde yer almalar›yla mümkün olabilir. Frank’›n gelifltirdi¤i ba¤›ml›l›k kuram›, üretilen art›¤a el koyman›n ekonomik mekanizmalar›n› yeterince aç›klayamad›¤› için elefltirilmifltir. Çevrenin art›¤›na faiz ya da kâr gibi do¤rudan yollarla el konulmaktad›r. Baz› durumlardaysa art›¤a el koyman›n mekanizmalar› do¤rudan gözlemlenemeyebilir. Arghiri Emmanuel (1911-2001) eflde¤er olmayan de¤iflim kavram›yla bu tür durumlar› aç›klamaya çal›flm›flt›r. Emmanuel’e göre ticaret yoluyla gerçekleflen eflde¤er olmayan de¤iflim, art›¤a el koyman›n gizli bir mekanizmas›d›r. Ticaret, merkez ülkeleri daha zenginlefltirmekte, çevre ülkeleriyse daha da yoksullaflt›rmakta ve geliflmelerine engel olmaktad›r. Ticaret yoluyla merkez çevre aras›nda tam bir sermaye hareketlili¤i görülürken emek hareketlili¤i hiç yoktur. Merkez ve çevre ülkelerinde iflçilerin ald›¤› ücretler aras›nda çok büyük uçurumlar vard›r. Bir yandan, çevre ülkelerde düflük ücret alan çok say›da iflçi taraf›ndan üretilen ürünler merkez ülkelere ihraç edilmektedir. Di¤er yandansa merkezde yüksek ücret alan az say›da iflçinin üretti¤i ürünler ithal edilmektedir. Bu durumda yap›lan ticari anlaflmalar merkezde üretilen yüksek ücretli ürünlerin lehineyken çevrede üretilen düflük ücretli ürünlerin aleyhine gerçekleflmektedir. Çevre ülkelerin ürünlerini de¤erlerinden daha düflük fiyata satmak durumunda kalmalar›, merkez ülkelerin ürünleriniyse de¤erlerinden daha yüksek fiyata almak zorunda olmalar›, bu ülkelerin geliflmesine engel olmaktad›r (Peet ve Hartwick, 2009, s.171). Fernando H. Cardoso (1931- ) ba¤›ml› geliflme kavram›yla Frank’› elefltiren Ba¤›ml›l›k Okulu temsilcisidir. Frank’›n yapt›¤› genellemelerin tersine Cardoso, hem ba¤›ml›l›¤›n, hem de geliflmenin ayn› anda varoldu¤unu; ba¤›ml›l›k ve geliflmenin birbirini d›fllamas› gerekmedi¤ini belirtir. Cardoso’ya göre art›k dünyada tek bir merkez emperyalist yap› yerine ç›karlar› çat›flan çok merkezli bir yap› var. Bu durum büyük tekeller ve çokuluslu flirketlerin çevrede sanayi yat›r›mlar›na yönelmelerine neden olmakta ve çevrenin iç pazar› da önemli hale gelmektedir. Bunun sonucu çevre ülkelerdeki baz› sektörlerde ulusal egemen s›n›f ve uluslararas› ege- Eflde¤er olmayan de¤iflim çevre ülkelerde üretilen ekonomik art›¤a el koyman›n gizli bir mekanizmas›d›r. Ba¤›ml› geliflme merkez konumundaki kapitalist ülkelerin ihtiyaçlar› çerçevesinde baz› sektörlerde görülebilen geliflmeyi ifade eder. 4. Ünite - Marksist Geliflme Kuramlar› I men s›n›f›n ortak ç›karlar› gere¤i geliflme yaflanmaktad›r. Özellikle Brezilya üzerinde yapt›¤› çal›flmalardan bu sonuca varan Cardoso ba¤›ml› geliflme için Üçüncü Dünya ülkelerinin özgül koflullar›na bak›lmas› gerekti¤ini iddia eder. Frank ise azgeliflmiflli¤in geliflmesini vurgulayarak çevrenin dinamiklerini gözard› etmifltir. Celso Furtado (1920-2004) azgeliflmiflli¤in tarihsel bir durum oldu¤unu ve süreç içinde analizinin yap›lmas› gerekti¤ini iddia eder. Azgeliflmiflli¤in tarihsel süreç içindeki durumunu anlamak için, toplumsal yap›daki temel güç kaynaklar›na kimlerin sahip oldu¤una ve kontrol etti¤ine bakmak gerekir. Çünkü; bu durumun kendisi ba¤›ml›l›¤a neden olmaktad›r. Bu temel güç kaynaklar› teknoloji, finansal kaynaklar, piyasa ve ucuz emek kaynaklar›d›r. Ba¤›ml›l›k Okulu temsilcilerinden biri olan Theotonio dos Santos (1936- ) merkez ve çevre aras›ndaki iliflkinin, ba¤›ml›l›¤›n mekânsal bir biçimi oldu¤unu varsayar. Bu mekânsal yap› içinde hâkim olan ülkeler, ekonomik büyümeyi kendi kendilerine sa¤larlarken egemenlik alt›ndaki ba¤›ml› ülkeler, ancak hâkim olan ülkelerdeki de¤iflimin bir yans›mas› fleklinde büyüme gösterirler (Dos Santos, 1971, s.226 aktaran So, 1990, s.98). Latin Amerika’n›n kapitalist dünya ekonomisine dâhil oluflu sömürgecilikle bafllasa bile ticaret bundan daha etkili olmufltur. Ticaret, ekonominin Latin Amerika’da yaflayan insanlar›n ihtiyaçlar›na göre de¤il merkez ülkelerin ihtiyaçlar›na göre biçimlenmesine neden olmufltur. Ba¤›ml›l›k sonucu Latin Amerika’n›n s›n›f yap›s› yoksul köylüler y›¤›n› ve refah› elinde tutan küçük bir elit tabaka fleklini alm›flt›r (Peet ve Hartwick, 2009, s. 166-167). Dos Santos ba¤›ml›l›¤› eflitsiz ve bileflik geliflme kavramlar›yla aç›klamaya çal›fl›r. Eflitsiz geliflme, sistem içinde baz› parçalar›n geliflmesinin ancak di¤er parçalar›n geri kalmas›yla mümkün oldu¤unu ifade etmektedir. Bileflik geliflmeyse “geri kalm›fl, ba¤›ml› sektörlerden en geliflmifl ve egemen olanlara kaynaklar›n aktar›lmas›yla bu eflitsizliklerin birleflmesidir” (Ercan, 1996, s.151) Samir Amin (1931- ) di¤er Ba¤›ml›l›k Okulu kuramc›lar›na benzer biçimde dünya ekonomik sistemini merkez sistemler (self centered) ve çevre sistemler olarak ikiye ay›rmaktad›r (Cirhinlio¤lu, 1999). Amin’e göre merkez sistemin özellikleri flunlard›r: Üretim, kitlesel tüketime yönelik olarak yap›lmaktad›r. Üretimde ve ekonomik alanda kendileri belirleyici konumdad›rlar. Merkez sistemler hem kendi tüketim mallar›n› üretirler hem de tüketim mallar›n›n üretimiyle tüketim mallar›n› üretmeye yönelik sermaye mallar›n›n üretimini gerçeklefltirirler. Amin bu durumda merkez sistemlerin sermaye birikimlerinin özmerkezli oldu¤unu belirtir. Özmerkezli ekonomiler taraf›ndan, kendi ç›karlar›na uygun eflitsiz bir flekilde belirlenen d›fl ticaret, merkezdeki sermaye birikimine ba¤›ml›d›r. Fakat ayn› zamanda sermayenin yeniden üretimine arac› olur. Toplumsal s›n›flar aras›ndaki farklar çevredeki kadar keskin de¤ildir. Çünkü; emek sermaye aras›ndaki çeliflki en aza indirilmifl durumdad›r. Bunun tersine, çevre sistemlerde ekonomik alan ve üretim, merkez sistemlerin ihtiyaçlar›na göre biçimlenmifltir. Bir baflka ifadeyle d›fl dinamiklerle belirlenmektedir. Merkez sistemlerle kurulan iliflkiye ba¤›ml›d›r. Düflük ücret politikalar› nedeniyle s›n›flar aras›ndaki farklar çok belirgindir. Çevre sistemlerde üretilen ekonomik art›¤a merkez sistemler taraf›ndan el konuldu¤u için, merkez sistemler aras›na girebilmeleri çok zordur. Bu nedenle çevre sistemlerde çarp›k, bozuk geliflme görülür. Endüstriyel sektörde yap›sal dengesizlikler ve yetersiz büyüme; h›zl› kentleflme; yetersiz g›da üretimi; yerel elitlerin ç›karlar›na uygun olarak belirlenmifl gelir da¤›l›m›; yerel bürokratlar›n artan harcamalar› ve bunun sonucunda ortaya ç›kan d›fl yard›mlara olan ba¤›ml›l›k. Ayr›ca çevre sistemlerde ulusal bir kapitalist s›n›f›n 77 Ba¤›ml›l›k, eflitsiz ve bileflik geliflme sonucunda ortay ç›kan bir durumdur. Merkez ve çevre ülkeler aras›ndaki ticaret azgeliflmiflli¤e neden olan temel mekanizmad›r. 78 Modernleflme Okulu geliflmifl modern toplumlar d›fl›ndaki bütün toplumlar› ‘geleneksel toplum’ olarak tan›mlarken, Ba¤›ml›l›k Okulu’da benzer biçimde geliflmifl kapitalist toplumlar d›fl›ndaki bütün toplumlar› ‘azgeliflmifl toplum’ olarak tan›mlar. Toplumsal De¤iflme Kuramlar› varl›¤›ndan bahsedebilmek zordur. Çünkü; üretilen art› de¤ere el konulmas› üretim yap›s›nda bir dengesizli¤e neden olmufltur. Amin’e göre çevre sistemlerin bu durumdan kurtulmalar›n›n önkoflulu merkez sistemlerle olan ba¤lar›n› koparmalar›d›r. Amin burada, tek tek çevre sistemlerin ekonomik ba¤›ms›zl›¤›n› yetersiz görmekte; çevreden bafllayan hareketlerle bütün dünya sisteminin de¤iflmesi gerekti¤ine inanmaktad›r. Ba¤›ml›l›k Okulu’nun çal›flmalar› Üçüncü Dünya’n›n sosyal bilimlere yapt›¤› ilk önemli katk› olarak de¤erlendirilmektedir. Hettne bu durumu akademik emperyalizm olarak adland›rmaktad›r. Buna göre “azgeliflmifl ülkeler hakk›nda bilgi üretme, onlar ad›na sorunlara bakma tekeli, yani geliflmifl kapitalist ülke ayd›nlar› ve araflt›rma merkezlerinin baflkalar›n› tan›mlama ve aç›klama, onlara reçeteler sunma tekeli” Ba¤›ml›l›k Okulu’nun yapt›¤› çal›flmalar›yla sorgulanmaya bafllam›flt›r (Hettne ve Blömstorm, 1984, 197 aktaran Ercan, 1996, 156). Azgeliflmifllik durumunun içsel koflullar ya da faktörlerden kaynaklanmad›¤›n› aksine tarihsel bir sürecin, uluslararas› kapitalist sistemin gelifliminin bir sonucu oldu¤unu göstermifllerdir. Ba¤›ml›l›k Okulu yukar›da s›ralanan katk›lar›n›n yan› s›ra bir dizi elefltiriye tabi tutulmufltur (Peet, 1992; Ersoy, 1992; Ercan, 1996). Öncelikle Ba¤›ml›l›k Okulu “geliflmenin geleneksel kriterlerini koyan Ayd›nlanma ve 19. yy. sosyal teorisinin olumsuz nosyonlar›ndan köklü bir kopuflu” gerçeklefltiremedi¤i için elefltirilmifltir (Ercan, 1996, s.159). Ba¤›ml›l›k Okulu, Modernleflme Okulu’nun kavram ve tezlerine tamam›yla karfl› ç›km›fl ve bunlar› tersine çevirerek yenilerini gelifltirmeye çal›flm›flt›r. Tam da bu noktada Ba¤›ml›l›k Okulu temsilcileri Modernleflme Okulu’nun yetersizliklerini yeniden üretti¤i için elefltirilmifllerdir (Ersoy, 1991, s.17-19). Bu elefltiriler flu flekilde özetlenebilir: Modernleflme Okulu geleneksel ve modern toplumlar ikili¤inden yola ç›karak geleneksel toplumlar› geliflmifllik çizgisinde modern toplumlardan daha geride kalan ama d›flar›dan al›nacak destekle onlar›n geliflme aflamalar›na gelebilecek toplumlar olarak tan›mlar. Ba¤›ml›l›k Okulu bu ikili toplum modelini elefltirir ve azgeliflmifllik ve geliflmiflli¤in “ayn› madalyonun iki yüzü oldu¤unu” (Ersoy, 1991, s.18) iddia etti¤i tekli görüflü savunur. Bu durum Ba¤›ml›l›k Okulu’nu tek bir üretim biçiminin yani kapitalizmin merkezde geliflmeye, çevredeyse azgeliflmiflli¤e neden oldu¤u noktas›na götürmektedir. Ba¤›ml›l›k Okulu; Modernleflme Okulu’nu, ulusal düzeyde analizler yapt›¤›, geleneksellik durumunu içsel faktörlerle aç›klamaya çal›flt›¤› ve bütünsel bir bak›fl aç›s› getirmedi¤i için elefltirmektedir. Buna karfl›l›k Ba¤›ml›l›k Okulu, azgeliflmiflli¤i d›flsal faktörlere ba¤l› olarak aç›klad›¤› için, benzer biçimde bütünsel olamama elefltirisine tabii olmufltur. D›flsal faktörlere bu kadar vurgu yap›lmas› hem Üçüncü Dünya’da olan geliflmeyi görmeyi engellemekte, hem de varolan heterojen yap›n›n gözard› edilmesine neden olmaktad›r. Modernleflme Okulu, geliflmifl ülkeler d›fl›ndaki bütün toplumlar›, aralar›ndaki farkl›l›klar› yok ederek, ‘geleneksel toplumlar’ olarak tan›mlarken, Ba¤›ml›l›k Okulu’da benzer bir yaklafl›mla bütün Üçüncü Dünya ülkelerini ‘azgeliflmifl toplumlar’ olarak tan›mlamakta, bu yap›n›n içindeki heterojenli¤i, farkl›l›¤› yok etmektedir. Modernleflme Okulu, modern toplumlardan geleneksel toplumlara sermaye, teknoloji ve bilgi aktar›m› yap›larak geleneksel toplumlar›n modern topluma dönüfltürülece¤ini iddia eder. Bir baflka deyiflle bütün toplumlar, modern toplum oldu¤unda kapitalist bütünleflme sa¤lanacakt›r. Modernleflme Okulu Bat› toplumlar›n› ideal bir toplum modeli olarak sunmakta ve onlar›n geçirdikleri geliflme afla- 4. Ünite - Marksist Geliflme Kuramlar› I malar›n› da geçilmesi gereken süreçler olarak göstermektedir. Ba¤›ml›l›k Okuluysa azgeliflmiflli¤in nedeni olarak tam da bu uluslararas› iliflkileri gösterir. Azgeliflmifllikten kurtulabilmek için kapitalist toplumlarla ba¤lant›lar›n kopar›lmas› gerekmektedir. Ersoy’a göre “bunun alt›nda da ulusçu bir kapitalist geliflme iste¤ine yönelik bir ideoloji vard›r” (1991, s.18). Burada Ba¤›ml›l›k Okulu asl›nda, “normal geliflmeyi klasik kapitalist geliflmeyle özdefl tuttu¤u” (Ersoy, 1991, s.19) için, çevre ülkelerde bu ba¤›ml›l›k iliflkisi devam etti¤i sürece normal bir kapitalist geliflmenin mümkün olamayaca¤›n› göstermeye çal›flm›fllard›r. Ba¤›ml›l›k Okulu bünyesindeki kifliler çevre ülkelerde geliflmenin mümkün olmad›¤›n› iddia ettikleri için elefltirilmifllerdir. Bill Warren’a göre Ba¤›ml›l›k Okulu’nun öngördü¤ünün tersine birçok azgeliflmifl ülkede kapitalist geliflme olmaktad›r. Sömürgecilik, yerli kapitalist geliflmede önemli bir rol oynam›flt›r. Geliflmenin önündeki engeller Üçüncü Dünya’n›n kendi içsel koflullar›ndan kaynaklanmaktad›r. Ba¤›ml›l›k Okulu’nun merkezle kurulan ba¤›ml›l›k iliflkisini geliflememenin nedeni olarak göstermesinin temelinde bu içsel faktörleri gözard› etmeleri vard›r. Gabriel Palma’da Ba¤›ml›l›k Okulu’nu benzer biçimde elefltirmektedir. Kapitalizmin çevre ülkelerde üretici güçleri gelifltirebilece¤ini, bunun da ekonomik büyüme yaratabilece¤ini iddia eder. Frank’›n çevre ülkelerde kapitalist geliflmenin mümkün olmad›¤›, mümkün olan tek fleyin azgeliflmifllik oldu¤u yönündeki vurgusu, onun teorisinin mekanik olmas›ndan kaynaklanmaktad›r. Frank asl›nda d›flsal yap›lar›n içsel yap›lar taraf›ndan belirlendi¤ini öne sürerek mekanik bir aç›klama yapm›flt›r. (Ersoy, 1991). Bu elefltirilerden en belirgini Ernesto Laclau (1935- ) taraf›ndan yap›lm›flt›r. (Ersoy, 1991; Peet, 1991; Ercan, 1996). Laclau, üretim iliflkileri çerçevesinde feodalizm ve kapitalizmin birbirinden ayr› üretim iliflkilerini içerdi¤ini belirtir. Laclau’ya göre Frank, kolonilerin kapitalist dünya pazar›yla bütünleflmeleriyle, Latin Amerika’da kapitalist üretim iliflkilerinin yarat›lmas›n› birbirine kar›flt›rmaktad›r. Laclau güçlü olan ülkenin ticari avantajlar›n› kullanarak ekonomik art›¤› sömürmesinin feodal ekonomilerde de görülebilecek bir durum oldu¤unu belirtir. Önemli olan transfer edilen art›¤›n nas›l üretildi¤i ve üretim sistemi içinde geliflmeyi s›n›rland›racak belirli özelliklerin olup olmad›¤›d›r. Laclau, Üçüncü Dünya’da kapitalist geliflmenin tam anlam›yla gerçekleflmedi¤ini belirtir. Üçüncü Dünya ülkelerinde ücretli iflçi, varl›¤›n›, hem ald›¤› ücretiyle hem de kapitalist olmayan iliflkilerden elde etti¤i maddi kaynaklarla sürdürebilir. Bu durum ücretlerin düflük olmas›na neden olmakla birlikte ayn› zamanda ücretli iflçiden elde edilecek art›¤›n tamam›yla sömürülmesini sa¤layacak olan kapitalist geliflmeyi s›n›rland›rabilir. Özetle Laclau Üçüncü Dünya’da kapitalist üretim biçiminin kapitalist olmayan üretim biçimiyle eklemlenerek birarada bulunabilece¤ini belirtir. Bu ünitenin ilerleyen bölümlerinde ‘Eklemlenme Kuram›’ bafll›¤› alt›nda bu konu daha detayl› ele al›nacakt›r. Laclau’nun getirdi¤i bir baflka elefltiri Ba¤›ml›l›k Okulu’nun kapitalist üretim biçimi kavramsallaflt›rmas›na karfl› yap›lm›flt›r. Özellikle Frank yapt›¤› çal›flmalarda kapitalizmi sömürü, kâr ve pazar için yap›lan üretim olarak, dolay›s›yla sadece dolafl›m iliflkileri aç›s›ndan tan›mlamaktad›r. Böylesi bir tan›mlama bir üretim biçimi için temel olan üretim iliflkilerini gözard› etmek anlam›na gelmektedir. Bu nedenle de Laclau’ya göre “temel çeliflkiyi, üretim yerine dolafl›m alan›na yerlefltirmeye çal›flt›klar›ndan, geliflmenin neden azgeliflmiflli¤i do¤urdu¤unu aç›klamada yar› yolda kalmaktad›rlar” (Laclau, 1986, s.107 aktaran Ercan, 1996, s.171). Üretim biçimi flu flekilde tan›mlanmaktad›r: • “Üretim araçlar›n›n mülkiyetinin belirli bir türü, • Ekonomik art›¤a el koyma biçimi, 79 80 Brenner’a göre pazar için yap›lan üretim kapitalizmin belirleyici özelli¤i de¤ildir. Kapitalist üretim iliflkileri hâkim olmad›¤› için yeniden üretimin neredeyse hiç olmad›¤› ama kâr elde etmek amac›yla pazar için üretim yapan toplumlar vard›r ve bunlar kapitalist toplumlar de¤ildir. Kapitalist üretim biçimini di¤er üretim biçimlerinden ay›ran en temel özellik elde edilen art› de¤erin üretim araçlar›n›n yenilenmesi için kullan›lmas›d›r. Toplumsal De¤iflme Kuramlar› • ‹flbölümünün belirli bir geliflme derecesi, • Üretici güçlerin belirli bir geliflme derecesi” (Ercan, 1996, s. 172). Bu tan›m çerçevesinde Frank’›n, Latin Amerika ülkelerini 16. yy’dan beri kapitalist olarak ele almas› elefltirilmektedir. Çünkü; gerçekte bu ülkeler o dönemden sonra merkezde geliflen kapitalizmin etkilerine maruz kalmaya bafllam›fllard›r, kendileri kapitalist olmam›fllard›r. Ayr›ca bu tür bir ele al›fl nedeniyle Frank’›n teorisi tarihselci bir bak›fl aç›s›na sahip olmad›¤› için, statik olarak de¤erlendirilmektedir. Çünkü; buna göre 16. yy.dan beri Latin Amerika’da herhangi bir toplumsal de¤iflme yaflanmam›flt›r. Frank ve Immanuel Wallerstein (1930- ) kapitalizmi tan›mlama biçimleri nedeniyle hem Laclau hem de Robert Brenner taraf›ndan elefltirilmifllerdir. Bu elefltirilere geçmeden önce Frank ve Wallerstein’›n kapitalist üretim biçimi tan›mlamalar›na bakmak faydal› olacakt›r. Frank kapitalizmi kâr elde etmek amac›yla pazar için üretim yap›lan bir sistem olarak tan›mlamaktad›r. Bu tan›ma göre feodal üretim biçimi ve kapitalist üretim biçimi aras›ndaki temel farkl›l›k ikincisinde genifl bir pazar›n olmas›d›r. Bu bak›fl aç›s›yla Frank, Latin Amerika’da 16. yy.’dan bu yana genifl bir pazar mekanizmas› oldu¤unu ve azgeliflmiflli¤in nedeninin kapitalist sistem içindeki ba¤›ml› konumu oldu¤unu belirtir. Wallerstein’da Frank’a benzer bir biçimde kapitalist üretim biçimini tan›mlar. Buna göre kapitalizmde temel amaç kâr elde etmek ve üretilen ürünleri pazarda satmakt›r. Merkez, çevre ve yar› çevreden oluflan kapitalist dünya ekonomisini sermayenin dolafl›m› üzerinden aç›klamaya çal›fl›r. Brenner temel olarak hem Wallerstein hem de Frank’› yaklafl›mlar›nda üretim iliflkilerine yani s›n›f yap›s›na önem vermedikleri için elefltirmifltir. Brenner, ‘kâr elde etmek için pazara yönelik olarak üretim yap›lan her üretim biçiminin’, kapitalist üretim biçimi olarak tan›mlanamayaca¤›n› iddia eder. Pazar için üretim yap›lan ama, yeniden üretim olmad›¤› için teknolojik alanda yeniliklerin çok yavafl oldu¤u ve kapitalist iliflkilerin hâkim olmad›¤› üretim biçimleri vard›r. Brenner’a göre bir üretim biçimi olarak kapitalizmi di¤er üretim biçimlerinden ay›ran en temel özellik kitlesel düzeyde üretim yap›lmas›n› sa¤layan ve art› de¤erin kayna¤›n› oluflturan teknolojik yeniliklerdir. Bir baflka deyiflle kapitalist üretim biçimi, üretim araçlar›n›n mülkiyetini elinde bulunduran kapitalist s›n›f›n sürekli olarak üretim araçlar›n› yenilemelerini gerektirir. Brenner’a göre “ yeniden üretimin h›z›n›, temposunu ve niteli¤ini belirleyen ekonominin bir bütün olarak s›n›f yap›s›n›n içeri¤idir. Bu bak›mdan kapitalist ekonomik geliflmenin ard›nda yatan ana dürtü, pazar için kâr amaçl› üretimden çok, emek gücünün metalaflt›¤›, s›n›f yap›l› yeniden üretim sistemidir” (Brenner, 1997 aktaran Ercan, 1996, s.16). Brenner, Ba¤›ml›l›k Okulu’nun üretim iliflkilerinden daha çok, de¤iflim iliflkilerine ve dolay›s›yla sermayenin dolafl›m›na önem verdiklerini belirtir. Bir üretim biçiminin temel niteli¤i do¤rudan üretim alan›n›n kendisi oldu¤u için, dolafl›m alan›n›n öne ç›kar›lmas› üretim iliflkileri yani s›n›fsal yap› ve mücadelenin önemini azaltmaktad›r. DÜNYA S‹STEM‹ KURAMI Dünya Sistemi Kuram› Immanuel Wallerstein taraf›ndan gelifltirilmifltir. Bir önceki bölümde inceledi¤imiz Ba¤›ml›l›k Okulu merkez ve çevre aras›ndaki diyalektik iliflkiye vurgu yaparken, Dünya Sistemi Kuram› modern dünya ekonomisini bir bütünlük içinde ele almaktad›r (Goldfrank, 2000, s.157). 4. Ünite - Marksist Geliflme Kuramlar› I Wallerstein’›n dünya sistemi kuram› çal›flmalar›nda temel olarak inceledi¤i befl ana konu vard›r. Bunlar, kapitalist dünya ekonomisinin bir sistem olarak nas›l iflledi¤i, bu sistemin bafllang›c›n›n nas›l oldu¤u ve hangi nedenlerle ortaya ç›kt›¤›; kapitalist dünya sisteminin tam anlam›yla küresel bir sistem olmadan önceki dönemlerde kapitalist olmayan yap›larla iliflkisi; bu sistemin tarihsel alternatif üretim biçimleriyle karfl›laflt›rmas› ve kapitalist dünya sisteminin sosyalizme dönüflme sürecidir (Goldfrank, 2000, s.166). Wallerstein’a göre dünya tarihinde flimdiye kadar bütünlük olarak kavramsallaflt›r›labilecek üç tane üretim biçimi olmufltur. Bunlar mini sistemler, dünya imparatorluklar› ve dünya ekonomileridir (Goldfrank, 2000). Mini sistemler geçmiflte varolan ancak günümüzde kapitalist yay›lma sonucunda art›k örneklerini göremedi¤imiz kavim toplumlard›r. Mini sistemleri basit tar›m yapan avc› toplay›c› toplumlar olarak tarif etmek de mümkündür. Mini sistemler içinde tek bir iflbölümü, tek bir politik yap› ve kültürel birlik vard›r. Dünya imparatorluklar› ve dünya ekonomilerinin her ikisi de dünya sistemleridir. Bu ikisinin mini sitemlerden en önemli farkl›l›klar› çokkültürlü bir yap› içermeleridir. Dünya imparatorluklar› mini sistemler gibi tek bir politik yap›ya sahiptirler. Wallerstein, çokkültürlü ve tek bir politik yap›n›n hâkim oldu¤u dünya imparatorluklar›na uzun süre varl›¤›n› sürdüren Çin, M›s›r ve Roma uygarl›klar›n› göstermektedir. Dünya imparatorluklar› içinde temel de¤iflme biçimi mekânsal ve geçici olarak yay›lma ve küçülmedir. Üretilen art›¤a zor ve güç kullanarak el konulan bu yap› içinde elde edilen art›k, yönetici s›n›f tabakalar› aras›nda da¤›t›lmakta ve politik amaçlarla kullan›lmaktad›r. Dolay›s›yla art›¤a do¤rudan, dolays›z olarak el konulan bu sistem genifl bir bürokratik yap› gerektirmektedir. Wallerstein’a göre bu bürokratik yap›n›n yükü ve masraflar› sistemin bozulmas›na yol açm›flt›r. Dünya ekonomileri daha önce de belirtildi¤i gibi çeflitli kültürlerden ve ulus devletler gibi birçok politik yap›dan oluflmaktad›r. Merkezi siyasal otoritenin gücü ve masraf› tekil ulus devletler taraf›ndan paylafl›lmaktad›r. Dünya ekonomilerini birarada tutan yap› tek bir politik yap› de¤ildir. Onlar› bir arada tutan do¤rudan do¤ruya pazar ekonomisidir. Ekonomik alan›n belirleyici oldu¤u bu yap› için kapitalist dünya ekonomisi tek örnek olarak gösterilmektedir. Bu yap› içinde iki ya da daha fazla ekonomik ve kültürel bölge yiyecek, petrol, korunma gibi ihtiyaçlar›n› ba¤›ms›z olarak karfl›layabildikleri için di¤erlerinden ayr›flmaktad›r. Ayr›ca iki ya da daha fazla politik yap› egemenlik için rekabet etmektedir. Wallerstein’a göre modern dünyada ay›r›c› olan özellik, tek bir iflbölümü içinde devletleraras› rekabettir. Bu rekabet teknolojik ve örgütsel yenilikler sayesinde belirli gruplara kendi ç›karlar›n›, kârlar›n› daha da fazla art›rma olana¤› vermektedir. Wallerstein kapitalist dünya sisteminin ay›r›c› özelli¤inin kâr için, daha fazla kâr elde etmek için üretim yap›lmas› ve bu ürünlerin pazarda sat›lmas› oldu¤unu belirtir. Böyle bir sistemde kâr elde edildi¤i sürece üretim durmadan büyür, üreticiler kâr oranlar›n› büyütmek için de¤ifliklik yaparlar. Dolay›s›yla kapitalist baflar›n›n s›rr› kâr›n peflinde koflmakt›r. Kapitalist dünya ekonomisi imparatorluk yaratma e¤ilimlerine karfl› olmufltur. Bu durum kapitalizmin küresel düzeyde üretimi düzenlemede ne kadar güçlü oldu¤unu göstermektedir (Goldfrank, 2000; Peet 1991). Wallerstein kapitalist dünya ekonomisinin merkez, yar› çevre ve çevre olmak üzere üç gruba ayr›ld›¤›n› ve bunlar aras›nda bir iflbölümü oldu¤unu belirtir. Wallerstein bu iflbölümünün befl ayr› özellik çerçevesinde aç›klar. Bunlar merkez- çevre, meta zinciri, yar› çevre, eflit olmayan de¤iflim ve sermaye birikimi kavramlar›d›r. 81 Mini sistemler, dünya imparatorluklar› ve dünya ekonomileri dünya tarihinde görülen ve bütünlük olarak kavramsallaflt›r›lan üretim biçimleridir. Kapitalist dünya sisteminin di¤erlerinden en önemli farkl›l›¤› kâr elde etmek amac›yla pazar için yap›lan üretimdir. Kapitalist dünya sistemi merkez, çevre ve yar›-çevre ülkelerden oluflmaktad›r. 82 Toplumsal De¤iflme Kuramlar› Merkez ve çevre aras›nda yer alan ve bunlar aras›nda bir çeflit tampon ifllevi göre ülkeler yar› çevre olarak adland›r›lmaktad›r. Merkez ve çevre co¤rafi ve kültürel olarak ayr› bölgelerde yer almaktad›r. Bunun yan› s›ra merkez sermaye yo¤un, çevreyse emek yo¤un üretim gerçeklefltirmektedir. Merkez ve çevre birbiriyle iliflkilidir ve ikisi de birbirinden ba¤›ms›z olarak varl›¤›n› sürdüremez. Wallerstein meta zinciriyle üretilen hammaddelerin endüstriyel süreçlerden geçerek ifllenmifl ürüne dönüfltürülmesini ifade etmektedir. Çevre ülkelerde yetifltirilen pamu¤un, merkez ülkelerde ifllenerek tekstil ürününe dönüfltürülmesi buna örnek olarak verilebilir. Wallerstein’a göre günümüzde yaflanan geri kalm›fll›¤›n nedeni uzun süredir devam eden ve yo¤unlaflan bu yap›sal iliflkilerde aranmal›d›r. Kapitalist dünya ekonomisi yay›ld›kça yeni bölgeler sisteme çevre olarak dâhil edilmektedirler. Ayn› zamanda yeni üretim aktiviteleri ortaya ç›kmaktad›r. “Burada kritik olan üretimin kendisi de¤il, üretim sürecinin sermaye yo¤unlu¤u ve beceri düzeyidir” (Goldfrank, 2000, s.169). Wallerstein burada tekstil üretimini örnek olarak vermektedir. Buna göre 1600’lerde merkezde sermaye ve emek yo¤un olarak gerçeklefltirilen tekstil üretimi 1900’lerde yar› çevrede gerçeklefltirilmeye bafllam›flt›r. 2000’lerdeyse, çevre, tekstil üretimini gerçeklefltirmektedir. Yar› çevre, merkez ve çevre aras›nda ekonomik ve politik olarak bir tampon ifllevi görmektedir. Politik olarak, çevrede merkeze karfl› geliflen muhalefeti dengeler. Ekonomik olaraksa hem merkez hem de çevre benzeri bir konumdad›r. Merkeze az ifllenmifl metalar ihraç ederken basit imalat ürünlerini çevreye satar. Wallerstein, merkez çevre aras›ndaki iflbölümünü, yeniden üreten mekanizma olarak eflit olmayan de¤iflimi öne sürer. “Eflitsiz de¤iflim çevrede geçimlik ve yar›iflçileflmifl sektörlerden elde edilen art›¤›n, merkezde yüksek teknoloji ve tam iflçileflmifl sektörlere sistematik olarak transfer edilmesidir” (Goldfrank, 2000, s.170). Bu durum merkezde, yüksek yaflam standartlar›, yüksek ücretler ve iflçilerin politik olarak örgütlenmesini sa¤larken merkez ve çevre aras›ndaki farkl›l›¤›n iyice artmas›na neden olur. ‹flbölümünün son temel unsuru sermaye birikimidir. Wallerstein, sermaye birikimini ulusal de¤il küresel bir süreç olarak ele al›r. Sermaye birikimi do¤al olarak çevrenin art›¤›na el konulmas›n› ve merkeze aktar›lmas›n› içerir. Dolay›s›yla co¤rafi yay›lmac›l›k kapitalizmin kurulmas› için gerekli bir durumdur (Goldfrank, 2000, s. 168-170). Wallerstein’a göre dünya kapitalist ekonomisi/dünya sistemi 16. yy. Avrupa’s›nda ortaya ç›km›flt›r ve geliflme aflamalar› afla¤›daki gibidir: “1. Avrupa dünya ekonomisi 16.yy’da belirmeye bafllam›flt›r (1450-1640). Feodalizmin krizleri ve karfl›laflt›¤› ikilemler ancak iflbölümünün co¤rafi olarak da¤›l›m› sayesinde çözülebilmifltir. Bu dönemin sonunda Kuzey Bat› Avrupa merkez olmufltur. ‹spanya ve kuzey ‹talya flehirleri yar› çevre konumuna, Kuzey Avrupa sistemin esas çevre konumuna gelmifllerdir. 2. 1650- 1730 durgunluk dönemi s›ras›ndaki ticari savafllar ‹ngiltere’yi yaflayan tek merkez devlet konumuna getirmifltir. 3. 1760’dan sonra endüstriyel üretim ve hammaddeye duyulan ihtiyaç sonucunda sistem co¤rafi olarak yay›lmaya bafllam›flt›r ve sonucunda ‹ngiliz egemenli¤i alt›nda bir dünya sistemi oluflmufltur. Rusya en önemli d›fl sistem olarak yar› çevrelerin aras›na kat›l›rken Latin Amerika’n›n geri kalan bölgeleri, Asya ve Afrika çevre olmufllard›r. Bu yay›lma Amerika ve Almanya’y› yar› çevre sonunda da merkez yapm›flt›r. Merkez kendi imalat ürünleriyle çevrenin tar›msal ürünlerinin mübadelesini yapmaktad›r. Endüstrinin bir yerde yo¤unlaflmas› flehir proletaryas›n› yaratm›flt›r. fiehir proletaryas› ise 83 4. Ünite - Marksist Geliflme Kuramlar› I merkezde kapitalist sistemin dengesini tehdit eden içsel bir tehlike olarak görüldü¤ü için endüstriyel burjuvazi sat›n almak zorunda kalm›flt›r. 4. I. Dünya Savafl› ile yeni bir süreç bafllam›flt›r. Bu süreçte Rusya’daki devrim sonucunda Rusya çevre konumuna düflmüfltür. Kapitalist dünya ekonomisi Birleflik Devletlerin egemenli¤i alt›nda birleflmifltir. II. Dünya Savafl›’ndan sonra pazarlar genifllemifl ve egemen güç yeniden kurulan Bat› Avrupa olmufltur. Latin Amerika, Birleflik Devletlerin yat›r›mlar›na ayr›l›rken Güney Asya, Orta Do¤u ve Afrika koloni olmaktan kurtulmufllard›r. 1960’lar›n sonlar›ndan beri Birleflik Devletlerin politik egemenli¤indeki düflüfl, kapitalist giriflimcinin özgürlü¤ünü art›rm›fl ve çokuluslu flirketler ortaya ç›km›flt›r. Buna ra¤men varolan toplumsal durumda iki temel çeliflki vard›r: birincisi k›sa dönemde, iflçi s›n›f›n›n “art›¤›n›n” flirket kâr› biçiminde al›nmas›, uzun dönemde ayn› s›n›f›n yayg›n tüketimine duyulan güvenle çeliflmektedir. ‹kinci olarak k›sa dönemde karfl›t hareketlere verilen çok küçük ayr›cal›klar k›sa dönemde s›n›f savafl›n› bertaraf ederken dünya ekonomisinin bir sonraki krizinde birden yükselmeye bafllamas›na neden olabilir. Wallerstein uzun dönemde dünya kapitalizminin bütün alanlar›nda çat›flma olaca¤›n› sonunda sosyalist bir dünyan›n kurulaca¤›na inanmaktad›r” (Peet, 1991, s.50-51). Wallerstein’›n Dünya Sistemi yaklafl›m›, kapitalizmin geliflmesinin tarihsel kökenleri ba¤lam›nda Frank’›n teorisini yeniden gözden geçirip gelifltirme çabas› olarak de¤erlendirilmektedir. Bununla birlikte kapitalizmi üretim iliflkileri yerine dolafl›m iliflkileri -sermayenin küresel düzeyde dolafl›m›- aç›s›ndan ele ald›¤› bu nedenle de s›n›f mücadelesinin kayna¤›na inmedi¤i için elefltirilmektedir. EKLEMLENME KURAMI Teorik olarak yap›salc› Marksizmden beslenen Eklemlenme Kuram› hem Ba¤›ml›l›k Kuram›na, hem de Dünya Sistemi yaklafl›m›na elefltirel bakmaktad›r. Ba¤›ml›l›k Okulu ve Dünya Sistemi kuram› Üçüncü Dünya ülkelerinin azgeliflmiflli¤inin nedeni olarak kapitalizmi göstermektedir. Her iki yaklafl›mda azgeliflmifl ülkelerin sömürülmesinde temel önceli¤i ticarete, uluslararas› pazar iliflkilerine vermektedir (Larrain, 1998, s.180). Eklemlenme kuram› Üçüncü Dünyay› ya da azgeliflmiflli¤i anlamak için üretim biçimi kavram› yerine toplumsal formasyon kavram›n› kullan›r. Althusser etkisinde geliflen bu yaklafl›m, toplumsal formasyonlar› ekonomik, politik ve ideolojik düzeylerdeki pratikler çerçevesinde ele al›r. Buna göre toplumsal formasyon birden fazla üretim biçiminin birbirlerine eklemlenerek birarada bulundu¤u yap›y› ifade eder. D‹KKAT Yap›salc› Marksizm konusu için Sosyoloji Tarihi kitab›n›z›n 9. Ünitesi olan ‘Yap›salc›l›k’ bölümüne bak›n›z. Eklemlenme Kuram› neden üretim biçimi yerine toplumsal formasyon kavram›n› kullanmaktad›r araflt›r›n›z. Kapitalist ve kapitalist olmayan toplumlar aras› iliflkiler Marksist geliflme yaz›n›n›n temel konular›ndan birisidir. Wolpe’a (Peet, 1991, s.67) göre bu iliflki, Marx’›n bu konudaki çal›flmalar›na dayand›r›larak iki farkl› flekilde ele al›nmaktad›r. Birincisindeki temel iddiaya göre kapitalizmin yay›lmas›, kapitalizm öncesi üretim biçimlerini bozmakta ve ortadan kald›rmaktad›r. Burada kapitalizm öncesi üretim biçimlerinin içsel dinamikleri gözard› edilmektedir. ‹kinci yaklafl›msa kapitalist ve SIRA S‹ZDE 4 84 Eflitsiz geliflme kapitalist üretim biçiminin yay›lmas› nedeniyle dünyan›n baz› bölgelerinde ortaya ç›kan çarp›k ve s›n›rl› geliflmeyi ifade eder. Bettelheim’a göre kapitalist toplumsal formasyonlar›n yay›lmas› sonucunda ortaya ç›kan iflbölümü nedeniyle farkl› toplumsal formasyonlar aras›ndaki eflitsizlik yeniden üretilmektedir. Toplumsal De¤iflme Kuramlar› kapitalist olmayan toplumlar aras›ndaki iliflkinin karmafl›k oldu¤u görüflüne dayan›r. Kapitalist olmayan toplumlar›n, kapitalist toplumlar›n egemenli¤ine karfl› direnç gösterebilece¤ini, dolay›s›yla san›ld›¤›n›n tersine hemen y›k›lamayaca¤›n› savunur. Üretim tarzlar›n›n eklemlenmesi yaklafl›m› toplumsal formasyonlar aras›ndaki ve içindeki eflitsiz geliflmeyi aç›klamaya çal›flm›flt›r. Eflitsiz geliflme kapitalizmin yay›lmas› sonucu dünyan›n baz› bölgelerinde üretim güçleri geliflirken, baz› bölgelerinde çarp›k ya da s›n›rl› bir büyümeyi ifade eden bir kavramd›r (Marshall, 1999). Eklemlenme kuramc›lar›ndan Charles Bettelheim (Peet, 1991, s.68-69) toplumsal formasyonlar› birçok üretim biçiminden oluflan karmafl›k bütünlükler olarak tan›mlar. Bu karmafl›k bütünlükler içinde ekonomik, politik ve ideolojik olarak kapitalist üretim biçimi hâkim olabilir. Bununla birlikte bireyler, ayn› anda köylü ve ücretli iflçi olarak hem kapitalist hem de kapitalist olmayan üretim iliflkileri içinde yer alabilirler. Bettelheim’a göre kapitalist üretim iliflkilerinin bütün dünyada hâkim olmas›, uluslararas› bir iflbölümünün ortaya ç›kmas›na neden olmufltur. Bu iflbölümü gere¤ince egemen olan toplumsal formasyonlarda geliflmifl bir endüstriyel üretim ve geliflmifl üretim iliflkileri görülürken hâkimiyet alt›ndaki toplumsal formasyonlarda, üretici güçlerin geliflmesini durduran politika ve ideolojiler görülmektedir. Bütün bunlarsa bu farkl› toplumsal formasyonlar aras›ndaki ekonomik eflitsizliklerin yeniden üretilmesine neden olmaktad›r. Bettelheim’a göre bir bölge ya da ülkenin baflka bölge ve ülkeler taraf›ndan sömürülmesi durumu toplumsal formasyon kavram›yla aç›klanabilir. Bettelheim kapitalist üretim biçiminin ulusal ve uluslararas› düzeyde üretim güçleri ve üretim iliflkilerini iki düzeyde yeniden üretti¤ini iddia eder. Buna göre kapitalist üretim biçiminin yay›lmas› ulusal düzeyi bozar ve parçalar. Kapitalist üretim biçimi, eme¤in toplumsallaflmas›, ücretlerin seviyesi vb. konularda belirleyici hale gelir. Bunun sonucunda kapitalist olmayan üretim biçimlerinin yerine geçer ve eski üretim biçiminde yer alanlar kapitalist üretim iliflkilerine dâhil olurlar. Fakat bunun yan›nda kapitalist üretim biçiminin hâkimiyetine ra¤men eski üretim biçimlerinin korunma, yeniden yap›lanma gibi e¤ilimleri de görülebilir. Bettelheim buna örnek olarak tar›msal üretimi vermektedir. Tar›m sektörü içinde yer alan üreticilerin pazarla iliflkileri zay›f olabilir. Ürettikleri ürünü en düflük fiyattan satmalar› gerekirken kendi yeniden üretimlerini devam ettirebilmeleri için daha yüksek fiyattan satabilirler. Eklemlenme kuramc›lar›ndan Barbara Bradby (Peet, 1991, s.70-71; Wolpe, 1984) kapitalizm öncesi üretim biçimlerini, üretimin ihtiyaçlara göre yap›ld›¤› ve henüz imalat ve tar›m›n birbirinden ayr›flmad›¤› metalaflmam›fl ekonomiler olarak aç›klamaktad›r. Bu tan›mlamada Bradby, Luxemburg’un do¤al ekonomi kavram›ndan yararlan›r. Bu üretim biçimlerinde çözülme süreci toprak ve eme¤in meta haline gelmesi, art› de¤er elde etmenin üretimin amac› haline gelmesiyle gerçekleflti¤ini belirtir. Bradby’e göre kapitalizm öncesi üretim biçimlerinin çözülme süreci her yerde, her zaman ayn› h›zla ortaya ç›kmayabilir. Bu çözülme sürecini anlayabilmek için Bradby üç noktaya dikkat çeker. ‹lk olarak kapitalizmin kendi iç dinamiklerine, yeniden üretimine ve yay›lmas›na bak›lmas› germektedir. ‹kinci olarak, kapitalizm öncesi üretim biçimlerinin içsel yap›s›na, temel üretim iliflkilerine ve yeniden üretim sistemlerine bak›lmas› önemlidir. Son olarak da kapitalizm ve kapitalizm öncesi üretim biçimleri aras›ndaki iliflkiye, eklemlenmeye bak›lmas› önemlidir. Bir baflka eklemlenme kuramc›s› Pierre-Philippe Rey (Peet, 1991, s.71-72; Wolpe, 1984) kapitalist ve kapitalist olmayan toplumsal formasyonlar aras›ndaki 4. Ünite - Marksist Geliflme Kuramlar› I iliflkiyi aç›klayabilmek için, feodalizmden kapitalizme geçifli model olarak ele al›r. Bu dönüflümde üç aflama oldu¤unu belirtir. Birinci aflamada kapitalizm emek gücü ve tar›msal ürün elde edebilmek için feodal üretim biçimine ihtiyaç duymaktad›r. Bundan dolay› uzun bir süre feodal yönetici s›n›fla burjuva s›n›f›n›n ç›karlar› birbirleriyle uyum halindedir. ‹kinci aflamadaysa kapitalizm egemenli¤ini kurmufltur ama ucuz iflgücü ihtiyac› için kapitalist olmayan üretim biçimlerine ihtiyac› vard›r. Üçüncü aflamadaysa kapitalizmin iflgücü için art›k kapitalizm öncesi üretim biçimlerine ihtiyac› ortadan kalkm›flt›r. Rey, çal›flmas›n› yapt›¤› dönemde, kapitalizmin henüz söz konusu aflamaya gelmedi¤ini belirtmektedir. Eklemlenme kuram›n›n genel olarak toplumsal de¤iflme yaz›n›na yapt›¤› katk›lar› flu flekilde de¤erlendirilmektedir. Eklemlenme kuram›nda toplumsal de¤iflme dinamik bir süreç olarak ele al›nm›flt›r. Bu dinamik süreç içinde hem kapitalist toplumlarda yaflanan de¤iflimler, hem de bu de¤iflimlerin kapitalist olmayan toplumlar üzerindeki etkisine bak›lm›flt›r. Bu anlamda “geliflmenin farkl› toplumsal kesimler için farkl› anlamlara geldi¤i, bunun da kendisini bir ve di¤er toplumsal prati¤i savunma ya da engelleme türünde pratiklerle a盤a ç›kt›¤› belirtilmifltir” (Ercan, 1996, s.185). Toplumsal de¤iflme¤inin do¤rusal olaca¤› yönündeki iddialara karfl› ç›km›flt›r. Bu çerçevede yapt›klar› somut analizler sonucunda kapitalizmin yaratt›¤› eflitsiz geliflme e¤ilimi nedeniyle eski üretim biçimleri ve iliflkilerinin hemen y›k›lmayabilece¤ini, belirli bir dönem için güçlenebilece¤ini ve korunabilece¤ini göstermifltir. Ayr›ca eklemlenme kuram› soyut bir kavram olan üretim tarz› kavram› yerine toplumsal formasyon kavram›n› kullanarak ayn› anda ekonomik, politik ve ideolojik süreçlerin analizini yapm›flt›r (Ercan, 1996, s.185-186). 85 86 Toplumsal De¤iflme Kuramlar› Özet N A M A Ç 1 N AM A Ç 2 Azgeliflmifllik kavram›n› tan›mlayabilme, Modernleflme Okulu’nun geleneksel toplumlar olarak adland›rd›¤› toplumlar Ba¤›ml›l›k Okulu içinde azgeliflmifl toplumlar olarak ele al›nmaktad›r. Bu ele al›fl, asl›nda, geleneksel diye adland›r›lan toplumlar›n kendi içsel özellikleri nedeniyle geri kalmad›klar›n› tersine, kapitalizmin geliflme süreci içinde azgeliflmifllik durumunun ortaya ç›kt›¤›na dayanmaktad›r. Azgeliflmifllik “birçok Üçüncü Dünya toplumunun karakteristik özelli¤i durumuna gelmifl yoksullu¤u ve ekonomik durgunlu¤u betimlemek için kullan›lan terimdir. Azgeliflmifllik, söz konusu toplumlar›n basitçe geliflememenin zararlar›ndan etkilenmelerinin yan› s›ra, ileri kapitalist devletler taraf›ndan sömürülmemifl olmalar› durumunda beklenebilecek geliflme düzeylerine de ulaflamamalar›n› içermektedir” (Marshall, 1999, s.52). Emperyalizm kuramlar›n›n özelliklerini s›ralayabilme, Emperyalizm kuramlar› 19. yy.’da kapitalist üretim biçiminin dünyaya yay›lmaya bafllamas›n› bir baflka ifadeyle emperyalist yay›lmac›l›¤› çözümlemeye çal›flm›fllard›r. Emperyalist yay›lmac›l›¤›n temel nedenleri olarak hammadde ihtiyac›, emperyalist ülkelerde üretilen ürünlerin sat›laca¤› yeni pazar aray›fllar›, sermayenin yat›r›ma dönüfltürülerek yeniden üretilece¤i yeni pazarlar olarak s›ralanmaktad›r. Emperyalizm kuramc›lar› bütün faktörleri kabul etmekle birlikte bu faktörlerden hangisinin daha önemli oldu¤u konusunda birbirlerinden farkl›laflmaktad›rlar. Hilferding sanayi sermayesiyle finans kapital aras›nda bir ayr›m yapar ve emperyalizmi esas olarak finans kapitalin yani mali sermayenin güçlenmesinin bir sonucu olarak aç›klar. Emperyalist yay›lmac›l›¤›n nedeni Luxemburg’a göre emperyalist devletlerin ürettikleri ürünleri yeni pazarlarda kapitalizm öncesi üretim biçimlerinin oldu¤u toplumlara satt›klar›nda daha çok kâr elde etmeleridir. Dünyada bu tür ‘do¤al ekonomi’ler tükendi¤inde de kapitalizm kendi sonunu getirecektir. Lenin ise emperyalizmi kapitalizmin en yüksek aflamas› olarak tan›mlar. Bu aflamada sanayi sermayesi ve mali sermayenin birleflmesiyle uluslar aras› kapitalist tekeller ortaya ç›kacak ve büyük kapitalist devletler aras›nda dünya paylafl›lacakt›r. Bukharin ise emperyalizmi ileri derecede geliflmifl ve belirli bir düzeyde üretim örgütlenmesini gerçeklefltirmifl finans kapitalizmin bir politikas› olarak tan›mlar. Emperyalist yay›lma sonucunda bu politika kapitalizm öncesi üretim iliflkilerini y›kar. N A M A Ç 3 Ba¤›ml›l›k Okulu’nun temel kavramlar›n› tan›mlayabilme, 1960larda gelifltirilen Ba¤›ml›l›k Okulu Latin Amerika kökenli bir yaklafl›md›r. Latin Amerika’n›n azgeliflmiflli¤inin nedeni olarak merkez ülkelerle kurulan iliflkiler göstermektedir. Kapitalizm merkez ülkelerde geliflmiflli¤e neden olurken çevre ülkelerde azgeliflmiflli¤e neden olmaktad›r. Çevre ülkelerde üretilen ekonomik art›¤a merkez ülkeler taraf›ndan do¤rudan ya da dolayl› biçimlerde el konulmaktad›r. Bu durum çevre ülkelerinin kendilerinin geliflmesini sa¤layacak sermaye birikiminden yoksun olmalar›na neden olmaktad›r. Frank metropol ve uydu kavramlar›yla bu durumu aç›klamaya çal›flm›flt›r. Kapitalizm dünyada metropoller ve onlara ba¤›ml› uydular yaratm›flt›r. Metropol ve uydu aras›ndaki bu ba¤›ml› iliflki ortadan kalkmad›¤› sürece de uydular›n geliflmesi mümkün de¤ildir. Emmanuel eflde¤er olmayan de¤iflim kavram›yla ekonomik art›¤a dolayl› olarak el koyma biçimlerini aç›klamaya çal›flt›r. Emmanuel’e göre ticaret yoluyla gerçekleflen eflde¤er olmayan de¤iflim, ekonomik art›¤a el koyman›n gizli bir mekanizmas›d›r. Bu gizli mekanizma flöyle ifllemektedir: Çevre ülkelerde düflük ücret alan çok say›da iflçi taraf›ndan üretilen ürünler merkez ülkelere ihraç edilmektedir. Merkezde yüksek ücret alan az say›da iflçinin üretti¤i ürünler ithal edilmektedir. Bu durumda yap›lan ticaret anlaflmalar› merkezde üretilen yüksek ücretli ürünlerin lehineyken çevrede üretilen düflük ücretli ürünlerin aleyhine gerçekleflmektedir. Bir di¤er Ba¤›ml›l›k Okulu temsilcisi Cardoso ise ba¤›ml› geliflme kavram›yla Frank’› elefltirmifl ve baz› çevre ülkelerde ve baz› sektörlerde ba¤›ml› kapitalist geliflmenin oldu¤unu göstermeye çal›flm›flt›r. Dos Santos ise merkez ve çevre aras›ndaki iliflkinin 4. Ünite - Marksist Geliflme Kuramlar› I ba¤›ml›l›¤›n mekânsal bir biçimi oldu¤unu iddia eder. Bu mekânsal yap› içinde hâkim olan ülkeler ekonomik büyümeyi kendi kendilerine sa¤larlarken, egemenlik alt›ndaki ba¤›ml› ülkeler ancak hâkim olan ülkelerdeki de¤iflimin bir yans›mas› fleklinde büyüme gösterirler. Dos Santos ba¤›ml›l›¤› eflitsiz ve bileflik geliflme kavramlar›yla aç›klamaya çal›fl›r. Eflitsiz geliflme, sistem içinde baz› parçalar›n geliflmesi ancak di¤er parçalar›n geri kalmas› ile mümkün oldu¤unu ifade etmektedir. Geri kalm›fl ve ba¤›ml› sektörlerden geliflmifl olan sektörlere kaynaklar›n aktar›lmas› sonucu bu eflitsizlikler birleflir ve bileflik geliflme ortaya ç›kar. N A M A Ç 4 Dünya Sistemi Kuram›n› aç›klayabilme, Dünya Sistem Kuram› Wallerstein taraf›ndan gelifltirilmifl bir yaklafl›md›r. Wallertesin’a göre dünya kapitalist sistemi merkez, çevre ve yar› çevre olmak üzere birbirinden farkl› üç yap› yaratm›flt›r. Merkez ve çevre co¤rafi ve kültürel olarak ayr› bölgelerde yer almaktad›r. Merkez sermaye yo¤un, çevreyse emek yo¤un üretim gerçeklefltirmektedir. Merkez ve çevre birbiriyle iliflkilidir ve ikisi de birbirinden ba¤›ms›z olarak varl›¤›n› sürdüremez. Yar› çevre, merkez ve çevre aras›nda ekonomik ve politik olarak bir tampon ifllevi görmektedir. Politik olarak, çevrede merkeze karfl› geliflen muhalefeti dengeler. Ekonomik olarak sa hem merkez, hem de çevre benzeri bir konumdad›r. Merkeze az ifllenmifl metalar ihraç ederken basit imalat ürünlerini çevreye satar. Wallerstein’›n dünya sistemi kuram› çal›flmalar›nda temel olarak befl ana konu üzerinde durur. Bunlardan birincisi kapitalist dünya ekonomisinin bir sistem olarak nas›l iflledi¤i konusudur. ‹kincisi dünya kapitalist ekonomisi nas›l bafllam›flt›r ve hangi nedenlerle ortay ç›km›flt›r. Üçüncüsü, kapitalist dünya sisteminin tam anlam›yla küresel bir sistem olmadan önceki dönemlerde kapitalist olmayan yap›larla iliflkisi nas›ld›r. Dördüncüsü kapitalist dünya sisteminin alternatif üretim biçimleriyle karfl›laflt›rmas›d›r. Son olarak da kapitalist dünya sisteminin sosyalizme dönüflme sürecidir. N A M A Ç 5 87 Eklemlenme Kuram›n›n azgeliflmifllik yaz›n›na yapt›¤› katk›lar› ay›rt edebilme, Yap›salc› Marksizmin özellikle de Althusser’in etkisinde geliflen eklemlenme kuram› kapitalist ve kapitalist olmayan toplumlar aras›ndaki iliflkinin karmafl›k oldu¤unu iddia eder. Kapitalist olmayan toplumlar›n, kapitalist toplumlar›n egemenli¤ine karfl› direnç gösterebilece¤ini dolay›s›yla san›ld›¤›n›n tersine hemen y›k›lamayaca¤›n› savunur. Eklemlenme kuram› Üçüncü Dünyay› ya da azgeliflmiflli¤i anlamak için üretim biçimi kavram› yerine toplumsal formasyon kavram›n› kullan›r. Toplumsal formasyonlar› ekonomik, politik ve ideolojik düzeylerdeki pratikler çerçevesinde ele al›r. Buna göre toplumsal formasyon birden fazla üretim biçiminin birbirlerine eklemlenerek birarada bulundu¤u yap›y› ifade eder. Eklemlenme kuram› toplumsal formasyonlar aras›ndaki ve içindeki eflitsiz geliflmeyi aç›klamaya çal›flm›flt›r. Eflitsiz geliflme kapitalizmin yay›lmas› sonucu dünyan›n baz› bölgelerinde üretim güçleri geliflirken, baz› bölgelerinde çarp›k ya da s›n›rl› bir büyümeyi ifade eden bir kavramd›r. Eklemlenme kuram›nda toplumsal de¤iflme dinamik bir süreç olarak ele al›nm›flt›r. Bu dinamik süreç içinde hem kapitalist toplumlarda yaflanan de¤iflimler hem de bu de¤iflimlerin kapitalist olmayan toplumlar üzerindeki etkisine bak›lm›flt›r. Eklemlenme kuram› toplumsal de¤iflme¤inin do¤rusal olaca¤› yönündeki iddialara karfl› ç›km›flt›r. Bu çerçevede yapt›klar› somut analizler sonucunda kapitalizmin yaratt›¤› eflitsiz geliflme e¤ilimi nedeniyle eski üretim biçimleri ve iliflkilerinin hemen y›k›lmayabilece¤ini belirli bir dönem için güçlenebilece¤ini ve korunabilece¤ini göstermifllerdir. 88 Toplumsal De¤iflme Kuramlar› Kendimizi S›nayal›m 1. Afla¤›dakilerden hangisi eklemlenme kuramc›lar›ndan biridir? a. Frank b. Luxemburg c. Bettelheim d. Lenin e. Bukharin 2. Afla¤›dakilerden hangisi Lenin’e göre emperyalist yay›lmac›l›¤›n temel nedenidir? a. Üçüncü dünya ülkelerinde varolan ucuz iflgücü. b. Sermayenin denizafl›r› bölgelerde tekel haline gelmesi. c. Tekelci firmalar›n kâr oranlar›n› art›rmak için sermayelerini dünyan›n baflka bölgelerine ihraç etmeleri d. Kapitalizmin küresel olarak kendini yayma e¤ilimi. e. Kapitalizmin tarihsel olarak kendini yeniden üretmesi için emperyalizme ihtiyaç duymas›. 3. Afla¤›daki düflünürlerden hangisi kapitalist üretim biçiminin hâkim oldu¤u bir dünyada emperyalizmden bahsetmenin mümkün olamayaca¤›n› vurgular? a. Lenin b. Bukharin c. Bakunin d. Luxemburg e. Frank 4. “Ba¤›ml›l›k Okulu ile ilgili afla¤›daki ifadelerden hangisi do¤rudur? a. Geliflme yaz›n›nda, azgeliflmifllik perspektifinden bakarak analiz yapmaya çal›flan ilk yaklafl›md›r. b. Kapitalizmden sosyalizme geçiflin temel yolunu gösteren bir okuldur. c. Emperyalizmin zorunlu bir tarihsel durak oldu¤unu savunan bir okuldur. d. Emperyalizmin Latin Amerika ülkeleri için kapitalistleflme sürecinde önemli bir ad›m oldu¤unu savunan bir okuldur. e. 1900’lerin bafl›nda ortaya ç›kan bir okuldur. 5. Afla¤›daki düflünürlerden hangisi Dünya Sistemi kuram›n›n en önemli temsilcisidir? a. Lenin b. Marks c. Wallerstein d. Frank e. Buharin 6. Afla¤›dakilerden hangisi Wallerstein’a göre dünya tarihinde bütünlük olarak kavramsallaflt›r›labilecek üç üretim biçiminden biridir? a. Emperyalizm b. Makro sistemler c. Sosyalist Ülkeler d. Mini sistemler e. Yerel ekonomiler 7. Afla¤›daki kuramlardan hangisi azgeliflmifl ülkelerin sömürülmesinde temel önceli¤in uluslararas› pazar iliflkilerine verilmesini elefltirmektedir? a. Ba¤›ml›l›k Kuram› b. Eklemlenmesi Kuram› c. Dünya Sistemleri Kuram› d. Liberal Geliflme Kuram› e. Modernleflme Kuram› 8. “Toplumsal Formasyon” afla¤›daki kuramlardan hangisinin temel kavram›d›r? a. Ba¤›ml›l›k Kuram›’n›n b. Dünya Sistemi Kuram›’n›n c. Merkez-Çevre Kuram›’n›n d. Üretim Tarzlar›n›n Eklemlenmesi Kuram›’n›n e. Emperyalizm Kuram›’n›n 9. Üçüncü Dünya’n›n geri kalm›fll›¤›n› ba¤›ml›l›k kavram› ile aç›klamaya çal›flan en önemli düflünür afla¤›dakilerden hangisidir? a. Wallerstein b. Frank c. Luxemburg d. Kropotkin e. Lenin 10. Emperyalizmi, kapitalizmin en yüksek aflamas› olarak tan›mlayan düflünür afla¤›dakilerden hangisidir? a. Wolpe b. Bradby c. Marks d. Frank e. Lenin 4. Ünite - Marksist Geliflme Kuramlar› I 89 Okuma Parças› ÜÇÜNCÜ DÜNYACILIK D‹NAZORLUK MU? Bugün üçüncü dünya ülkelerine küreselleflme treni öneriliyor. Üçüncü dünyadan bahsedenler afla¤›lan›yor. Rüzgar emperyalizmin lehine esti¤i zaman konuflmak kolay, oysa kavram›n kökeninde halklar›n sömürgecili¤e karfl› mücadelesi de var. Televizyon sunucusu müstehzi ve y›l›fl›k bir gülümsemeyle ‘konu¤una’: “sizin için Üçüncü Dünyac› diyorlar, öyle mi” diyor. Do¤rusu soruyu soran da muhatab› da iflin esas›ndan haberdar de¤il ama ikisinin de bildiklerini sand›¤› fley, ‘Üçüncü Dünyac›l›k’ diye bir fley oldu¤u ve bunun da kötü bir fley oldu¤una dair... Konuk kendini savunurken ‘o zaman›n koflullar› öyleydi’ art›k devir de¤iflti türünden bir fleyler söyleyerek kendini savunmaya devam ediyor. Bu konuflmay› izleyen “say›n seyirciler” de durumdan pek haberdar olmad›klar›na göre, kafa buland›rma giriflimi oldukça baflar›l› say›labilir... Sömürgecilikten kurtulman›n yüzy›l› 20. yüzy›la damgas›n› vuran üç önemli toplumsaltarihsel olay; emperyalist devletler aras›ndaki hegemonya rekabeti, özellikle emperyalist ülkelerdeki iflçi s›n›f›n›n kapitalizme karfl› mücadelesi ve sömürge halklar›n sömürgecilikten kurtulma mücadelesiydi. Emperyalist güçler aras›ndaki hegemonya rekabeti iki savafl›n sonunda ABD lehine olmak üzere k›smî bir ‘istikrara’ kavufltu. Kapitalist dünya sisteminin merkezinde yer alan (emperyalist) ülkelerde iflçi s›n›f› mücadelesi sistemi aflmakta baflar›l› olamasa da ve nihai tahlilde ‘düzenle bütünleflse de’, kapitalizmden önemli tavizler koparmay› baflard›. Sovyet devrimi kapitalist sistemden ilk radikal kopufltu. Üçüncü Dünya halklar› da ‹kinci Dünya Savafl’›n› izleyen ilk on y›llarda sömürgecili¤in do¤rudan biçiminden kurtulmay› baflard›lar. Velhas›l kapitalist sistem ‘tehdit’ alt›nda görünüyordu. Merkezde iflçi s›n›f›na tavizler vermek zorunlu hale gelmiflti. Yaklafl›k befl yüz y›ld›r ‘sofradan uzak tutulan’ sömürge halklar› da art›k sofraya dahil olma taleplerini yüksek sesle dillendiriyorlard›. Üstelik Sovyet sisteminin varl›¤› bu talebi daha da anlaml› hale getiriyordu. Demek ki, emperyalist odaklar sadece içerde kendi iflçi s›n›flar›na de¤il, d›flar›da sömürgecilikten yeni kurtulmufl ülkelerin yoksullaflt›r›lm›fl halklar›na da taviz vermek zorundayd›lar. Aksi halde Sovyet sistemi genelleflebilir ve bu kapitalizmin sonu olurdu. Kapitalist dünya sisteminin merkezinde verilen tavizler ‘re- fah devleti’ denileni ortaya ç›kard›. Kapitalist dünya sisteminin çevresinde (periferisinde) yer alan ülkelere verilen tavizler de ‘ulusal kalk›nmac› devleti’ ortaya ç›kard›. ABD’nin sömürge stratejisi Fakat söz konusu tavizler dönemin hegemonik-emperyalist gücü olan ABD’nin daha kapsaml› stratejisi olan “komünizmi kuflatma stratejisinin” bileflenlerinden baflkas› de¤ildi. Öyleyse iki fley: Birincisi kapitalist sistem bu tavizlere uzun süre dayanamazd›; ikincisi komünizm düflmanl›¤› Üçüncü Dünya düflmanl›¤›ndan ba¤›ms›z de¤ildi. Bu ikisi bütünün iki parças›yd›. Bütünün iki parças›yd›, zira bunlardan birincisi kapitalist pazar›, dolay›s›yla sömürü alan›n› s›n›rlayan bir fley iken, ikincisi sistemin ifllemeyiflini ve etkinli¤ini, dolay›s›yla da sömürü ve kâr oranlar›n› k›s›tlay›c› etki yarat›yordu. Velhas›l ABD’nin daha yüzy›l›n bafllar›nda gelifltirdi¤i “Serbest teflebbüs emperyalizmini” hayata geçirmek mümkün görünmüyordu. ‘Üçüncü Dünya’ kavram› ilk defa Frans›z iktisatç›s› (nüfus uzman›) Alfred Sauvy taraf›ndan 1952’de ortaya at›lm›fl bir kavramd›r. Sauvy bu kavram› ‘Eski Rejim’deki s›n›fsal yap›ya bakarak ortaya atm›flt›. Üçüncü dünya kavram› Bilindi¤i gibi devrim öncesi Fransa’da (Ancien Régime) üç s›n›f vard›: Kilise (Clergé), toprak aristokrasisi veya soylular s›n›f› ve yeni yetme burjuva s›n›f› ki bu kesime o zamanlar “Tiers État” (üçüncü taraf veya kesim anlamanda) deniyordu. Dikkat edilirse iflçi s›n›f›n›n esamesi bile okunmuyordu... ‹flte Üçüncü Dünya kavram› ‘Üçüncü s›n›fa’ bir çeflit gönderme yap›larak üretilmifl bir kavramd›. ‹kinci dünya savafl› sonras› dünyada bafll›ca üç odak vard›: Merkez kapitalist (emperyalist) ülkeler birinci dünya, Sovyetler Birli¤i ve ona dahil olan ülkeler ikinci dünya ve bu ikisi d›fl›nda kalanlar da üçüncü dünya. Kavram daha sonra medya taraf›ndan da kullan›lmaya bafllan›nca, kapitalizmin çevresinde yer alan ülkeleri tan›mlayan baflat kavram durumuna geldi. Öyleyse sorun nedir? Nas›l oluyor da flimdilerde (ama as›l 1980 sonras›nda) Üçüncü Dünyac›l›k bir çeflit ‘küfür’ say›l›p lânetleniyor? Ya da bu kavram karfl›s›nda kim nerede duruyordu? ‹kinci Dünya savafl› sonras› dönem daha önce de bir çok defalar yazd›¤›m›z gibi, dünyada ilerici-devrimci güçlerin sald›r›da, emper- 90 Toplumsal De¤iflme Kuramlar› yalizmin de savunmada oldu¤u bir dönemdi. Sadece sömürgecilikten yeni kurtulmufl halklar›n siyasetçileri ve “ayd›nlar›’ de¤il, emperyalist ülkelerdeki ilerici kesimler de Üçüncü Dünya denilen ülkelerin kalk›nmas›, dünya sistemi içindeki konumlar›n›n iyileflmesi, onlar›n da dünyada hak ettikleri yeri almalar›, bunun mümkün ve gerekli oldu¤u... vb. gibi düflünceler tafl›yorlar ve söz konusu halklar lehine tav›r al›yorlard›. Bunlardan baz›lar› Üçüncü Dünya toplumlar›n› dünyan›n ‘proleter uluslar›’ gibi görme e¤ilimindeydiler. Bu toplumlar›n s›n›fs›z ve tamam›n›n da emperyalist sömürüden ayn› flekilde zarar gören toplumlar olarak görülüyordu. Elbette böylesi bir yaklafl›m gerçek duruma denk düflmüyordu. Emperyalist ülkelerde oldu¤u kadar kesin ve keskin bir s›n›fsal ayr›flma söz konusu olmasa da bu sosyal formasyonlar da s›n›fl› toplumlard›. Bu aflama Marksist sol bu tür yaklafl›mlar› elefltirdi ve ‘üçüncü dünyac›l›k’ say›p suçlad›. Asl›nda bu yerinde bir elefltiriydi zira, devrim stratejisi bak›m›ndan uygun de¤ildi. Kapitalizmin 1970’lerin ikinci yar›s›ndan sonra krize girmesi ve neo-liberalizmin 1980’den sonra egemen ideolojik söylem haline gelmesiyle ‘Üçüncü Dünyac›l›k’ bu sefer bizzat emperyalist odaklar taraf›ndan bir suçlama arac›na dönüfltürülecekti. Güç dengeleri yeniden emperyalizm lehine dönmüfltü. Nas›l emekçi halk ço¤unlu¤u lehine ileri sürülen her öneri ve politika her yerde ve hemen ‘popülizm’, ‘popülistlik’ suçlamas›yla karfl›lafl›yorsa, Üçüncü dünya lehine her talep ve öneri de art›k üçüncü dünyac›l›k say›l›p lânetleniyor. Üçüncü dünyac›l›k de¤il küreselleflmeye kat›l›m Sermayenin hareketini s›n›rlayan ne varsa birer birer tasfiye edildi¤i tam bir gericilik döneminde kavramlar›n içerikleri de dönemin ihtiyaçlar›yla ‘uyumland›r›l›yor’... Art›k Üçüncü Dünya denilen ülkelerin kalk›nmalar›ndan kimse söz etmiyor. Onlara vakit kaybetmeden ‘küreselleflme trenine’ atlamalar› öneriliyor. Trenin ne yöne gitti¤i, gidilen yolun ç›kmaz bir yol olup olmad›¤›, trende herkese yer olup olmad›¤›, vb. gibi sorular›n sorulmas› da bizzat neo-liberal ideoloji taraf›ndan engellenmek kayd›yla... Söz edenlerse hemen popülistlik ve üçüncü dünyac›l›kla, ça¤›n gerisinde kalmakla, ‘yeni durumu ve süreçleri anlamamakla’, dinozorlukla, geri kafal›l›kla, vb. suçlan›yor. Suçlayanlar aras›nda sadece her zamanki üçüncü dünya ve sosyalizm düflmanlar› yok. Sald›r› kervan›na flim- dilerde eski solcular, eski Marksistler, eski ‘üçüncü dünyac›lar’ da kat›lm›fl durumda. Bu sald›r›da rol alanlar flimdilik durumlar›ndan memnun görünebilirler ama bu uzun süre devam etmeyecek. Rüzgar yeniden karfl› yönden esmeye bafllayacak. Bakal›m a¤›zlar›ndan salyalar saçarak iflçilere, emekçilere, ezilen halklara kudurmuflças›na sald›ran, sermayenin ideolojik tetikçileri bu küstahl›klar›nda ifller tersine döndü¤ünde de ›srar edebilecekler mi? Siz bu çapulcu taifesinin flimdilik ‘köpeksiz köyde de¤neksiz gezdi¤ine’ bakmay›n. Zaman› geldi¤inde kavramlar yeniden yerli yerine oturacak ve as›l sahiplerine iade edilecektir. fiimdilik fanatik birer sermaye ufla¤› olan bu taifenin ifller tersine dönünce nas›l yelken k›racaklar›n› her halde tahmin etmekte zorlan›yorsunuzdur. Zaman› gelecek ve bu taifenin ipli¤i pazara ç›kar›lacak... Baflka türlüsü mümkün mü? (NK) Fikret BAfiKAYA, Ankara - Ozguruniversite.org, 26 Nisan 2003. http://www.bianet.org/bianet/siyaset/18461-ucuncudunyacilik-dinazorluk-mu, Eriflim Tarihi; 17.08.2010. 4. Ünite - Marksist Geliflme Kuramlar› I 91 Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› 1.c. 2.c. 3.d. 4.a. 5.c. 6.d. 7.b. 8.d. 9.b. 10.e. Yan›t›n›z yanl›flsa “Eklemlenme Kuram›” konusunu gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›flsa “Emperyalizm kuramlar›” konusunu gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›flsa “Emperyalizm kuramlar›” konusunu gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›flsa “Ba¤›ml›l›k Okulu” konusunu gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›flsa “Dünya Sistemi Kuram›” konusunu gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›flsa “”Dünya Sistemi Kuram›” konusunu gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›flsa “Eklemlenme Kuram›” konusunu gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›flsa “Eklemlenme Kuram›” konusunu gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›flsa “Eklemlenme Kuram›” konusunu gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›flsa “Emperyalizm kuramlar›” konusunu gözden geçiriniz. S›ra Sizde Yan›t Anahtar› S›ra Sizde 1 Emperyalizm kuramlar›, emperyalizmin çevre ülkeler üzerindeki etkilerinden daha çok emperyalist yay›lman›n gereklilikleri üzerine odaklanm›fllard›r. Bu gereklilikleri aç›klarken merkez ülkeler aç›s›ndan durumu ele alm›fllard›r. Savafl, rüflvet gibi olumsuz etkilerine ra¤men emperyalizm çevre ülkelerin geliflmesi için gereklidir. Çünkü kapitalizm çevre ülkelerdeki üretici güçlerin geliflmesini, üretim iliflkilerinin radikal bir biçimde dönüflmesini sa¤lar. Emperyalizm kuramlar›na getirilen elefltirilerden bir tanesi tam da bu konuyla iliflkilidir. Emperyalizm kuramlar›nda emperyalist yay›lmac›l›¤›n sömürgeler ve çevre ülkeler üzerindeki etkisi do¤rudan do¤ruya çal›fl›lmam›fl, yay›lmac›l›¤›n sonuçlar› otomatik süreçler gibi aç›klanm›flt›r. S›ra Sizde 2 ‹ngiliz liberal iktisatç› J. A. Hobson (1858-1940) gelifltirdi¤i emperyalizm kuram› ile Marksist olmamas›na ra¤men özellikle Lenin’in görüflleri üzerinde etkili olmufltur. Hobson ilk defa sermayenin yo¤unlaflmas› süreci ve tekellerin ortaya ç›k›fl›n›n emperyalizmle ba¤lant›s›n› kurmufltur. 19. Yüzy›l sonunda görülen emperyaliz- min daha önceki dönemlerden farkl› ve yeni oldu¤unu belirtmifltir. Bu dönemdeki emperyalizmin özelli¤i birçok emperyalist ülkenin birbiriyle rekabet içinde bulunmas› ve mali sermayenin ise ticari sermayenin önüne geçerek üstünlük sa¤lam›fl olmas›d›r. Sosyolojik bak›fl› liberal düflünce etraf›nda biçimlenen Schumpeter emperyalist yay›lmac›l›¤›n ve emperyalist politikalar›n gereksiz oldu¤unu ve verimlili¤i bozdu¤unu iddia eder. Schumpeter emperyalizmi “emperyal ülkeler içinde sanayi-öncesi ve pre-kapitalist bir toplumsal katman›n (atalar›ndan getirdi¤i idealleri ve toplumsal konumu nedeniyle, e¤ilimleri modern kapitalist toplumun ç›karlar›na uymayan toprakl› ve askeri aristokrasi) varl›¤›n›n yans›mas›” (Marshall, 1999, s.193) olarak tan›mlar. Görüldü¤ü gibi Schumpeter için emperyalizm feodal toplum yap›s›n›n yaratm›fl oldu¤u otoriterli¤in bir sonucudur. S›ra Sizde 3 David Harvey yeni emperyalizmi flu flekilde tan›mlamaktad›r: “yeni emperyalizm eskisinin tekrar›ndan baflka bir fley de¤ildir, tek fark de¤iflik bir yer ve zamanda ortaya ç›kmas›d›r” (Harvey, 2004, s.151 aktaran Turan, 2008, s.198). Harvey emperyalizmin yeni olan bu halini aç›klamak için gücün ülkesel ve kapitalist mant›¤› ile el koyarak birikim ve genifllemifl yeniden birikim kavramlar›n› kullanm›flt›r. Harvey dünyada kapitalist devletlerin ortaya ç›k›fl›n›n üç tarihsel dönemde gerçekleflti¤ini belirtir. Burjuva emperyalizmlerinin yükselifli olarak adland›rd›¤› dönem 1870-1945 y›llar› aras›nda tekabül eder. ‹kinci dönem, 1945-1970 aras›nda yer alan ve Amerikan hegemonyas›n›n so¤uk savafl sonras› tarihi olarak tarif etti¤i dönemdir. Üçüncü dönem ise 1970-2000 y›llar›nda yer alan “büyük ölçüde ABD vesayetinde farkl› bir sistem olarak ortaya ç›kan neo-liberal hegemonya” (Turan, 2008, s.2000) olarak adland›rd›¤› dönemdir. Kapitalist emperyalizm Harvey taraf›ndan özel bir emperyalizm türü olarak tan›mlan›r ve bu kavram› gücün ülkesel ve kapitalist mant›¤›n› aç›klamak için kullan›r. Buna göre kapitalist emperyalizm “gücünü bir ülkenin yönetilmesine ve bu ülke üzerindeki befleri ve do¤al kaynaklar›n siyasi, ekonomik ve askeri amaçlarla seferber edilebilme yetene¤ine dayand›ran aktörler bak›m›ndan ay›rt edici bir siyasal proje olarak emperyalizm ile sermayeyi yönetmenin ve kullanman›n önemli hale geldi¤i belli bir zaman ve mekân içindeki siyasi-ekono- 92 Toplumsal De¤iflme Kuramlar› mik sürecin yay›lmas› olarak emperyalizm aras›ndaki kar›fl›md›r” (Harvey 2004, s.23 aktaran Turan, 2008, s.199). Buradan yola ç›karak Harvey gücün ülkesel ve kapitalist mant›¤› aras›ndaki farklar› flu flekilde s›ralamaktad›r: “• sermayeyi elinde tutan kapitalist, nereden kar sa¤larsa oraya yat›r›m yapmak ve daha fazla sermaye biriktirmek isteyecektir. Siyasetçiler ve devlet adamlar› ise, kendi devletlerinin baflka devletler karfl›s›ndaki gücünü sürdürecek ya da art›racak sonuçlar elde etmeye çal›fl›rlar. • Kapitalist, bireysel avantaj elde etme peflinde koflar. Kendisinden ve yak›n çevresinden baflka kimseye karfl› sorumlu de¤ildir. Devlet adam›, kolektif avantaj elde etmeye çal›fl›r ve hareket serbestîsi devletin siyasi ve askeri koflullar›yla s›n›rl›d›r. • Kapitalist sonsuz mekân ve zamanda hareket eder. Siyasetçi ülkesellefltirilmifl bir mekânda ve en az›ndan demokrasilerde seçim döneminin belirledi¤i bir sürede geçici olarak faaliyet gösterir. • Kapitalist flirketler gelir ve giderler, yer de¤ifltirirler, birleflirler, faaliyetlerine son verirler. Devletler uzun ömürlü entitelerdir, göç edemezler ve istisnai co¤rafi fetih durumlar› haricinde sabit ülkesel s›n›rlara hapsolmufllard›r “ (Harvey, 2004, s.24 aktaran Turan, 2008, s.199). Harvey’e göre kapitalist emperyalizmin özelliklerinden birisi el koyarak birikim olarak adland›rd›¤› özellefltirmelerdir. Bu özellefltirmeler günümüzde ortak mülkiyet nesnelerine devlet ve uluslararas› kurumlar›n yapt›¤› müdahalelerdir. DTÖ (Dünya Ticaret Örgütü) anlaflmalar›, IMF (Uluslararas› Para Fonu) programlar› özellefltirmelerin bir kriz yaratmadan hayata geçirilmesine dayanmaktad›r. Harvey yeni emperyalizm ile el koyarak birikim aras›nda temel bir iliflki oldu¤unu vurgulamaktad›r. Buradan yola ç›karak yeni emperyalizme karfl› gelifltirilecek olan mücadele yöntemlerinin bu iliflki üzerinden belirlenmesi gerekti¤ini iddia eder. (Turan, 2008). S›ra Sizde 4 Üretim biçimlerinin eklemlenmesi yaklafl›m›n›n teorik temelleri yap›salc› Marksizmden beslenmifltir. Buna göre “Özellikle Frans›z Marksist okulu, üretim tarz›n›n asl›nda soyut bi kavram, toplumu anlamak için gelifltirilen bir kavram olup tarihsel süreç içinde belirli bir gerçekli¤e tekabül etmedi¤ini belirtmifllerdir. Bu vurgudan sonra ise yaflanan somut gerçekli¤i anlamak için Laclau’nun ekonomik sistemine benzer bir kavram gelifltirilmifl, daha do¤rusu Marx’›n toplumsal formasyon kavram› revize edilmifltir. Althusser toplumsal formasyon kavram›n› gelifltirerek “toplumsal formasyonu bir dizi pratiklerden (ekonomik, politik, ideolojik ve teorik) oluflan karmafl›k bir bütün” olarak tan›mlam›flt›r (Ersoy, 1986, 11). Toplumsal formasyon kavram› böylece belirli bir anda farkl› üretim biçimlerinin bir arada olabilece¤i düflüncesini öne ç›karm›flt›r” (Ercan, 1996, s. 177-178). Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar Aguiton, C. (2005) Bu Dünya Bizim: Baflka Bir Küreselleflmenin Aktörleri, ‹stanbul: ‹thaki Yay›nlar›. Bottomore, T. (2002) Marksist Düflünce Sözlü¤ü, ‹stanbul: ‹letiflim Yay›nlar›. Cirhinlio¤lu, Z., (1999) Azgeliflmiflli¤in Toplumsal Boyutu, Ankara: ‹mge Kitabevi. Ercan, F. (1996) Geliflme Yaz›n› Aç›s›ndan Modernizm, Kapitalizm ve Azgeliflmifllik, ‹stanbul: Sarmal Yay›nevi. Ersoy, M. (1992) “Ba¤›ml›l›k Okulu Elefltirisine Girifl” Emperyalizm, Geliflme ve Ba¤›ml›l›k Üzerine, der. Melih Ersoy, Ankara: V Yay›nlar›, s.9-21. Geographica, Ansiklopedik Dünya ve Ülkeler Büyük Atlas›, (2005), ‹stanbul, Literatür Yay›nlar›. Goldfrank, W. L. (2000) “Paradigm Regained? The Rules of Wallerstein’s World-System Method” Journal of World System Research, VI, 2, Summer/Fall 2000, 150-195. Larrain, J. (1998) Theories of Development. Cambridge: Polity Press. Marshall, G. (1999). Sosyoloji Sözlü¤ü Çeviren: Osman Ak›nhay, Derya Kömürcü. Ankara: Bilim ve Sanat Yay›nlar›. Oktik, N. ve Kökalan, F. (2001-2002), “Immanuel Wallerstein; Tarihsel Kapitalizmin Analizi ve Dünya Sistemi”, Do¤u-Bat›, Y›l:4, Say›: 17. Peet, R. (1991) Global Capitalism: Theories of Societial Development, Londra: Routledge. Peet, R. Hartwick, E. (2009) Theories of Development, New York: The Guilford Press. 4. Ünite - Marksist Geliflme Kuramlar› I So, A. Y. (1990) Social Change and Development, California: Sage Publications. Turan, M. (2008) “David Harvey’e göre Yeni Emperyalizm: Gücün Ülkesel ve Kapitalist Mant›klar› Aras›ndaki Diyalektik ‹liflki”, Mülkiyeliler Dergisi, Cilt:XXX, Say›:250, s.197-203. Webster, A. (1990) Introduction to the Sociology of Development, Londra: MacMillan Press. Wolpe, H. (1984) “Üretim Tarzlar›n›n Eklemlenmesine Girifl” Üretim Tarzlar›n›n Eklemlenmesi Üzerine, der. H. Ça¤atay Keskinok ve Melih Ersoy, Ankara: Birey ve Toplum Yay›nc›l›k, s.23-57. 93 TOPLUMSAL DE⁄‹fiME KURAMLARI 5 Amaçlar›m›z N N N N N N Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Düzenleme Okulu’nun temel kavramlar›n› tan›mlayabilecek, Kapitalist geliflmenin aflamalar›n› s›ralayabilecek, Yayg›n birikim rejiminin özelliklerini ay›rt edebilecek, Yo¤un birikim rejiminin (fordizm) özelliklerini aç›klayabilecek, Yo¤un birikim rejiminin (fordizm) kriz nedenlerini s›ralayabilecek, Yal›n birikim (esnek) rejiminin özelliklerini aç›klayabileceksiniz. Anahtar Kavramlar • • • • • Düzenleme kuram› Birikim rejimi Kriz ve dönüflüm Yayg›n birikim rejimi Taylorizm • Yo¤un birikim rejimi: Fordizm • Yal›n (esnek) birikim rejimi: Postfordizm ‹çerik Haritas› Toplumsal De¤iflme Kuramlar› Marksist Geliflme Kuramlar› 2 • • • • • • G‹R‹fi DÜZENLEME OKULU YAYGIN B‹R‹K‹M REJ‹M‹ YO⁄UN B‹R‹K‹M REJ‹M‹: FORD‹ZM FORD‹ZM‹N KR‹Z‹ YALIN B‹R‹K‹M (ESNEK) REJ‹M‹: POST-FORD‹ZM Marksist Geliflme Kuramlar› 2 G‹R‹fi Bu ünitede, kapitalizmin geliflimini tarihsel olarak analiz eden Düzenleme Okulu’nun yaklafl›m› ele al›nmaktad›r. Düzenleme Okulu kapitalizmin geliflme evrelerini farkl› sermaye birikim süreçleriyle analiz etmektedir. Bu çerçevede, ilk olarak, düzenleme okulunun temel kavramsal çerçevesi özetlenmektedir. ‹kinci olarak, yayg›n birikim rejiminin genel özellikleri aktar›lacakt›r. Üçüncü olarak, yo¤un birikim rejimi: Fordizm ve fordist krizin nedenleri aç›klanacakt›r. Son olarak, yal›n (esnek) birikim rejimi: post-fordizmin genel özellikleri üzerine durulacakt›r. DÜZENLEME OKULU Düzenleme Okulu, kapitalizmin geliflmesini ve azgeliflmiflli¤i tarihsel bir bak›fl aç›s›yla ele almaktad›r. Bu okul, kapitalizmin geliflme evrelerini farkl› sermaye birikim rejimleri temelinde analiz etmektedir. Düzenleme Okulu kendi içinde farkl› teorik yaklafl›mlar› bar›nd›rmaktad›r. Ancak bu yaklafl›mlar›n ortak noktas› kapitalizmin her bir döneminin kendine özgü farkl› kültür, kurum ve de¤erleriyle birlikte ele alarak analiz etmesidir (fiahin, 2000, s.169-173). Kapitalizm farkl› birikim rejimleriyle varl›¤›n› sürdürmektedir. Her bir birikim rejimine denk düflen farkl› düzenleme tarzlar› vard›r. Birikim rejiminin varl›¤›n› sürdürmesi, bu farkl› düzenleme tarzlar›yla sa¤lanmaktad›r. Bu kuram›n, bilinen en önemli kavramlar›ndan biri Fordizm’dir. Fordizm; kapitalizmin ‹kinci Dünya Savafl› sonras› birikim rejimine verilen add›r. Ünitenin daha sonraki bölümlerinde üzerinde durulacak olan fordizm, birbirine ba¤lanm›fl üretim hatlar›ndan oluflan ve iflçi s›n›f›n›n kitlesel tüketimine dayanan bir birikim rejimidir (Kotz, 1990; aktaran fiahin, 2000, s.174). Düzenleme teorisinin Amerika ve Fransa’daki temsilcilerini araflt›r›n›z. Ar›n’a (1986, s.107) göre, düzenleme okulu temel olarak “kapitalist üretim tarz›n›n belirleyici yap›s›n›n kendini yeniden üretebilmesinin ve istikrar›n›n, dönüflümlerinin tahlillerini içerir. Kapitalist krizler, çözümlemenin odak noktalar›ndan birini oluflturmakla birlikte, kapitalist düzenleme kuram› esas olarak kapitalizmin geliflmesini bir bütün olarak ele al›r”. Ar›n’a göre (1986, s.107-110) düzenleme kuram›n›n kapitalizm analizi üç farkl› soyutlama düzeyini içeren kapsaml› bir çerçeve sunmaktad›r. Düzenleme kuram›n›n birinci soyutlama düzeyi, kapitalist üretim tarz› ve kapitalist üretimin genel yasalar›n› içermektedir. Kapitalist toplumun Düzenleme okulu, kapitalizmin geliflme evrelerini farkl› sermaye birikim rejimleri temelinde analiz etmektedir. SIRA S‹ZDE 1 96 Düzenleme okulu, kapitalist üretimin geliflme yasalar›n›n dünya çap›ndaki iflleyiflini “birikim rejimleri” ve “düzenleme biçimi” kavramlar›yla inceler. Düzenleme kavram›, kapitalist sistemin bir bütün olarak iflleme biçimini, toplumsal iliflkilere denk düflen ekonomik süreçlerin, yap›lar›n ve kurumsal biçimlerin bütünlü¤ünü anlatmaktad›r. Kapitalist geliflme, kopufllar ve niteliksel de¤iflimleri içerir. Kapitalist sistem, kendi varl›¤›n› sürdürürken belli dönemlerde krizlerle karfl›lafl›r. Kriz dönemlerinde, toplumsal kurumlar zay›flamakta, toplumsal çeliflkiler keskinleflmekte ve bütün olarak kapitalist toplumun kendi varl›¤›n› sürdürmesinin koflullar›nda köklü de¤iflimler yaflanmaktad›r. Toplumsal De¤iflme Kuramlar› yeniden üretimi sadece üretim süreciyle ilgili de¤ildir. Kapitalist üretim tarz›n›n sürdürülmesi üretim d›fl›ndaki siyasal, kültürel, ideolojik ve kurumsal yap›lar› ve alanlar› da içermektedir. Toplumsal yeniden üretimin gerçekleflmesinde (kapitalizmin bir bütün olarak kendini devam ettirmesi), hangi alan ve süreçlerin belirleyici oldu¤u tart›flmal›d›r. Bu tart›flmalarda yer alan yaklafl›mlardan bir k›sm›, altyap›n›n (üretim), toplumsal yeniden üretimin sa¤lanmas›nda belirleyicili¤ini savunmaktad›r. ‹kinci yaklafl›ma göre, ekonomik, siyasi ve ideolojik yap›lar bir bütün olarak kapitalist toplumun yeniden üretiminin temel unsurlar›d›r ve en son noktadada ekonomik yap›lar belirleyicidir. Düzenleme kuram›, yeniden üretimin belirleyici unsuru olarak üretime öncelik tan›makla birlikte, toplumsal yeniden üretimi genifl bir çerçevede ele almakta ve siyasal, kültürel ve ideolojik yap›lar› da bu sürece dahil etmektedir. Yani toplumsal yeniden üretim, bütün iliflkileri kapsamaktad›r. Düzenle kuram›n›n daha alt ve ikinci soyutlama düzeyinde, kapitalist geliflme aflamalar› incelenir. Bu soyutlama seviyesinde, kapitalist üretim tarz›n›n tarihsel olarak ald›¤› biçimler analiz edilir. Kapitalist üretimin geliflme yasalar›n›n dünya çap›ndaki iflleyifli “birikim rejimleri” ve “düzenleme biçimi” kavramlar›yla incelenir. “Kapitalist üretim tarz›n›n ifade etti¤i iliflkiler zaman içinde farkl› biçimler al›rlar. Yeniden biçimlenmeyi belirleyen iliflkiler kapitalist krizlerdir” (Ar›n, 1986, s.109). Düzenleme kuram› üçüncü soyutlama seviyesinde toplumsal formasyonlar incelenir. Bu düzeyde, dünya kapitalist sistemin birbiriyle eklemlenmesi ve her bir özgül toplumsal formasyonlarda ekonomilerin geliflmesi, geçifl dönemleri ve birbiriyle eklemlenmesi analiz edilir (Ar›n, 1986, s.110). Düzenleme kavram›, kapitalist sistemin bir bütün olarak iflleme biçimini, toplumsal iliflkilere denk düflen ekonomik süreçlerin, yap›lar›n ve kurumsal biçimlerin bütünlü¤ünü anlatmaktad›r. Düzenleme kuram› kapitalist toplumun, yeni mekanizmalar, yap›lar ve kurumlar yaratarak; yeniden üretimini (devaml›l›¤›) nas›l sa¤lad›¤›n› inceler. Kapitalist toplumun devaml›l›¤›n› sa¤layan koflullar zaman içinde de¤iflmektedir. Kapitalist geliflme, kendi içinde kopufllar ve niteliksel de¤iflimlerle birlikte sürmektedir. Kapitalist sistem, kendi varl›¤›n› sürdürürken belli dönemlerde krizlerle karfl›lafl›r. Kriz dönemlerindeyse toplumsal kurumlar zay›flamakta, toplumsal çeliflkiler keskinleflmekte ve bütün olarak kapitalist toplumun kendi varl›¤›n› sürdürmesinin koflullar›nda köklü de¤iflimler yaflanmaktad›r. Düzenleme kuram›, temel olarak kapitalist toplumsal sistemin dönüflmesi, sistemin iç tutarl›l›¤›, iç tutarl›l›¤›n sa¤land›¤› koflullardaki evrim ve üretim iliflkilerinde dönüflüme yol açan koflullar› inceler. Ayr›ca toplumsal mücadelenin ald›¤› biçimler, mücadele koflullar›ndaki de¤iflimler, üretim tarz›n›n dönemsel ve yap›sal krizler, krizlerin getirdi¤i dönüflüm aflamalar› ve bu krizlerin yeni bir tarihsel dönüflüme yol aç›p açmayaca¤›yla ilgili sorular sormaktad›r (Ar›n, 1986, s.112-113). Düzenleme kuram›n›n temel kavramlar›ndan olan birikim rejimi, “kapitalist geliflmenin farkl› var olma biçimlerini yans›tan kapitalist aflamalar (dönemler) aras›ndaki ayr›mlar›, düzenleme biçimi farkl›l›klar›n›” incelemek için kullan›lan kuramsal bir kategoridir. Ayn› zamanda, ‘birikim sistemi’, ‘birikim modeli’, ‘birim tarz›’ terimleri de birikim rejimi kavram›n›n yerine kullan›labilmektedir. Düzenleme tarz›, “farkl› kapitalist geliflme aflamalar›nda var olan birikim rejiminin istikrar›n› ve yeniden üretimini sa¤layacak koflullar›n (üretim iliflkilerinin, toplumsal yap›lar›n, toplumsal kurumlar›n ve normlar›n) bütününü oluflturur” (Ar›n, 1986, s.114). 5. Ünite -Marksist Geliflme Kuramlar› 2 Düzenleme kuram›n›n kapitalist geliflmenin evrelerinin ele al›fl›nda kriz kavram› ve kriz çözümlemesi önemli bir yer tutar. Düzenleme kuram›, krizleri, iktisadi dalgalanmalar ve yap›sal krizler olmak üzere iki düzeyde ele almaktad›r. ‹ktisadi krizler ekonomik faaliyet düzeyinde inifl ç›k›fllar› ifade eder. ‹ktisadi krizler, konjonktür ve küçük krizler terimleriyle de ifade edilmektedir. ‹ktisadi krizler (küçük krizler), büyüme ve geniflleme dönemlerinde de ortaya ç›kabilir. Yap›sal krizlerse (büyük krizler) düzenleme tarz›n›n birikim rejiminin devam›n› sa¤layamad›¤› durumlar› anlat›r. Yani, düzenleme tarz›n›n birikim rejiminin yeniden üretimini sa¤layamad›¤› durumlar› içerir. Düzenleme kuram›, “birikim rejimi ve düzenleme tarz›” kategorileriyle kapitalist geliflmenin evrelerini ve kapitalizmin yeniden üretim koflullar›n› analiz ederken, genel olarak meta ve para iliflkisi, ücret iliflkisi, kapitalist rekabet iliflkisi gibi temel kavramlar üzerinde odaklaflmaktad›r. Kapitalizmde yaflanan krizler, devletin rolü, meta ve para iliflkisi, ücret iliflkisi ve kapitalist rekabet iliflkisi kategorilerinde meydana gelen temel dönüflümler aç›s›ndan incelenir (Ar›n, 1986, s114). Düzenleme kuram›nda, birikim modelleri temel olarak ‘yayg›n’ ve ‘yo¤un’ birikim rejimleri olarak analiz edilmektedir. Ancak, kapitalist geliflmenin dönemleri farkl› bak›fl aç›lar›yla da s›n›fland›r›lmaktad›r. Örne¤in; Lipietz, (1986 aktaran fiahin, 2000, s.188189) 1850 y›l›ndan bu yana geliflen süreci afla¤›daki gibi dönemlere ay›rmaktad›r: • Üretim araçlar› üzerinde yo¤unlaflmay›, bilgi düzeyi yüksek, profesyonel iflçilere dayal› yayg›n büyümeyi içermektedir. Ekonomide fiyatlar, ücretler ve üretim düzeyi rekabetçi düzenlemelerle belirlenmektedir. Genel olarak 19. yüzy›l›n büyük depresyonu bu döneme hakimdir. • Kapitalizmin ilk büyük krizidir. Emek piyasas›nda önemli bask›lar oluflmufl ve üretim ç›kt›lar›n›n da¤›l›m›nda fliddetli savafllar yaflanm›flt›r. Piyasada arz ve talep iliflkisinin ayarlanmas› baflar›s›zl›kla sonuçlanm›flt›r • Yaflanan krizlerin düzelmesi, iflçi s›n›f› ve sat›n alma gücünün istikrar›, kapitalistler aras› tekelci bir yap›n›n sa¤lanmas›yla gerçekleflmifltir. Düzenleme tarz›ndaki iyileflmeye ek olarak, birikim rejiminde de dönüflümler yaflanm›flt›r. Üretim sürecinde Taylorist uygulamalar›n ilk etkileri görülmeye baflland›¤› sürece girilmifltir. • Birinci Dünya Savafl› sonras›, Fordist ve Taylorist metodla üretim, tüm dünyaya yay›lmaya bafllam›flt›r. 1920’lerin son büyük krizi atlat›l›rken yo¤un birikim rejiminin de ilk belirtileri görülmeye bafllanm›flt›r. • 1930-45 büyük krizi olarak isimlendirilen dönem, küresel düzenleme tarz›n›n tamamen saf durumudur. Ücretli kesimin tüketimini büyütecek normlar›n birlefltirilmesinde baflar›s›z olunmufltur. • ‹kinci Dünya Savafl›’ndan sonra kitlesel üretime efllik eden kitlesel tüketim f›rsatlar› oluflmufltur. Ekonomide tekelci düzenlemeler güçlenmifltir. Fordizm olarak adland›r›lan bu yeni birikim rejiminde dolayl› ücretler, kredi olanaklar› ve devlet müdahalesiyle birlikte bütün iliflkiler yeniden yap›land›r›lm›flt›r. • Son olarak günümüzün krizi olarak adland›r›lan birikim rejiminin ve düzenleme tarz›n›n krizidir. 19. yüzy›ldan bu yana yaflananlar›n birleflmesinden ve kar›fl›m›ndan oluflan büyük bir krizdir. Birikim rejimi yönünden, Taylorist verimlilik tükenmifl, fordist üretim sürecinde karl›l›k oran› düflmüfltür. Düzenleme yönünden, devletler aras›ndaki rekabette yar›flmac› bir durgunluk yaratm›flt›r (fiahin, 2000, s. 188-189). 97 Birikim rejimi, “kapitalist geliflmenin farkl› var olma biçimlerini yans›tan kapitalist aflamalar (dönemler) aras›ndaki ayr›mlar›, düzenleme biçimi farkl›l›klar›n›” incelemek için kullan›lan kuramsal bir kategoridir. Düzenleme tarz›, “farkl› kapitalist geliflme aflamalar›nda var olan birikim rejiminin istikrar›n› ve yeniden üretimini sa¤layacak koflullar›n (üretim iliflkilerinin, toplumsal yap›lar›n, toplumsal kurumlar›n ve normlar›n) bütününü oluflturur”. Düzenleme kuram› krizleri, iktisadi dalgalanmalar ve yap›sal krizler, olmak üzere iki düzeyde ele almaktad›r. ‹ktisadi krizler ekonomik faaliyet düzeyinde inifl ç›k›fllar› ifade eder. ‹ktisadi krizler (küçük krizler), büyüme ve geniflleme dönemlerinde de ortaya ç›kabilir. Yap›sal krizlerse (büyük krizler) düzenleme tarz›n›n birikim rejiminin devaml›l›¤›n› sa¤layamad›¤› durumlar› anlat›r. 98 ‹lk birikim ve kapitalist üretim tarz›n›n yerleflmesi 19. yüzy›l›n ortas›na kadar süren dönemi kapsamaktad›r. 19. yüzy›l›n ortalar›ndan I. Dünya Savafl›’na kadar süren dönemde yayg›n ve rekabetçi düzenleme tarz› hakimdir. II. Dünya Savafl› sonras› dönem kapitalizmin yo¤un birikim rejimi ve tekelci düzenleme biçimidir. Bu dönem kendi içinde ikiye ayr›lmaktad›r: Birincisi, fordizmin yükselme dönemi. ‹kincisi, 1960’lar›n ikinci yar›s›ndan sonraki fordizmin krizidir. Mutlak art› de¤erin elde edilmesi çal›flma saatlerinin uzat›lmas› ya da ücretlerin düflürülmesiyle; nispi art› de¤erin elde edilmesiyse üretimin yo¤unlaflmas› ve üretimin niteli¤inin artt›r›lmas›yla (bilimsel ve teknolojik yöntemlerin kullan›lmas›yla) sa¤lanmaktad›r. Toplumsal De¤iflme Kuramlar› Ar›n (1986, s.114-115) kapitalist geliflmenin aflamalar›n› De Vorey’e dayanarak flöyle s›ralamaktad›r: • 19. yüzy›l›n ortas›na kadar süren dönem: kapitalist üretim tarz›n›n yerleflmesi ve ilk birikim. • 19. yüzy›l›n ortalar›ndan Birinci Dünya Savafl›’na kadar süren dönem: yayg›n birikim rejimi ve rekabetçi düzenleme tarz›. • ‹ki dünya savafl› aras›n› kapsayan geçifl dönemi: yayg›n birikim rejimi ve rekabetçi düzenleme biçiminden bir sonrakine geçiflin krizleri ve dönüflümleri. • ‹kinci Dünya Savafl› sonras› dönem (Fordizm dönemi): yo¤un birikim rejimi ve tekelci düzenleme biçimi. Bu da kendi içinde ikiye ayr›lmaktad›r: Fordizmin yükselme dönemi ve 1960’lar›n ikinci yar›s›ndan sonraki Fordizmin krizi. Ar›n’a göre (1986, s.115) kapitalist geliflme aflamalar›n›n bu dönemlefltirme biçiminin ay›r›c› özelli¤i üretimin toplumsallaflma derecesidir ve ekonominin her düzeyinde toplumsallaflma derecesinin artmas›d›r. Yayg›n birikim rejiminin yo¤un birikim rejiminden ay›r›c› özelli¤i “art›k de¤er üretimi ve mülk edinilme biçiminde de¤iflme, mutlak art›k de¤er üretiminden nispi art›k de¤er üretimine geçifltir” (Ar›n, 1986, s.115). Mutlak art› de¤erin elde edilmesi, çal›flma saatlerinin uzat›lmas› ya da ücretlerin düflürülmesiyle nispi art› de¤erin elde edilmesi üretimin yo¤unlaflmas› ve üretimin niteli¤inin artt›r›lmas›yla (bilimsel ve teknolojik yöntemlerin kullan›lmas›yla) sa¤lanmaktad›r (fiahin, 2000, s.193). Ar›n’a göre, mutlak art› de¤erden nispi art› de¤ere dönüflüm ücretli eme¤in var olma koflullar›nda, sermayenin rekabet iliflkilerinde, para, kredi iliflkilerinde, bu süreçte devletin düzenleme rolüne iliflkin önemli ve köklü de¤iflimlere neden olmufltur (1986, s.115). Ünitenin bundan sonraki bölümünde ele al›nacak farkl› birikim rejimleri bu dönüflümler çerçevesinde incelenecektir. Düzenleme kuram›n›n kapitalist geliflme evreleri üç temel birikim rejimi temelinde ele al›nmaktad›r: • Yayg›n birikim rejimi • Yo¤un birikim rejimi: Fordizm, • Yal›n (esnek) birikim rejimi: Post-Fordizm (fiahin, 2000, s. 192). YAYGIN B‹R‹K‹M REJ‹M‹ Düzenleme kuram›na göre, yayg›n birikim rejimi sanayi devrimini izleyen dönemde ortaya ç›km›flt›r. 19. yüzy›l›n ortalar›ndan Birinci Dünya Savafl›’na kadar olan kapitalist geliflme yayg›n birikim rejimi olarak isimlendirilmektedir. Birinci Dünya Savafl› ile ‹kinci Dünya Savafl› aras›ndaki dönem yayg›n birikim rejiminin kriz aflamas›d›r (Ar›n, 1986; fiahin, 2000). Yayg›n birikim rejiminin en önemli ay›r›c› özelli¤i mutlak art› de¤er üretimidir. Kapitalist sistemin uluslararas› düzeyde genifllemesi mallar›n ithalat ve ihracat›na dayanmaktad›r. Devletin ekonomi üzerindeki rolü asgari düzeyde ve oldukça s›n›rl›d›r (Ar›n, 1986, s.118). Yayg›n birikim rejiminde, art› de¤erin yarat›lmas› ve ço¤alt›lmas› mevcut teknolojiyle sürdürülmektedir. ‹lerlemifl teknolojiyle verimlilik art›fl› yerine, var olan teknolojiyle verimlilik art›fl› sa¤lanmaktad›r. Bu da çal›flma sürelerinin uzat›lmas› yoluyla art› de¤erin art›r›lmas› anlam›na gelmektedir. Yani, yayg›n birikim rejiminde çal›flma sürelerinin uzat›lmas›yla mutlak art› de¤er üretimi sa¤lanmaktad›r. Bundan dolay›, o dönemde iflçilerin çal›flma sürelerinin uzat›lmas›na karfl› verdikleri savafl, s›n›f mücadelesinin en önemli konular›ndan birini oluflturmaktad›r (Ar›n, 1986, s.118). Yayg›n birikim rejiminde, iflgücünün önemli bir k›sm› üretim araçlar›n›n 5. Ünite -Marksist Geliflme Kuramlar› 2 mülkiyetinden kopmam›flt›r ve ücretli iflgücü toplumun bütün kesimlerinde yayg›nlaflmam›flt›r. ‹nsanlar›n yaflamlar›n› sürdürmeleri veya emekgücünün yeniden üretimi tar›mda ve sanayide üretilen ürünlere dayanmaktad›r. Tar›msal üretim, emek gücünün yeniden üretiminde önemli bir rol oynamaktad›r. Ayr›ca, bu dönemde üretime kat›lamayan iflsizlerin, hastalar›n, yafll›lar›n ve çocuklar›n bak›m›/yeniden üretimi, devlet düzenlemesinin d›fl›nda, aile ve gönüllü kurulufllar taraf›ndan sa¤lanmaktad›r. ‹flçilerin ifle al›nmas› ve ücretlerin belirlenmesi bireysel sözleflmelerle sa¤lanmaktad›r. Bu iliflkiler, iflgücü piyasalar›n›n rekabetçi koflullar› taraf›ndan belirlendi¤i için, ücret art›fllar›, verimlilik art›fllar› ve fiyat art›fllar› güçlü de¤ildir. Ücretler ekonominin canland›¤› dönemlerde artmakta, duraklama dönemlerindeyse düflmektedir. Bu geliflmelere ba¤l› olarak iflgücü rezervi düflmekte ya da artmaktad›r. Ücretler seviyesinin belirlenmesi, bunda etkili olan kurum ve yap›lar genellikle iflverenin lehine ifllemektedir (Ar›n, 1986, s.118-119). Yayg›n birikim rejiminde rekabetçi piyasa koflullar› hâkimdir. Piyasan›n rekabetçi yap›s›, üretim miktar›n› ve fiyatlar› belirlemektedir. Teknolojik geliflmeler, üretim araçlar› üreten sektörlerde görülürken; tüketim mallar› üreten birimlerde ilerlemeler daha yavaflt›r. Ulusal pazar›n yetersizlikleri d›fl pazarlarla afl›lmaya çal›fl›lmaktad›r. D›fl pazarlarla olan iliflki hammadde al›m›na ve mamul madde sat›m›na dayanmaktad›r. Para sisteminde maden standard› yayg›nd›r. Bankac›l›k sistemi, para iliflkilerini düzenleme aç›s›ndan zay›f bir güce sahiptir. Para alt›n standard›na ba¤l›d›r ve kredi yaratma olanaklar› da maden paran›n miktar›na ba¤l›d›r. Rekabetçi düzenlemede, bankalar›n korunmas› güçlü olmad›¤› için bankalar kredi ve mevduat krizleriyle daha fazla karfl›laflmaktad›r. Yayg›n birikim rejiminde krizler afl›r› birikim, afl›r› üretim ve yetersiz tüketim olarak ortaya ç›kmaktad›r. Ürettikleri mallar› satamayan firmalar iflas etmektedir. Ayn› zamanda firmalar›n borçlar›n› bankaya ödeyememeleri bankalar›nda iflas etmelerine neden olmaktad›r. Krizlerin afl›lmas›n›n yollar›ndan biri, rekabetçi kriz düzenleme mekanizmas›yla fiyatlar›n ve dolay›s›yla sermayenin karl›l›k oran›n›n düflürülmesidir (sermayenin de¤ersizleflmesi). Bu koflullarda, baz› firmalar yok olurken yeni teknik ve düflük maliyetle üretim yapan di¤er firmalarsa ayakta kalabilir. Sermayenin afl›r› birikimi bir bütün olarak sermayenin de¤ersizleflmesiyle sonuçlan›r. Bu dönemde devlet, genel olarak ekonomik faaliyetlerin yasal çerçevesini düzenleme ifllevi görmektedir. Devlet, do¤rudan ekonomiye müdahale etmez. Bundan dolay› da piyasada ücretlerin ve fiyatlar›n hem kriz döneminde, hem de ekonominin geniflleme döneminde belirlenmesi devletin müdahalesi d›fl›nda rekabetçi piyasa mekanizmalar›yla düzenlenir (Ar›n, 1986, s.119-120). 1870’li y›llarda bafllayan ilk büyük kriz, 19. yüzy›l›n sonlar›na do¤ru yayg›n birikim rejimini derinden etkilemifltir. Bu dönemden sonra, “sermaye birikimi giderek daha çok nispi art›k de¤er üretimine dayanmaya” (Ar›n, 1986, s.121) bafllam›flt›r. Nispi art› de¤er üretimi, emek sürecinin örgütlenmesinde meydana gelen baz› de¤iflimlerle sa¤lanm›flt›r. Emek sürecinin bu yeni örgütlenmesinin ad› Taylorizm’dir. Özellikle Amerika’da, geçifl dönemindeki birikim rejiminin temel özelli¤i Taylorizm’dir. ‹ki savafl aras› geçifl ve kriz aflamas› olarak tan›mlanmaktad›r. (Ar›n, 1986; fiahin, 2000). Ar›n’a göre, Taylorizm’in hem ortaya ç›kt›¤›, hem de yerleflmeye bafllad›¤› dönemde “mutlak art›k de¤er üretimiyle nispi art›k de¤er üretimi birbiriyle s›k› s›k›ya ba¤lanm›flt›r” (1986, s.121). Taylorizm, Amerika Birleflik Devletleri’nde 1880-1890 y›llar›nda; sistematik yönetim hareketinden ortaya ç›km›flt›r. Kapitalist üretimin örgütlenmesinde oldukça etkili olan Taylorizm, Frederick Winslow Taylor taraf›ndan gelifltirilmifltir. Taylor “Bilimsel Yönetimin ‹lkeleri” (1911) adl› kitab›nda Taylorizm’in temel ilkelerini ka- 99 Yayg›n birikim rejiminin en önemli ay›r›c› özelli¤i mutlak art› de¤er üretimidir. Yayg›n birikim rejiminde, iflgücünün önemli bir k›sm› üretim araçlar›n›n mülkiyetinden kopmam›flt›r ve ücretli iflgücü toplumun bütün kesimlerinde yayg›nlaflmam›flt›r. ‹flçilerin ifle al›nmas› ve ücretlerin belirlenmesi bireysel sözleflmelerle sa¤lanmaktad›r. Yayg›n birikim rejiminde rekabetçi piyasa koflullar› hâkimdir. D›fl pazarlarla olan iliflki hammadde al›m›na ve mamul madde sat›m›na dayanmaktad›r. Para sisteminde maden standard› yayg›nd›r. Bankac›l›k sistemi, para iliflkilerini düzenleme aç›s›ndan zay›f bir güce sahiptir. Devlet, do¤rudan ekonomiye müdahale etmez. 100 Toplumsal De¤iflme Kuramlar› Taylorizm Amerika Birleflik Devletleri’nde 1880-1890 y›llar›nda sistematik yönetim hareketinden ortaya ç›km›flt›r. Kapitalist üretimin örgütlenmesinde oldukça etkili olan Taylorizm, Frederick Winslow Taylor taraf›ndan gelifltirilmifltir. Taylorizm, kafa ve kol eme¤inin ayr›ld›¤›, yap›lacak her iflin önceden en ince ayr›nt›s›na kadar belirlendi¤i, ifllerin s›k› denetim ve kontrol alt›nda tutuldu¤u, iflçilerin her türlü beceriden, üretimin bilgisinden kopar›ld›¤› ve iflçilerin yabanc›laflt›¤› bir örgütlenme sistemidir. Yayg›n birikim rejiminin krizi, afl›r› üretimden kaynaklanan ve tüketim eksikli¤i olarak ortaya ç›kan bir mutlak art› de¤er krizi olarak tan›mlanmaktad›r. SIRA S‹ZDE 2 leme alm›flt›r. Ona göre, insanlar do¤ufltan günahkâr ve aptald›r. ‹nsan do¤al içgüdülerinden kaynakl› olarak, yapt›klar› ifli kolaya alma ve kaytarma e¤ilimi içine girerler. Bundan dolay› da iflçilerin ifllerini aksatmadan ve yavafllatmadan yapmalar›n› sa¤layan koflullar›n yarat›lmas› gerekmektedir. Taylor’un yaklafl›m›n›n fabrikalarda uygulanmas› sonucunda iflçiler, tamamen pasif ve makinenin basit bir uzant›s› haline getirilmifltir. Taylorizm’in yönetim anlay›fl›n›n uygulamaya geçifli üç temel bafll›k alt›nda toplanmaktad›r: • ‹flin tasar›m› • ‹flin yap›l›fl›n›n kontrol edilme biçimi • Kontrol biçiminin içerdi¤i istihdam ve ücret politikas›. Taylor’a göre, üretim süreci sistematik olarak analiz edilmeli ve yap›lacak her bir ifl daha önceden en ince ayr›nt›s›na kadar belirlenmelidir. Üretim sürecinin sistematik bir analizi yap›lmakta ve yap›lacak ifl küçük parçalara ayr›lmaktad›r. Yap›lacak her parça ifl için nas›l ve ne kadar zaman harcanaca¤› standart hale getirilmektedir. Buna ba¤l› olarak çal›flanlar› teflvik eden bir ücret sistemi oluflturulur. Taylor’un gelifltirdi¤i bilimsel yöntemin alt›ndaki temel anlay›fl flunlard›r: • Emek süreci iflçilerin becerilerinden tamamen ar›nd›r›lm›flt›r. • Kafa ve kol eme¤i birbirinden ayr›lm›flt›r. • ‹flçilere, sadece basit parçalara ayr›lm›fl ifl sürecindeki ifllerin nas›l ve ne kadar sürede yap›laca¤› talimat› verilmektedir. ‹flçilerden sadece bu talimatlara uymalar› beklenmektedir. • Üretim bilgisi tümüyle yönetimde toplanmaktad›r. • Yap›lan her iflin denetimi ve kontrolü sa¤lanmaktad›r. Taylorizm uygulamas›yla, kapitalist emek sürecinde iflçi her türlü beceriden, üretim bilgisinden ve zihinsel faaliyetten kopar›lmakta, vas›fs›zlaflt›r›lmakta, her türlü küçük parça ifli yapan iflçiler de¤ersizlefltirilmektedir (Braverman, 1974 aktaran; Ansal, 1999, s.9-10). Emek sürecinde ortaya ç›kan bu yeni Taylorist örgütlenme biçimiyle, yayg›n birikim rejiminde verimlilik art›fl› sa¤lanmaya bafllanm›flt›r. Üretim araçlar› üreten sektörlerde ortaya ç›kan teknolojik yenilikler zaman içinde tüketim mallar› üreten sektörlerde de kullan›lmaya bafllanm›flt›r. Yayg›n birikim rejiminde bafllayan bu de¤iflmeler rekabetçi düzenleme biçimi alt›nda geliflmektedir. Ancak 1930’lu y›llar›n büyük bunal›m› yayg›n birikim rejiminin üretim, bölüflüm ve dolafl›m iliflkileri aras›ndaki çeliflkileri derinlefltirmifltir (Ar›n, 1986, s.121-122). Yayg›n birikim rejiminin krizi, afl›r› üretimden kaynaklanan ve tüketim eksikli¤i olarak ortaya ç›kan bir mutlak art› de¤er krizi olarak tan›mlanmaktad›r. Kriz, afl›r› üretime karfl› olmas› beklenen talebin olmamas› ve hatta talebin düflme e¤iliminde olmas›d›r. Lipietz’e göre (1993 aktaran, fiahin, 2000, s. 208), 1930’lar›n krizi yayg›n birikim rejiminin ilk krizidir ancak rekabetçi düzenlemeninse son krizidir. Sonuç olarak, “iki savafl aras›nda ortaya ç›kan büyük bunal›m mevcut birikim rejiminin de¤iflmeye bafllamas› sonucunda art›k eski düzenleme tarz›n›n var olan üretim, dolafl›m ve bölüflüm iliflkileri aras›ndaki çeliflkileri çözecek düzenlemeleri yapamamas›, gerekli kurum ve mekanizmalar› sa¤layamamas› sonucu ortaya ç›km›flt›” (fiahin, 2000, s. 208). 1929 buhran›n› ve sonuçlar›n› araflt›r›n›z. 5. Ünite -Marksist Geliflme Kuramlar› 2 101 ‹kinci Dünya Savafl›’ndan sonra, kapitalist geliflme sürecinde yeni bir aflamaya geçilmifltir. Bu yeni aflama Fordizm olarak isimlendirilmektedir. Bu dönemde, eski yayg›n birikim rejiminin birçok özelli¤i de¤iflmifltir. ‹kinci Dünya Savafl›’ndan sonra yeni birikim rejimi (yo¤un birikim rejimi) yeni düzenleme tarz›yla birlikte (tekelci düzenleme) varl›¤›n› sürdürmeye bafllam›flt›r (fiahin, 2000, s.208). YO⁄UN B‹R‹K‹M REJ‹M‹: FORD‹ZM Kapitalizmin ‹kinci Dünya Savafl›’ndan sonraki geliflme aflamas› fordizm olarak isimlendirilmektedir. Bu kavram, ilk kez Gramsci taraf›ndan kullanm›flt›r. Onun kullan›fl biçimiyle fordizm, ABD’de Ford otomobil fabrikalar›nda uygulanan üretim tekniklerini ifade etmektedir. Oysa Düzenleme Kuram›, “fordizm” kavram›yla ‹kinci Dünya Savafl› sonras›ndaki kapitalizmin kapsaml› dönüflümünü anlatmaktad›r. Kavram, “yo¤un birikim rejimi kavram›n› ve buna tekabül eden tekeci düzenleme biçimi kavram›n› beraberce içerir” (Ar›n, 1986, s.122). Di¤er yandan fordizm, ABD’nin dünya kapitalist ekonomisinde hegemonya kurmas›n› ifade etmektedir. Kitlesel üretim teknolojileri ABD’nin hegemonyas› alt›nda ileri kapitalist ülkelere yay›lmaktad›r. Ancak üretim esas olarak ulusal temelde geliflmifltir. Fordist dönemde kitlesel üretim ve kitlesel tüketim aras›ndaki eklemlenme sonucu, art› de¤er üretimi, dolafl›m, bölüflüm ve tüketim iliflkileri özgül biçimler alm›flt›r. Düzenleme kuram›na göre, fordizm sadece kapitalist emek sürecinde bir üretim organizasyonu de¤il esas olarak sermaye birikim rejimidir (Ar›n, 1986, s.122; Ansal, 1999, s. 12). Yo¤un birikim rejimi olarak fordizm’in özü, yo¤un sermaye birikiminde muazzam bir genifllemenin sa¤lanmas›d›r. Yayg›n birikim rejiminden farkl› olarak bu dönemde (yo¤un birikim rejimi: fordist) birçok fley de¤iflmifltir. Yayg›n birikim rejiminde üretim ve tüketimin toplumsallaflma derecesi düflüktür. Teknolojideki geliflmeler düflüktür ve üretim sürecinde yo¤un teknoloji kullan›m› yayg›n de¤ildir. Eme¤in yeniden üretiminde sanayi mallar›ndan daha çok, tar›msal ürünlerin önemi daha fazlad›r ve belirleyicidir. Ücretler seviyesinin belirlenmesi rekabetçi bir ortamda iflçi ve iflverenin yüz yüze görüflmesiyle gerçekleflmektedir. Bu dönemde henüz sendikalar güçlü de¤ildir. Banka ve kredi sistemi yeterince geliflmemifltir. Devletin ekonomiye müdahalesi oldukça s›n›rl›d›r ve rekabetçi koflullar güvence alt›na al›nmaktad›r (fiahin, 2000, s.207). Yo¤un birikim rejimi olan fordist dönemdeyse üretimin, toplumsallaflma düzeyine ba¤l› olarak üretim sürecinde teknolojinin kullan›m›, standartlaflm›fl metalar›n (mallar›n) üretimi ve bunlar›n kitlesel tüketimi yayg›nlaflm›flt›r. Yo¤un birikim rejimi emek süreçlerindeki köklü de¤iflimlere dayanmaktad›r (Ar›n, 1986, s.123). Emek sürecinin üç temel unsuru, bir amaca yönelik insan eylemi (emek), iflin nesnesi (üretilecek olan fley) ve üretim araç ve gereçlerini içermektedir (Ansal, 1999 s.8). Yo¤un birikim rejiminde, yayg›n birikim rejiminden farkl› olarak; emek sürecinde köklü ve sürekli de¤iflimlere gidilmifltir. Yo¤un birikim rejiminde emek sürecinde emekgücünün verimlili¤i yükseltilerek nispi art› de¤er ço¤alt›lmaktad›r. Yo¤un birikim rejiminin emek sürecinin örgütlenmesi Taylorizm’in ilkelerine ve akan h›zl› montaj hatt›na dayanmaktad›r. Taylorizm’in denetleyici ve kontrol edici mekanizmalar›yla emek süreci tam bir denetim alt›ndad›r. Üretim sürecinde üretimin ak›fl› ve her bir iflçinin üretim s›ras›nda yapt›¤› ifl ve hareket en üst düzeye ç›kar›larak sistematiklefltirilmifltir. Büyük fabrikalarda üretim kitlesel olarak gerçeklefltirilmektedir. Üretim h›zl› montaj hatt›yla (akan band) düzenlenmekte ve nispi art›k de¤er çal›flma yo¤unlu¤uyla art›r›lmaktad›r (Ar›n, 1986, s.123). Aglietta (1979 aktaran fiahin, 2000, s.217-218) Taylorist örgütlenmeyi flöyle ifade etmektedir: “Bu Düzenleme Kuram›, “fordizm” kavram›yla ‹kinci Dünya Savafl› sonras›ndaki kapitalizmin kapsaml› dönüflümünü anlatmaktad›r. Kavram, “yo¤un birikim rejimi kavram›n› ve buna tekabül eden tekeci düzenleme biçimi kavram›n› beraberce içerir”. 102 Toplumsal De¤iflme Kuramlar› Yo¤un birikim rejimi olan fordist dönemde, üretimin toplumsallaflma düzeyine ba¤l› teknolojinin kullan›m›, standartlaflm›fl metalar›n (mallar›n) üretimi ve bunlar›n kitlesel tüketimi yayg›nlaflm›flt›r. Yo¤un birikim rejiminde, emek niteli¤ine ba¤l› olarak hiyerarflik kategorilere ayr›lm›flt›r. Nitelikli iflgücü, üretimin bilgi ve tasar›m aflamas›nda yer al›rken, niteliksiz iflgücüyse rutin ve tekrarlanan ifllerde yo¤unluklu olarak kullan›lmaktad›r. Yo¤un birikim rejiminde iflçiler, güvenceli, sosyal ve sendikal haklara sahiptir. Sendikalaflma sayesinde iflçilerin ücretler seviyesi göreli olarak yüksektir ve üretilen ürünlerin tüketilmesine yönelik taleplerin de yükselmesini sa¤lam›flt›r. SIRA S‹ZDE dönem, kapitalist üretim tarz›n›n, mutlak ve nispi art› de¤eri bir araya getirebilecek üretim güçleri sistemlerini, sistematik olarak oluflturdu¤u dönemdir. Bu sistemlerin temeli, daha önce çal›flanlar›n ustal›¤›yla yap›lan somut ifllerin niteliklerini ifllevsel olarak içeren makineleflme ilkesidir. Makine sistemi, uygun bir geçifl yoluyla mekanik enerji kayna¤›na dönüflen, yani motor taraf›ndan harekete geçirilen bir grup araçtan oluflan üretici güçler kompleksidir. Çal›flanlar araçlar› kullanmak yerine kendileri makinelerin bir parças› haline gelmifllerdir. Makineleflme, eme¤in vas›flar›n› makineye geçirerek, eme¤i sadece dayan›kl›l›¤› ve ç›kt› normuyla tan›mlanan, tekrarlanan hareketler döngüsüne indirgemifltir. Bu üretimde eme¤in homojenlefltirilmesinin kayna¤›d›r. ‹flin örgütlenmesindeki bütün de¤iflimler bu prensibin daha ileri bir ifadesini temsil etmektedir”. Yo¤un birikim rejiminde emek, niteli¤ine ba¤l› olarak, hiyerarflik kategorilere ayr›lm›flt›r. Nitelikli iflgücü, üretimin bilgi ve tasar›m aflamas›nda yer al›rken niteliksiz iflgücüyse rutin ve tekrarlanan ifllerde, yo¤un olarak kullan›lmaktad›r. Bu hiyerarflik yap›lanmada esas amaç emek sürecini tam olarak denetlemek ve üretimin etkinli¤ini art›rmakt›r. Bütün bu uygulamalarla üretim h›z›n›n düflürülmesinin önüne geçilmektedir. Yo¤un birikim rejiminde, çal›flma disiplini ve emek yo¤unlu¤u, emek sürecinin en önemli özellikleridir. Emek sürecindeki bütün bu uygulamalarla sermaye, iflgücü üzerinde tam anlam›yla egemenli¤ini sa¤lamaktad›r (Ar›n, 1986, s.123). Yo¤un birikim rejiminde yükselen teknoloji ve üretimin artmas› emek talebini art›rm›flt›r. Toplumda insanlar›n önemli bir k›sm› ücret karfl›l›¤› çal›flmaya bafllamas› metalaflan emek oran›n› art›rm›flt›r. Yo¤un birikim rejiminde, üretimin (metalaflma) en yüksek düzeye ulaflmas› ve eme¤in yayg›n bir flekilde ücretli eme¤e dönüflmesi (eme¤in metalaflmas›) üretimin toplumsallaflmas› için önemli geliflmelerdir. Yani, “meta iliflkileri ne derece geliflirse, iflgücü ne kadar yayg›n bir flekilde ücretli emek haline gelirse, üretim iliflkileri de o derece yayg›nlaflacak, üretimin toplumsallaflma düzeyi o derece yükselecektir” (fiahin, 2000, 219-220). Toplumda çal›flanlar›n say›s›n›n artmas›, toplumsal tüketimde ciddi art›fllara neden olmufltur. Toplumsal üretim ve tüketimin dengelenmesi yo¤un birikim rejiminin istikrarl› hale gelmesini sa¤lam›flt›r. Eme¤in genel olarak toplumsal konumunda iyileflmeler yaflanm›flt›r. Yayg›n birikim rejiminde ifl güvenli¤inden yoksun, sigortas›z çal›flan, ücret seviyesini iflverenle yüz yüze görüflme yoluyla sa¤layan emek, yo¤un birikim rejiminde (fordist), güvenceli, sosyal haklara sahip, sendikal› ve örgütlü bir güce dönüflmüfltür. Eme¤in örgütlü gücü (sendikalaflma) sayesinde, iflçiler daha iyi koflullarda çal›flabilecek olanaklara ulaflm›flt›r. Ücretler seviyesinin art›r›lmas›na yönelik talep ve mücadele, bir anlamda, üretilen ürünlerin tüketilmesine yönelik taleplerin de yükselmesini sa¤lam›flt›r. Bütün bu geliflmeler, toplumsal talebi art›rm›fl, tüketim düzeyini yükseltmifl ve afl›r› üretimden kaynaklanabilecek krizlerin de afl›lmas›na neden olmufltur (fiahin, 2000, s.215). Bu dönemde tüketim eksikli¤i sorunu, makro ölçekte talep yarat›c› Keynesçi iktisat politikalar›yla afl›lmaya çal›fl›lm›fl ve üretimin art›fl›na ba¤l› toplumsal tüketim desteklenmifltir. Keynesçilik, ‹kinci Dünya Savafl›’ndan sonra yo¤un birikim rejimin sa¤lad›¤› üretim art›fl›na karfl›l›k; gerekli tüketim talebi yaratmak için uygulanan politikalar (tüketim art›r›c›) için kullan›lmaktad›r. Keynesçi iktisat politikalar›n› araflt›r›n›z. 3 5. Ünite -Marksist Geliflme Kuramlar› 2 Refah devletinin düzenleyici rolü, yo¤un birikim rejiminin istikrarl› ifllemesinde önemli bir etkiye sahiptir. Devletin yüksek harcamalar›yla, asgari ücret ve iflsizlik sigortalar›yla, ücretler ve sat›n alma gücü art›r›lm›fl ve istikrarl› pazarlar oluflturulmaya çal›fl›lm›flt›r. Ayr›ca sermayenin genifllemesine yönelik finansal destek sa¤layan kurumsal yap›lar›n oluflmas› da bu dönemde bafllam›fl ve yo¤un birikim rejiminin istikrar› için gerekli koflullar sa¤lanm›flt›r. Ticaret ve Gümrük Tarifeleri Genel Anlaflmas› (GATT), Dünya Bankas› (WB), Uluslararas› Para Fonu (IMF) gibi kurumlaflmalar ihtiyaç duyulan finansal kaynaklar›n sa¤lanmas›nda etkili olmufllard›r. Bu kurulufllar›n kaynak aktar›m› yeni yat›r›mlar›n yap›lmas›n› sa¤lam›flt›r. Bu kurumlardan sa¤lanan kredi kaynaklar› yat›r›mlar› ve üretim kapasitesini art›rm›flt›r (fiahin, 2000, s. 208-216 ). Sonuç olarak, yo¤un birikim rejimi (fordizm) iki savafl aras›nda olgunlaflm›fl, ‹kinci Dünya Savafl›’ndan sonra kapitalizmin alt›n ça¤› olarak nitelendirilmifltir. Yo¤un birikim rejimi, ücret karfl›l›¤› çal›flanlar›n say›s›n›n artt›¤›, teknolojinin üretimde kullan›lmas›yla üretimde muazzam art›fllar›n yafland›¤›, sermayenin geniflledi¤i; emek sürecinde vas›fs›z eme¤in Taylorizm’in kat› ve disipline dayal› yönetim ilkeleriyle kontrol alt›nda tutularak üretkenli¤in art›r›ld›¤› ve eme¤in örgütlülük gücünün yükseldi¤i bir sistemdir. Ayr›ca kapitalizmin bu birikim rejimi, ücretler seviyesinin yükseldi¤i, Keynesçi politikalarla üretime karfl›l›k tüketimin artt›¤›, oluflturulan kurumlarla finansal kaynak ak›fl›n›n sa¤land›¤› ve üretimle tüketimin dengelendi¤i bir dönemdir. Ancak 1970’lere gelindi¤inde yo¤un birikim rejimi (fordizm) krize girmifltir. 103 Refah devleti “1940’larda devletin, insanlar›n bar›nma, sa¤l›k, e¤itim ve asgari düzeyde bir gelir elde etme gibi temel ihtiyaçlar›n› karfl›layacak hizmetleri ve yard›mlar› sunan sosyal güvence sistemleri arac›l›¤›yla bir refah ortam› sa¤lamakta bafll›ca sorumlulu¤u üstlendi¤i durumlar› tarif etmek için kullan›lan bir terimdir (Marshall, 1999, s.615). Yo¤un birikim rejimindeki tüketim eksikli¤i, Keynesçi politikalar afl›lmaya çal›fl›lm›flt›r. Refah devletinin harcamalar›yla, asgari ücret ve iflsizlik sigortalar›yla, ücretler ve sat›n alma gücü art›r›lm›fl ve istikrarl› pazarlar oluflturulmaya çal›fl›lm›flt›r. FORD‹ZM‹N KR‹Z‹ Düzenleme Okuluna göre, fordizm sermaye birikimi rejimidir ve dolay›s›yla yaflanan kriz fordist birikim rejiminin krizidir. Bu yaklafl›ma göre kriz, özünde kâr haddinin düflme e¤ilimine dayanmaktad›r ve krizde, üretim süreci belirleyici rol oynamaktad›r (Ansal, 1999, s.12). Fordizm, iç piyasan›n tüketici gelirlerinin düzenli art›fl›yla ayakta kalan ve varl›¤›n› devam ettiren bir birikim rejimidir. Bu birikim rejiminin krizi, kendi içinde s›n›rl›l›¤a ve t›kan›kl›l›¤a ulaflmas›ndan kaynaklanmaktad›r (Su¤ur, 1999, s.144). Lipietz’e göre, yayg›n birikim rejimi fordizm, 1970’lerin bafllar›na do¤ru teknik ve toplumsal s›n›r›na ulaflm›flt›r. Üretkenlik art›fl›ndaki düflüfller karl›l›k bunal›m›yla sonuçlanm›flt›r. Tüketicilerin sat›n alma gücündeki azalma durgunlu¤a neden olmufltur (1993 aktaran, fiahin, 2000, s.224). Bühler’e göre (1987 aktaran, fiahin, 2000, s. 225-226), fordist üretim sürecinde uygulanan Taylorizm, ruhsal ve sosyal aç›dan, insan›n dayanma s›n›r›n› zorlam›flt›r. Kat› ve disiplinli çal›flma sürecine karfl› 1968’deki s›n›f hareketleri ortaya ç›km›flt›r. Bunun yan› s›ra kitlesel üretim, tüketim mallar› ve üretim araçlar› üreten sektörler aras›ndaki dengeyi koruyabilecek düzeyde bozulmufltur. Fordizmin bunal›m› sadece sermayenin de¤erlenme sürecindeki bunal›m olarak de¤il, ayn› zamanda çal›flma ve yeniden üretim sürecindeki bir bunal›m olarak de¤erlendirilmektedir. Düzenleme kuram›na göre ‹kinci Dünya Savafl› sonras›nda sermaye, üretimdeki verimlik art›fl› (tüketim mallar›n›n art›fl›) ile kitlesel sat›n alma gücünü ancak 1970’li y›llara kadar dengeleyebilmifltir. Bu dengenin sa¤lanmas›nda sendikalar önemli bir rol oynam›flt›r. Çünkü; iflçilerin ücretleri ve çal›flma koflullar› söz konusu dönemde toplu pazarl›k ve toplu sözleflmelerle düzenlenmifltir. Fordizmde iflçilerin örgütlü mücadelesi bast›r›lmam›flt›r. Bu dönemde s›n›f mücadelesi yasal kurallarla düzenlenmifl ve kurumsallaflm›flt›r. Sendikal mücadele toplu pazarl›k biçimini alm›flt›r ve çal›flanlar sosyal güvenlik kurumlar› arac›l›¤›yla iflsizlik, hastal›k, sakatl›k, emeklilik gibi çal›flamayacaklar› durumlarda gelir sa¤layabilmifllerdir. Bu Fordizmin krizi, özünde kar haddinin düflme e¤ilimine dayanmakta ve krizde üretim süreci belirleyici rol oynamaktad›r. Üretkenlik art›fl›ndaki düflüfller, tüketicilerin sat›n alma gücündeki azalma, durgunlu¤a neden olmufltur. 104 Toplumsal De¤iflme Kuramlar› durumsa o dönemin tüketim normlar›n›n, k›smen de olsa sürdürülmesine hizmet etmifltir. Bir süre sonra sendikalar ve sosyal sigortalar sistemi birikim rejimine engel oluflturmaya bafllam›flt›r. Sosyal taleplerin öncülü¤ünü çeken ve eme¤in örgütlülük gücünü yükselten sendikal yap›, fordist birikim rejimine tehdit olmaya bafllam›flt›r. Bundan dolay›, fordist birikim rejimi aç›s›ndan h›zla “sendikas›zlaflma” e¤ilimi do¤mufltur. Sendikalar›n yan› s›ra, “refah devleti” de fordist birikim rejiminin çeliflkilerini hafifletmeye yönelik bir iflleve sahiptir. Ancak 1960’lar›n sonuna do¤ru makinelerin sürekli ve yo¤un kullan›m›, bu makinelerin verimlilik art›r›c› potansiyelinin tükenmeye bafllamas› sonucunda üretim ve tüketim aras›ndaki denge bozulmufltur. Emek süreci aç›s›ndan de¤erlendirildi¤inde verimlilik art›fl›yla ücret art›fl› aras›ndaki olumlu ve üretken iliflki iflleyemez hale gelmifltir. Bu anlamda fordist emek süreci yap›s›n›n krizi ayn› zamanda fordizmin örgütsel-politik üst yap›s›n›n da krizi anlam›na gelmektedir (Ansal, 1999, s.13). Kapitalist sistemin ayakta kalmas›, temel olarak, sermaye birikiminin devaml›l›¤›na ba¤l›d›r. Sermaye birikimi için, yeni yat›r›mlar›n s›n›ra ulaflmas› durumunda, birikimin devam etmesi flu koflula ba¤l›d›r: Üretim maliyetleri mümkün oldu¤unca düflürülmelidir ve yat›r›m› yapman›n tekrar kârl› hale gelmesinin koflullar› yarat›lmal›d›r (fiahin (2000, s.229). 1970’lerde oluflan ekonomik krizle birlikte belli bir üretim fazlas› ortaya ç›km›flt›r. Bu da kapitalistleri daha fazla rekabete sürüklemifl, ürün kalitesine daha fazla önem verilmesine neden olmufltur (Ansal, 1999, s.3). Asl›nda, “ayn› ürünü daha kaliteli ve daha ifllevsel sunmak kayg›s› bu birikim rejiminin en temel sorunlar›ndan birini oluflturmaktad›r.” (fiahin, 2000, s.229). Merkez ülkelerdeki firmalar, sermayenin kâr haddindeki düflüfl ve fliddetlenen rekabet karfl›s›nda teknolojik yenilik yaratm›fllard›r. Ayr›ca firma örgütlenmesinde de yeni biçimler ortaya ç›km›flt›r. Örne¤in; Japonya arabalar› kalite ve fiyat aç›s›ndan rekabet gücüne sahiptir. Ancak, bu gücün sürmesi firmalar›n teknolojik yenilikler yaratarak kendilerine pazar açmalar›na ba¤l›d›r (Kazgan, aktaran fiahin, 2000, s.230). Bu rekabet sürecine uyum sa¤layabilenler ayakta kal›rken di¤erleri de ortadan silinmektedir. Ayr›ca fordist sistemin içinde piyasada kalamayan baz› firmalarsa devlet taraf›ndan ald›klar› destek sayesinde bir süre daha ayakta kalmay› baflarm›fl ve krizin gecikmesi sa¤lanm›flt›r. Bütün bu uygulamalara ra¤men, daha sonra uygulanacak yeni birikim rejiminin aktörleri, ayakta kalan güçlü firmalar olacakt›r (fiahin, 2000, s.230). Özetle, yo¤un birikim rejiminin (fordizm) krizi, sermayenin organik bileflimindeki art›fla paralel olarak verimlilik art›fl›n›n gerçeklefltirilmemesi sonucunda kâr oranlar›n›n düflmesidir. Kârlar›n düflmesi sonucunda birikim süreci kesintiye u¤rar. Yani, sermaye sahibi kesim yapt›klar› yat›r›ma karfl› kâr art›fl› sa¤layamam›flt›r. Ellerindeki sermaye her geçen gün zarar etmelerine neden olmufltur. Fordist dönemde sendikalar›n örgütlülük gücünün yükselmesiyle iflçilerin (emekgücünün) maliyetleri de artm›flt›r. Bu art›fl sermaye sahibi kesim için girdilerin artmas›yla sonuçlanm›flt›r. Kâr oranlar›n›n düflüflünde temel girdi olan eme¤in maliyeti önemli role sahiptir. Ücretlerdeki art›fla paralel geliflen ürün fiyatlar›ndaki art›fl, kâr oranlar›n›n düflmesine engel olamam›flt›r. Yüksek ücretlere dayanan yo¤un birikim rejimi, geliflen yeni koflullara uyum sa¤layamam›flt›r (fiahin, 2000, s.232). SIRA S‹ZDE 4 Sermayenin organik bileflimi kavram›n› araflt›r›n›z. 105 5. Ünite -Marksist Geliflme Kuramlar› 2 Ansal’a (1999, s.12) göre, “krizin yaratt›¤› ortam bir yandan sistemin kendini sürdürmesini, yeniden üretmesini tehdit ederken, bir yandan da sistemde yap›sal de¤iflikliklere yol açarak, sermaye birikiminin t›kan›kl›klar›n› giderme ve ekonomik canlanma koflullar›n› yaratabilmektedir. Kriz ancak köklü ve genel bir yeniden yap›lanmayla afl›labilece¤inden, üretim tarz›n›n kendini ayakta tutabilmesini sa¤lamak, yani sermaye birikiminin geniflleyerek sürmesinin önündeki engelleri aflmay› sa¤layacak ya da engelleri aflmaya katk›da bulunacak biçimde, toplumsal iliflkilerde, süreçlerde, yap›larda ve kurumlarda dönüflüm gerekmektedir”. Kriz, yeni düzenleme mekanizmalar›yla afl›lmaya çal›fl›lm›flt›r. Bu yeni birikim modeli yal›n (esnek) birikim rejimi: post-fordizm olarak isimlendirilmektedir. YALIN (ESNEK) B‹R‹K‹M REJ‹M‹: POST-FORD‹ZM Dünya ekonomisinin 1970’lerde girdi¤i krizle birlikte, üretim sürecindeki yeniden yap›lanma, teknolojik dönüflüm, krizin nedenleri, kitlesel üretim fordizm ve yeni ortaya ç›kan üretim örgütlenmelerinin yap›s› hakk›nda yo¤un tart›flmalar bafllam›flt›r. Bu tart›flmalar sonucunda, yeni dönem ve geliflmeleri ifade eden “neo-fordizm”, “global fordizm”, “post-fordizm” ve “esnek uzmanl›k” gibi kavramlar gelifltirilmifltir. Bu kavramlar›n her biri, ortaya ç›kan de¤iflikliklerin farkl› bir unsurunu öne ç›karmaktad›r. Ancak, bu tart›flmalar›n ço¤u kavramsal olarak Frans›z Düzenleme Okulu’nun ekonomi politik yaklafl›m›ndan etkilendikleri belirtilmektedir (Ansal, 1999, s.12). 1970 sonras› kapitalizmin yeniden yap›lanma sürecinde etkili olan teknolojik devrim, üretim sürecini önemli düzeyde de¤ifltirmifltir. Bu de¤iflimlerden biri olarak küreselleflmifl flirketler hakim üretim birimi haline gelmifltir. Küresel düzeyde her yere ulaflan bu flirketler, üretim ve karar süreçlerinin önemli gücü haline gelmifltir. ‹letiflim teknolojilerindeki geliflmeler bu süreci h›zland›rm›flt›r. ‹kinci de¤iflimse bilim ve teknolojinin üretim sürecinde giderek daha çok kullan›lmaya bafllamas›d›r. Üretkenli¤in art›r›lmas›nda emek ve sermayenin önemi azalm›flt›r. Özellikle, araflt›rma ve gelifltirme üretkenli¤i belirleyen temel faktör haline gelmifltir (fiahin, 2000, 234). Teknolojik devrim, üretimin yan› s›ra tüketim alan›n›n de¤ifliminde oldukça etkili hale gelmifltir. Biliflim ve iletiflim alan›ndaki devrim, pazar›n küresel düzeyde büyümesini ve bütünleflmesini sa¤lam›flt›r. Üreticiler ve tüketiciler aras›ndaki mekânsal uzakl›¤›n önemi kalmam›flt›r. Ayr›ca, tüketiciler ürünler hakk›nda an›nda bilgi (özellik, fiyat, ödeme türü vb) sahibi olabilmektedirler (fiaylan, aktaran, fiahin, 2000, s.234). Küresel flirketler ya da “Çokuluslu fiirketler” yeni üretim sürecinin en önemli dinamikleri haline gelmifltir. Bu flirketler, küresel ekonomik bütünleflmenin merkezinde yer almaktad›r. Bu flirketlerin, özellikle yabanc› sermaye yat›r›mlar›, mal ve hizmetler, hisse senedi, tahvil ve döviz piyasalar›nda gerçeklefltirilen uluslararas› ifllemlerde merkezi düzeyde önemli rolleri vard›r. “Çok Tarafl› Yat›r›m Anlaflmalar›” bu flirketler lehine ifllemektedir (fiahin, 2000, s.234). Çokuluslu flirket “finansal yap›, yönetsel denetimiyle üretken faaliyetin entegrasyonunun, ulusal s›n›rlar› aflt›¤› ve uluslararas› (ya da küresel) piyasalara yöneldi¤i bir kapitalist giriflim biçimi”dir (Marshall, 1999, s. 126) Çok Tarafl› Yat›r›m Anlaflmalar›n› araflt›r›n›z. SIRA S‹ZDE 5 fiu ana kadar aktar›lanlar, post-fordist (esnek) sermaye birikim rejiminin küresel düzeydeki genel e¤ilimini ortaya koymaktad›r. Post-fordist birikim rejimi, genel olarak emek süreçleri, iflgücü piyasalar›, üretilen ürünler ve tüketim kal›plar› aç›s›ndan esnekli¤e dayanmaktad›r. Post-fordist (esnek birikim rejimi), yeni üretim sektörlerinin olufltu¤u, ticari, teknolojik ve örgütsel düzeyde yeniliklerin h›zla geliflti¤i bir dönemdir (Harvey, 1997). Post-fordizm, ücretler seviyesinin düflük ol- 106 Post-fordist birikim rejimi, emek süreçleri, iflgücü piyasalar›, üretilen ürünler ve tüketim kal›plar› aç›s›ndan esnekli¤e dayanmaktad›r. Esnek birikim rejimi, yeni üretim sektörlerinin olufltu¤u, ticari, teknolojik ve örgütsel düzeyde yeniliklerin h›zla geliflti¤i bir dönemdir. Post-fordist üretim sürecinde hem ürün çeflitlili¤i, hem de üretilen ürünün miktar›nda ayarlamalar yap›labilmektedir. Kapitalist iflletmeler piyasaya yeni ürünler sunarak yeni talepler yaratabilme kapasitesine sahiptir. Toplumsal De¤iflme Kuramlar› du¤u, eme¤in sosyal kazan›mlar›n›n geri al›nd›¤›, az ve nitelikli istihdam›n oldu¤u, ifl güvencesinin olmad›¤›, sigortas›z eme¤in yayg›nlaflt›¤›, enformel sektörün büyümeye bafllad›¤› bir birikim rejimidir (fiahin, 2000, s.237). Belek (1999, s.255-256) yeni birikim rejiminin özelliklerini flöyle s›ralamaktad›r: • Yeni iletiflim teknolojileri temelinde üretime geçifl: Bu kitlesel üretimin tamamen yok olmas› anlam›na gelmemektedir, ancak emek gücüne olan ihtiyaç azalmaktad›r. • Hizmet sektörünün artan biçimde yeni teknolojiler temelinde endüstrileflmesi: Yeni kentsel hizmet-endüstrisi merkezlerinin geliflmesi. • Tar›m›n endüstrileflmesi: Tar›m›n, ulusal gelire katk›s› aç›s›ndan ve emekgücünün hacmi bak›m›ndan önemini kaybetmesi. • Üretkenlik ve kitlelerin gelirlerinin birbirinden ayr›lmas›: Gelir ve tüketim farkl›l›klar›n›n artmas›. • Ücretlerle ifl aras›ndaki iliflkinin parçalanmas›: Tüketim e¤ilimlerinin farkl›laflmas› sonucunda bireyselleflme ve bu temelde ço¤ulculaflma e¤ilimlerinin ortaya ç›kmas›. Bunlar›n yan› s›ra düzenleme rejimindeki de¤iflikliklerse flunlard›r (Belek, 1999, s.256). • Küçük iflletmelerin yayg›nlaflmas›. • Sosyal güvenlik sistemlerinin parçalanmas›. • Sendikalar›n zay›flamas›, iflsizli¤in artmas›, istihdam biçimlerinin düzensizleflmesi ve iflçi s›n›f›n›n kendi içinde farkl›laflmas› (heterojenleflme). Su¤ur’a (1999, s.139-143) göre, post-fordist koflullarda gerçekleflen yeniden yap›lanma süreci flunlar› içermektedir: • Taleplerde farkl›laflma: 1970’li y›llarla birlikte kitlesel üretilen ürünlere olan talepte daralma yaflanm›flt›r. Bir yandan kitlesel taleplerin belli bir doygunlu¤a ulaflmas›, di¤er yandansa iflçi s›n›f› hareketleri, kâr oranlar›n›n düflmesine neden olmufltur. Kitlesel üretim yap›s› de¤iflim sürecine girmifltir ve yeni ve farkl› ürünlere yönelik talepler yarat›lm›flt›r. • Üretimde farkl›laflma: Kitlesel üretimin doygunlu¤a ulaflmas› sonucunda üretim sürecinde farkl›laflmaya gidilmifltir. Fordist üretim sürecinde ürün çeflitlili¤i azd›r fakat üretim miktar› büyüktür. Post-fordist üretim sürecinde piyasalardaki geliflmelere ba¤l› olarak, hem ürün çeflitlili¤i, hem de üretilen ürünün miktar›nda ayarlamalar yap›labilmektedir. Bunun yan› s›ra iflletmeler, piyasaya yeni ürünler sunarak yeni talepler yaratabilme kapasitesine sahiptir. Post fordist dönemde, piyasaya tüketicilerin istek, zevk ve ihtiyaçlar›na yönelik ürün sunan firmalar rekabet koflullar›nda üstünlük sa¤lamaktad›r. Ancak bütün bunlar›n yerine getirilmesi, kapitalist iflletmelerin, üretim sürecinde geliflmifl teçhizat, makine ve araç gereçlere sahip olmas› gerekmektedir. • Esnek üretim: Üretimde farkl›laflma, do¤al olarak kapitalist iflletmede iflgücü ve kullan›lan teknolojinin esnek üretim yapamaya uygun bir flekilde kullan›lmas›n› zorunlu k›lmaktad›r. Esnek üretimde, kapitalist iflletmelerde istihdam edilen iflgücü, üretim sürecinde birden fazla ifli yerine getirilebilecek özelli¤e sahiptir. Benzer flekilde kullan›lan teknoloji de çok amaçl› oldu¤u için, iflletmenin üretim sürecinde yapaca¤› de¤iflikliklere ba¤l› olarak düzenlenebilmekte, ayarlanabilmektedir. Esnek üretimde kullan›lan teknolojik donan›m bilgisayar kontrollüdür. Bu durum, kolay bir flekilde say›sal komutlar›n yüklenmesini ve yeni dizayn edilmifl bir ürüne göre ayarlar›n yap›labilmesini sa¤lamaktad›r. Geliflmifl teknoloji (bilgisayar vb) sayesinde kapitalist 5. Ünite -Marksist Geliflme Kuramlar› 2 iflletmeler hem miktar, hem de çeflit aç›s›ndan esnek üretim yapabilmekte, istenilen ürünü istenilen miktarda üretebilmektedir. Esnek üretim, de¤iflik üretim birimlerini eflzamanl› olarak farkl› türden üretim amaçlar› için kullan›labilmesini sa¤lamaktad›r. Bu, iflletmenin kaynak israf›n›n önlenmesini ve üretim kaynaklar›n› daha etkin ve verimli flekilde kullan›lmas›na neden olmaktad›r. Post-fordist dönemde, afl›r› stok yapmak kaynak israf›na neden olaca¤›ndan, iflletmeler ürünlerini tam zaman›nda (just-in-time), yani taleplere ba¤l› olarak stoklamak zorundad›r. • Küçük ölçekli üretim: Esnek üretim daha çok küçük ölçekli üretim yap›s›n› gerekli k›lmaktad›r. Post-fordist dönemde büyük ölçekli iflletmeler, küçük üretim birimleriyle esnek üretime yönelmekte ya da kulland›klar› esnek olmayan teknolojik donan›mlar›n›, piyasadaki taleplerde ortaya ç›kan de¤iflimlere ba¤l› olarak sürekli yenilemek zorunda kalmaktad›r. ‹kinci çözüm yolu, büyük iflletmeler için maliyeti yüksek ve ekonomik olmayan bir teknolojik yap›lanmay› gerektirmektedir. Bundan dolay› da esnek üretimde, küçük ölçekli iflletmelerin büyük ölçekli iflletmelere göre daha avantajl› olduklar› düflünülmektedir. Ancak, büyük ölçekli iflletmeler küçük ölçekli iflletmelerle fason türü ifl ba¤lant›lar› kurarak ürün baz›nda esnekli¤e gidebilmektedir. Bu ba¤lant›da, büyük ölçekli iflletmeler üretim bilgisi, nitelikli iflgücü ve geliflmifl teknolojik donan›m aç›s›ndan belli avantajlara sahiptir. Fason ba¤lant›, küçük ölçekli iflletmeye en az›ndan kendi varl›¤›n› sürdürmesine yard›mc› olacak kadar kâr elde etme imkân› sa¤lamaktad›r. • Üretim sürecinde yatay iflbölümü ve yönetsel âdem-i merkezileflme: Esnek üretim sürecinde örgütlenme ve iflbölümü yatayd›r. Fordist üretim sürecinde Taylorizm’in örgütlenme anlay›fl› dikey hiyerarflik bir yap›ya sahiptir. Çal›flanlar becerilerini ancak belirli ifllere yönelik olarak ortaya koymaktad›r. Kafa ve kol eme¤i keskin çizgilerle ayr›lm›flt›r. Makinelerin bir parças› haline gelen iflgücü yabanc›laflmaktad›r. ‹flçiler sahip olduklar› becerileri ortaya koyacak olanaklardan yoksundur. Esnek üretimdeyse farkl› bir örgütlenme ve iflbölümü vard›r. Esnek üretimde niteli¤i yüksek iflgücüne ihtiyaç duyulmaktad›r. Üretim sürecinde iflçiler, üretilen mal›n niteli¤ine göre, üretim sürecinin farkl› birimlerinde yer almaktad›r. Bu hem iflgücünün niteli¤ini art›rmakta, hem de üretim sürecinde yatay örgütlülü¤ü sa¤lamaktad›r. Çal›flanlar›n yüksel bilgi ve beceriye sahip olmas›, üretim sürecinde yenilik yap›lmas›nda, kalitenin art›r›lmas›nda ve maliyetlerin düflürülmesinde önemli hale gelmektedir. Bütün bunlar karar alma sürecinde âdem-i merkeziyetçili¤i güçlendirmektedir. • ‹fl ve iflgücü istihdam›n›n esnekli¤i: Esnek üretim sürecinde, iflgücü çok yönlü kafa ve kol eme¤ine sahip oldu¤undan üretim sürecinde birden fazla ifli yerine getirebilmektedir. Esnek üretimde, iflgücünden maksimum düzeyde fayda sa¤lanabilmektedir. Esnek üretim, iflgücünün kullan›m›nda iflletmeye esneklik kazand›rmaktad›r. ‹flgücü, iflletmenin amac›na ve iflgücünün niteli¤ine göre s›n›fland›r›lmaktad›r. Atkinson’a (1984; aktaran, Su¤ur 1999, s.142-143) göre, iflgücü merkez, çevre ve yar› çevre olmak üzere üç gruba ayr›lmaktad›r. Merkez iflçileri, niteli¤i yüksek ve iflletme aç›s›ndan önemli ifllevleri yerine getiren iflgücünden oluflmaktad›r. Çevre iflçileri, niteli¤i düflük ve iflletme aç›s›ndan önemi daha az olan iflgücünü kapsamaktad›r. Çevre iflçileri hem daha az ücret almakta hem de ifl güvenli¤inden yoksundur. Yar›çevre iflçileri, merkez ve çevre iflçileri aras›nda yer alan gruptur. Yar› çevre iflçilerinin ifl güvenli¤i ve ücretleri merkez iflçilerden az, ancak çevre iflçiler- 107 Esnek üretimde iflgücü, üretim sürecinde birden fazla ifli yerine getirilebilecek özelli¤e sahiptir. Kullan›lan teknoloji çok amaçl› oldu¤u için, iflletmenin üretim sürecinde yapaca¤› de¤iflikliklere ba¤l› olarak düzenlenebilmekte, ayarlanabilmektedir. Esnek üretimde küçük ölçekli iflletmeler büyük ölçekli iflletmelere göre daha avantajl›d›r. Büyük ölçekli iflletmeler küçük ölçekli iflletmelerle fason türü ifl ba¤lant›lar› kurarak, ürün baz›nda esnekli¤e gidebilmektedir. Esnek üretim sürecinde örgütlenme ve iflbölümü yatayd›r. Üretim sürecinde iflçiler üretilen mal›n niteli¤ine göre üretim sürecinin farkl› birimlerinde yer almaktad›r. Adem-i merkeziyetçi örgüt yap›s› vard›r. Esnek üretimde, iflgücü merkez, çevre ve yar› çevre olmak üzere üç gruba ayr›lmaktad›r. Merkez iflçileri, niteli¤i yüksek ve iflletme aç›s›ndan önemli ifllevleri yerine getiren iflgücünden oluflmaktad›r. Çevre iflçileri, niteli¤i düflük ve iflletme aç›s›ndan önemi daha az olan iflgücünü kapsamaktad›r. Yar›-çevre iflçileri, merkez ve çevre iflçileri aras›nda yer alan gruptur. Yar› çevre iflçilerinin ifl güvenli¤i ve ücretleri merkez iflçilerden az, ancak çevre iflçilerden daha fazlad›r. ‹fl güvenli¤inin az olmas› iflletmeye esneklik kazand›rmaktad›r. 108 Toplumsal De¤iflme Kuramlar› den daha fazlad›r. ‹fl güvenli¤inin az olmas› iflletmeye esneklik kazand›rmaktad›r. Kapitalist iflletmeler üretim miktar›na ba¤l› olarak iflgücü say›s›n› rahatl›kla azaltabilmekte ya da art›rabilmektedir. Bu yolla iflgücü maliyetleri afla¤›ya çekilebilmektedir. Özellikle iflgücünün sendikas›z olmas›, kapitalist iflletmeleri bu anlamda güçlü k›lmaktad›r. Esnek üretim emek üzerinde s›n›rs›z bir denetime sahiptir. Post-fordist birikim rejiminde, ayr›ca verim kayb›n› önleyecek yöntemler de gelifltirilmifltir. Fordist üretim organizasyonunda hatal› ve kalitesiz ürünün, üretimden sonra ayr›ld›¤› tamir ve onar›m bölümünde, düzeltilmesi için oluflturulan sistemler vard›r. Post-fordist üretim organizasyonundaysa, hatal› ürün ortaya ç›kmadan ya da hatal› ürünü önlemeye yönelik “Toplam Kalite Kontrol” ve “Kalite Kontrol Çemberi” gibi sistemler gelifltirilmifltir. Bu birimlerde ekip halinde çal›flan iflçiler, hatas›z üretim ve daha iyi üretim yöntemleri gelifltirme konusunda sorumluluk almaktad›r (Yentürk, 1993; aktaran fiahin, 2000, s.243). SIRA S‹ZDE 6 Post-fordist üretim organizasyonundaysa hatal› ürün ortaya ç›kmadan ya da hatal› ürünü önlemeye yönelik “Toplam Kalite Kontrol” ve “Kalite Kontrol Çemberi” gibi sistemler gelifltirilmifltir. Yo¤un birikim rejimiyle (fordist) karfl›laflt›r›ld›¤›nda, post-fordist birikim rejiminde devletin ifllevi ve fonksiyonu daha s›n›rl›d›r. Eski dönemde devletin kontrolü ve düzenlemesi alt›nda bulunan birçok fley, art›k piyasan›n kendi dinamiklerine b›rak›lm›flt›r. “Toplam Kalite Konrol” ve “Kalite Konrol Çemberi” kavramlar›n› araflt›r›n›z. Yo¤un birikim rejimiyle (fordist) karfl›laflt›r›ld›¤›nda, post-fordist birikim rejiminde devletin ifllevi ve fonksiyonu daha s›n›rl›d›r. Eski dönemde devletin kontrolü ve düzenlemesi alt›nda bulunan birçok fley, art›k piyasan›n kendi dinamiklerine b›rak›lm›flt›r. Devletin rolü küçülmekte, devletin verdi¤i krediler, devletin uygulad›¤› kur ayarlar›, devletin faiz oranlar› üzerindeki etkisi, ücretlere müdahalesi gibi daha önce sahip oldu¤u birçok ifllev art›k s›n›rland›r›lm›flt›r. Devletlerin birbirlerine borçlanmalar› yerine, art›k belli bafll› flirketlerden ve uluslararas› kurulufllardan yard›m al›nmaktad›r. Bölgesel kurulufllar (örne¤in Avrupa Birli¤i), evrensel örgütler (GATT) ve büyük finans kurumlar› (IMF, Dünya Bankas›) yeni birikim rejiminin düzenleyici kurumlar› haline gelmifltir (fiahin, 2000, s.244). Özetle, yal›n esnek birikim rejiminde emek nitelikli ve niteliksiz olmak üzere bölünmüfltür. Ço¤unlukla nitelikli emek güvence alt›ndad›r. Çal›flanlar›n ço¤u, sigorta ve ifl güvenli¤inden yoksundur. Çok düflük ücretlerle ve k›sa zamanl› çal›flmaktad›rlar. Fabrikalarda küçük ölçekli ve esnek üretime geçilmifltir. Üretilen ürün göreli olarak nitelikli, farkl› ve miktar olarak azd›r. ‹flgücünün sendikal örgütlülük gücü zay›flam›flt›r. Taylorizm’in kat›, disiplinli ve eme¤i kontrol alt›nda tutan merkezi örgütlenmesi yerine, göreli olarak âdem-i merkeziyetçi örgüt yap›s› hakimdir. Üretilen üründe hata pay›n› s›f›ra indiren kalite kontrol birimleri oluflturulmufltur. Farkl› ürünlerin üretilmesinde kullan›lan çok amaçl› makine ve teknoloji kullan›m› yayg›nd›r. Farkl› ürün yarat›lmas› için araflt›rma ve gelifltirme birimleri kurulmufltur. Afla¤›daki tabloda bu iki birikim rejiminin bir karfl›laflt›rmas› bulunmaktad›r. 5. Ünite -Marksist Geliflme Kuramlar› 2 Kaynak: Clegg, 1990; Harvey, 1990; Kumar, 1995; Lash Post-Fordist ve Urry, 1994; Hatch, 1997. • küresel rekabet (aktaran, • sermayenin uluslararas› da¤›l›m› ve Memduho¤lu, 2007, serbest dolafl›m› (sermayenin ulus s. 5) devletler üzerideki zaferi) • üretimin ve pazarlar›n parçalanmas› ve uluslararas› yay›lmas› • müflteri memnuniyeti • artan sosyal hareketlilik ve bireysellik • farkl›l›k, ço¤ulculuk ve yerellik Fordist ve Post-Fordist Üretim Örgütlenmelerinin Karfl›laflt›r›lmas› Fordist Çevre Teknoloji Sosyal yap› Kültür Fiziksel yap› ‹flin do¤as› • ulus-devlet düzenlemeleri • ulusal ekonomiler • toplu üretim • standardizasyon • refah devleti 109 • toplu üretim (Taylorist/Fordist üretim hatt›) • rutin/tekdüzelik • otomasyon • esnek üretim • tam zaman›nda üretim • kalite çemberleri • h›z ve yenilik • dan›flma hizmetleri • bürokratik • kat› hiyerarfli ve dikey iletiflim • uzmanlaflma • kontrol odakl› • yeni örgütsel formlar (networklar, sanal örgütler, stratejik birleflmeler) • esnek hiyerarfli ve yatay iletiflim • devredilen yönetsel sorumluluk • informal etki mekanizmas› (kat›l›m, kültür, iletiflim) • yatay ve dikey küçük otonom kariyer gruplar • örgütler, bölümler ve ifller aras›nda gevflek s›n›rlar • stabil /kesinlik • gelenek ve adet •örgütsel de¤erler: büyüme etkinlik, standartlaflma, kontrol • belirsizlik ve z›tl›k • moda • örgütsel de¤erler: kalite, müflteri hizmeti ve memnuniyeti, farkl›l›k, yenilik • sanayi merkezlerinde y›¤›lma • yerel /ulusalc› yönelim • do¤rusal /çizgisel zaman • insanlar›n da¤›lmas› ve yay›lmas› • küresel /uluslararas› yönelim • rutin /tekdüze • niteliksiz iflgören • görevlerde ifllevsel uzmanlaflma • kompleks, heyecanl› • bilgi temelli beceriler • çapraz ifllevsel ifl tak›mlar› • ö¤renmeye önem, tafleronlaflma, esnek - yal›n üretim 110 Toplumsal De¤iflme Kuramlar› Özet N A M A Ç 1 N A M A Ç 2 Düzenleme Okulu’nun temel kavramlar›n› tan›mlayabilme, Düzenleme Okulu, kapitalizmin geliflme evrelerini ve azgeliflmiflli¤i, tarihsel bir bak›fl aç›s›yla ele almaktad›r. Düzenleme Okulu, kapitalizmin her bir döneminin kendine özgü farkl› kültür, kurum ve de¤erleriyle birlikte ele alarak analiz etmektedir. Kapitalizm farkl› birikim rejimleriyle varl›¤›n› sürdürmektedir. Her bir birikim rejimine denk düflen farkl› düzenleme tarzlar› vard›r. Düzenleme kavram›, kapitalist sistemin bir bütün olarak iflleme biçimini, toplumsal iliflkilere denk düflen ekonomik süreçlerin, yap›lar›n ve kurumsal biçimlerin bütünlü¤ünü anlatmaktad›r. Düzenleme kuram› kapitalist toplumun, yeni mekanizmalar, yap›lar ve kurumlar yaratarak; yeniden üretimin (devaml›l›¤›) nas›l sa¤lad›¤›n› inceler. Düzenleme kuram›n›n temel kavramlar›ndan olan birikim rejimi, “kapitalist geliflmenin farkl› var olma biçimlerini yans›tan kapitalist aflamalar (dönemler) aras›ndaki ayr›mlar›, düzenleme biçimi farkl›l›klar›n›” incelemek için kullan›lan kuramsal bir kategoridir. Ayn› zamanda, ‘birikim sistemi’, ‘birikim modeli’, ‘birim tarz›’ terimleri de birikim rejimi kavram›n›n yerine kullan›labilmektedir. Düzenleme tarz›, “farkl› kapitalist geliflme aflamalar›nda var olan birikim rejiminin istikrar›n› ve yeniden üretimini sa¤layacak koflullar›n (üretim iliflkilerinin, toplumsal yap›lar›n, toplumsal kurumlar›n ve normlar›n) bütününü oluflturur”. Düzenleme kuram›nda, kriz kavram› ve kriz çözümlemesi önemli bir yer tutar. Krizler iki düzeyde ele al›nmaktad›r: ‹ktisadi krizler (küçük krizler), büyüme ve geniflleme dönemlerinde de ortaya ç›kabilir. Yap›sal krizler (büyük krizler) ise düzenleme tarz›n›n birikim rejiminin devam›n› sa¤layamad›¤› durumlar› anlat›r. Kapitalist geliflmenin aflamalar›n› s›ralayabilme, Kapitalizmin geliflme aflamalar› flöyle s›ralanmaktad›r: Birinci aflama, 19. yüzy›l›n ortas›na kadar süren dönem: kapitalist üretim tarz›n›n yerleflmesi ve ilk birikim dönemi. ‹kinci aflama, 19. yüzy›l›n ortalar›ndan Birinci Dünya Savafl›’na kadar süren dönem: yayg›n birikim rejimi ve rekabetçi düzenleme tarz›. Üçüncü aflama, iki dünya savafl› aras›n› kapsayan geçifl dönemi: yayg›n birikim rejimi ve rekabetçi düzenleme biçiminden bir sonrakine geçiflin krizleri ve dönüflümleri. Dördüncü aflama, ‹kinci Dünya Savafl› sonras› dönem (fordizm dönemi): yo¤un birikim rejimi ve tekelci düzenleme biçimi. Bu da kendi içinde ikiye ayr›lmaktad›r: fordizmin yükselme dönemi ve 1960’lar›n ikinci yar›s›ndan sonraki fordizmin krizi. Dördünci aflamadan sonraki dönemse yal›n (esnek) birikim rejimi: post-fordizm’dir. N A M A Ç 3 Yayg›n birikim rejiminin özelliklerini ay›rt edebilme, Yayg›n birikim rejiminin en önemli ay›r›c› özelli¤i mutlak art› de¤er üretimidir. Yani, yayg›n birikim rejiminde çal›flma sürelerinin uzat›lmas›yla mutlak art› de¤er üretimi sa¤lanmaktad›r. Devletin ekonomi üzerindeki rolü asgari düzeyde ve oldukça s›n›rl›d›r. ‹flgücünün önemli bir k›sm› üretim araçlar›n›n mülkiyetinden kopmam›flt›r. Emekgücünün yeniden üretimi, tar›mda ve sanayide üretilen ürünlere dayanmaktad›r. Üretime kat›lamayan iflsizlerin, hastalar›n, yafll›lar›n ve çocuklar›n bak›m› yeniden üretimi, devlet düzenlemesinin d›fl›nda, aile ve gönüllü kurulufllar taraf›ndan sa¤lanmaktad›r. ‹flçilerin ifle al›nmas› ve ücretlerin belirlenmesi bireysel sözleflmelerle sa¤lanmaktad›r. Piyasan›n rekabetçi yap›s›, üretim miktar›n› ve fiyatlar› belirlemektedir. D›fl pazarlarla olan iliflki hammadde al›m›na ve mamul madde sat›m›na dayanmaktad›r. Para sisteminde maden standard› yayg›nd›r. Bankac›l›k sistemi, para iliflkilerini düzenleme aç›s›ndan zay›f bir güce sahiptir. Yayg›n birikim rejiminde krizler afl›r› birikim, afl›r› üretim ve yetersiz tüketim olarak ortaya ç›kmaktad›r. Krizlerin afl›lmas›n›n yollar›ndan biri, rekabetçi kriz düzenleme mekanizmas›yla fiyatlar›n ve dolay›s›yla sermayenin kârl›l›k oran›n›n düflürülmesidir. Bu dönmede devlet, genel olarak ekonomik faaliyetlerin yasal çerçevesini düzenleme ifllevi görmektedir ve do¤rudan ekonomiye müdahale etmez. Piyasada ücretlerin ve fiyatlar›n hem kriz döneminde, hem de ekonominin geniflleme döneminde belirlenmesi devletin müdahalesi d›fl›nda rekabetçi piyasa mekanizmalar›yla düzenlenir. 5. Ünite -Marksist Geliflme Kuramlar› 2 N A M A Ç 4 N A M A Ç 5 Yo¤un birikim rejiminin (fordizm)özelliklerinin aç›klayabilme, Yo¤un birikim rejimi olan fordist dönemde üretimin toplumsallaflma düzeyi yüksektir. Üretim sürecinde teknolojinin kullan›m›, standartlaflm›fl metalar›n (mallar›n) üretimi ve bunlar›n kitlesel tüketimi yayg›nd›r. Yo¤un birikim rejiminde emek sürecinde emekgücünün verimlili¤i yükseltilerek nispi art› de¤er ço¤alt›lmaktad›r. Bu birikim rejiminin emek sürecinin örgütlenmesi Taylorizm’in ilkelerine ve akan h›zl› montaj hatt›na dayanmaktad›r. Taylorizm’in denetleyici ve kontrol edici mekanizmalar›yla emek süreci tam bir denetim alt›ndad›r. Emek niteli¤ine ba¤l› olarak hiyerarflik kategoriye ayr›lm›flt›r. Nitelikli iflgücü üretimin bilgi ve tasar›m aflamas›nda yer al›rken niteliksiz iflgücü, rutin ve tekrarlanan ifllerde yo¤unluklu olarak kullan›lmaktad›r. Bu hiyerarflik yap›lanmada esas amaç, emek sürecini tam olarak denetlemek, üretimin etkinli¤ini art›rmakt›r. Yo¤un birikim rejiminde, üretim (metalaflma) en yüksek düzeye ulaflm›flt›r. Emek, yayg›n bir flekilde ücretli eme¤e dönüflmüfltür ve güvenceli, sosyal haklara sahip, sendikal› ve örgütlü bir güce sahiptir. Tüketim düzeyinin yüksek olmas›, afl›r› üretimden kaynaklanabilecek krizlerin de afl›lmas›na neden olmufltur. Keynesçi politikalarla toplumsal tüketim desteklenmifltir. Refah devletinin düzenleyici rolü, yo¤un birikim rejiminin istikrarl› ifllemesinde önemli bir etkiye sahiptir. Ayr›ca sermayenin genifllemesine yönelik finansal destek sa¤layan kurumsal yap›lar›n oluflmas› da bu dönemde bafllam›fl ve yo¤un birikim rejiminin istikrar› için gerekli koflullar sa¤lanm›flt›r. Yayg›n birikim rejiminin (fordizm)kriz nedenlerini s›ralayabilme, Düzenleme Okuluna göre, fordizm sermaye birikimi rejimidir ve dolay›s›yla yaflanan kriz fordist birikim rejiminin krizidir. Bu yaklafl›ma göre, kriz özünde kâr haddinin düflme e¤ilimine dayanmaktad›r ve krizde üretim süreci belirleyici rol oynamaktad›r. Yayg›n birikim rejimi fordizm, 1970’lerin bafllar›na do¤ru teknik ve toplumsal s›n›r›na ulaflm›flt›r. Üretkenlik art›fl›ndaki düflüfller kârl›l›k bunal›m›yla sonuçlanm›flt›r. Tüketici- 111 lerin sat›n alma gücündeki azalma durgunlu¤a neden olmufltur. Yo¤un birikim rejiminin (fordizm) krizi, sermayenin organik bileflimindeki art›fla paralel olarak, verimlilik art›fl›n›n gerçeklefltirilmemesi, sonucunda kar oranlar›n›n düflmesidir. Kârlar›n düflmesi sonucunda birikim süreci kesintiye u¤rar. Yani, sermaye sahibi kesim yapt›klar› yat›r›ma karfl› kâr art›fl› sa¤layamam›flt›r. Ellerindeki sermaye her geçen gün zarar etmelerine neden olmufltur. Fordist dönemde sendikalar›n örgütlülük gücünün yükselmesiyle iflçilerin (emekgücünün) maliyetleri de artm›flt›r. Bu art›fl sermaye sahibi kesim için girdilerin artmas›yla sonuçlanm›flt›r. Kâr oranlar›n›n düflüflünde temel girdi olan eme¤in maliyeti önemli role sahiptir. Ücretlerdeki art›fla paralel geliflen ürün fiyatlar›ndaki art›fl kâr oranlar›n›n düflmesine engel olamam›flt›r. Yüksek ücretlere dayanan yo¤un birikim rejimi, geliflen yeni koflullara uyum sa¤layamam›flt›r. N AM A Ç 6 Yal›n birikim (esnek)rejiminin özelliklerini aç›klayabilme, Post-fordist birikim rejimi, genel olarak emek süreçleri, iflgücü piyasalar›, üretilen ürünler ve tüketim kal›plar› aç›s›ndan esnekli¤e dayanmaktad›r. Post-fordist (esnek birikim rejimi), yeni üretim sektörlerinin olufltu¤u, ticari, teknolojik ve örgütsel düzeyde yeniliklerin h›zla geliflti¤i bir dönemdir. Post-fordizm, ücretler seviyesinin düflük oldu¤u, eme¤in sosyal kazan›mlar›n›n geri al›nd›¤›, az ve nitelikli istihdam›n oldu¤u, ifl güvencesinin olmad›¤›, sigortas›z eme¤in yayg›nlaflt›¤›, enformel sektörün büyümeye bafllad›¤› bir birikim rejimidir. Kitlesel üretim yap›s› de¤iflim sürecine girmifltir ve yeni ve farkl› ürünlere yönelik talepler yarat›lm›flt›r. Kitlesel üretimin doygunlu¤a ulaflmas› sonucunda üretim sürecinde farkl›laflmaya gidilmifltir. Post-fordist ürün çeflitlili¤i ve ürünün miktar›nda ayarlamalar yap›labilmektedir. Esnek üretimde, kapitalist iflletmelerde istihdam edilen iflgücü, üretim sürecinde birden fazla ifli yerine getirilebilecek özelli¤e sahiptir. Teknoloji iflletmenin üretim sürecinde yapaca¤› de¤iflikliklere ba¤l› olarak düzenlenebilmekte ayarlanabilmektedir. Esnek üretim daha 112 Toplumsal De¤iflme Kuramlar› çok küçük ölçekli üretim yap›s›n› gerekli k›lmaktad›r. Esnek üretim sürecinde örgütlenme ve iflbölümü yatayd›r. Esnek üretim sürecinde, iflgücü çok yönlü kafa ve kol eme¤ine sahip oldu¤undan üretim sürecinde birden fazla ifli yerine getirebilmektedir. ‹flgücü merkez, çevre ve yar› çevre olmak üzere üç gruba ayr›lmaktad›r. Post-fordist üretim organizasyonundaysa hatal› ürün ortaya ç›kmadan ya da hatal› ürünü önlemeye yönelik “Toplam Kalite Kontrol ve “Kalite Kontrol Çemberi” gibi sistemler gelifltirilmifltir. Yo¤un birikim rejimiyle (fordist) karfl›laflt›r›ld›¤›nda, postfordist birikim rejiminde devletin ifllevi ve fonksiyonu daha s›n›rl›d›r. Eski dönemde devletin kontrolü ve düzenlemesi alt›nda bulunan birçok fley art›k piyasan›n kendi dinamiklerine b›rak›lm›flt›r. 5. Ünite -Marksist Geliflme Kuramlar› 2 113 Kendimizi S›nayal›m 1. Afla¤›daki dönemlerin hangisinde yayg›n birikim rejimi görülmektedir? a. 19. yüzy›l›n ortas›na kadar süren b. 19. yüzy›l›n ortalar›ndan Birinci Dünya Savafl›’na kadar süren c. ‹kinci Dünya Savafl› sonras› d. 1970 sonras› e. 1980 sonras› 2. Afla¤›daki dönemlerin hangisinde yo¤un birikim rejimi görülmektedir? a. 19. yüzy›l›n ortas›na kadar süren b. 19. yüzy›l›n ortalar›ndan Birinci Dünya Savafl›’na kadar süren c. ‹kinci Dünya Savafl› sonras› d. 1970 sonras› e. 1960’l› y›llar›n ikinci yar›s› 3. Afla¤›dakilerden hangisi ilk birikim dönemidir? a. 19. yüzy›l›n ortas›na kadar süren b. 19. yüzy›l›n ortalar›ndan Birinci Dünya Savafl›’na kadar süren c. ‹kinci Dünya Savafl› sonras› d. 1960 ve 1970 aras› e. 1960’l› y›llar›n ikinci yar›s› 4. Afla¤›dakilerden hangisi yayg›n birikim rejiminin özelliklerindendir? a. Refah devletinin düzenleyici bir rol üstlenmesi b. Eme¤in merkez, çevre ve yar› çevre olarak üç gruba ayr›lmas› c. Ürün çeflitlili¤ine gidilmesi d. Devletin ekonomideki rolünün asgari düzeyde ve s›n›rl› olmas› e. Sendikalar›n güçlü olmas› 5. Afla¤›dakilerden hangisi yo¤un birikim rejiminin özelliklerindendir? a. Eme¤in merkez, çevre ve yar› çevre olarak üç gruba ayr›lmas› b. Ürün çeflitlili¤ine gidilmesi c. Devletin ekonomideki rolünün asgari düzeyde ve s›n›rl› olmas› d. Esnek üretimin yap›lmas› e. Kitlesel tüketimin yayg›n olmas› 6. Afla¤›dakilerden hangisi yal›n birikim rejiminin özelliklerindendir? a. Eme¤in merkez, çevre ve yar› çevre olarak üç gruba ayr›lmas› b. Sendikalar›n güçlü olmas› c. Ücretlerin seviyesinin yüksek olmas› d. Tüketimin toplumsallaflma düzeyinin yüksek olmas› e. Keynesgil politikalar›n uygulanmas› 7. Afla¤›dakilerin hangisinde âdem-i merkeziyetçi örgütlenme görülmektedir? a. 1970 sonras› birikim rejiminde b. Yal›n (esnek) birikim rejiminde c. Yo¤un birikim rejiminde d. Yayg›n birikim rejiminde e. Fordist birikim rejiminde 8. Afla¤›dakilerin hangisinde “Toplam Kalite Kontrol” ve “Kalite Kontrol Çemberi” gibi sistemler gelifltirilmifltir? a. Yo¤un birikim rejiminde b. 1970 sonras› birikim rejiminde c. Yal›n birikim rejiminde d. Yayg›n birikim rejiminde e. Fordist birikim rejiminde 9. Afla¤›dakilerin hangisinde emek; güvenceli, sosyal haklara sahip, sendikal› ve örgütlü bir güce dönüflmüfltür? a. Yo¤un birikim rejiminde b. 1970 sonras› birikim rejiminde c. Yal›n birikim rejiminde d. Yo¤un birikim rejiminde e. Esnek birikim rejiminde 10. Afla¤›dakilerden hangisi Taylorizm’in özelliklerinden biri de¤ildir? a. Emek sürecinin iflçilerin becerilerinden tamamen ar›nd›r›lm›as› b. Kafa ve kol eme¤inin birbirinden ayr›lmas› c. Üretim bilgisi tümüyle yönetimde toplanmas› d. Yap›lan her iflin denetiminin ve kontrolünün sa¤lanmas› e. ‹flçilerin bilgi ve becerilerini üretim sürecinde kullanabilmesi. 114 Toplumsal De¤iflme Kuramlar› Okuma Parças› SEND‹KALAR ÇÖZÜMSÜZ DE⁄‹L Sosyal Politika Forumu, sendikalar araflt›rmas›n›n sonuçlar›n› aç›klad›: Sendikal hareketin meflruiyet kazanmas›n›n olmazsa olmaz koflulu, herkese sendikalar iflçileri temsil eder, iflçileri sendikalar temsil eder dedirtecek politikalar gelifltirmek. Bo¤aziçi Üniversitesi Sosyal Politika Forumu'nun (SPF) yapt›¤› "Çal›flma Hayat›nda Yeni Geliflmeler ve Türkiye'de Sendikalar›n De¤iflen Rolü" adl› araflt›rma, çal›flma hayat›ndaki yeni geliflmeleri ve Türkiye'de sendikalar›n de¤iflen rolünü ortaya koyuyor. Profesörler Ayfle Bu¤ra, Fikret Adaman, Ahmet ‹nsel'in yönetiminde yürütülen çal›flmada 600 sendikal›, 300 sendikas›z sigortal›, 300 de sigortas›z kay›t d›fl› sektör iflçisi ve sendika yöneticileri de dahil toplam 1.242 kifliyle görüflülmüfl. Çal›flma sonunda sendikalaflman›n ve sendikalarda yaflanan kan kayb›n›n bafll›ca nedenleri flöyle s›ralanm›fl: "Yo¤un iflsizlik. ‹flini kaybetme korkusu. Yasal mevzuattan kaynaklanan engeller. Üretimin örgütleniflinin de¤ifliminin yaratt›¤› yap›sal sorunlar. Hakim ideolojinin niteli¤inden kaynaklanan sorunlar ve bu sorunlar karfl›s›nda sendikalar›n etkili politika ve stratejiler gelifltirememesi." ‹flsizlik büyük tehdit Anket sonuçlar› iflsizli¤in iflçi hareketinin önündeki en önemli engeller aras›nda yer ald›¤›n› gösteriyor. Sigortal› ama sendikas›z iflçilere yöneltilen sorulardan birine verilen cevaplar, bu yaklafl›m› do¤rular nitelikte. "Sendikal› olmama nedeniniz nedir?" sorusuna verilen cevaplar aras›nda ilk s›ray›, aç›k farkla, "iflten at›lma korkusu" al›yor. Türkiye'deki istihdam yap›s› da, iflçi hareketinin gücünü s›n›rlayan önemli faktörler aras›nda. ‹stihdamda tar›m›n pay› hâlâ yüzde 30'lar civar›nda. OECD ortalamas› ise yüzde 6.1 düzeyinde. Türkiye'ye yap›sal olarak nispeten yak›n ülkelerden Yunanistan ve Polonya'da ise bu oran, s›ras›yla, 13 ve 18. Türkiye'de ücretli ve yevmiyeli kesim, çal›flanlar›n sadece yüzde 50'sini oluflturuyor. Ücretsiz aile iflçilerinin toplam çal›flanlara oran› ise neredeyse yüzde 20. Sendikal hareketin güçlü oldu¤u 1960'lar ve 1970'lerde, imalat sanayiindeki modern iflletmelerin kolay örgütlenebilir çal›flanlar›yla, di¤er sektörler ve farkl› tip iflletmelerde farkl› statülerle çal›flan ço¤unluk, birbirlerine pek kar›flmadan, yan yana yaflay›p giderken, bugün aradaki geçifllili¤in artt›¤› ve ikinci kesimin birinci kesim için ciddi bir tehdit oluflturdu¤u görülüyor. Tar›mdaki çö- zülmenin h›zlanmas›yla, hem hacmi, hem de nitelikleri itibar›yla sanayi ve hizmetlerin absorbe edemedi¤i bir at›l iflgücünün ortaya ç›km›fl olmas›, bu yeni geliflmenin bir yönü. Post-Fordist esnek üretim Post-Fordist esnek üretim tarz›na geçiflin getirdi¤i, siparifle göre üretim, ölçek azal›fl›, tafleronlaflma, eve ifl verme gibi unsurlar da sendikal örgütlülü¤ün önündeki engeller aras›nda yer al›yor. Sendikalar›n üye say›s›n›n azalmas›nda önemli rol oynayan bir unsur tafleronlaflma... Araflt›rma taflerona ifl verme konusunda sektörel farkl›l›klar›n oldu¤unu ortaya koyuyor: Kimya sektöründe yüzde 62 olan rakam g›da sektöründe yüzde 30. Yasal mevzuat›n yaratt›¤› sorunlar da bulunuyor. Noter flart› ve ‹fl Güvencesi Yasas›'n›n uygulan›fl biçimi yasal engellerin en etkilileri. Üye yap›lan iflçilerin üyeliklerinin notere tescil ettirilmesi gere¤ini yerine getirmek için geçen zaman zarf›nda iflverenin durumu haber al›p sendikaya üye olmay› kabul eden iflçiyi iflten ç›karmas›, çok rastlanan bir durum. Ayr›ca noter iflleminin paral› bir ifllem olmas› ve sendikan›n üye say›s›n› art›rmak için bu masraf› üstlenmesi de bir sorun oluyor. Noter flart›n›n yaratt›¤› en önemli sorun, iflçinin sendika üyeli¤i nedeniyle iflini kaybetmesi tehlikesini art›r›c› etkisi. Bu sorunun, en az›ndan 30 kifliden fazla iflçi çal›flt›ran iflyerlerinde, ifl güvencesi yasas›yla çözülmüfl olmas› gerekiyor. Fakat durumun hiç de böyle olmad›¤›n› araflt›rma süreci ortaya koymufl: "Mahkemeye intikal eden sendika üyeli¤i nedeniyle iflten ç›karma davalar›n›n, yasal olarak belirlenmifl bir süre içinde sonuçlanmalar› gerekti¤i halde çok uzun sürdükleri, bu arada iflçinin ya iflverenle anlafl›p k›dem tazminat›n› alarak ayr›lmaya raz› oldu¤u ve veya baflka ifl buldu¤u, ifle iadeyle sonuçlanan davalarda da, genellikle, iflverenin iflçiyi yeniden ifle almak yerine tazminat›n› verip ç›kard›¤›, pek çok sendika yetkilisi taraf›ndan defalarca anlat›ld›. Baz› sendika yetkilileri bize, davas›n› kazan›p ifline dönmüfl iflçi bulman›n çok zor oldu¤unu, iflverenin en iyi durumda iflçiye dört ay tazminat verip gönderdi¤ini söylediler." Barajlar da büyük sorun Yasal mevzuat›n sendikal hareketin geliflmesini engelleyen en önemli unsurlar›ndan biri de, barajlarla ilgili. fiu anda yürürlükte olan yasaya göre, bir sendikan›n toplusözleflme yetkisi alabilmesi için bulundu¤u iflkolundaki iflçilerin yüzde 10'unu, iflyerindekilerin yüzde 5. Ünite -Marksist Geliflme Kuramlar› 2 50'sini üye yapm›fl olmas› flart›, sendikalaflmay› fevkalade zorlaflt›r›yor. ‹flverenle, onun iflyerinde istemedi¤i, sendika aras›ndaki yetki davalar›n›n çok uzun sürmesi de, önemli bir flikayet konusu... Çözüm önerisi: Kay›td›fl› sahiplenilmeli Araflt›rmada imzas› olan akademisyenlerden Bu¤ra, Adaman ve ‹nsel sendikalar›n kaybetmelerini engellemeye yönelik uyar›yorlar: "Sendikal hareketin bugünkü ortamda meflruiyet kazanmas›n›n olmazsa olmaz koflulu, sadece k›s›tl› bir üye taban›na yönelik varl›¤›n› sürdürme stratejilerinin ötesine geçip, herkese 'sendikalar iflçileri temsil eder', daha da önemlisi 'iflçileri sendikalar temsil eder' dedirtecek politikalar gelifltirmektir. Bu ba¤lamda, kay›t d›fl› sektörde istihdam edilen iflçilerin sorunlar›n› sahiplenmek büyük önem tafl›maktad›r. Nitekim, Brezilya ve Güney Afrika gibi ülkelerde canlanan sendikal hareketin enformel sektör çal›flanlar›yla organik ba¤lar gelifltirmeye özellikle önem verdi¤i görülmektedir. Türkiye'de sendikalar›n bu yönde bir gayret sarf ettiklerini söylemek mümkün de¤il. Aksine, sendika yetkililerinin önemli bir k›sm›, ad› konulmam›fl bir fayda maliyet analizi temelinde, KOB‹'lerde örgütlenme maliyetinin kazan›mlara de¤meyece¤i fikrini benimsemifl görünmektedir. Daha da endifle verici olan, sendika yetkilileri aras›nda, ihracat art›fl› ve ekonomik büyüme hedeflerini bütün sosyal ve insani amaçlar›n önüne koyan bir söylemi benimseyerek, sendikalar›n 'zaten zor ayakta durarak memleket ekonomisine katk› yapan' küçük iflletmelerle ilgilenmelerine karfl› ç›kanlar bulunmas›d›r. Sosyal güvenlik haklar›n›n ve çal›flma standartlar›n›n ihlaline göz yummaya haz›r bu tür bir ekonomik milliyetçili¤in, sendikalar›n iflçiyi temsil kayg›lar›n›n bir kenara at›lmas›na yol açmas› gerçekten kayg› vericidir. Genel olarak, KOB‹'lerde özel olarak da enformel sektörde sendikal örgütlenmenin zorluklar› inkâr edilemez. Ancak, bu sektörlere yönelik politikalar gelifltirilmesi imkans›z da de¤ildir." Bir iflyerinde birçok flirket Pek çok iflyerinde, ayn› çat› alt›nda ayn› tür faaliyette bulunan birden fazla flirket bulunmas› ve bu flirketlerin bir k›sm›n›n ifl güvencesi yasas› kapsam›nda olmayan küçük iflletmelerden oluflmas›, çok s›k rastlan›lan bir durum oluflturuyor. ‹fl güvencesini aflmak için pek çok büyük iflyeri toplam iflçi say›s›n› 29'a bölerek, bir çok 115 farkl› flirket kurmufl. Araflt›rmada, "Buna ba¤l› olarak, sadece çal›flma hayat›n›n bütününe bak›ld›¤›nda de¤il, tek tek iflyerlerinde de yukar›da de¤indi¤imiz parçal› yap›n›n ortaya ç›kt›¤›n› ve ifl güvencesine sahip küçük bir sendikal› iflçi grubunun yan› s›ra sendikas›z, hatta bazen sigortas›z, daha genifl bir kitlenin çal›flt›¤› ve sendikal› kesim için sürekli bir tehdit oluflturdu¤u görülüyor." deniliyor. Grevler ve ülke ç›karlar› 2003 sonunda Türk-‹fl'e ba¤l› Kristal-‹fl Sendikas›'n›n ald›¤› grev karar› 'ülke ç›karlar›na ayk›r›' oldu¤u gerekçesiyle yasaklanmas›na dikkat çekilen anket sonuçlar›nda flu görüfllere yer veriliyor: "Söz konusu Kristal-‹fl grevinin en çok üzerinde durulan potansiyel etkisi, ihracata yönelik üretim yapan otomotiv sektörünün araba cam› ihtiyac›n›n karfl›lanamaz hale gelmesiydi. Bakanlar Kurulu, ülke ihracat› üzerindeki olumsuz etkilerini göz önüne alarak, ulusal güvenli¤e ayk›r›l›k gerekçesiyle grevi erteledi. Ama bu defa erteleme karar› yönünde MGK bir görüfl bildirmemiflti. Tart›flman›n tamam›, art›k sendikal hareketle sendika karfl›t› taraflar›n mücadelesinde ideolojinin saf bask› yöntemlerinden daha önemli bir rol oynayaca¤›n› gösteriyordu." Hizmetlerin devri iflçileri bölüyor Kamu sektöründe baz› hizmetlerin sözleflmeyle özel iflletmelere devri, belediye hizmetlerinin durumunda oldu¤u gibi, toplusözleflme koflullar›ndan ve di¤er sendikal haklardan yararlanan küçük bir çekirdek iflçi grubunun yan›nda, bazen hiçbir güvenceye sahip olmadan sigortas›z çal›flt›r›lan genifl bir iflçi grubunun ortaya ç›kmas›na yol açt›. Araflt›rma, sendikal› iflçilerin koflullar›yla çal›flanlar›n ço¤unlu¤unu oluflturan kesimin koflullar› aras›nda bir uçurumun oluflmas› iflçileri böldü¤ünü ortaya koyuyor. Araflt›rma 6 sektörü kaps›yor Araflt›rma, alt› sektörde odakland›. Sektör seçiminin gerisinde, Türkiye'de son 20-25 y›l›n geliflmelerini iyi yans›tan sektörlere bakma kayg›s› bulunuyordu. Bu ba¤lamda, 1980 sonras›nda önemli bir geliflme gösteren tekstil ve haz›r giyim, otomotiv ve kimya sektörlerine bak›ld›. Bunlar›n d›fl›nda maden ve belediye sektörleri incelendi. Tekstil ve haz›r giyim sektöründe, üretim, istihdam ve ihracat art›fllar›, esnekleflmeyle birlikte yer ald›. Dolay›s›yla, tafleronlaflma ve eve ifl verme olgular› 116 Toplumsal De¤iflme Kuramlar› Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› önem kazand›. Otomotivde esnekleflme, sektörün merkezindeki ifl gücünü daha az etkiledi, daha çok yan sanayide görüldü. Yabanc› sermaye yat›r›mlar›n›n ve teknolojik de¤iflimin önemli oldu¤u kimya sektöründe ise, iflin niteli¤i, denetimsiz emek süreçlerine daha zor olanak tan›d›¤› için, tafleronlaflman›n önemine karfl›n, esnekleflme tekstildeki kadar kontrolsüz cereyan etmemifl gibi görünüyordu. Bunlar›n d›fl›nda, istihdam ve ihracat pay›nda belirli bir düflüfl gözlemlenen g›da sektörünü araflt›rma kapsam›na al›nd›. Maden sektörünün, özellefltirmeden en çok etkilenen sektörlerden biri olarak dönemin baflka bir e¤ilimini iyi yans›tt›¤›n› düflünüldü. Belediye hizmetleri ise, tafleronlaflman›n hem sendikalaflmay› hem de çal›flma koflullar›yla ücretleri olumsuz bir biçimde etkiledi¤i bir sektör olarak seçildi. (TK) ‹stanbul – Evrensel, 05 Haziran 2006 http://www.bianet.org/bianet/emek/79980-sendikalarcozumsuz-degil, Eriflim Tarihi: 17.8.2010. 1.b. 2.c. 3.a. 4.d. 5.e. 6.a. 7.b. 8.c. 9.d. 10.e. Yan›t›n›z yanl›flsa “Düzenleme Kuram›” konu sunu gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›flsa “Düzenleme Kuram›” ko nusunu gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›flsa “Düzenleme Kuram›” konu sunu gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›flsa “Yal›n Birikim Rejimi” konu sunu gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›flsa “Yo¤un Birikim Rejimi: For dizm” konusunu gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›flsa “Yal›n (Esnek) Birikim Reji mi: Post-Fordizm” konusunu gözden geçiri niz. Yan›t›n›z yanl›flsa “Yal›n (Esnek) Birikim Reji mi: Post-Fordizm” konusunu gözden geçiri niz. Yan›t›n›z yanl›flsa “Yal›n (Esnek) Birikim Reji mi: Post-Fordizm” konusunu gözden geçiri niz. Yan›t›n›z yanl›flsa “Yo¤un Birikim Rejimi: For dizm” konusunu gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›flsa “Yayg›n Birikim Rejimi” ko nusunu gözden geçiriniz. 5. Ünite -Marksist Geliflme Kuramlar› 2 117 S›ra Sizde Yan›t Anahtar› S›ra Sizde 1 Düzenleme teorisinin gelifliminde Fransa’da, Aglietta (1976), Boyer (1984, 1987) ve Lipietz’in (1986, 1987) çal›flmalar› önemli bir rol oynamaktad›r. Tonak’›n (1991) belirtti¤i gibi ABD’de de Fransa’dan ba¤›ms›z fakat benzer teorilefltirme çabalar› mevcuttur. ABD’de düzenleme teorisine katk› yapanlar aras›nda, Gordon (1978, 1980), Gordon, Edwards, Reich (1982), ve Bowles, Gordon, Weisskopf (1982) yer almaktad›r. Düzenleme teorisi Türkiye’ye Ar›n’›n (1985, 1986) yaz›lar›yla yans›m›flt›r. Ar›n, Düzenleme Kuram› teorisyenlerinin bu teorinin azgeliflmiflli¤i, Üçüncü Dünya’y› ya da Güney’i aç›klayabilece¤i konusunda iddial› olduklar›n› belirmektedir (Tonak, 1991, s.12). S›ra Sizde 2 Kara Perflembe olarak da adland›r›lan ve 24 Ekim 1929 Perflembe günü New York Borsas›’n›n çökmesiyle bafl gösteren ancak etkileri 1930’lu y›llarda da devam eden kriz. ‘Büyük Depresyon’ olarak da an›lan 1929 ekonomik krizinin nedenleri olarak “Gelir da¤›l›m› dengesizli¤i, flirketlerin mali durumlar› aras›ndaki dengesizlik, bankalar›n yap›lanmalar›ndaki bozukluk, d›fl ödemeler dengesindeki bozukluk, ekonomi yönetiminde tecrübesizlik, tedavül arac› olarak alt›n standard›nda ›sraretme”gösterilmektedir. http://www.cnnturk.com/2008/ekonomi/ge nel/09/25/1929.kriziyle.bugunku.kriz.benziyor.mu/ 494728.0/index.html) Kuzey Amerika ve Avrupa krizin merkezi olmas›na ra¤men bütün dünyada etkileri görülmüfltür. Krizin en önemli sonuçlar›ndan birisi artan iflsizlik olmufltur. “Bunal›m dünyada 50 milyon insan›n iflsiz kalmas›na, yeryüzündeki toplam üretimin %42 oran›nda ve dünya ticaretinin de %65 oran›nda azalmas›na neden olmufltur. 1929 y›l›na kadar dünyada oluflan di¤er krizlere bak›ld›¤›nda dünya ticaretinin en fazla %7 oran›nda düfltü¤ü düflünülürse 1929 bunal›m›n›n ne derece etkili oldu¤u tahmin edilebilir.” ( h t t p : / / t r . w i k i p e d i a . o r g / w i ki/1929_D%C3%BCnya_Ekonomik_Bunal%C4%B1m%C4%B1) S›ra Sizde 3 Keynesçi iktisat politikalar›, J. M. Keynes (1883-1946) taraf›ndan “kapitalizmin kendili¤inden tam istihdam dengesi”ni bulaca¤›n› savunan Klasik ve Neo-klasik iktisat politikalar›na karfl› gelifltirilmifltir. Ricardo, Malthus ve Adam Smith gibi iktisatç›lar taraf›ndan savunulan, Laissez-faire (b›rak›n›z yaps›nlar, b›rak›n›z geçsinler) olarak da bilinen bu politikalar ekonomik alana devlet müdahalesinin en aza indirilmesi gerekti¤ini, üretici bireylerle al›c› bireyler aras›ndaki dengenin rekabetçi piyasa koflullar›nda kendili¤inden sa¤lanaca¤›n› iddia etmektedirler. Bu politikalar› elefltiren Keynes, temel görüfllerini “‹stihdam, Faiz ve Paran›n Genel teorisi” (1936) isimli kitab›nda anlatm›flt›r. Kazgan’a (1980) göre Keynes’in iktisadi düflüncesi 1. Dünya Savafl› sonras› 1929 ekonomik buhran› sonucu ‹ngiltere ve di¤er kapitalist ülkelerde yaflanan fliddetli depresyon ve iflsizlik ile bu sorunlar›n ortadan kalkmas› için al›nan somut önlemlerin al›nd›¤› dönemde flekillenmifltir. Keynesçi iktisat politikalar›na göre üretim ve iflsizlik (bölüflüm) kapitalist ekonominin temel sorunlard›r; kapitalizmin devaml›l›¤›n›n sa¤lanabilmesi için devlet, iflsizlik koflullar›nda tam istihdam› sa¤layabilmek amac›yla ekonomik alana müdahale etmelidir (Kazgan, 1980, s.249-260). 1960’lar›n sonlar› ve 1970’lere kadar devam eden Keynesçi iktisat politikalar›, bu dönemde verimlilik düflüflü ve yükselen enflasyonla birlikte krize girmifltir. S›ra Sizde 4 Sermayenin büyümesiyle çeflitli bölümleri aras›ndaki da¤›l›m›n orant›s›z olmas› durumudur. Kar› art›rma amac›yla teknolojik geliflim sürecine fazlas›yla adapte olan kapitalist üretim araçlar›n› yani makinelerini vs. gelifltirir. Bu yolla de¤iflmeyen sermaye fazla büyür. ‹flgücü almak için yani iflçiye ödenen de¤iflen sermaye daha yavafl büyür. Bu durumda üretim araçlar›yla canl› ifl gücü aras›ndaki iliflki, de¤iflen ve de¤iflmeyen sermaye üzerindeki belirleyicili¤iyle sermayenin organik bileflimini oluflturur. Örne¤in; sermaye=10, üretim araçlar›=8, ifl gücü=2 olursa; bileflim oran›=4:1 olur. (http://www.uludagsozluk.com) S›ra Sizde 5 Çok Tarafl› Yat›r›m Anlaflmas›yla, uluslararas› mali transferlerin engellerle karfl›laflmas›n›n önüne geçilmifltir. Çok uluslu sermaye, yat›r›m yapt›¤› ülkelerdeki devleti uluslararas› tahkim komisyonuna dava etme ve tazmi- 118 Toplumsal De¤iflme Kuramlar› nat talep etme hakk›na sahiptir. Bu anlaflmaya imza atan ülkeler liberal yap›dan dönmemeyi taahhüt etmekte ve daha sonra ç›kar›lacak yasarl›n ayn› yap›da olmas›n› garanti etmektedir. Bu anlaflma, yürürlü¤e girmeden önce yap›lan bütün yat›r›m faaliyetlerini de kapsamaktad›r. Bu anlaflmaya dahil olan bir ülke 5 y›l geçmedikçe sözleflmeyi iptal edemeyecektir. Sözleflmenin iptal edilmesinden sonraki 15 y›l anlaflman›n hükümleri yürürlükte kalacakt›r (fiahin, 2000, s.263-237). S›ra Sizde 6 Henry Ford taraf›ndan 1926 y›l›nda yay›nlanan “My Life and Work” isimli çal›flmas›nda gelifltirilen Toplam Kalite Yönetimi, 1950’lerde Japonya’da uygulanmaya bafllanm›flt›r. Toplam Kalite Yönetimi’nin temel ilkeleri “ Müflteri odakl›l›k, karfl›l›kl› fayda, çal›flanlar›n kat›l›m›, liderlik, proses yaklafl›m›, sürekli iyilefltirme, karar vermede gerçekçi yaklafl›m, yönetimde sistem yaklafl›m›” olarak s›ralanmaktad›r (http://tr.wikipedia.org/wiki/Toplam_Kalite_Y%C3%B6netimi). Toplam Kalitenin temel amac› kalitenin devaml›l›¤›n› sa¤lamak ve sürekli olarak kaliteyi gelifltirmeye çabalamakt›r. Bu çerçevede Toplam Kalite yaln›zca üretim ile ilgili de¤ildir. Pazar araflt›rmalar›, araflt›rma- gelifltirme (AR-GE) çal›flmalar›, ürünlerin tasar›m›na yönelik çal›flmalar, üretim, sat›fl sonras› destek çal›flmalar› ve bütün bunlar› gerçeklefltiren birimler aras›nda planlama ve eflgüdüm sa¤lanmas›n› hedefleyen yönetim anlay›fl› olarak tan›mlanabilir. “Toplam kalite” ve “toplam kalite kontrol” kavramlar› ile de adland›r›lan TKY, tüm proseslerin, ürünlerin ve hizmetlerin tam kat›l›m yoluyla gelifltirilmesi, iç ve d›fl müflteri tatminin artt›r›lmas› ve müflteri ba¤l›l›¤›n›n yarat›lmas›n›n sa¤lanmas› amac›yla örgütte al›nan sonuçlar›n sürekli iyilefltirilmesine dayanan; müflteri beklentilerini herfleyin üzerinde tutan ve müflteri taraf›ndan tan›mlanan kaliteyi, tüm faaliyetlerin yürütülmesi s›ras›nda mal ve hizmet bünyesinde oluflturan günümüzün bir yönetim anlay›fl›d›r.” Toplam kalite yönetiminde kurum çal›flanlar›n›n tam kat›l›m› temel unsurlardan birisidir. (http://www.maliye.gov.tr/defterdarliklar/diyarbakir/tky/tkynedir.html) Kalite Çemberi, Toplam Kalite Yönetimi anlay›fl›n›n en temel birimlerinden birisini oluflturmaktad›r. Kalite Kontrol Çemberi kalite gelifltirmeyi hedefleyen gönüllü olarak oluflturulmufl grup çal›flmas›na verilen isimdir. ‹lk defa 1962’de bafllat›lan Kalite Konrol Çemberi, “Dr.Ishikawa’n›n “gönüllü olarak bir araya gelme”, “kendi kendilerini e¤itme”, “karfl›l›kl› geliflme” ve “zaman içinde iflyerindeki tüm iflçilerin kat›l›m›n› sa¤lama”” esaslar›na dayanmaktad›r (http://www.ikademi.com/toplam-kalite-yonetimi/337-toplam-kalite-kontrolu-ve-kalite-kontrol-cemberleri.html.) Kalite Çemberi’nin temel amac› yönetimin kat›l›mc› hale getirilmesi ve çal›flanlar›n›n ihtiyaçlar›n›n tespit edilmesi ve bu ihtiyaçlar›n giderilmesinin sa¤lanmas›d›r. ‹flletme içindeki verimlilik, kalite ve iletiflim sorunlar›n›n çözümlenmesi, üst düzey çal›flanlarla iletiflim kurma yolu açmas›, çal›flanlar›n iflyerini ve ifli sahiplenmesi, grup çal›flmas› sonucunda bireysellikten uzaklaflma, ifle devams›zl›klar›n azalmas› gibi olumlu sonuçlar› vard›r. 5. Ünite -Marksist Geliflme Kuramlar› 2 Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar Ansal, H.(1999) Esnek Üretiminde ‹flçiler ve Sendikalar (Post-Fordizm’de Üretim Esnekleflirken ‹flçiye Neler Oluyor) www.birleflikmetal.org/kitap/kitap_99/1999-3pdf Ar›n, T. (1986). “Kapitalist Düzenleme, Birikim Rejimi ve Kriz (I):Geliflmifl Kapitalizm”, Onbirinci Tez, No.3, Uluslararas› Yay›nc›l›k, s.86-125. Ar›n, T. (1986). “Kapitalist Düzenleme, Birikim Rejimi ve Kriz (II): Azgeliflmifl Kapitalizm ve Türkiye”, Onbirinci Tez, No.3 75, Uluslararas› Yay›nc›l›k, s.5-25. Belek, ‹. (1999). “Postkapitalist” Paradigmalar. ‹stanbul: Sorun Yay›nlar›. Harvey, D. (1997). Post-Modernli¤in Durumu. Çeviren: Sungur Savran. ‹stanbul: Metis Yay›nlar›. Karya¤d›, N. “Toplam Kaite Yönetimi”. http://www.maliye.gov.tr/defterdarliklar/diyarbakir/tky/tkynedir.htm Kazgan, G. (1980). ‹ktisadi Düflünce. ‹stanbul: Remzi Kitabevi. Marshall, G. (1999). Sosyoloji Sözlü¤ü Çeviren: Osman Ak›nhay, Derya Kömürcü. Ankara: Bilim ve Sanat Yay›nlar›. Memduho¤lu, H. B. (2007) “Post-Fordist Üretim Örgütlenmeleri Ve ‹flgörenler Üzerindeki Etkileri”. Bilim, E¤itim ve Düflünce Dergisi, Cilt 7, Say› 4, www.universite-toplum.org. Peet, R. Ve Hartwick, E. (2009). Theories of Development. NY: The Guilford Press. Su¤ur, N. (1999). “Fordizm, Post-Fordizm ve Ötesi”, Anadolu Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, Say› 1, s.134-152. fiahin, Ç. (2000). Kapitalizm ve Yoksulluk. ‹stanbul: Çivi Yaz›lar›. Tonak, A. (1991). “Marksist Teorinin Yenilenmesi (mi?): Düzenleme Okulu Örne¤i”, Onbirinci Tez, No: 11, Uluslararas› Yay›nc›l›k, s.111-121. 119 TOPLUMSAL DE⁄‹fiME KURAMLARI 6 Amaçlar›m›z N N N N Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Küreselleflmeyi aç›klayabilecek, Küreselleflme ile ilgili teorik yaklafl›mlar› karfl›laflt›rabilecek, Küreselleflmenin sonuçlar›n› de¤erlendirebilecek, Küresel toplum olgusunu kavrayabileceksiniz. Anahtar Kavramlar • • • • • Küreselleflme Küyerelleflme Modernite Düflünümsel modernite Kapitalist dünya ekonomisi • • • • Tek kutuplu dünya Yeni dünya düzeni A¤ toplumu Risk toplumu ‹çerik Haritas› Toplumsal De¤iflme Kuramlar› Toplumsal De¤iflme ve Küreselleflme • G‹R‹fi • KÜRESELLEfiME (GLOBALLEfiME) NED‹R, NE DE⁄‹LD‹R? • KÜRESELLEfiME ÜZER‹NE TEOR‹K YAKLAfiIMLAR • TEK KUTUPLU DÜNYA • KÜRESELLEfiME ‹LE ULUS-DEVLET GÜÇ KAYBINA MI U⁄RAMAKTADIR? • KÜRESEL B‹R TOPLUMA DO⁄RU MU? • KÜRESELLEfiMEN‹N SONUÇLARI Toplumsal De¤iflme ve Küreselleflme G‹R‹fi “Küreselleflme” günümüzde en çok sözü edilen kavramlardan birisidir. Son y›llarda uzman olsun olmas›n sosyal, ekonomik ve siyasal geliflmelerden söz edilirken hemen herkes küreselleflme olgusundan söz etmektedir. Peki, nedir küreselleflme? Sosyal bilimcilerin hemfikir oldu¤u bir küreselleflme tan›m› yok. Ancak en genel anlam›yla tan›mlayacak olursak küreselleflme; modernleflme, endüstriyel geliflme ve kitle iletiflim araçlar›ndaki yayg›nlaflmaya paralel olarak, toplumsal iliflkilerin karfl›l›kl› etkileflim içerisinde yerel, bölgesel ve ulusal s›n›rlar›n ötesine geçerek dünya çap›nda yayg›nlaflmas›d›r. Literatürde küreselleflme, dünya toplumlar›n›n ekonomik, siyasal ve kültürel olarak birbirlerine eklemlenmeleri olarak da tan›mlanabilmektedir. Toplumsal iliflkilerin yerel, bölgesel ve ulusal s›n›rlar›n ötesine geçerek zaman ve mekân kavramlar›n›n nas›l dünya ölçe¤inde s›k›flt›¤›n› David Harvey (1997) çok güzel bir örnekle aç›klamaktad›r. • 1500-1800: Bir atla bir saatte ortalama on befl kilometre yol kat edilmektedir. • 1850-1930: Buharl› lokomotiflerle saatte ortalama yüz kilometre yol al›nabilmektedir. • 1950: Uçaklarla saatte 550-600 kilometre mesafe kat edilmektedir. • 2000: Jet yolcu uçaklar› ile saatte 800-1.000 kilometre yol kat edilmektedir. • Günümüzde televizyon ve Internet ile saniyeler üzerinden iletiflim sa¤lanabilmektedir. Harvey’in de belirtti¤i gibi, ulafl›m araçlar›n›n geliflmesi, özellikle iletiflim teknolojilerinin yayg›nlaflmas›yla birlikte toplumsal iliflkiler yerel ba¤lam›ndan ç›karak küresel dünyan›n bir parças› olmufltur. Günümüzün iletiflim teknolojisinin gücü, dünya ölçe¤indeki toplumsal etkileflimin h›z›n›, yayg›nl›¤›n› giderek art›rmaktad›r. Bütün bu süreçler, küresel düzeyde yeni toplumsal, ekonomik ve siyasal oluflumlar› ortaya ç›karmakla birlikte evrensellik, yerellik, ulus-devlet, siyasal otorite, milliyetçilik, etnisite, kimlik ve kültür gibi kavramlar› da önemli ölçüde de¤iflime u¤ratmaktad›r. Özellikle 1970’li y›llarla birlikte makro düzeyde meydana gelen siyasal ve ekonomik de¤iflmeler, hiçbir ülke s›n›r› tan›madan, bütün toplumlar› etkisi alt›na almaktad›r. Bu etkileflim süreçleri, kitle iletiflim araçlar›yla daha da yayg›nlaflarak, dünya toplumlar›n›n de¤iflim dinamiklerini derinden etkilemektedir. Dünyam›z ekonomik, siyasal ve kültürel boyutta iç içe geçerek bir küresel toplumu meydana Küreselleflme modernleflme, endüstriyel geliflme ve kitle iletiflim araçlar›ndaki yayg›nlaflmaya paralel olarak, toplumsal iliflkilerin karfl›l›kl› etkileflim içerisinde yerel, bölgesel ve ulusal s›n›rlar›n ötesine geçerek dünya çap›nda yayg›nlaflmas›d›r. 122 Toplumsal De¤iflme Kuramlar› getirmektedir. Kimi sosyal bilimciler günümüz dünya toplumunu “küresel köy” olarak tan›mlamaktad›r (McLuhan 1962). Bu yaklafl›ma göre günümüz dünya toplumu küresel bir köy gibidir. Çünkü; insanlar›n yaflad›¤› co¤rafi mekân, dünyan›n neresinde olursa olsun, küresel geliflmelerden her geçen gün daha fazla etkilenmektedir. KÜRESELLEfiME (GLOBALLEfiME) NED‹R, NE DE⁄‹LD‹R? Küreselleflme kavram›n›n kökeni küresel (global) sözcü¤ünden gelmektedir. Küreselleflmenin olgusal düzeyde geliflmesi, tarihsel süreçte daha eskiye dayanmakla birlikte, küreselleflme kavram›, özellikle yirminci yüzy›l›n son çeyre¤inde giderek artan bir s›kl›kla kullan›lmaya bafllanm›flt›r. Küreselleflme ile ilgili gündelik hayatta, siyasette, medyada ve akademik çevrelerde çok yönlü tart›flmalar yap›lmaktad›r. Bu tart›flmalar›n önemli bir bölümü küreselleflme kavram›n›, olumlu ya da olumsuz yönde, belli varsay›mlardan ve ön kabullerden yola ç›karak ele almaktad›r. Dolay›s›yla küreselleflme kavram›na yönelik, ideolojik olsun olmas›n, belli yanl›fl alg›lamalar ve yorumlar yap›labilmektedir. fiimdi s›ras›yla bu yanl›fl anlafl›lmalar› ve yorumlar› k›saca ele alal›m ve daha sonra küreselleflme kavram›n› sosyolojik olarak tan›mlamaya çal›flal›m. Küreselleflme Do¤al Bir Süreç mi Yoksa Bir Proje midir? Yeni dünya düzeni so¤uk savafl sonras›nda ABD’nin, dünya ölçe¤inde çok yönlü siyasal yap›y› kendi kontrolü alt›nda tutma ve kendi ç›karlar›na göre küresel ekonomik iliflkileri düzenlemeye çal›flma çabas›na verilen add›r. Küreselleflme tarihsel geliflmenin do¤al ve zorunlu bir aflamas› m›d›r, yoksa baflta Amerika Birleflik devletleri (ABD) olmak üzere geliflmifl bat› ülkelerinin, kendi ekonomik ç›karlar› do¤rultusunda dünyay› yönlendirme ve sömürgelefltirme çabalar›n›n bir sonucu mudur? Di¤er bir ifadeyle küreselleflme yaflanmas› gereken do¤al bir süreç midir, yoksa Bat› devletlerinin az geliflmifl ülkeler üzerinde kurdu¤u “yeni bir emperyalist yay›lma” siyaseti midir? Gerek gündelik yaflamda, gerekse yaz›l› ve görsel medyada küreselleflme olgusu, zaman zaman, emperyalizm veya sömürgelefltirme gibi kavramlarla efl anlaml› olarak kullan›lmaktad›r. Hatta kimilerine göre küreselleflme, ABD’nin kendi ç›karlar› do¤rultusunda dünyay› biçimlendirme çabalar›ndan baflka bir fley de¤ildir. Bu yönüyle küreselleflme, do¤al bir süreç de¤il, baflta ABD olmak üzere geliflmifl ülkelerin dünyay› sömürgelefltirme projeleri olarak görülmektedir. Örne¤in; ABD’nin Ortado¤u’da petrol kaynaklar›n› kontrol alt›nda tutmak için uygulamaya koydu¤u Büyük Ortado¤u Projesini (BOP) bu senaryonun bir parças› olarak de¤erlendirilmektedir. Acaba küreselleflme kavram›, emperyalizm ya da sömürgelefltirme kavramlar›na indirgenebilir mi? Böylesi bir indirgemede bulunmak oldukça kolay ancak, bir o kadar da problematik olacakt›r. Zira böylesi bir indirgeme küreselleflme kavram›n›n alan›n› daraltacakt›r. Oysa küreselleflme çok daha genifl bir kavramd›r. fiu kuflku götürmez bir gerçektir ki özellikle son 200-300 y›l içerisinde dünya toplumlar› artan bir ivmeyle etkileflim içerisine girmifllerdir. Kuflkusuz, bu etkileflim önemli bir ölçüde geliflmifl olan bat› ülkelerinin lehine ifllemektedir. Baflta ABD olmak üzere geliflmifl olan ülkeler, kendi ekonomik ve siyasal güçlerini kullanarak, küresel düzeydeki iliflkilere kendi ç›karlar› do¤rultusunda yön vermeye çal›flmaktad›rlar. Bunda bir ölçüde baflar›l› da olduklar› söylenebilir. Hatta 1989 y›l›nda ABD ile Sovyetler Birli¤i aras›nda 40 y›l sürmüfl olan so¤uk savafl döneminin sona ermesiyle birlikte ABD’nin, tek bir süper güç olarak, dünyaya yeni bir düzen verme çabas›n›n küreselleflmeyi, ABD projesi haline getirmede önemli bir aflama oldu¤u da söylenebilir. Bu çerçevede yeni dünya düzeni ABD önderli¤inde geliflmifl ülkelerin 123 6. Ünite -Toplumsal De¤iflme ve Küreselleflme so¤uk savafl sonras›nda dünya ölçe¤indeki çok yönlü siyasal ve ekonomik iliflkileri, kendi kontrolleri alt›nda tutma ve düzenlemeye çal›flma çabas›d›r denebilir. So¤uk savafl sonras›nda ortaya ç›kan bu durum kuflkusuz, küreselleflmenin önemli bir boyutunu ortaya koymaktad›r. Ancak, yine de küreselleflme emperyalizm ya da sömürgecilik kavramlar›na indirgenmemelidir. Çünkü; küreselleflme yeni dünya düzenini de içine alan çok daha genifl ve karmafl›k iliflkileri içeren bir kavramd›r. Küreselleflme olgusu yaln›zca geliflmifl ülkeler taraf›ndan belirlenen tek yönlü siyasal ve ekonomik iliflkilerle s›n›rl› bir kavram de¤ildir. Kald› ki küresel düzeydeki iliflkilerde, geliflmifl ülkelerin, az geliflmifl ülkelere göre daha etkin ve güçlü görünmeleri, az geliflmifl ülkelerin küreselleflme sürecine hiçbir etkisinin olmad›¤› anlam›na gelmemelidir. Ayr›ca, küreselleflme yaln›zca so¤uk savafl sonras› ortaya ç›kan bir olgu de¤ildir. Tersine küreselleflme, tarihsel süreç içerisinde sürekli olarak geliflen ve yayg›nlaflan, bu ba¤lamda geliflmifl ya da az geliflmifl tüm toplumlar›n karfl›l›kl› etkileflimlerini içeren çok daha genifl ve genel bir kavramd›r. Küreselleflme olgusu sömürge d›fl› iliflkileri de kapsam›na alan genifl bir kavramd›r. Bu nedenle ‹nternet’te gezinme, iletiflim araçlar›n› kullanma, dini ibadetler, sportif faaliyetler, turizm ve seyahat gibi sosyal faaliyetleri emperyalizme ve sömürgecili¤e indirgemek biraz abart›l› olacakt›r. Dolay›s›yla küreselleflme, bir yönüyle uygarl›k tarihinde insanl›¤›n geldi¤i kaç›n›lmaz bir aflama, di¤er yönüyle de etkili ve güçlü ülkelerin kendi ç›karlar›n› daha fazla gerçeklefltirebilme olana¤› buldu¤u bir sistemdir. Küreselleflme ile yeni dünya düzeni kavramlar›n› araflt›rarak karfl›laflt›r›n›z. Küreselleflme Uluslararas›laflma m›d›r? Kimilerine göre küreselleflme “uluslararas›laflma”d›r. Bu anlay›fla göre küreselleflme, uluslararas› ekonomik, siyasal ve kültürel geliflmelere paralel olarak devletler aras›ndaki iliflkilerin artmas› ve yayg›nlaflmas›d›r. Küresel düzeydeki iliflkilerin geliflmesi ya da yayg›nlaflmas›nda uluslararas› iliflkilerin rolü oldukça büyüktür. Kuflkusuz, devletler aras›nda geliflen siyasal iliflkiler, karfl›l›kl› ticaret anlaflmalar› ve güvenlik gibi konularda güç birli¤i yapmalar›, küreselleflme sürecinde oldukça önemli bir yere sahiptir. Bu aç›dan bak›ld›¤›nda küreselleflmenin en güçlü aktörlerinden biri ulus-devletin bizzat kendisidir diyebiliriz. Ancak küreselleflme, uluslararas›laflma ile s›n›rl› bir kavram de¤ildir.Küreselleflme, ulus-devletlerin küresel iliflkilerini de kapsayan çok daha genifl bir kavramd›r. Bu noktada küresel düzeyde ulus-devlet iliflkilerinin kapsam› d›fl›nda kalan özel kifli ve kurulufllar aras›ndaki ticari ve ekonomik iliflkileri, borsa ve banka gibi finans kurulufllar›n›n uluslararas› düzeydeki hareketlilikleri, uluslararas› turizmin yan› s›ra kültürel ve sportif faaliyetlerdeki yayg›nlaflmay› ve benzeri geliflmeleride göz ard› etmemek gerekir. Özellikle yaz›l› ve görsel medya yoluyla sa¤lanan bilgi ak›fl›, birbirlerini hiç tan›mayan ancak, dünyan›n farkl› mekânlar›nda bulunan insanlar›n etkileflimini sa¤layabilmektedir. Örne¤in; uydular üzerinden ticari televizyon yay›nc›l›¤›, cep telefonu, 3G, Facebook, twitter, ‹nternet, Messenger ve benzeri yollarla sa¤lanan yeni sosyal iletiflim biçimleri küreselleflme olgusu içerisinde önemli bir yere sahiptir. SIRA S‹ZDE 1 Uluslararas›laflma ülkeler aras›ndaki ekonomik, siyasal ve kültürel iliflkilerin artmas› ve yayg›nlaflmas› olarak tan›mlanabilir. Küreselleflme ile uluslararas›laflma aras›ndaki iliflkiyi aç›klay›n›z. Bütün bunlar göstermektedir ki günümüzde, bir toplumsal olgu, kendi içinde belli bir özgünlü¤ü ve farkl›l›¤› içerse bile yaln›zca yerel ve ulusal s›n›rlar içerisinde olan bir gerçeklik olarak de¤il, ama ayn› zamanda di¤er toplumlar› etkileyebil- SIRA S‹ZDE 2 124 Toplumsal De¤iflme Kuramlar› mesi ve onlardan etkilenmesi ba¤lam›nda bir küresel olgu olarak ele al›nmal›d›r. Örne¤in; Afganistan’da meydana gelen, etnik sorunlar› ile dinsel yönü oldukça a¤›r olan bir çat›flma bölgesel, yerel s›n›rlar›n ötesine yay›l›p küresel bir sorun haline gelebilmektedir. Ya da belli bir bölgede ortaya ç›kan virüs (Domuz gribi, Kufl gribi, Sars hastal›¤› vb.) h›zla tüm dünyaya yay›labilmektedir. Tüm bu geliflmeler, küreselleflme olgusunun, ulus-devletler aras›ndaki iliflkilere indirgenemeyecek kadar genifl ve kapsaml› oldu¤unu bizlere göstermektedir (Su¤ur 1994). Günümüzde insanlar›n küresel düzeydeki geliflmelerden ve bunun etkilerinden kaç›nabilmesi mümkün de¤ildir. Dahas›, küreselleflme ile dünya toplumlar›n›n içine girdi¤i bu dönemeçten geriye dönebilmeleri pek mümkün de¤ildir. Çünki bugün dünyan›n her ülkesinde kitle iletiflim araçlar› yayg›n bir flekilde kullan›lmaktad›r. Art›k günümüzde her evde televizyon, radyo gibi iletiflim araçlar› bulunmaktad›r. ‹nternet, cep telefonu ve benzeri iletiflim a¤lar› her geçen gün daha fazla say›da insan taraf›ndan kullan›lmaktad›r. Yaz›l› ve görsel medya dünyadaki tüm olup bitenleri an›nda, farkl› co¤rafi mekânlarda bulunan insanlara aktarabilmektedir. Endüstriyel mal ve hizmetlerle sermaye hareketlili¤inin artmas› küresel düzeyde dünya toplumlar›n› birbirlerine daha çok yaklaflt›rmaktad›r. Dünyan›n de¤iflik yerlerinde bulunan toplumlar›n birbirleri ile karfl›l›kl› etkileflimlerinin artmas› toplumlar›n içsel geliflim dinamiklerini derinden etkilemektedir. Her ne kadar bu küresel etkileflim süreci daha çok geliflmifl Bat› ülkelerinin lehine ifllese de az geliflmifl ülkelerin küresel iliflkilerin d›fl›nda kalmak gibi bir tercihleri söz konusu de¤ildir. Dolay›s›yla insanl›k için temel sorun küreselleflmenin içinde ya da d›fl›nda kalma sorunu de¤ildir. Temel sorun, küreselleflmenin nas›l daha insani, bar›flç›l ve dünya kardeflli¤ini sa¤layaca¤› sorunudur. Küreselleflme Sosyal ve Kültürel Benzeflme midir? Sosyal bilimler literatüründe küreselleflmenin benzeflmeye mi yoksa farkl›laflmaya m› neden oldu¤u konusu yo¤un bir flekilde tart›fl›lmaktad›r. Bu tart›flmalar›n bir bölümü Bat› ülkelerindeki kültürel norm ve de¤erlerin, gündelik yaflam biçimleri, yeme içme ve e¤lence tarzlar›, giyim kuflam flekilleri ve hatta aile içi sosyalleflme süreçleri bak›m›ndan dünyaya h›zla yay›ld›¤›n› ve dünya toplumlar›n›n giderek birbirine benzemeye bafllad›klar›n› öne sürmektedir. Bu benzeflmenin daha çok az geliflmifl ülkelerin, ABD baflta olmak üzere Bat› ülkelerinin yaflam biçimlerini benimsemeleri fleklinde gerçekleflti¤i savunulmakta ve dünya toplumlar›n›n kendi kültürel özlerini, de¤erlerini ve farkl›l›klar›n› yeterince koruyamad›klar› vurgulanmaktad›r. Örne¤in; Fast-food (h›zl› yeme içme kültürü) gibi gündelik beslenme al›flkanl›klar› çok büyük bir h›zla Bat›’dan di¤er ülkelere do¤ru yay›lmaktad›r. Dünya toplumlar›n›n kültürel yönden benzeflmesi, yaln›zca McDonalds, Burger King ve Coca Cola gibi küresel ürünlerin tüketilmesini de¤il fakat, ayn› zamanda Amerikan yaflam biçiminin benimsenmesine ve içsellefltirilmesine de neden olmaktad›r (Ritzer 1998). Buna karfl›n küreselleflmenin benzeflmeyi de¤il farkl›laflmay› beraberinde getirdi¤ini öne süren tezler de bulunmaktad›r. Bu teze göre küresel sistemde egemen olan Bat› kültürü dünyada büyük bir h›zla yay›lmakla birlikte belli yerel tepkilere de neden olabilmektedir. Hatta yerel kültürler, egemen kültüre karfl›, kendi kültürlerini koruyabilmek için geleneksel de¤erlerine her zamankinden daha fazla sar›lmaya bafllam›fllard›r. Dolay›s›yla söz konusu olan›n benzeflme de¤il farkl›laflma oldu¤u öne sürülmektedir. 125 6. Ünite -Toplumsal De¤iflme ve Küreselleflme fiekil 6.1 Karikatürist: Mehmet ZEBER Küreselleflme sürecinin bütününe bak›ld›¤›nda benzeflme ve farkl›laflman›n efl zamanl› olarak gerçekleflti¤ini ifade etmek mümkündür. Kimi zaman buna küreselleflme ile yerelleflmenin efl zamanl› olarak gerçekleflmesi de denilebilmektedir. Toplumlar bir yandan benzer norm ve davran›fllara ve kültürel kodlara sahip olurlarken di¤er taraftan da kendi özgünlüklerini keflfetmeye ve onu koruman›n yollar›n› aramaya bafllam›fllard›r. Hatta bu süreçte yerel ile küresel olan›n iç içe geçti¤i melez kültürel yap›lar da ortaya ç›kmaktad›r (Featherstone 1990). Örne¤in; McDonalds tarz› fast-food kültürüne karfl›l›k Türkiye’de dönercili¤in fast-food iflletme tekni¤ini kullanarak dünyan›n önde gelen ülkelerinde büyük bir h›zla yayg›nlaflmas› yerel olan›n da küreselleflebilece¤ini bizlere göstermektedir. Yine Uzakdo¤u mutfa¤›, Akdeniz mutfa¤›, Çin mutfa¤› ve Türk mutfa¤› gibi yerel tat ve lezzetlerin küresel yeme içme kültürüne baflar›l› bir flekilde eklemlendi¤ini görebilmekteyiz. Dolay›s›yla Ritzer’in (1998) öne sürdü¤ü gibi, bir taraftan McDonaldslaflma yoluyla küresel olan yerel olana do¤ru yönelirken di¤er taraftan da yerel olan, küresel olana do¤ru yönelmektedir. Ancak, burada dikkat edilmesi gereken nokta, küresel olan›n (örne¤in McDonalds ve Burger King) yerele do¤ru inerken yerel bir tak›m kültürel ö¤eleri (ac›l› ve baharatl› soslar, ayran ve benzeri içecekler) benimsemek zorunda kalmas›d›r. Di¤er taraftan yerel olan küresel alana do¤ru yöneldi¤inde, küresel iflletmecili¤in yol ve yöntemlerini (fast-food kurallar›n›) kullanabilmektedir. Bu da bize göstermektedir ki küreselleflme, hem sosyal ve kültürel yap›larda benzeflme ve farkl›laflmaya neden olmakta, hem de yeni ve farkl› melez yap›lar› ortaya ç›karmaktad›r. 126 SIRA S‹ZDE Toplumsal De¤iflme Kuramlar› 3 Yerel ile küresel olan›n iç içe geçifline örnekler vererek anlamaya çal›fl›n›z. KÜRESELLEfiME ÜZER‹NE TEOR‹K YAKLAfiIMLAR Küreselleflme olgusunu teorik yönden irdelemeye çal›flan çok say›da yaklafl›m bulunmaktad›r. Ancak biz bu ünitede küreselleflme tart›flmalar›nda en çok ad› geçen Anthony Giddens, Roland Robertson ve Immenauel Wallerstein’in yaklafl›mlar›na de¤inece¤iz. fiimdi s›ras›yla bu teorik yaklafl›mlar› ele alal›m. Anthony Giddens: Zamansal ve Mekânsal Boyutta Küreselleflme Anthony Giddens (1939-) Giddens’a göre modern öncesi dönemde geleneksel yaflam yerel zaman ve mekanda gerçekleflmifltir. Giddens’a göre modern yaflam küresel zaman ve mekanda gerçekleflmektedir. Ünlü ‹ngiliz sosyologu Anthony Giddens’a göre (1997) küreselleflme ulafl›m olanaklar›n›n ve kitle iletiflim araçlar›n›n geliflimi sonucu sosyal, siyasal, ekonomik iliflkilerin dünya ölçe¤inde büyük bir h›zla yay›lmas› ve karfl›l›kl› etkileflim içersine girmesidir. Giddens küreselleflmeyi zaman ve mekân ba¤lam›nda ele almaktad›r. Giddens’a göre 17. ve 18. yüzy›la kadar toplumsal iliflkiler belli bir zaman ve mekân ile s›n›rl› kalm›flt›r. Di¤er bir ifadeyle belli bir zamanda ve mekânda ortaya ç›kan bir olay (örne¤in savafl, sel, deprem, veba salg›n›, vb.) yerel ve bölgesel s›n›rlar içerisinde kalm›flt›r. Dolay›s›yla belli bir zaman ve mekânda ortaya ç›kan olaylar yaln›zca o yörede ve yörenin yak›n›nda yaflayan insanlar› etkilemekteydi. ‹nsanlar›n gündelik yaflam pratiklerine bak›ld›¤›nda y›ll›k ya da günlük olarak belirlenen “zaman” kavram›, genelde rutin olarak tar›msal faaliyetlerin bafllan›lmas› ve bitirilmesine, güneflin do¤uflu ve bat›fl›na göre belirlenmiflti. Geleneksel toplumlarda zaman›n belirlenmesi için, ne bir teknolojiye, ne de bir saate gereksinim vard›. Giddens’a göre, modern ça¤ öncesindeki toplumlar kendi içine kapal› olduklar› için, iliflkiler daha çok yüz yüzeydi ve kitle iletiflim araçlar› pek geliflmedi¤inden farkl› mekânlarda yaflayan insanlar›n birbirlerini etkilemeleri ya imkâns›zd› ya da çok s›n›rl›yd›. Ancak 17. ve 18. yüzy›l ile birlikte bilim ve teknoloji h›zla geliflmeye bafllam›flt›r. Bu sayede, tar›msal ve endüstriyel üretim artm›fl, ticaret ilerlemifl ve ulafl›m araçlar› geliflmifltir.‹nsan, sermaye ve üretilen mal ve hizmetlerin ak›flkanl›¤›da artm›flt›r. Giddens’a göre 18. yüzy›lda modern toplumun ortaya ç›k›fl›yla birlikte sosyal ve ekonomik iliflkiler yerel ve bölgesel s›n›rlar›n d›fl›na taflm›fl, toplumlar tüm dünya ölçe¤inde karfl›l›kl› etkileflim içerisine girmifltir. Böylece zaman ve mekân kavramlar› art›k yerel de¤il küresel hale gelmifltir. Geleneksel dönemdeki yerel zaman ve mekân olgusu günümüz dünyas›nda yerel ba¤lam›ndan ayr›flm›fl ve küreselleflmifltir. Art›k ortak bir zaman ve mekânda yaflamaktay›z. Giddens’a göre, küresel takvimin (dakika, saat, gün, ay ve y›l) tüm dünyada kabul görmesiyle birlikte zaman olgusu yerel olmaktan ç›km›flt›r. Yine ayn› flekilde teknolojinin geliflmesi, üretimin artmas›, küresel iletiflim araçlar›n›n yayg›nlaflmaya bafllamas›, toplumsal iliflkileri, mekânsal anlamda yerellikten ç›karm›fl, küresellefltirmifltir. Art›k günümüzde insano¤lu kendi yöresiyle ilgili olmayan bir konu hakk›nda bilgi sahibi olabilmekte ve dünya sorunlar› üzerine tart›flabilmektedir. Bu da göstermektedir ki toplumsal iliflkilerin kendisi de içinde bulundu¤u yerellikten ç›kmakta ve küresel iliflkilerin bir parças› haline gelmektedir. Dolay›s›yla Marshall McLuhan’›n›n (1962) ifadesiyle art›k “küresel bir köyde” yaflamaktay›z. Giddens (1997) modernleflme ile birlikte insanlar›n 18. yüzy›l öncesinin geleneksel normlar›ndan, kurallar›ndan ve bask›lar›ndan kurtulup özgürlefltiklerini öne sürmektedir. Ancak bireylerin özgürleflmesi, modern toplumun sanayileflme ile birlikte ortaya ç›kard›¤› çeflitli sorunlar, riskler (çevre kirlili¤i, yoksulluk, savafllar, kü- 6. Ünite -Toplumsal De¤iflme ve Küreselleflme resel ›s›nma ve benzeri) nedeniyle tehdit alt›na girmifltir. Dolay›yla günümüz toplumlar›nda bireyler, çevrelerinde geliflen olaylardan etkilenmekle birlikte, bu olaylar› daha yak›ndan takip edebilen, riskleri hesaplayabilen ve çevre sorunlar›na karfl› tav›r alabilen aktif bireylere dönüflebilmektedirler. Giddens bu olufluma düflünümsel modernite (reflexive modernity) demektedir. Giddens’›n ifadesiyle modern bireylerin modern oluflumlar› sorgulad›¤› bir küresel dönemde yafl›yoruz. Giddens bu dönemi geç modernite (late modernity) kavram›yla tan›mlamaktad›r. Giddens’a göre günümüzde bireyler, belirli bir davran›fl içerisinde bulunurken sadece yerel düflünmemekte küresel oluflumlar› da hesaba katmaktad›rlar. Bu bir anlamda insanlar›n düflünümsel olarak yerel ve küresel geliflmeleri hesaba katmalar› ve buna göre gündelik yaflamlar›na yön vermeleri demektir. Bu ayn› zamanda yerel ve küresel olan›n iç içe geçmesi, birbirlerini karfl›l›kl› olarak etkilemesi demektir. 127 Düflünümsel modernite bireylerin içinde yaflad›klar› do¤al ve sosyal ortamdaki de¤iflmeleri, riskleri ve tehlikeleri hesaba katarak sorunlara karfl› tutum ve tav›r gelifltirmeleridir. Giddens Küreselleflmeyi Nas›l Tan›mlamaktad›r? Giddens küreselleflmeyi dünya ölçe¤indeki toplumsal iliflkilerin giderek yo¤unlaflmas›, zaman ve mekân olarak birbirlerinden oldukça uzakta geliflen olaylar›n birbirlerini etkilemesi olarak tan›mlamaktad›r. Giddens küreselleflmede yaflanan bu süreci ayn› zamanda zaman ve mekân s›k›flmas› olarak da tan›mlamaktad›r. Fakat Giddens küreselleflmenin zamansal ve mekânsal boyutta toplumlar› birbirlerine uyumlu hale getirdi¤i fleklinde görülmemesi gerekti¤ini öne sürmektedir. Giddens küreselleflme sürecinin belli gerginlikleri ve çat›flmalar› içinde bar›nd›rd›¤›n› ifade etmektedir (Su¤ur 1994). Giddens küreselleflme ile birlikte geleneksel anlamda ‘ulus-devlet’ gibi güç merkezlerinin ve ‘ulusalc›l›k’ gibi siyasal ideolojilerin öneminin giderek azalmakta oldu¤unu ve bunda kapitalizmin uluslararas›laflmas›n›n çok etkili oldu¤unu öne sürmektedir. Bununla birlikte buna bir tepki olarak bölgesel ve yerel düzeyde etnik ulusalc› hareketlerin güçlenece¤ini öne süren Giddens, bölgesel kültürel kimliklerin güçlenmesinin ve yerel özerklik taleplerinin ön plana ç›kmas›n›n olas› oldu¤unu belirtmektedir. Giddens Küreselleflmeyi Kaç Boyutta Ele Almaktad›r? Giddens (1997) küreselleflmenin dört boyutta ele al›nmas› gerekti¤ini öne sürmektedir. 1. Kapitalist dünya ekonomisi, 2. Ulus-devlet sistemi, 3. Dünya askeri düzeni, 4. Uluslararas› ifl bölümü. 1. Kapitalist Dünya Ekonomisi: Giddens’a göre küreselleflmenin birinci boyutu ‘kapitalist dünya ekonomisidir’. Buna göre kapitalizmin Bat› Avrupa’da 16. ve 17. yüzy›llarda ortaya ç›kmas›yla birlikte, küresel dünya düzeni siyasal güçten daha çok ekonomik güce dayanmaya bafllam›flt›r. Çünkü; kapitalist dünya ekonomisi, ticaret ve sanayi ba¤lant› merkezleri yoluyla bütünleflmifltir. Bu nedenle dünyam›zdaki ekonomik küreselleflmede en önemli rolü oynayan kapitalist dünya ekonomisidir. Zira uluslararas› ekonomik iliflkiler daha çok ülkelerin ve çok uluslu flirketlerin kapitalist türden ifl ba¤lant›lar›, endüstriyel mal ve hizmetlerin al›m›, sat›m›, da¤›t›m› ve pazarlanmas›yla belirlenmektedir. Ülkeler aras›ndaki ekonomik geliflmifllik farkl›l›¤› da dünya kapitalist ekono- Giddens küreselleflmeyi kapitalist dünya ekonomisi, ulus-devlet sistemi, dünya askeri düzeni ve uluslararas› ifl bölümü olmak üzere dört boyutta ele almaktad›r. 128 Toplumsal De¤iflme Kuramlar› mi düzeninin bir sonucudur. Giddens kapitalist dünya ekonomisi kavram›n› Immanuel Wallerstein’dan (1973) ödünç alm›flt›r. Wallerstein gibi Giddens da kapitalist dünya ekonomisinin ülkeler aras›nda eflitsizliklere neden oldu¤unu öne sürmektedir. Bu eflitsizlik geliflmifl Bat› ülkelerinin az geliflmifl ülkeleri sömürgesi fleklinde karfl›m›za ç›kmaktad›r. Dolay›s›yla kapitalist dünya ekonomisi, küreselleflmenin daha çok ekonomik boyutunu meydana getirmekte ve bu süreçten daha çok geliflmifl Bat› ülkeleri yararlanmaktad›r. 2. Ulus-Devlet Sistemi: Giddens’in yaklafl›m›nda, küreselleflmenin ikinci boyutunu ise ‘ulus-devlet sistemi’ meydana getirmektedir. Giddens’a göre ulusdevletler küresel siyasal düzenin en önemli üyesidirler. Çünkü ulus-devletler bölgesel ve uluslararas› ekonomik politikalar›n yürütülmesi, uygulanmas› ve düzenlemesinde oldukça etkin rol almaktad›rlar. Ancak küresel siyasal düzende bir ulus-devletin etkin olabilmesi o devletin refah düzeyi ve askeri gücüyle s›n›rl›d›r. Ulus-devletler kendi aralar›nda siyasal ve ekonomik ç›karlar›n› korumak ve gelifltirmek için, t›pk› Avrupa Birli¤i (AB) örne¤inde oldu¤u gibi, ‘küresel ulus-devlet sistemini’ oluflturmaya yönelebilmektedirler. Giddens bu oluflumu ‘ulus-devletlerin uluslararas› güç aray›fl›’ olarak tan›mlamakta ve günümüz dünyas›nda, ulus-devletlerin sistemlerinin oldukça önemli bir rol oynad›klar›n› belirtmektedir. 3. Dünya Askeri Düzeni: Küreselleflmenin üçüncü boyutunu ise ‘dünya askeri düzeni’ oluflturmaktad›r. Ortak silahlanma ve savunma politikalar› yoluyla birden fazla ülkenin (NATO örne¤inde oldu¤u gibi) silahl› güçlerini birlefltirmesi, küreselleflmenin önemli bir boyutunu meydana getirmektedir. Böylece, belirli bir bölgede olan çat›flma, o bölgedeki uluslar›n ba¤l› bulundu¤u uluslararas› askeri örgütleri kolayca harekete geçirebilmekte, yerel çat›flmalar bütün dünyay› ilgilendirebilen bir küresel sorun haline gelebilmektedir. Giddens birinci ve ikinci dünya savafllar›n›n buna iyi bir örnek oluflturdu¤unu belirtmektedir. 4. Uluslararas› ‹fl Bölümü: Giddens’a göre küreselleflmenin dördüncü boyutu ise ‘uluslararas› ifl bölümüdür’. Endüstriyel geliflmeye ba¤l› olarak geliflmifl ve az geliflmifl ülkeler aras›ndaki farkl›laflmalar› kapsayan ve sürekli geniflleyen bir küresel ifl bölümünden söz etmek mümkündür. Bu yaklaflma göre, modern endüstri; yap›lmas› gereken ifllerin düzeyine de¤il, fakat ayn› zamanda, bölgesel düzeyde var olan ifl bölümü çerçevesi içerisinde, endüstrinin geliflmifllik düzeyine, sendikalaflma oran›na, ifl gücünün el becerisine ve hammadde üretimine ba¤l›d›r. Böylece küresel olarak belirli bölgeler üretim merkezleri halline gelirken (örne¤in Çin, Hindistan ve Türkiye) belirli bölgeler endüstri d›fl› üretim faaliyetlerinde yo¤unlaflmaktad›r. Uluslar aras› ifl bölümü çerçevesinde az geliflmifl ya da geliflmekte olan ülkeler üretim merkezleri haline gelmektedir. Bunun en önemli nedeni bu ülkelerde üretim maliyetlerinin düflük olmas›d›r. Bu ülkelerde iflgücünün örgütsüz olmas›n›n en önemli nedenleri aras›nda eme¤in ucuz ve bol olmas›, sendikal haklar›n yetersizli¤i ve ilgili ülkelerdeki hükümetlerin uygulad›¤› çeflitli teflvikler say›labilir. Ancak bu süreçte geliflmifl ülkeler tasar›m, finans, pazarlama ve stratejik planlama gibi kritik kararlar›n al›nd›¤› merkezler haline gelmektedirler. Dolay›s›yla Giddens’a göre küresel düzeyde ülkeler aras›nda endüstriyel üretim ve sermaye hareketlili¤i aç›s›ndan ortaya ç›kan uluslararas› ifl bölümü küreselleflmenin en önemli dinamiklerinden birisini oluflturmaktad›r. 6. Ünite -Toplumsal De¤iflme ve Küreselleflme 129 Giddens’a göre bu süreç küreselleflme modernitenin bir sonucudur, kapitalizmin dayand›¤› ekonomik, siyasal ve kültürel geliflmelerin dünya çap›nda yayg›nlaflmas›ndan baflka bir fley de¤ildir. Giddens’in yaklafl›m›nda günümüzdeki küresel geliflmeler modernitenin dünya çap›nda yayg›nlaflt›¤›n› yani küreselleflti¤ini göstermektedir. Bu nedenle Giddens, küreselleflme sürecinin ‘geç modernite’ olarak ele al›nmas›n›n daha do¤ru olaca¤›n› belirtmektedir (Su¤ur 1994). Modernite: 17. ve 18. yüzy›lda endüstri devrimiyle birlikte Avrupa’da ortaya ç›kan sonras›nda tüm dünyaya yay›lan sosyal ve ekonomik yap›lar›n iflleyifl biçimidir. Modernite, sermaye birikimine dayal› olarak ifllemektedir ticari mal ve hizmetlerin belli piyasa iliflkileri çerçevesinde yerel, bölgesel küresel olarak üretimi, da¤›t›m› ve tüketimine dayanmaktad›r. Bu yap› öz itibariyle kapitalisttir, küresel ve bölgesel düzeyde eflitsizlikler üzerine kuruludur. Bu nedenle modernite, bir sistem olarak, düzen ve düzensizli¤i, istikrar›, çat›flmay› geliflmeyi az geliflmeyi içermektedir. Giddens’›n Yaklafl›m›n›n De¤erlendirilmesi Giddens’›n küreselleflmenin yaln›zca ekonomik aktörlerle s›n›rl› kalmay›p, siyasal, kültürel ve askeri boyutlar› da kapsad›¤›n› öne sürmesi önemli bir katk› olarak ele al›nabilir. Ancak küreselleflmenin dört boyutu olan dünya ekonomisi, kapitalist ulus-devlet sistemi, dünya askeri düzeni ve uluslararas› ifl bölümü aras›nda ne tür ba¤lant›lar oldu¤u ve küreselleflmede her bir faktörün di¤erleriyle karfl›l›kl› etkilefliminin ne düzeyde bulundu¤u maalesef yeterince aç›klanmam›flt›r. Örne¤in; ekonomik olarak geri kalm›fl, ancak büyük bir askeri güce sahip olabilen bir ülkenin (Örne¤in Çin), küreselleflme sürecinde oynad›¤› rol pek ayr›nt›l› bir flekilde aç›klanm›yor. Di¤er bir soru da küreselleflmenin ekonomik boyutuyla ilgilidir. Acaba azgeliflmifl ülkelerin geri kalm›fll›¤›nda kapitalist dünya ekonomisinin rolü nedir? Azgeliflmifllikte içsel etkenler mi, yoksa küresel boyutta uluslararas› kapitalist iliflkiler mi daha önemli bir rol oynamaktad›r? Giddens, az geliflmifl ülkelerin içinde bulundu¤u açmazdan nas›l kurtulabileceklerini, küresel olarak daha çok geliflmifl Bat› ülkeleri lehine iflleyen bu küresel iliflkilerde, az geliflmifl ülkelerin gelece¤inin ne olaca¤› ve az geliflmifllik çemberini nas›l k›rabilece¤i konusunda yeterli bir aç›klama getirememektedir (Su¤ur 1994). Giddens’›n yaklafl›m›nda zay›f olan bir di¤er nokta da küreselleflmeyi çok nedenli bir yaklafl›mla aç›klamaya çal›flmas› ve kesin sonuçlara ulaflamamas›d›r. Ayr›ca günümüzde küreselleflmede din faktörünün de önemli bir etken olarak ele al›nmas› gerekmektedir. Zira baz› dinler (‹slamiyet, H›ristiyanl›k ve Musevilik gibi) küresel olgu ve olaylar› derinden etkileyebilmektedirler (Su¤ur 1994). Örne¤in; 11 Eylül’de New York’ta Dünya Ticaret Merkezine yap›lan uçak sald›r›lar›n›n nedenleri ve sonuçlar› siyasi oldu¤u kadar dinsel ba¤lamlarda da tart›fl›lmaktad›r. fiekil 6.2 http://www.rasid.co m/english/media/lib /pics/1253098718.j pg 130 Toplumsal De¤iflme Kuramlar› Günümüzde, dinsel kökenli toplumsal de¤iflmelerin, küreselleflmede çok önemli bir rol oynad›¤›n›, Ortado¤u’daki geliflmelerde de (‹ran-Irak savafl›, Körfez savafl› ve Afganistan’daki iç savafl gibi) çok aç›k bir flekilde görebilmekteyiz. Roland Robertson ve Küreselleflmenin Tarihsel Aflamalar› Roland Robertson (1938-) Küyerelleflme sosyal ve kültürel olgular›n yerel ve küresel düzeyde birbirlerini etkilemeleri ve birbirlerine eklemlenmeleridir. Roland Robertson küreselleflme üzerine olan tart›flmalarda belkide ad› en çok söz edilen sosyal bilimcilerden birisidir. Robertson’a göre küreselleflme, devletleraras› etkileflim süreçlerinin bir sonucundan çok, toplumsal ve kültürel süreçlerin iflleyifline ba¤l›d›r. Küreselleflme, dünyan›n bir bütün olarak yap›lanmas›yla ilgili olan somut geliflmelerin kavramsallaflt›r›lmas›d›r. Yani, küresel ve yerel düzeyde, toplumsal, kültürel olgu ve olaylar›n, karfl›l›kl› etkileflimi ve bu etkileflim sonucu yerel, küresel olgu ve olaylar›n sürekli olarak yeniden biçimlenmesi, küreselleflme kavram›n›n özünü oluflturmaktad›r. Robertson’a göre küresel olan yerel olandan, yerel olan da küresel olandan sürekli etkilenmektedir. Bu etkilenme sürecini Robertson evrensel küresel olan›n tikelleflmesi yerelleflmesi, tikel-yerel olan›nsa evrenselleflmesi küreselleflmesi olarak aç›klamaktad›r. fiöyle ki, belli bir kültüre ve yöreye ait olan bir yeme içme kültürünün, bir özgün yemek türünün (örne¤in pizza, döner vb.) dünya ölçe¤inde yayg›nlaflt›¤›n› s›kl›kla görebilmekteyiz. Di¤er taraftan küresel süreçte yarat›lan ya da oluflturulan bir tüketim tarz› (örne¤in moda), baflta kitle iletiflim araçlar› olmak üzere reklamc›l›k, pazarlama gibi çeflitli yol ve yöntemlerle yerel düzeyde, bireylerin tüketim davran›fllar›n› etkileyebilmektedir. Robertson’a göre bu karfl›l›kl› etkileflim sürecinde evrensel olan küresel olan›, tikel olan yerel olan› temsil etmektedir. Ancak bu etkileflimin sonucunda ortaya ç›kan toplumsal yap›lar art›k ne yerel ne de küreseldir. Robertson’a göre art›k melez bir yap›yla karfl› karfl›yay›z. Bu melez yap› yerel ve küresel süreçler taraf›ndan oluflturulmufl yeni bir sosyo kültürel oluflumun ta kendisidir. Bu olufluma Robertson küyerelleflme (glocalisation) demektedir (Robertson 1992:173-174). Bu nedenle Robertson’a göre içinde yaflad›¤›m›z süreç ne yerel ne de küreseldir. Gerçek anlam›yla bu süreç melez yap›lar›n oluflturdu¤u küyerelleflmeden baflka bir fley de¤ildir. Roberson’a göre küyerelleflme sayesinde küresel olan›n yerel olanla ve yerel olan›nda küresel olanla bir bütünleflmesi söz konusudur. Robertson’a göre beli bir zaman ve mekânda ortaya ç›kan bir toplumsal olgunun kendi yerel ve bölgesel s›n›rlar›n›n ötesine geçmesi daha çok geleneksel toplum yap›s›ndan modern toplum yap›s›na geçiflle bafllam›flt›r. Bu yönüyle küreselleflme tarihsel bir olayd›r. Buradan yola ç›karak Robertson, küreselleflme kavram›n›, insan toplumlar›n›n tarihsel gelifliminin belli aflamalar›na ba¤l› olarak aç›klar. Robertson Küreselleflmeyi Hangi Tarihsel Aflamalar Çerçevesinde Aç›klamaya Çal›flmaktad›r? Robertson küreselleflmeyi 15. yüzy›ldan bafllamak üzere tarihsel süreçte befl aflamal› bir model çerçevesinde incelemektedir (1992:58-60). Her evrede küreselleflmenin yo¤unlu¤u, h›z› ve karmafl›kl›¤› bir önceki döneme göre daha da artmaktad›r. Bu befl aflamal› süreç s›ras›yla; • Oluflum aflamas›, • Bafllang›ç aflamas›, • Kalk›fl aflamas›, • Hâkimiyet için mücadele aflamas›, • Belirsizlik aflamas›d›r. 131 6. Ünite -Toplumsal De¤iflme ve Küreselleflme 1. Oluflum aflamas› (1400-1750): Robertson’a göre küreselleflme süreci ilk önce 1400’lü y›llarda Bat› Avrupa’da ortaya ç›km›flt›r. Bu tarihsel dönemde bireycilik ve hümanizm önem kazanmaya bafllam›flt›r. Siyasal alandaysa ulusalc›l›k (milliyetçilik) ortaça¤ toplum anlay›fl›na karfl› alternatif bir ideoloji olarak ortaya ç›km›flt›r. Bu dönemde Rönesans ve reform hareketleriyle birlikte, Bat›’da oluflan yeni fikir ve bak›fl aç›lar› yerel, bölgesel ve k›ta s›n›rlar›n›n ötesine geçmifl, tarihte ilk kez küreselleflme süreci oluflmaya bafllam›flt›r. 2. Bafllang›ç aflamas› (1750-1875): Robertson’a göre küreselleflmenin ikinci evresi bafllang›ç aflamas›d›r. Bu aflamada üniter devlet kavram› (ulus-devlet), bütünleflme, uluslararas› iliflkilerin formelleflmesi, bireylerin birer yurttafl olarak ön plana ç›kmas› ve insanl›k kavram› daha da belirginleflmifltir. Bu dönem ayr›ca Avrupa d›fl›ndaki toplumlar›n uluslararas› toplumun birer parças› olmaya bafllad›klar›, ulusalc›l›k ve uluslararas›c›l›k gibi kavramlar›n tart›fl›lmaya bafllad›¤› bir dönemin bafllang›c› olmufltur. 3. Kalk›fl aflamas›: Robertson’a göre küreselleflmedeki üçüncü aflama olan “kalk›fl aflamas›” 1875’lerden 1925’lere kadar olan dönemi kapsamaktad›r. Bu dönem, ulusal toplum kavram›n›n kabul gördü¤ü, ulusal ve bireysel kimlik kavramlar›n›n tart›fl›ld›¤›, Avrupa k›tas› d›fl›ndaki baz› toplumlar›n da uluslararas› topluma kat›ld›¤›, hümanizmin uluslararas› düzeyde iyice yerleflti¤i, küresel iletiflimin h›zland›¤› (posta, telefon, telgraf, vb.) bir dönemdir. Ayr›ca bu dönemde uluslararas› küresel yar›flmalar (Olimpiyat Oyunlar›, Nobel ödülleri, vb.) ortaya ç›kmaya bafllam›flt›r. fiekil 6.3 4. Hakimiyet için mücadele aflamas›: Küreselleflmedeki dördüncü aflama olan “hâkimiyet için mücadele aflamas›” ise 1925’lerden 1960’l› y›llar›n sonuna kadar olan dönemi kapsamaktad›r. Bu dönem küresel boyutta çok büyük savafllara ve çat›flmalara sahne olmufl, atom bombas›n›n kullan›lmas›n›n, savafllarda insanlar›n kitlesel olarak katledilmesinin bir sonucu olarak, insan›n do¤as›na ve gelece¤ine yönelik olan kayg›lar artm›flt›r. 132 Toplumsal De¤iflme Kuramlar› fiekil 6.4 http://farm3.static.fl ickr.com/2238/186 1148468_1a84089 21b.jpg 5. Belirsizlik aflamas›: Robertson’a göre, 1960’lar sonras›n› içine alan ve Üçüncü Dünya’y› da kapsayan dönem küreselleflmenin en uç noktaya ulaflt›¤› “belirsizlik aflamas›d›r”. Robertson bu aflaman›n en belirgin özelli¤inin belirsizlik oldu¤unu öne sürmektedir. Çünkü; bireyler son derece karmafl›k olan küresel oluflumlardan (ulusal, etnik, ›rksal, cinsel, vs.) etkilenmektedirler. Bu aflamada küresel kurulufllar›n say›s› ve hareketlili¤i artmakta, buna karfl›n insan toplulu¤u, farkl› türden kültürel ve etnik sorunlarla daha çok yüzleflmektedir. Ayr›ca bu dönem, küresel kitle iletiflim sisteminin güçlendi¤i, bireylerin sivil toplum, dünya vatandafll›¤›, savafl karfl›tl›¤›, insan haklar›, çevrecilik, vb. türden kavramlara olan ilgilerinin artt›¤› bir dönemdir. Robertson’un Yaklafl›m›n›n De¤erlendirilmesi Robertson’un befl aflamal› modeli, Giddens’in yaklafl›m›ndan farkl› olarak, küreselleflmede tarihsel sürecin oynad›¤› rolü ortaya koymas› aç›s›ndan önemli bir eksikli¤i kapatm›flt›r denilebilir. Yine Robertson’un yaklafl›m›n›n bir di¤er katk›s› da küresel ve yerel olgular›n karfl›l›kl› etkileflimi sonucu ortaya ç›kan melez yap›lar›n önemini vurgulam›fl olmas›d›r. Bu melez yap›lar› küyerelleflme olarak tan›mlayan Robertson’un küreselleflme tart›flmalar›na önemli bir kavramsal katk›s› oldu¤u da ifade edilebilir. Ancak, Robertson’un yaklafl›m› tamam›yla Avrupa merkezcidir. Ekonomik, siyasal ve kültürel boyutta Avrupa’n›n, dünya toplumlar›n›n küreselleflme sürecine çok önemli etkilerde bulundu¤u su götürmez bir gerçektir. Ancak küreselleflme sürecine Avrupa k›tas› d›fl›ndaki ülkelerin de önemli bir etkisinin oldu¤u bir gerçektir. Ayr›ca Robertson küreselleflme sürecini tarihsel olarak aç›klarken bir aflamadan baflka bir aflamaya geçiflte hangi faktörlerin etkin rol oynad›¤›n› ve bu aflamalar›n birbirlerini hangi dinamikler sonucu takip etti¤ini yeterince ortaya koyamam›flt›r (Su¤ur 1994). Robertson’un yaklafl›m›nda di¤er bir eksik yönse bireylerin, küreselleflme içerisinde oynad›¤› role yeterince yer verememesidir. Gerçekten de bireyler, içinde bulunduklar› toplumlarda var olan de¤iflim dinamiklerinden etkilendikleri gibi, bu süreci belirli bir dereceye kadar etkileyebilen birer aktif üyedirler. 6. Ünite -Toplumsal De¤iflme ve Küreselleflme 133 Immanuel Wallerstein ve Kapitalist Dünya Ekonomisi Immanuel Wallerstein kapitalist dünya ekonomilerinin, endüstriyel üretim, sermaye birikimi ve uluslararas› pazar iliflkileri aç›s›ndan küresel olarak tek bir kapitalist dünya toplumuna do¤ru ilerlemekte oldu¤unu öne sürmektedir. Wallerstein’e göre küresel düzeyde oluflan ekonomik dalgalanmalardan ve krizlerden bütün dünya ülkeleri giderek daha çok etkilenmektedir. Özellikle uluslararas› pazarda çok uluslu flirketlerin bütünleflmeleri, yabanc› sermaye yat›r›mlar›n›n artmas›, ülkeler aras›nda teknoloji transferinin yayg›nlaflmas› ve belirli co¤rafi bölgelerde bulunan ülkelerin ekonomik, siyasal düzeyde bloklaflmaya do¤ru yönelmeleri küreselleflme sürecinin özünü oluflturmaktad›r (Wallerstein 1987). Ancak bu küreselleflmenin ne tür ekonomik, siyasal, kültürel formlar içerisinde gerçekleflti¤i ve az geliflmifl ülkelerin konumlar›n›n ne oldu¤u tart›flma konusu olmaya devam etmektedir. ‹flte bu noktada Wallerstein günümüz dünya toplumunu geliflmifllik ve azgeliflmifllik kavramlar› çerçevesinde ele alan, küreselleflme sürecini kapitalist dünya ekonomisi kavram›yla irdeleyen bir sosyal bilimcidir. Marksist bir gelenekten yola ç›kan Wallerstein’a göre günümüz toplumlar›n›n, modern öncesi toplumlardan en önemli farklar›, tek merkezli olmalar›d›r. Tarihsel olarak Roma, Bizans ve Osmanl› gibi büyük imparatorluklar, devletler siyasal, ekonomik ve askeri anlamda bölgesel güç merkezleri olmufllard›r. Oysa günümüzde dünyam›z tek merkezlidir ve o merkez de kapitalist dünya ekonomisidir. Wallerstein’a göre günümüzde dünyam›z tek merkezlidir ve o merkez de kapitalist dünya ekonomisidir. Wallerstein’a göre (1987) kapitalist dünya ekonomisinde her türlü araç, gereç, insan eme¤i, kültür, sanat, spor, insan iliflkileri, do¤al kaynaklar, toprak ve benzeri unsurlar al›n›p sat›labilir birer meta, ticari mal haline dönüflmüfltür. Ticarileflmeyi ve metalaflmay› düzenleyen güç, piyasa ekonomisidir. Wallerstein’e göre piyasa ekonomisi, al›n›p sat›lan tüm ticari mal ve hizmetlerin de¤iflim de¤erini belirlemektedir. Wallerstein küreselleflme olgusunu, kapitalist ekonomik sisteminin iflleyifline ba¤l› olarak incelemeye çal›flmaktad›r. Wallerstein küreselleflmeyi, kapitalist sermayenin s›n›r tan›mayan yay›lmac›l›¤›n›n ve buna ba¤l› olarak ortaya ç›kan uluslararas› ifl bölümünün bir yans›mas› olarak görmektedir. Küresel dönüflümler, kapitalist sermayenin sürekli genifllemek istemesinin do¤al bir sonucudur. Wallerstein kapitalist dünya sisteminin iflleyiflini merkez ülkeler (geliflmifl kapitalist ülkeler), çevre ülkeler (az geliflmifl kapitalist ülkeler) ve yar› çevre ülkeler (yar› geliflmifl kapitalist ülkeler) modeli çerçevesinde incelemektedir (Wallerstein, 1987). • Merkez Ülkeler: Baflta Amerika Birleflik Devletleri (ABD) olmak üzere geliflmifl bat› ülkeleri bu grupta yer almaktad›r. Merkez ülkeler ekonomik yönden kapitalist dünya ekonomisine yön veren, onu kendi ç›karlar› do¤rultusunda etkileyip de¤ifltirebilen, sermaye ve ticari hareketleri dünya ölçe¤inde yönlendiren ve az geliflmifl ülkeleri sömüren ülkelerdir. Dolay›s›yla merkez ülkeler, kapitalist dünya ekonomisinin iflleyifl biçiminden olumlu yönde etkilenen ülkelerdir. • Çevre Ülkeler: Baflta yoksul Afrika ve Asya ülkeleri olmak üzere dünyada, sosyal ve ekonomik yönden geliflimini tamamlayamam›fl ülkeler bu grupta yer al›rlar. Çevre ülkeleri, merkez ülkeler taraf›ndan sürekli olarak sömürüldükleri için, ekonomik geliflimlerini bir türlü gerçeklefltirememektedirler. Immanuel Wallerstein (1930-) D‹KKAT 134 Toplumsal De¤iflme Kuramlar› Merkez çevre iliflkisi geliflmifl ve az geliflmifl ülkeler aras›ndaki ekonomik sömürüye dayal› eflitsizlik iliflkileridir. Wallerstein’e göre merkez ülkeler ekonomik olarak daha güçlü olduklar› için dünya ticaret düzenini kendi ç›karlar›na göre düzenlemekte ve böylece azgeliflmifl cevre ülkelerini do¤al kaynaklar ve insan gücü aç›s›ndan sömürmektedirler. Wallerstein küreselleflmenin ülkeler aras›ndaki eflitsizli¤i süreklilefltirdi¤ini ve bu eflitsizli¤i küresel geliflmelere paralel olarak belirli formlar içersinde yeniden üretti¤ini öne sürmektedir.. Çevre ülkelerinin içinde bulundu¤u sömürü iliflkisi ekonomik alanla s›n›rl› de¤ildir. Wallerstein’e göre çevre ülkeleri gerek insan kaynaklar›, gerekse yer alt› ve yer üstü do¤al kaynaklar› aç›s›ndan da merkez ülkeler taraf›ndan sömürülmektedirler. Çevre ülkeleri kapitalist dünya ekonomisinin iflleyiflinden en olumsuz etkilenen ülkelerdir. Wallerstein’a göre, Türkiye de bu grupta yer almaktad›r. • Yar› çevre ülkeler: Bu grupta yer alan ülkeler, ekonomik yönden, hem merkez ülkelerin, hem de çevre ülkelerin özelliklerini bir arada tafl›maktad›rlar. Yar› çevre ülkeleri, merkez ülkeler kadar olmasa bile, belli bir ekonomik geliflmeyi sa¤lam›flt›r. Bu grupta az say›da ülke bulunmaktad›r. Wallerstein ‹spanya, Portekiz ve Yunanistan gibi ülkeleri, yar› çevre ülkeler olarak ele almaktad›r. Wallerstein’e göre (1987) ekonomik ve siyasal düzeydeki küresel de¤iflmeler kapitalist dünya ekonomisinin genifllemesiyle birlikte oluflmufltur. Bu nedenle hiçbir tarihsel sistem kapitalist dünya ekonomisi kadar kendi içinde ilintili, karmafl›k ve yayg›n olmam›flt›r. Wallerstein’in yaklafl›m›na göre, kapitalist dünya ekonomisinin genifllemeye her zaman gereksinimi olmufltur ve bunun sonucu olarak son dört yüzy›lda Avrupa merkezli bir sistemden bütün küreyi kapsayacak bir sisteme geçmifltir. Bu süreç içersinde merkez ülkeler kendi ulusal devletlerini güçlendirmifl, ekonomilerini kalk›nd›rm›fl ve ulusal kültürlerini de gelifltirmifllerdir. Buna karfl›n çevre ülkelerse ekonomik olarak merkez ülkelere ba¤›ml›, geri kalm›fl bu yüzden ulusal devletlerini güçlendirememifllerdir. Ayr›ca, çevre ülkeleri merkez ülkelerin kültürel etkisi alt›na girmifltir. Böylece ekonomik süreçte kapitalist sermayenin genifllemesine ba¤l› olarak dünya çap›na yay›lan küreselleflme, kültürel boyutu da içine alarak kapitalist dünyay› tek bir sistem haline getirmifltir. SIRA S‹ZDE Merkez çevre iliflkisini aç›klay›n›z? 4 Wallerstein’in Yaklafl›m›n›n De¤erlendirilmesi Wallerstein’in yaklafl›m›, azgeliflmifl ülkelerle geliflmifl ülkeler aras›ndaki sömürüye dayal› eflitsiz ekonomik iliflkilerin, küreselleflme üzerine olan etkilerini vurgulamas› aç›s›ndan, literatüre önemli bir katk› sa¤lam›flt›r. Ayn› flekilde Wallerstein’in yaklafl›m›n›n bat›l›laflma ya da modernleflme teorilerinin çok baflar›l› bir elefltirisini yapt›¤›n› da söyleyebiliriz. Ancak Wallerstein’in yaklafl›m›n›n eksik taraflar› da bulunmaktad›r. Wallerstein’›n ekonomiyi temel belirleyici faktör olarak ele almas›, ekonomizmin içine düfltü¤ü yönünde elefltiriler almas›na yol açm›flt›r. Wallerstein’in merkez-çevre iliflkilerini irdelerken sosyal ve kültürel süreçlere yeteri kadar vurgu yapmam›fl olmas› elefltirilmifltir. Ayr›ca Wallerstein Giddens’in küreselleflme sürecinde önemine iflaret etti¤i siyasal ve askeri güçlerin rolüne de yeteri kadar a¤›rl›k verememifltir. Wallerstein’in bir di¤er zay›f noktaysa küresel düzeyde geliflmifl merkez ülkelerin, azgeliflmifl çevre ülkelerini, kendi ekonomik k›skaçlar›na alarak do¤al ve insan kaynaklar›n› sömürdüklerini öne sürmesi ve çevre ülkelerin içinde bulunduklar› eflitsiz uluslararas› ifl bölümü çerçevesinde geliflmifl kapitalist merkez ülkeler haline gelemeyeceklerini belirtmesidir. Hâlbuki geliflmekte olan baz› ülkeler (örne¤in, Güney Kore) belirli bir ekonomik kalk›nma düzeyine ulaflm›fl, hatta uluslar aras› pazarlarda birçok geliflmifl merkez ülkeyle rekabet edebilir hale gelebilmifllerdir (Su¤ur, 1994). 135 6. Ünite -Toplumsal De¤iflme ve Küreselleflme TEK KUTUPLU DÜNYA 1980’li ve 1990’l› y›llarla birlikte so¤uk savafl döneminin sona ermesi ekonomik aç›dan küreselleflmeye daha da bir h›z kazand›rm›flt›r. 1990’l› y›llar ile birlikte dünyam›z tek kutuplu bir küreselleflme sürecini derinden yaflamaktad›r. Sovyetler Birli¤inin oluflturdu¤u do¤u blo¤unun y›k›lmas›n› kapitalizmin ve onu sembolize eden ABD’nin bir zaferi olarak de¤erlendirenler bulunmaktad›r. Örne¤in; Francis Fukuyama (1999) so¤uk savafl›n sona ermesiyle birlikte tarihin sonuna gelindi¤ini ve art›k liberalizmin tek ç›k›fl yolu olarak benimsenmesi gerekti¤ini öne sürmektedir. So¤uk savafl nedir? ‹kinci dünya savafl› sonras›nda bat›da ABD’nin liderli¤inde oluflan blok ile do¤uda Sovyetler Birli¤i’nin liderli¤inde oluflan blok aras›nda dünya ölçe¤inde ortaya ç›kan güç mücadelesi olarak tan›mlanabilir. Her iki blo¤un da dünyada egemen olabilmek için sürdürdükleri psikolojik gerginlik, y›ld›rma ve s›n›rl› çat›flma politikalar› 1989 y›l›nda Berlin duvar›n›n y›k›lmas›yla birlikte son bulmufltur. fiekil 6.5 http://bigpicture.ru/ wpcontent/uploads/20 09/11/berlin11.jpg Sosyal bilimciler taraf›ndan so¤uk savafl dönemi iki kutuplu ya da çift kutuplu dünya olarak da tan›mlanmaktad›r. Çünkü; bir tarafta ABD, di¤er taraftaysa Sovyetler Birli¤i, so¤uk savafl döneminin etkili ve güçlü taraflar›yd›lar. Ancak, 1989 y›l›nda Berlin duvar›n›n y›k›lmas› sonras›nda Sovyetler Birli¤inin çözülmesi ve ABD’nin küresel düzeyde hegemonik bir güç haline gelmesi art›k tek kutuplu bir dünyada yaflad›¤›m›z› ifade etmektedir. ABD liderli¤indeki tek kutuplu dünya gerginliklerden, çat›flmalardan ve y›k›c› savafllardan giderek y›pranan bir dünyad›r. Bu y›pranma yaln›zca sosyal alanda de¤il do¤al alanda da baflta küresel ›s›nma, ozon tabakas›n›n delinmesi ve iklim de¤ifliklikleriyle kendisini hissettirmektedir (Beck, 1992). Ünlü Alman sosyal bilimci Ulrich Beck’e göre (1992) içinde yaflad›¤›m›z toplum tam anlam›yla bir risk toplumudur. Beck kapitalist modernitenin küreselleflmesiyle birlikte, insan eliyle üretilmifl yeni risklerin ortaya ç›kt›¤›n›, bu risklerin do¤al dengeleri alt üst etti¤ini, do¤al dengenin bozulmas›yla birlikte öngörülemez ve hesaplanamaz risklerle karfl› karfl›ya oldu¤umuzu öne sürmektedir. Ulrich Beck risk toplumu kavram›n› nas›l ele almaktad›r? SIRA S‹ZDE 5 136 Toplumsal De¤iflme Kuramlar› Naomi Klein ise (2002) No Logo adl› çal›flmas›nda, kapitalizmin s›n›r tan›maz sermaye birikim h›rs› ve sömürü mekanizmas› arac›l›¤›yla baflta Çin ve Hindistan olmak üzere tüm az geliflmifl ülkeleri k›skac› alt›na ald›¤›n› öne sürmektedir. Klein dünyan›n önde gelen markalar›n›n, çok düflük ücretlerle sendikas›z, sosyal güvencesiz ve insani olmayan çal›flma koflullar›na sahip yoksul ülkelere üretimlerini kayd›klar›n›n› ifade etmektedir. Küreselleflme olgusunun tek kutuplu dünyay› de¤il tam tersine bölünmeyi ve parçalanmay› içerdi¤ini öne süren bir di¤er sosyal bilimci ise Samuel Huntington’dur (1997). Huntington’a göre bölünme ve parçalanma kaç›n›lmazd›r çünkü; dünya farkl› sosyal ve kültürel kodlar› olan medeniyetlerden oluflmaktad›r. Bu medeniyetlerin (örne¤in Bat› medeniyeti ve ‹slam medeniyeti) bir araya gelmesi pek mümkün de¤ildir (Huntington 1997). Medeniyetleri yak›nlaflt›rmak yerine her bir medeniyetin kendi içinde bütünleflebilece¤i bölgesel yak›nlaflma politikas› dünya bar›fl›na daha fazla hizmet edecektir. Huntington’a göre ‹slam medeniyeti Müslüman ülkelerle Bat› medeniyeti H›ristiyan ülkelerle bütünleflmelidir. Birbirlerinden son derece farkl› olan medeniyetleri yak›nlaflt›rmak, bütünlefltirmek ve ayn› sosyal ve kültürel sistemin içerisine yerlefltirmek bar›fl ve istikrardan daha çok, çat›flma ve huzursuzluk getirecektir. Örne¤in; Huntington Müslüman bir ülke olan Türkiye’nin Avrupa Birli¤i üyeli¤i yoluyla H›ristiyan Bat› uygarl›¤›na yak›nlaflma çabalar›n›n do¤ru olmad›¤›n› öne sürmektedir. KÜRESELLEfiME ‹LE ULUS-DEVLET GÜÇ KAYBINA MI U⁄RAMAKTADIR? Küreselleflme ile birlikte tart›fl›lan bir di¤er noktada ulus-devlet’in giderek güç kayb›na u¤ray›p u¤ramad›¤› sorunudur. Martin Albrow’a göre (1996) küresel ça¤da ulus-devletler h›zla güç kaybetmektedir. Çünkü; küreselleflme ile birlikte gerek ekonomik, gerek siyasal ve gerekse askeri düzeyde çokuluslu kurulufllar›n say›s› ve gücü artmakta ve bu kurulufllar ulus-devletlerin gücünü azalt›c› faaliyetlerde bulunmaktad›rlar. Hatta y›ll›k cirosu birçok ulus-devlettin milli gelirini aflan çokuluslu flirketler bulunmaktad›r. Dünya ekonomisine ulus-devletlerin de¤il, say›lar› 100 civar›nda olan çokuluslu büyük flirketlerin yön verdi¤i öne sürülmektedir. Sorunun as›l kayna¤›ysa fludur: ulus-devletler kendilerinden çok daha güçlü olan uluslararas› flirketleri nas›l denetim alt›na alacaklard›r? E¤er ulus-devletler bu çok güçlü uluslararas› flirketleri denetleyemeyecek durumdaysalar bu devasa flirketleri hangi güç kontrol alt›na alacakt›r? E¤er bu çok güçlü uluslararas› flirketler, ulusdevlet taraf›ndan de¤il de ulus-devlet sistemleri (örne¤in Avrupa Birli¤i) taraf›ndan kontrol edilebilecekse bu durum ulus-devletin küreselleflme ile birlikte bir güç kayb›na u¤rad›¤›n›n bir göstergesi de¤il midir? Gerçekten de dünyada meydana gelen ekonomik, siyasal ve kültürel olaylar, belirli ölçülerde, ulus-devletlerin inisiyatifleri d›fl›nda geliflmifltir. Örne¤in; bir küresel kriz söz konusu oldu¤unda, bir ulus-devletin kendi bafl›na bu krizden kaç›nmas› mümkün olamamaktad›r. Çünkü; ulus-devletlerin s›n›rlar› içerisindeki ekonomik ve ticari iliflkiler, küresel ekonominin birer uzant›s› haline gelmifltir. Dolay›s›yla küresel bir krizden bir ulus-devletin etkilenmemesi diye bir fley art›k söz konusu de¤ildir. Sorun yaln›zca ekonomik alanla s›n›rl› da de¤ildir. Örne¤in; ozon tabakas›n›n delinmesi sonucu ortaya ç›kan küresel ›s›nma, iklim de¤iflikli¤i ve kurakl›kla mücadelede ulus-devletler tek bafllar›na yetersiz kalmaktad›rlar. Yine domuz gribi gibi salg›n hastal›klar›n yay›lmas›n› önleme konusunda da ulus-devletler tek bafllar›na çaresiz kalmaktad›rlar. Di¤er taraftan Internet yeni bir sanal toplum- 6. Ünite -Toplumsal De¤iflme ve Küreselleflme sal alan yaratm›flt›r. ulus-devletler bu alan› denetlemekte büyük güçlükler çekmektedir. Dahas› sanal iletiflim ortamlar›, büyük oranda, ulus-devletlerin bilgisi ve kontrolü d›fl›nda oluflmakta ve geliflmektedir. Uluslararas› düzeyde çok etkili ve güçlü kurulufllar ulus-devletlerin üzerinde ve onlar› ba¤lay›c› kimi kararlar alabilmektedirler. Örne¤in; Birleflmifl Milletler (BM), NATO, Uluslararas› Çal›flma Teflkilat› (ILO) ve Dünya Ticaret Örgütü (WTO) gibi kurulufllar›n küresel düzeyde ald›¤› karalara ulus-devletler uymak zorunda kalabilmektedirler. Ayr›ca uluslararas› düzeyde Greenpeace, çevreci hareketler ve küreselleflme karfl›t› gibi yeni muhalif oluflumlar, kimi zaman, ulus-devletleri çok zor durumda b›rakabilmektedirler. Di¤er taraftan Thomas Friedman (2006), günümüz küresel dünyas›nda baflta Internet olmak üzere kitle iletiflim teknolojilerinin geliflmesiyle birlikte birçok s›n›rlaman›n, engelin ortadan kalkt›¤›n› öne sürmekte ve “dünya düzdür” demektedir. Friedman’›n ifade etti¤i gibi dünya e¤er düz ise ulus-devletlerin koydu¤u siyasi s›n›rlar›n günümüz iletiflim ça¤›nda herhangi bir anlam› kalm›fl m›d›r? Tüm bu ve buna benzer sorular literatürde çok yönlü olarak tart›fl›lmaktad›r. Ulus-devletlerin, baflta çok uluslu flirketler olmak üzere, küresel güç merkezlerinden kendilerini korunmak amac›yla bir araya gelip oluflturduklar› ulus-devlet sistemleri de bafll› bafl›na bir sorun olabilmektedirler. Örne¤in; bir ulus-devletler sistemi olan Avrupa Birli¤inin bizzat kendisi, kapsam›ndaki ulus-devletin üzerinde bir güç gibi durmaktad›r. Birden fazla ulus-devlet taraf›ndan oluflturulan bir ulusdevlet sisteminin küresel boyutta etkinli¤inin artmas›, o birlik içerisinde yer alan ulus-devletlerin gücünün artt›¤› anlam›na gelmeyebilir. Örne¤in; ‹ngiltere, Avrupa Birli¤ine üye bir ülke olarak, siyasal ve ekonomik gücün tek bir elde yani Avrupa Birli¤i parlamentosunda tutulmak istenmesine fliddetle karfl› ç›kmakta bunun, üye ülkelerin ulusal gücünü zay›flataca¤›n› öne sürmektedir. Birçok ulus-devlet AB örne¤inde oldu¤u gibi ulus-devlet sistemlerine “ulusal egemenliklerinin tehdit alt›nda olaca¤›” kayg›s›yla flüpheyle yaklaflmaktad›rlar. Ancak, ulus-devletler, ulus-devlet sistemlerinin d›fl›nda kald›klar›nda da küresel ve bölgesel politikalarda etkinliklerini yitirebilme riskiyle karfl› karfl›ya kalabilmektedirler. Benzer konular Türkiye’nin olas› AB üyeli¤i konusunda da çok tart›fl›lmaktad›r. Türkiye’nin AB’ye tam üyeli¤ine ulusal egemenli¤i tehdit etti¤i gerekçesiyle karfl› olanlar oldu¤u gibi, AB üyeli¤inin Türkiye’nin sosyal ve ekonomik kalk›nmas›n› h›zland›raca¤› ve Türkiye’yi içinde bulundu¤u bölgede daha etkili bir güç haline getirece¤i gerekçesiyle destekleyenler de bulunmaktad›r. Küreselleflme literatüründe ulus-devletin güç kaybetmedi¤ini tersine güç elde etti¤ini öne süren çok say›da sosyal bilimci de vard›r. Örne¤in, Küreselleflme kavram›na flüpheyle yakalaflan Hirst ve Thompson (2000) ulus-devletlerin küreselleflme ile birlikte daha da güçlendiklerini ve küresel geliflmelere karfl› dirençlerini art›racak yeni yol ve yöntemleri çok baflar›l› bir flekilde gelifltirdiklerini öne sürmektedirler. Örne¤in; ulus-devletler yeni vergi uygulamalar›, s›n›r kontrolleri, vize, yeni göçmen politikalar› ve mültecilere yönelik yeni yapt›r›mlar uygulayabilmektedirler (Hirst ve Thompson 2000). Kimi ulus-devletler belli uluslararas› yapt›r›mlar› ve kararlar› (insan haklar› evrensel beyannamesi gibi) hesaba katmaks›z›n bu yapt›r›mlar› ve kararlar› ihlal edebilmektedirler. Yine birçok ulus-devlet, küresel ›s›nma ve iklim de¤iflikli¤i konusunda ortak mücadeleyi sa¤lamaya yönelik olarak oluflturulan ve Japonya’n›n Kyoto kentinde 1997 y›l›nda imzalanan protokole ra¤men atmosferdeki ozon tabakas›n›n delinmesini en fazla etkileyen karbon dioksit ve sera etkisine neden olan befl gaz›n sal›n›m›n› azaltma konusunda gerekli çabay› göstermemektedir. Türkiye ise 2004 y›l›nda Birleflmifl Milletler ‹klim De¤iflikli¤i 137 138 Toplumsal De¤iflme Kuramlar› Çerçeve Sözleflmesini (BM‹DÇS) imzalamas›na ra¤men bu sözleflme içerisinde yer alan Kyoto protokolünde belirtilen koflullara uyaca¤›n› ancak 2008 y›l›nda aç›klam›fl ve 2009 y›l›nda imzalam›flt›r. Siyasal ve kültürel aç›ndan bak›ld›¤›nda küreselleflme süreci, yerel ve bölgesel düzeyde belli tepkilere de neden olmaktad›r. Bu tepkiler, toplumlar›n kendi sosyo kültürel kimliklerine daha fazla sar›lma, küresel güç merkezlerine karfl› direnç gösterme, dinsel de¤erlere yönelme, yerel ve etnik milliyetçilik aray›fllar› fleklinde karfl›m›za ç›kabilmektedir. Özellikle Türkiye’nin yak›n co¤rafyas›nda yer alan Kafkasya ve Balkanlarda son 20 y›lda meydana gelen dinsel, etnik ve siyasi oluflumlar› bu ba¤lamda de¤erlendirebilir. Dolay›s›yla küreselleflme, tüm dünyada büyük bir h›zla yay›l›rken belli yerel ve bölgesel tepkilerle de karfl›laflabilmektedir. KÜRESEL B‹R TOPLUMA DO⁄RU MU? ‹ngiliz sosyolog John Urry (2000) sosyolojik anlamda bir arada yaflama iradesine sahip, ortak norm ve de¤erleri paylaflan insan toplulu¤u olarak tan›mlanan “toplum” kavram›n›n geçerlili¤ini yitirdi¤ini öne sürmektedir. John Urry’e (2000) göre art›k s›n›rlar ötesi ve s›n›rlar üstü bir küresel dünyada yafl›yoruz. Her fley bir s›v› gibi hareket halindedir. Üretilen mal ve hizmetler, sermaye ve bilgi (enformasyon) her geçen gün daha fazla ak›flkanl›¤a sahip olmaktad›r. Art›k büyük metropoller birer devasa havaalan› gibi insan ve eflya hareketlili¤inin bafl döndürücü bir h›za ulaflt›¤› yerler haline gelmifltir. Bu hareketlilik art›k öngörülemez ve kontrol edilemez boyutlara ulaflm›flt›r. Bu aç›dan küreselleflme sürecine karamsar yaklaflan John Urry’e göre sosyal bilimcilere düflen görev öncelikle bu hareketlilikleri incelemek olmal›d›r (Urry, 2000). Ünlü sosyolog Zygmunt Bauman’a (1998) göre de günümüzde art›k her fley hareket halindedir. Hatta evimiz veya iflimizdeyken bile sürekli hareket halindeyiz. Çünkü; Bauman’a göre (1998) kitle iletiflim araçlar› yoluyla küresel a¤lara ulaflabildi¤imiz her yerde bireyler hareketlili¤in bir parças›d›rlar. Ancak küreselleflme yeni sosyal ve ekonomik eflitsizlikleri beraberinde getirdi¤ini öne süren Bauman (1998) küresel süreçte ciddi s›n›fsal ayr›flmalar›n ortaya ç›kt›¤›n› öne sürmektedir. Bauman göre küreselleflme birçok aç›dan yoksullar› denetim alt›na alan, onlar› sosyo ve ekonomik olanaklardan d›fllayan, yoksullar› daha iyi bir ifl umudu çerçevesinde harekete, göçe zorlayan, hareket halindeki yoksullar›n bir bölümünü mülteci ya da s›¤›nmac› haline getiren eflitsizlikleri beraberinde getirmektedir. Buna karfl›n küresel dünyan›n zenginleri de vard›r. Bauman’a göre küresel dünyan›n zenginleri hareket özgürlü¤üne sahiptirler. Onlar için engel de¤il hareket özgürlü¤ü söz konusudur. Bu hareketlilik onlara dünyan›n nimetlerinden yararlanma imkan› sa¤lamaktad›r. Bu durum onlar› küresel dünyan›n avantajl› bir s›n›f› ya da elitleri haline getirmektedir. Yine ünlü sosyal bilimci Manuel Castells’e göre (2005) bilginin çeflitlendi¤i ve büyük bir h›zla dünyaya yay›ld›¤› bir “a¤” (network) toplumunda yaflamaktay›z. Castells’e göre a¤lar modern toplumun temelidir. Castells göre küresel toplum, a¤lar üzerine kurulu oldu¤u için merkezsiz toplumdur. Zira sosyal, kültürel ve ekonomik iliflkiler elektronik ortamda sürekli bir ak›fl içerisindedir. Bu etkileflim elektronik a¤lar yoluyla gerçekleflti¤i için belli bir merkez sahip de¤ildir. Castells’e göre ulus-devletlerin bile yerini bu ak›flkan elektronik a¤lar alm›flt›r (Castells, 2005). Çünkü a¤ toplumunun t›pk› ulus-devlet gibi kendi kurallar›, s›n›rlar› ve iflleyifl mekanizmas› vard›r. Bu a¤lar›n itici gücünün küresel sermaye oldu¤unu belirten Castells, a¤ toplumunun özü itibar›yla kapitalist oldu¤unu belirtmektedir. Ancak bu öz, endüstriyel kapitalizmden farkl› olarak a¤lar üzerine kuruludur. 139 6. Ünite -Toplumsal De¤iflme ve Küreselleflme fiekil 6.6 http://mm04.nasai mages.org/ A¤ toplumunun yeni bir teknolojik dönemde ortaya ç›kt›¤›n› ifade eden Castells, bu teknolojik dönemin en önemli unsurunun bilgi oldu¤unu ifade etmektedir. Bilgi bir ekonomik de¤er olarak a¤larda ak›flkanl›k kazanmaktad›r. Dolay›s›yla Castells’e göre günümüz ekonomisi sac aya¤› gibi (i) bilgi temellidir, (ii) küreseldir ve (iii) a¤lar üzerine kurulmufltur. Manuel Castells ‘e göre a¤ toplumu nedir? Leslie Sklair (2000) ise küreselleflme olgusuna “uluslarüstü kapitalizm ve uluslarüstü kapitalist s›n›f” kavramlar› çerçevesinde yaklaflmaktad›r. Sklair’e göre küresel sistem küresel kapitalist s›n›f taraf›ndan infla edilen bir yap›d›r. Küresel kapitalist s›n›flar uluslar üstü (transnational) bir konumdad›rlar ve sosyal, ekonomik ve kültürel yönden küresel sisteme yön vermektedirler. Sklair’e göre küresel kapitalist s›n›f genellikle çok uluslu flirketlerin sahipleri ve tepe yöneticileri, uluslararas› siyasi kurulufllar›n üst yöneticileri, çok uluslu medya yöneticileri, üst düzey politikac›lar, bürokratlar ve benzeri küresel profesyonel kiflilerden oluflmaktad›r. Gündelik dilde bu tür kifliler genellikle CEO (Chief Executive Officer), üst düzey icra kurulu üyesi, holding yöneticisi ve benzeri profesyonel unvanlarla an›l›rlar. Sklair uluslar üstü kapitalist uygulamalar›n ekonomik, siyasi ve kültürel ve tüketim aç›s›ndan ulusal s›n›rlar›n ötesine geçti¤ini öne sürmektedir. Sklair’e göre ulus-devletler ise bu tür uygulamalar› kolaylaflt›ran aktörler konumundad›rlar. Uluslar üstü kapitalist s›n›f›n ç›kar› yerel ve ulusal de¤il küresel sistemin iflleyifline ba¤l›d›r. Bu nedenle uluslar üstü kapitalist s›n›f, küresel sistemin iflleyiflini kolaylaflt›ran uluslar üstü hukuk ve küresel sermayenin güvence alt›na al›nmas›n› sa¤layan “uluslararas› tahkim kurulu” ve benzeri düzenlemeleri yapabilen bir s›n›ft›r. Sklair’e göre uluslar üstü kapitalistler kendi ç›karlar›n› gerçeklefltirebilmek için, yerel ve ulusal düzeyde ulus-devletleri etkisi alt›na almaya çal›flmaktad›rlar. Ayr›ca bu s›n›ftakiler tüketim kültürü ideolojisini belli pazarlama stratejileriyle tüm dünyaya yaymaya çal›flarak kârlar›na kâr katmaktad›rlar. SIRA S‹ZDE 6 140 Toplumsal De¤iflme Kuramlar› KÜRESELLEfiMEN‹N SONUÇLARI Küreselleflmenin sosyal, kültürel ve ekonomik yaflamda ne tür sonuçlara neden oldu¤u konusunda literatürde bir fikir birli¤i söz konu de¤ildir. Küreselleflmenin sonuçlar›n› olumlu olarak de¤erlendiren yaklafl›mlar›n temel tezlerini flu flekilde s›ralamak mümkündür. • Küreselleflme ile birlikte kapal› toplumlar aç›k toplum haline gelmifllerdir. • Küreselleflme yeni ürünlerin piyasaya ç›kmas›n› ve dünya çap›nda kullan›lmas›n› sa¤lam›flt›r. • Küreselleflme serbest ticaretin önünü açarak insanlar›n dünyan›n hangi co¤rafi mekân›nda yaflarlarsa yaflas›nlar yeni ürünleri daha kolay, h›zl› ve ucuz bir flekilde ulaflma imkân›na sahip olmufllard›r. • Küreselleflme dünyadaki birçok otoriter ve bask›c› toplumun büyük bir h›zla demokratikleflmesine neden olmufltur. • Küreselleflme uluslararas› düzeyde çok yönlü iflbirli¤inin geliflmesine katk›da bulunmufltur. • Küreselleflme dünya vatandafll›¤› kavram›n›n ön plana ç›karm›flt›r. • Küreselleflme dünya sorunlar›n›n çözümüne yönelik bir duyarl›l›¤›n ve bilincin geliflmesini sa¤lam›flt›r. Küreselleflmenin olumsuz sonuçlar›na vurgu yapan yaklafl›mlar›n temel tezleriniyse flu flekilde s›ralamak mümkündür. • Küreselleflme çevresel felaketlere neden olmufltur. • Küreselleflme dünyada yoksullu¤u art›rm›flt›r. • Küreselleflme büyük can ve mal kayb›n›n oldu¤u savafllara neden olmufltur. • Küreselleflmenin nimetlerinden dünya nüfusunun yaln›zca küçük bir bölümü yararlanmaktad›r. • Küreselleflme az geliflmifl ülkelerin sömürülmesine neden olmaktad›r. • Küreselleflme insan de¤il sermaye odakl›d›r. • Küreselleflme yoksullar›, göçmenleri, s›¤›nmac›lar› ve mültecileri kontrol alt›na alarak ezilmifllerin özgürlük alan›n› k›s›tlamaktad›r. • Küreselleflme s›n›fsal, etnik, kültürel ayr›flmalara ve d›fllanmalara neden olmaktad›r. Kuflkusuz küreselleflme ile ilgili bu ünitede de¤inilmeyen daha çok say›da teorik yaklafl›m bulunmaktad›r. Ancak bu ünitede küreselleflme ile ilgili teorik yaklafl›mlar›n en önde gelenlerine özet düzeyinde de¤inilmeye çal›fl›lm›flt›r. Kuflkusuz her yaklafl›m›n güçlü ve zay›f yönleri de vard›r. Ancak yukar›da de¤indi¤imiz teorik yaklafl›mlar çerçevesinde küreselleflme sürecine sosyolojik olarak yaklaflt›¤›m›zda ana hatlar›yla flu sonuçlara ulaflmak mümkündür. • Toplumsal ve ekonomik iliflkiler yerel, bölgesel ve ulusal s›n›rlar›n ötesine taflm›flt›r. • Küresel ve yerel oluflumlar karfl›l›kl› olarak etkileflim halindedirler. • Küreselleflme ulus-devletlerin gücünü zay›flatmakla birlikte ulus-devletler kendi güçlerini koruyabilecek çeflitli yol ve yöntemleri baflar›l› bir flekilde uygulayabilmektedirler. • Çok uluslu flirketlerin etki alan› genifllemifltir. • Küreselleflme baflta çevresel felaketler olmak üzere insan eliyle üretilmifl, öngörülemez ve hesaplanamaz yapay risklere neden olmaktad›r. • Yeni iletiflim teknolojileri (‹nternet, Cep telefonu, vs.) yeni toplumsal iliflkiler a¤›n› ortaya ç›karmaktad›r. • Küreselleflme özü itibar›yla kapitalisttir ve eflitsizlik üzerine kuruludur. • Küreselleflmenin h›z›, yayg›nl›¤› ve etkisi her geçen gün artmaktad›r. 6. Ünite - Toplumsal De¤iflme ve Küreselleflme 141 Özet N A M A Ç 1 N AM A Ç 2 Küreselleflmeyi aç›klayabilme, Dünyam›zda küresel dönüflümlerin yafland›¤› aç›k bir gerçektir. Dünyam›z kitle iletiflim araçlar›n›n yayg›nlaflmas›na paralel olarak toplumsal, ekonomik, siyasal ve kültürel yönden çok yo¤un bir etkileflim içerisinde bulunmaktad›r. Günümüzde dünya toplumlar› küresel düzeyde bütünleflmeyle farkl›laflmay›, uyumla çat›flmay› bir arada yaflamaktad›r. Giddens’›n da belirtti¤i gibi, küreselleflme olgusu, zaman ve mekân kavram› çerçevesinde ele al›nmal›d›r. 2000’li y›llar dünyas›nda toplumsal iliflkiler a¤› zamansal ve mekânsal olarak yerel ve bölgesel s›n›rlar›n d›fl›na taflm›fl ve tüm dünyay› içine alarak küreselleflmifltir. Toplumsal ve ekonomik iliflkilerin yerellikten d›flar›ya taflmas›, küresel iletiflim sistemleri arac›yla dünya toplumlar›n›n karfl›l›kl› bir etkileflim içerisine girmesi insanl›k tarihinde bir ilktir.Olgusal olarak bu süreçte geriye dönüflü mümkün de¤ildir. Küreselleflme ile ilgili teorik yaklafl›mlar› karfl›laflt›rabilme, Küreselleflme olgusu olumlu ve olumsuz yönleriyle birlikte tüm insanlar› etkisi alt›na alm›flt›r. Bu olguyu ele alan çok say›da teorik yaklafl›m bulunmaktad›r. Bu teorik yaklafl›mlar› k›saca özetleyecek olursak Anthony Giddens küreselleflme olgusunu, kapitalist dünya ekonomisi, dünya askeri düzeni, ulus-devlet sistemleri ve uluslar aras› ifl bölümü olarak dört boyutta ele alm›flt›r. Roland Robertson ise küreselleflmeyi tarihsel süreç içerisinde sürekli olarak genifllemekte olan çok yönlü toplumsal iliflkiler a¤› olarak görmektedir. Bu çerçevede küreselleflmeyi tarihsel süreç içerisinde oluflum aflamas›, bafllang›ç aflamas›, kalk›fl aflamas›, hakimiyet içinde mücadele aflamas› ve belirsizlik aflamas› olarak ele alan Robertson bu tarihsel geliflimi daha çok Bat› Avrupa merkezli olarak görmektedir. Immanuel Wallerstein ise küreselleflmeyi daha çok ekonomik bir temelden yola ç›karak kapitalist dünya ekonomisinin ekonomik ve kültürel yönden genifllemesi olarak ele almaktad›r. Merkez ülkeler, çevre ülkeler ve yar› çevre ülkeler ayr›m›n› yapan Wallerstein, dünya kapitalist ekonomisinin küreselleflme ile geliflmifl ülkelerin lehine, az geliflmifl ülkelerinse aleyhine iflleyen eflitsizlik iliflkileri yeniden üretti¤ini öne sürmektedir. N Küreselleflmenin sonuçlar›n› de¤erlendirebilme, Küreselleflme olgusu 1990’lardan itibaren so¤uk savafl döneminin sona ermesiyle birlikte tek kutuplu olarak tüm dünya toplumlar›n› derinden etkilemektedir. Özellikle kitle iletiflim araçlar›n›n yayg›nlaflmas› yerküre üzerindeki toplumsal iliflkileri daha da yo¤unlaflt›rmakta ve art›k insanlar geriye dönüflümü mümkün olmayan bir küresel yolculu¤a do¤ru h›zl› ad›mlarla gitmektedirler. Küreselleflmenin yayg›nlaflmas›yle birlikte evrensellik, ulus-devlet, kimlik, etkinlik, yerellik v.b. her türlü kavram yeniden tan›mlanmaya bafllam›flt›r. N Küresel toplum olgusunu kavrayabilme, Martin Albrow küreselleflme sürecini ulusdevletin sonu olarak ele al›rken, Hirst ve Thompson ise ulus-devletlerin tam tersine güçlendi¤ini öne sürmektedir. John Urry ise küresel toplumu hareketlili¤in ön plana ç›kt›¤› bir ak›flkanl›klar dünyas› olarak görmektedir. Ulrich Beck is günümüz toplumunu bir risk toplumu olarak tan›mlamaktad›r. Zygmunt Bauman küresel toplumu hareket halinde ancak yeni eflitsizlikleri üreten bir yap› olarak ele al›rken Manuel Castells a¤ toplumu kavram›yla küresel süreçleri çözümlemeye çal›flmaktad›r. Leslie Sklair ise uluslar üstü kapitalist s›n›f kavram› çerçevesinde küreselleflmeyi farkl› bir boyutta ele alm›flt›r. A M A Ç 3 A M A Ç 4 142 Toplumsal De¤iflme Kuramlar› Kendimizi S›nayal›m 1. Küreselleflmeyi tarihsel aflamalara ba¤l› olarak aç›klayan düflünür afla¤›dakilerden hangisidir? a. A. Giddens b. R. Robertson c. I. Wallerstein d. M. Weber e. J. Habermas 6. Küyerelleflme kavram› afla¤›daki düflünürlerden hangisi taraf›ndan kullan›lm›flt›r? a. A. Giddens b. R. Robertson c. U.Beck d. I. Wallerstein e. M. Albrow 2. Küreselleflme kavram›n› zaman ve mekân ba¤lam›nda ele alan düflünür afla¤›dakilerden hangisidir? a. J. Habermas b. M. Weber c. I. Wallerstein d. A. Giddens e. R. Robertson 7. Risk toplumu kavram› afla¤›daki düflünürlerden hangisi taraf›ndan öne sürülmüfltür? a. U. Beck b. R. Robertson c. I. Wallerstein d. J. Urry e. J. Habermas 3. Dünyadaki ülkeleri geliflmifl merkez ülkeler, çevre ülkeleri ve yar› çevre ülkeleri olarak ele alan düflünür afla¤›dakilerden hangisidir? a. R. Robertson b. A. Giddens c. J. Habermas d. I. Wallerstein e. M. Weber 8. A¤ toplumu kavram› afla¤›daki sosyal bilimcilerin hangisi taraf›ndan öne sürülmüfltür? a. A. Giddens b. M. Weber c. J. Urry d. R. Robertson e. M. Castells 4. Küreselleflmeyi kapitalist dünya ekonomisi, dünya askeri düzeni, ulus-devlet sistemleri ve uluslararas› iflbölümü çerçevesinde ele alan düflünür afla¤›dakilerden hangisidir? a. A. Giddens b. M. Weber c. I. Wallerstein d. R. Robertson e. J. Habermas 5. Robertson’a göre afla¤›daki aflamalar›n hangisinde 1400-1750 y›llar› aras›nda Avrupa’da bireycilik ve humanizm önem kazanm›fl ve ulusalc›l›k ortaça¤ toplum anlay›fl›na karfl›t olarak ortaya ç›km›flt›r? a. Oluflum b. Bafllang›ç c. Kalk›fl d. Hakimiyet için mücadele e. Belirsizlik 9. Küreselleflme olgusunu Uluslar üstü kapitalist s›n›f kavram›yla aç›klayan düflünür afla¤›dakilerden hangisidir? a. A. Giddens b. M. Weber c. M. Fetaherstone d. L. Sklair e. R. Robertson 10. Küresel ›s›nma ve iklim de¤iflikli¤i ile ilgili uluslararas› uygulamalar› ve normlar› belirleyen anlaflma/protokol afla¤›dakilerden hangisidir? a. Helsinki Sözleflmesi b. Kyoto Protokolü c. Uluslararas› Habitat Konsorsiyumu d. Bologna Sözleflmesi e. Yeni Delhi Protokolü 6. Ünite - Toplumsal De¤iflme ve Küreselleflme 143 Okuma Parças› Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› Küreselleflmeye Dair Kurgusal Bir Örnek Yorucu bir y›l›n ard›ndan Smith ailesi yaz tatili için Türkiye’ye gitmeye karar vermiflti. Bay Smith Frankfurt’ta bir bankada yönetici olarak çal›flmaktayd›. Efli bayan Smith ise yabanc› göçmen iflçilerin sorunlar›n› çözmeye yönelik faaliyetleri olan bir sosyal hizmet kuruluflunda sosyal çal›flmac› olarak görev yapmaktayd›. Smith çifti iki çocuklar›n› da yanlar›na alarak iki haftal›k tatil için Antalya’ya uçtular. Belek civar›nda bir otele yerleflen Smith ailesi Almanya’daki rutin gündelik yaflamlar›ndan zaman ve mekân olarak epey uzakta olacaklar›n› düflünmüfllerdi. Ancak Smith ailesinin kald›¤› otelde kendilerinin hiçte öngörmedi¤i bir ortam onlar› bekliyordu. Otel çal›flanlar›n›n önemli bir bölümü baflta Almanca, ‹ngilizce ve Rusça olmak üzere en az bir yabanc› dili çok iyi biliyorlard›. Otel içerisindeki tüm panolar ve tabelalar ‹ngilizce, Almanca ve Rusça olarak yaz›lm›flt›. Tatilin ilk günü sabah kahvalt›s›na gittiklerinde aralar›nda geleneksel Türk kahvalt› menüsüyle meflhur ‹ngiliz kahvalt› menüsünün de yer ald›¤› farkl› kahvalt› menüleri aras›ndan bir tercih yapmak durumundayd›lar. Smith ailesi kahvalt›dan sonra Otelin lobisinde bulunan gazete sat›fl yerinde her gün düzenli olarak gelen Avrupa’n›n önde gelen gazetelerinden baflta Financial Times olmak üzere birkaç yabanc› gazeteyi okumak için ald›lar. Smith ailesi ö¤leye kadar Rus ve ‹ngilizlerin yo¤unlukta bulundu¤u havuzda yüzerek zamanlar›n› geçirdiler. Ö¤le yeme¤inde baflta vejetaryen menüsü olmak üzere çok çeflitli yiyecekler aras›nda kebap a¤›rl›kl› menüyü tercih ettiler. Ö¤leden sonra Bay Smith, Almanya’daki bankas› ile iflle ilgili birkaç önemli telefon görüflmesi yapmak zorunda kald›. ‹fli gere¤i Almanya’daki bankas›n›n Londra’daki flubesini aray›p euro-dolar paritesi ile ilgili vadeli ifllem piyasas› hakk›nda bilgi ald›. Bu arada Smith ailesi çocuklar›n›n güneflte bronzlafl›rken deri kanseri riskini hesaba katarak onlara Frans›z yap›m› kremler sürdü. Bay Smith ö¤le yeme¤inde tan›flt›¤› Hollandal› bir ö¤retmen ile Avrupa Birli¤inin e¤itim politikalar› hakk›nda fikir al›flverifllinde bulundu. Smith ailesinin çocuklar› otelde bulunan Internet kafeye gidip Almanya’daki arkadafllar› ile Messenger üzerinden haberlefltiler. Akflam oldu¤undaysa Smith ailesi otelin alacarte restoran›nda verilen Akdeniz mutfa¤›n›n yemeklerinden yediler. Bay Smith günün yorgunlu¤unu ‹skoç yap›m› bir viskiyle gidermeye çal›fl›rken, bayan Smith ise Antalya yöresinde yetiflen portakallardan s›k›lan meyve suyunu tercih etti. Akflam saatleri ilerledi¤inde odalar›na çekilen Smith ailesi uydu yay›n› üzerinden Alman kanallar›ndan dünya haberlerini izledikten sonra derin bir uykuya dald›lar. 1. b Kaynak: Nadir Su¤ur 2. d 3. d 4. a 5. a 6. b 7. a 8. e 9. d 10. b Yan›t›n›z yanl›flsa Roland Robertson’un küreselleflmenin aflamalar› bölümünü gözden geçiriniz Yan›t›n›z yanl›flsa Anthony Giddens’›n teorik yaklafl›m›n› tekrar gözden geçiriniz Yan›t›n›z yanl›flsa Immanuel Wallerstein’in teorik yaklafl›m›n› tekrar gözden geçiriniz Yan›t›n›z yanl›flsa Anthony Giddens’›n teorik yaklafl›m›n› tekrar gözden geçiriniz Yan›t›n›z yanl›flsa Roland Robertson’un küreselleflmenin aflamalar› bölümünü gözden geçiriniz Yan›t›n›z yanl›flsa Roland Robertson’un teorik yaklafl›m›n› tekrar gözden geçiriniz Yan›t›n›z yanl›flsa “küresel bir topluma do¤ru mu” bölümünde Ulrich Beck’in yaklafl›m›n› gözden geçiriniz Yan›t›n›z yanl›flsa “küresel bir topluma do¤ru mu” bölümünde yer alan Manuel Castells’in yaklafl›m›n› gözden geçiriniz Yan›t›n›z yanl›flsa “küresel bir topluma do¤ru mu” bölümünde yer alan Leslie Skalir’in yaklafl›m›n› gözden geçiriniz Yan›t›n›z yanl›flsa “tek kutuplu dünya” bölümünde yer alan Ulrich Beck’in yaklafl›m›n› gözden geçiriniz 144 Toplumsal De¤iflme Kuramlar› S›ra Sizde Yan›t Anahtar› S›ra Sizde 1 Küreselleflme yeni dünya düzenini de içine alan çok daha genifl ve karmafl›k iliflkileri içeren bir kavramd›r. Küreselleflme olgusu yaln›zca geliflmifl ülkeler taraf›ndan belirlenen tek yönlü siyasal ve ekonomik iliflkilerle s›n›rl› bir kavram de¤ildir. Kald› ki küresel düzeydeki iliflkilerde geliflmifl ülkelerin, az geliflmifl ülkelere göre daha etkin ve güçlü görünmeleri, az geliflmifl ülkelerin küreselleflme sürecine hiçbir etkisinin olmad›¤› anlam›na gelmemelidir. Ayr›ca, küreselleflme yaln›zca so¤uk savafl sonras› ortaya ç›kan bir olgu de¤ildir. Tersine, küreselleflme, tarihsel süreç içerisinde sürekli olarak geliflen, yayg›nlaflan, bu ba¤lamda geliflmifl ya da az geliflmifl tüm toplumlar›n karfl›l›kl› etkileflimlerini içine alan çok daha genifl ve genel bir kavramd›r. Küreselleflme olgusu sömürge d›fl› iliflkileri de kapsam›na alan genifl bir kavramd›r. Bu nedenle ‹nternet’te gezinme, iletiflim araçlar›n› kullanma, dini ibadetler, sportif faaliyetler, turizm, seyahat gibi sosyal faaliyetleri, emperyalizme ve sömürgecili¤e indirgemek biraz abart›l› olacakt›r. Dolay›s›yla küreselleflme, bir yönüyle uygarl›k tarihinde insanl›¤›n geldi¤i kaç›n›lmaz bir aflama, di¤er yönüyle de etkili ve güçlü ülkelerin kendi ç›karlar›n› daha fazla gerçeklefltirebilme olana¤› buldu¤u bir sistemdir. S›ra Sizde 2 Küresel düzeydeki iliflkilerin geliflmesi ve yayg›nlaflmas›nda uluslararas› iliflkilerin rolü oldukça büyüktür. Kuflkusuz, devletlerin birbirleriyle gelifltirmeye çal›flt›klar› siyasal iliflkiler, karfl›l›kl› ticaret anlaflmalar› ve güvenlik gibi konularda güç birli¤i yapmalar›, küreselleflme sürecinde oldukça önemli bir yere sahiptir. Bu aç›dan bak›ld›¤›nda küreselleflmenin en güçlü aktörlerinden biri, ulus-devletin bizzat kendisidir diyebiliriz. Ancak küreselleflme, uluslararas›laflma ile s›n›rl› bir kavram de¤ildir. Zira küreselleflme, ulus-devletlerin küresel iliflkilerini de kapsayan çok daha genifl bir kavramd›r. Bu noktada küresel düzeyde ulus-devlet iliflkilerinin kapsam› d›fl›nda kalan özel kifli ve kurulufllar aras›ndaki ticari ve ekonomik iliflkileri, borsa ve banka gibi finans kurulufllar›n›n uluslararas› düzeydeki hareketlilikleri, uluslararas› turizmin yan› s›ra kültürel ve sportif faaliyetlerdeki yayg›nlaflmay› ve benzeri geliflmeleri göz ard› etmemek gerekir. S›ra Sizde 3 Küreselleflme sürecinin bütününe bak›ld›¤›nda benzeflme ve farkl›laflman›n efl zamanl› olarak gerçekleflti¤ini ifade etmek mümkündür. Kimi zaman buna küreselleflme ile yerelleflmenin efl zamanl› olarak gerçekleflmesi de denilebilmektedir. Toplumlar bir yandan benzer norm ve davran›fllara ve kültürel kodlara sahip olurlarken di¤er taraftan da kendi özgünlüklerini keflfetmeye ve onu koruman›n yollar›n› aramaya bafllam›fllard›r. Hatta bu süreçte yerel ile küresel olan›n iç içe geçti¤i melez kültürel yap›lar› da ortaya ç›kmaktad›r. Örne¤in McDonalds tarz› fast-food kültürüne karfl›l›k Türkiye’de dönercili¤in fast-food iflletme tekni¤ini kullanarak dünyan›n önde gelen ülkelerinde büyük bir h›zla yayg›nlaflmas› yerel olan›n da küreselleflebilece¤ini bizlere göstermektedir. Yine Uzakdo¤u mutfa¤›, Akdeniz mutfa¤›, Çin mutfa¤›, Türk mutfa¤› gibi yerel tat ve lezzetlerin küresel yeme içme kültürüne baflar›l› bir flekilde eklemlendi¤ini de görebilmekteyiz. Dolay›s›yla Ritzer’in (1998) öne sürdü¤ü gibi, bir taraftan McDonaldslaflma yoluyla küresel olan yerel olana do¤ru yönelirken di¤er taraftan da yerel olan›n küresel olana do¤ru bir yönelimi söz konudur. Ancak burada dikkat edilmesi gereken nokta küresel olan (örne¤in McDonalds ve Burger King) yerele do¤ru inerken yerel bir tak›m kültürel ö¤eleri (ac›l› ve baharatl› soslar, ayran ve benzeri içecekler) benimsemek zorunda kalmas›d›r. Di¤er taraftan yerel olan küresel alana do¤ru yöneldi¤inde küresel iflletmecili¤in yol ve yöntemlerini (fast food kurallar›n›) kullanabilmektedir. Bu da bize göstermektedir ki küreselleflme, hem sosyo kültürel yap›larda benzeflme ve farkl›laflmaya neden olmakta, hem de yeni ve farkl› melez yap›lar› ortaya ç›kmaktad›r. S›ra Sizde 4 Merkez çevre iliflkisi, geliflmifl ve az geliflmifl ülkeler aras›ndaki ekonomik sömürüye dayal› eflitsizlik iliflkileridir. Wallerstein’e göre merkez ülkeler ekonomik olarak daha güçlü olduklar› için, dünya ticaret düzenini kendi ç›karlar›na göre düzenlemekte, böylece azgeliflmifl cevre ülkelerini do¤al kaynaklar ve insan gücü aç›s›ndan sömürmektedirler. Wallerstein küreselleflmenin ülkeler aras›ndaki eflitsizli¤i süreklilefltirdi¤ini ve bu eflitsizli¤i küresel geliflmelere paralel olarak belirli formlar içersinde yeniden üretti¤ini öne sürmektedir. 6. Ünite - Toplumsal De¤iflme ve Küreselleflme 145 Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar S›ra Sizde 5 Ulrich Beck, kapitalist modernitenin küreselleflmesiyle birlikte insan eliyle üretilmifl yeni risklerin ortaya ç›kt›¤›n›, bu risklerin do¤al dengeleri alt üst etti¤ini, do¤al dengenin bozulmas›yla birlikte öngörülemez ve hesaplanamaz risklerle karfl› karfl›ya kald›¤›m›z› öne sürmektedir. Beck’e göre riskler yerel s›n›rlar›n ötesine taflarak küreselleflmifltir. ‹nsanl›k tarihinde ilk kez yapay risklerle karfl› karfl›ya oldu¤umuzu ifade eden Beck ozon tabakas›n›n delinmesi, asit ya¤murlar›, küresel ›s›nma, iklim de¤iflikli¤i gibi çevresel felaketlerinin öngörülemez ve hesaplanamaz boyutlara ulaflt›¤›n› öne sürmektedir. Dolay›s›yla Beck’e göre içinde yaflad›¤›m›z toplum bir risk toplumudur. S›ra Sizde 6 Manuel Castells’e göre bilginin çeflitlendi¤i ve büyük bir h›zla dünyaya yay›ld›¤› bir “a¤” toplumunda yaflamaktay›z. Castells’e göre a¤lar modern toplumun temelidir. Küresel toplum a¤lar üzerine kurulu oldu¤u için merkezsiz toplumdur. Çünkü; a¤lardaki bilgiler sürekli bir ak›fl halindedir. Castells’e göre dünyam›za yön veren sosyal, kültürel ve ekonomik iliflkiler art›k geriye dönüflü olmayacak bir flekilde elektronik ortama tafl›nm›flt›r. Elektronik ortamsa iç içe geçmifl a¤lardan meydana gelmektedir. Albrow, M. (1996) Global Age, The: State and Society Beyond Modernity, Politiy Press. Bauman, Z. (1998) Globalization: The Human Consequences. New York: Columbia University Press. Beck, Ulrich (1992) Risk Society: Towards a New Modernity, London: Sage. Castells, M. (2005) A¤ Toplumunun Yükselifli: Enformasyon Ça¤›: Ekonomi, Toplum ve Kültür Birinci Cilt, ‹stanbul: Bilgi Üniversitesi Yay›nlar›. Featherstone, M. (1990), “Localism, Globalism and Cultural Identity”, Mike Featherstone, (ed.), Global Culture: Nationalism, Globatization, and Modernity, London: Sage Publications. Friedman, T. (2006) Dünya Düzdür: Yirmi Birinci Yüzy›l›n K›sa Tarihi, ‹stanbul: Boyner Yay›nevi. Fukuyama F, (1999) Tarihin Sonu ve Son ‹nsan, çeviren Zülfü Dicleli, ‹stanbul: Gün Yay›nc›l›k. Giddens, A. (1994) Modernli¤in Sonuçlar›, ‹stanbul: Ayr›nt› Yay›nlar›. Harvey, D. (1997) Postmodernli¤in Durumu, ‹stanbul: Metis Yay›nlar›. Hirst, P. ve Thompson, G. (2000) Küreselleflme Sorgulan›yor, Ankara: Dost Kitabevi Yay›nlar›. Huntington, S. P. (1997) Medeniyetler Çat›flmas›, Ankara: Vadi Yay›nlar›. Klein, N, (2002) No Logo, Ankara: Bilgi Yay›nlan. McLuhan, M (1962) The Gutenberg Galaxy: The Making of Typographic Man; 1st Ed.: Univ. of Toronto Press; reissued by Routledge & Kegan Paul. Ritzer, G, (1998) Toplumun McDonaldlaflt›r›lmas›, Çev. fien. Süer. Kaya, ‹stanbul: Ayr›nt› Yay›nlar›. Robertson, R. (1992), Globalization, London: Sage. Sklair, L. (2000) The Transnational Capitalist Class, Blackwell Publishers. Su¤ur, N. (1994), “Küreselleflme Üzerine Sosyolojik Bir ‹nceleme”, Birikim, no.73. Urry, J. (2000) Sociology beyond Societies: Mobilities for the Twenty-First Century London: Routledge. Wallerstein, I. (1987) “World System Analysis”, a. Giddens ve J.H. Turner (ed.), Social Theory Today, Cambridge: Polity Press. TOPLUMSAL DE⁄‹fiME KURAMLARI 7 Amaçlar›m›z N N N N N N N Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Feminizmin kalk›nmaya yönelik yaklafl›m›n› s›n›fland›rabilecek, Refah yaklafl›m›n› tan›mlayabilecek, Eflitlik yaklafl›m›n› aç›klayabilecek, Yoksullukla mücadele yaklafl›m›n›n özelliklerini s›ralayabilecek, Etkililik yaklafl›m›n› aç›klayabilecek, Güçlendirme yaklafl›m›n› di¤er yaklafl›mlarla karfl›laflt›rabilecek, Kalk›nmada kad›nlara yönelik temel konular› s›ralayabileceksiniz. Anahtar Kavramlar • • • • • • Kad›n Kalk›nma Toplumsal cinsiyet Feminizm Stratejik toplumsal ihtiyaçlar Pratik toplumsal ihtiyaçlar • • • • • Refah Eflitlik Yoksulluk Etkililik Güçlendirme ‹çerik Haritas› Toplumsal De¤iflme Kuramlar› Kalk›nma ve Kad›n • FEM‹N‹ST YAKLAfiIMLAR VE KALKINMA • KALKINMA POL‹T‹KALARINDA KADINA YÖNEL‹K YAKLAfiIMLAR • KADIN VE KALKINMANIN TEMEL KONULARI Kalk›nma ve Kad›n G‹R‹fi Kalk›nma kavram›, azgeliflmifl ve geliflmekte olan ülkelerin, toplumsal, kültürel ve ekonomik aç›dan geliflmifl ülkelerin seviyesine ulaflma giriflimi olarak tan›mlanmaktad›r. Kalk›nma yaz›n›nda tart›fl›lan önemli konulardan biri kalk›nman›n kad›nlar üzerindeki etkileridir. Kad›n ve kalk›nma yaz›n›nda, kalk›nma sürecinde kad›nlar›n rolü, önemi ve kalk›nma sürecinden kad›nlar›n nas›l etkilendikleri tart›fl›lmaktad›r. Kalk›nma politikalar›n›n uygulanmaya baflland›¤› ilk y›llarda geliflme, teknik bir mesele olarak alg›lanmakta, insan faktörü ve toplumsal iliflkiler ihmal edilmekteydi. Kalk›nma politikalar›n›n uygulanmas› sonucunda, azgeliflmifl ülkelerde ekonomik büyümenin gerçekleflece¤i, bu büyümenin de toplumun bütün kesimlerine do¤rudan refah getirece¤i varsay›m› egemendi. Oysa kalk›nma politikalar›, azgeliflmifl ülkelerde kad›n ve erke¤i farkl› etkilemektedir. Bunun yan› s›rsa kalk›nma programlar›n›n uygulanmaya baflland›¤› ilk y›llarda kad›nlar, kalk›nma politikalar›nda ve projelerinde ihmal edilmifltir. ‹kinci Dünya Savafl› sonras› yükselen feminist hareket, özellikle de Ester Boserup’un “Ekonomik Kalk›nmada Kad›nlar›n Rolü” (1970) çal›flmas›; kalk›nma sürecine kad›nlar›n dahil edilmesi üzerinde etkili olmufltur. Kad›n ve erkek, kalk›nma sürecine eflit koflullarda m› kat›lmaktad›r? Kalk›nma yaklafl›mlar› kad›nlar›n toplumsal konumunu dikkate alm›fl m›d›r? Feminist yaklafl›mlar kalk›nma politikalar›n› nas›l elefltirmektedir? Bir ülkenin kalk›nma süreci kad›n ve erke¤i ayn› düzeyde mi etkilemektedir? Kalk›nma politikalar› kad›nlar›n toplum içindeki eflitsiz konumlar›n› ne düzeyde iyilefltirebilmifltir? Kad›nlar›n, kalk›nma sürecinde rolü ve önemi nedir? Bu ünitenin sonunda bu sorulara yan›t bulabilecek ve kalk›nma ve kad›n aras›ndaki iliflkiyi sorgulayabileceksiniz. Kalk›nma azgeliflmifl ve geliflmekte olan ülkelerin, toplumsal, kültürel ve ekonomik aç›dan; geliflmifl ülkelerin seviyesine ulaflma çabas›d›r. Kalk›nma politikalar› azgeliflmifl ülkelerde kad›n ve erke¤i farkl› etkilemektedir. FEM‹N‹ST YAKLAfiIMLAR VE KALKINMA Feministlerin kalk›nmayla ilgili yaklafl›mlar› Kalk›nmada Kad›n (Women in Development (WID)), Kad›n ve Kalk›nma (Women and Development (WAD)), Toplumsal Cinsiyet ve Kalk›nma (Gender and Development (GAD)) olarak s›n›fland›r›lmaktad›r. Bu bölümde bu s›n›fland›rmay› temsil eden yaklafl›mlar k›saca özetlenecektir. Feminizm nedir? Araflt›r›n›z. SIRA S‹ZDE 1 148 Toplumsal De¤iflme Kuramlar› Kalk›nmada Kad›n Kalk›nmada kad›n (WID) Liberal feminist yaklafl›m› temsil etmektedir. Bu yaklafl›m, kad›nlar› homojen bir grup olarak gördü¤ü için, kad›nlar aras›ndaki s›n›fsal, ›rksal ve etnik farkl›l›klar›n kad›nlar›n eflitsizli¤i üzerindeki etkilerini dikkate almamaktad›r. SIRA S‹ZDE 2 Kalk›nmada kad›n (WID), liberal feminist yaklafl›m› temsil etmektedir. Bu yaklafl›m, kad›nlar› homojen bir grup olarak ele almakta ve kad›nlar aras›ndaki s›n›fsal, ›rksal ve etnik farkl›l›klar› dikkate almamaktad›r. Oysa kad›nlar ezilmifllik deneyimlerini kendi aralar›nda da farkl› yaflamaktad›r. Üst s›n›fta yaflayan bir kad›n ile alt s›n›fta yaflayan bir kad›n›n ezilmifllik deneyimi ayn› de¤ildir. Kalk›nmada kad›n yaklafl›m›, kad›nlar›n toplum içindeki ezilmiflliklerinin ortadan kalkmas› için; ekonomik ve toplumsal yaflama kat›lmalar›n› öngörmektedir. Bundan dolay› da kalk›nma sürecinde kad›nlar›n üretim sürecinde gelir getiren ifllerde çal›flmalar› için politika ve programlar üretilir. Ayr›ca kad›nlar›n e¤itim almas›na yönelik f›rsatlar›n yarat›lmas› da bu programlar›n bir parças›d›r. Kalk›nmada kad›n yaklafl›m› modernleflme kuram›yla iliflkilidir. Kalk›nma politikalar›, özellikle 1950 ve 1970 y›llar› aras›nda; modernleflme kuram›n›n etkisi alt›nda geliflmifltir. Modernleflme kuram›na göre, teknolojik geliflme, iflbölümünün artmas› ve ticari faaliyetlerin büyümesi sonucunda geleneksel toplum yap›s› ortadan kalkacakt›r. Bu yaklafl›m›n öngörüsüne göre, toplumun bütün kesimleri ekonomik geliflmenin sonuçlar›ndan yararlanacakt›r. Oysa bu, kad›nlar aç›s›ndan beklenen sonuçlar› do¤urmam›flt›r. Kalk›nmada kad›n yaklafl›m› Ester Boserup’un Ekonomik Kalk›nmada Kad›nlar›n Rolü adl› kitab›yla önem kazanm›flt›r. Boserup’a göre, tar›msal üretimde teknolojinin kullan›lmas› kad›nlar›n eflitli¤ini sa¤lamam›flt›r, aksine kad›nlar›n sömürüsü yo¤unlaflm›flt›r. Bu yaklafl›m, kad›nlar›n ezilmiflli¤inin di¤er yap›sal nedenlerini (ataerkillik, s›n›f vb.) sorgulamad›¤› için baz› s›n›rl›l›klara sahiptir. Örne¤in; sömürgecili¤in, kapitalizmin ve emperyalizmin, kad›nlar›n yaflam› üzerindeki etkilerini dikkate almamaktad›r. Kad›nlar homojen bir grup olarak ele al›nd›¤› için onlar›n s›n›f, ›rk ve toplumsal cinsiyet temelli yaflad›klar› ezilmifllik deneyimi ve bunlar›n etkileri analiz edilmemektedir. Kalk›nmada kad›n yaklafl›m›, Dünya Bankas›, Birleflmifl Milletler gibi uluslararas› kurumlar›n kalk›nma politika ve projelerinde uygulanmaya devam etmektedir (Ramji, 1997). Liberal feminist yaklafl›m› araflt›r›n›z. Kad›n ve Kalk›nma Kalk›nma ve kad›n (WAD) Marksist feministlerin yaklafl›m›n› temsil etmektedir. Bu yaklafl›m kalk›nma sürecinde kad›n›n konumunu s›n›f yap›s› ve sömürü iliflkileri temelinde analiz etmektedir. Kad›n ve kalk›nma Marksist feministlerin yaklafl›m›n› temsil etmektedir. Bu yaklafl›m, geliflmekte olan ülkelerde, toplumsal s›n›f yap›s› ve sömürü iliflkileri üzerinde durmaktad›r. Kalk›nma yaz›n›nda yer alan ba¤›ml›l›k kuram›yla iliflkilidir ve 1970’li y›llar›n ikinci yar›s›nda modernleflme projelerinin s›n›rl›l›klar›na karfl› bir tepki olarak ortaya ç›km›flt›r. Ba¤›ml›l›k kuram›na göre, geliflmifl ülkelerin azgeliflmifl ülkeleri sömürdükleri ve bu ülkelerde yarat›lan de¤ere el koyduklar› için geliflmifllerdir. Kad›n ve kalk›nma yaklafl›m›, kad›nlar› kalk›nman›n aktif kat›l›mc›lar› olarak görmektedir ve kad›nlar›n karfl›l›¤› ödenmemifl eviçi emeklerini ve iflgücü piyasalar›nda ücret karfl›l›¤› kulland›klar› emeklerini dikkate almaktad›r. Kad›nlar ev içinde ve ev d›fl›nda kulland›klar› emekleriyle kalk›nmaya önemli bir de¤er katmaktad›rlar. Kad›n ve kalk›nma yaklafl›m›, kalk›nmada kad›n yaklafl›m›ndan farkl› olarak; küresel kapitalist koflullar alt›nda kad›nlar›n ezilmiflli¤inin ortadan kalkamayaca¤›n› düflünmektedir. Bu yaklafl›m›n zay›f yönüyse kad›nlar›n ezilmiflli¤ini ataerkil yap› ve iliflkiler d›fl›nda, sadece kapitalizm ve s›n›f iliflkileri içinde de¤erlendirmesidir (Ramji, 1997). 149 7. Ünite - Kalk›nma ve Kad›n Marksist feminist yaklafl›m› araflt›r›n›z. Toplumsal Cinsiyet ve Kalk›nma Toplumsal cinsiyet ve kalk›nma yaklafl›m›, kad›nlar›n yaflam›n› bütüncül bir bak›fl aç›s›yla ele almaktad›r. Sosyal, kültürel, ekonomik ve politik yap›lar›n kad›nlar›n ezilmifllikleri üzerindeki etkileri analiz edilmektedir. Kad›n ve erke¤in toplum içindeki rollerinin nas›l infla edildi¤i incelenmektedir. Kalk›nma sürecinde eflitlik ve toplumsal adaletin sa¤lanmas› için hem kad›n, hem de erke¤in toplumsal rolleri birlikte ele al›narak de¤erlendirilmektedir. Toplumsal cinsiyet ve kalk›nma yaklafl›m› kad›nlar›, pasif de¤il; aksine kalk›nman›n aktif kat›l›mc›lar› olarak görmektedir. Ayn› zamanda kad›nlar›n yasal haklar›n›n güçlendirilmesine de önem vermektedir. Toplumsal cinsiyet ve kalk›nma yaklafl›m› özellikle 1980’li y›llardan sonra kalk›nma sürecinin de yayg›n olarak kullan›lmaktad›r. Bu y›llar›n ekonomik kalk›nma programlar› çerçevesinde, kad›nlara bütün alanlarda tam eflitlik getirilmesi hedeflenmektedir (Ramji, 1997). SIRA S‹ZDE 3 Toplumsal cinsiyet ve kalk›nma yaklafl›m›, kalk›nmada, eflitlik ve toplumsal adaletin sa¤lanmas›nda hem kad›n hem de erke¤in toplumsal rollerini dikkate alarak birlikte de¤erlendirmektedir KALKINMA POL‹T‹KALARINDA KADINA YÖNEL‹K YAKLAfiIMLAR Geliflmekte olan ülkelerin kalk›nma sürecinde, özellikle de düflük gelirli kad›nlar› desteklemek ve onlara yard›m etmek için gelifltirilmifl birçok politika, program ve proje bulunmaktad›r. Kalk›nma ve kad›n yaz›n›nda 1950’li y›llardan günümüze de¤in uygulanan bu politika ve projeler refah, eflitlik, yoksullukla mücadele, etkililik ve güçlendirme olarak s›n›fland›r›lmaktad›r. Bu s›n›fland›rman›n ilk üçü Buvinic (1983, 1986), son ikisi ise Caroline Moser (1992) taraf›ndan yap›lm›flt›r. Kalk›nma sürecinde kad›nlara yönelik uygulanan bu politikalar›n de¤erlendirilmesinde bizlere yard›mc› olacak stratejik toplumsal cinsiyet ihtiyaçlar ve pratik toplumsal cinsiyet ihtiyaçlar kavramlar›n› tan›mlayal›m. 1. Stratejik toplumsal cinsiyet ihtiyaçlar: Stratejik toplumsal cinsiyet ihtiyaçlar kad›nlar›n, erkeklere göre toplum içindeki ikincil ve eflitsiz konumlar›n› tan›mlamaktad›r. Stratejik ihtiyaçlar, kad›n ve erkek aras›ndaki ikincil ve eflitsiz konum dikkate al›narak formüle edilmektedir. Di¤er bir deyiflle, stratejik ihtiyaçlar kad›nlar›n toplum içinde eflitsizliklerini ele al›r. Örne¤in; kad›nlar›n ço¤u mülkiyet hakk›ndan yoksundur. Kad›nlar, erkeklerle karfl›laflt›r›ld›¤›nda kredi gibi kaynaklara eriflim sürecinden yoksundur. Cinsiyete dayal› iflbölümü, kad›nlar›n hem evde, hem de ev d›fl›ndaki ifllerde daha çok emek harcamalar›na neden olmaktad›r. Kad›nlar›n bedenleri erkekler taraf›ndan kontrol alt›nda tutulmakta ve birçok kad›n istemedi¤i halde genç yaflta ve çok say›da çocuk sahibi olmaktad›r. Stratejik ihtiyaçlar bu eflitsizliklerin ortadan kald›r›lmas›n› içermektedir. Cinsiyete dayal› iflbölümünün ortadan kald›r›lmas›, politik eflitlik, mülkiyet hakk›na ve krediye eflit eriflim, çocuk do¤urma üzerinde özgürce karar verebilme ve kad›na yönelik fliddetin ortadan kald›r›lmas›n›, stratejik ihtiyaçlara örnek olarak verebiliriz. Bu stratejik ihtiyaçlar›n karfl›lanmas›, toplum içinde var olan cinsiyet rollerinin ve kad›nlar›n ikincil ve eflitsiz konumlar›n›n de¤iflmesini sa¤layacakt›r (Moser, 1992, s. 39). Dolay›s›yla, kalk›nma sürecinde kad›nlar›n stratejik ihtiyaçlar›n› dikkate alan politika, program ve projeler ayn› zamanda kad›nlar›n erkeklere göre eflitsiz ve ikincil konumlar›n› de¤ifltirilmesini içermektedir. 2. Pratik toplumsal cinsiyet ihtiyaçlar: Pratik toplumsal cinsiyet ihtiyaçlar kad›nlar›n toplumsal olarak kabul edilmifl rollerini tan›mlamaktad›r. Pratik ihtiyaç- Stratejik toplumsal cinsiyet ihtiyaçlar kad›nlar›n toplum içindeki ikincil ve eflitsiz konumlar›n›n çözülmesine yönelik talepleri ifade etmektedir. Cinsiyete dayal› iflbölümünün ortadan kald›r›lmas›, politik eflitlik, mülkiyet hakk›na ve krediye eflit eriflim, çocuk do¤urma üzerinde özgürce karar verebilme ve kad›na yönelik fliddetin ortadan kald›r›lmas›n›, stratejik ihtiyaçlara örnek olarak verebiliriz. 150 Toplumsal De¤iflme Kuramlar› Ev iflleri (yemek, al›flverifl, temizlik vb), çocuk bak›m›, ailenin bak›m, sa¤l›k ve temel hizmetlerin sa¤lanmas› kad›nlar›n yapt›klar› günlük ifller aras›nda yer almaktad›r. Pratik toplumsal cinsiyet ihtiyaçlar, kad›nlar›n yapt›klar› bu ifllere yönelik çözüm taleplerini içermektedir. lar, cinsiyete dayal› iflbölümü ya da kad›nlar›n toplum içindeki eflitsiz ve ikincil konumlar›n› dönüfltürmez. Pratik ihtiyaçlar, kad›nlara toplumsal olarak yüklenmifl rollerden yola ç›k›larak formüle edilmektedir. Kad›nlara toplumsal olarak yüklenmifl birincil roller aras›nda ev kad›nl›¤› ve annelik yer almaktad›r. Ev iflleri (yemek, al›flverifl, temizlik vb), çocuk bak›m›, ailenin bak›m›, sa¤l›k ve temel hizmetlerin sa¤lanmas›, kad›nlar›n yapt›klar› günlük ifller aras›nda yer almaktad›r. Ayr›ca kad›nlar ev d›fl›nda gelir getiren ifllerde de çal›flmakta ve topluluk düzeyinde de evinin temel hizmetlerinin karfl›lanmas›na hizmet etmektedirler. Kad›nlar›n gerçeklefltirdikleri bu ifllere yönelik gereksinimler, pratik ihtiyaçlar olarak tan›mlanmaktad›r ve kad›nlar›n içinde bulunduklar› koflullarda acil olarak karfl›lanmas› gereken gereksinimleri içermektedir. G›da, bar›nma, su, elektrik gibi altyap› hizmetleri evin geçimi için gerekli temel ihtiyaçlard›r. Bu ihtiyaçlar ev içinde kad›nlar taraf›ndan sa¤lanmaktad›r. Su olmayan bir evde kad›n›n yemek yapmas›, ev temizlemesi, çocuklar›n sa¤l›¤›n› korumas› zorlaflacakt›r. Her ne kadar kad›nlar›n toplum içindeki ikincil ve eflitsiz konumlar›n› de¤ifltirmese de kad›nlar›n içinde yaflad›klar› koflullara ba¤l› olarak bu pratik gereksinimleri karfl›lanmas› gerekmektedir. Hem kad›nlar hem de kalk›nma sürecinde politika ve proje gelifltiren kurumlar bu ihtiyaçlar›n karfl›lanmas›n› talep etmektedir. Refah Yaklafl›m› Refah yaklafl›m›, erke¤in ifl gücü piyasalar›nda kapasitesini art›rmas›na odaklafl›rken, kad›nlar›n konumuysa eviçinde tan›mlanmaktad›r. Kad›nlar kalk›nma sürecinde yard›m programlar›n›n hedef kitlesidir. Refah yaklafl›m›na göre, kad›nlar›n en önemli rolleri annelik ve çocuk yetifltirmektir. Bu yaklafl›mda, kad›nlar kalk›nman›n pasif al›c›lar› olarak görülmektedir. Refah yaklafl›m›, 1950 ve 1960’l› y›llarda genel olarak geliflmekte olan ülkeler ve özel olarak da kad›nlar için uygulanan en eski kalk›nma politikas›d›r. Kalk›nma politikalar›n›n popüler bir yaklafl›m› olarak günümüzde de hala uygulanmaktad›r. O dönemde uygulanan kalk›nma politikalar› iki önemli unsurdan oluflmaktayd›. Birincisi, azgeliflmifl ülkelerin ekonomik büyümesi için yap›lan finansal yard›mlard›r. ‹kincisi ise azgeliflmifl ülkelerde, k›r›lgan gruplara yönelik yap›lan do¤rudan yard›mlard›r (Moser, 1992, s.58). Bu politikalar›n kad›nlar aç›s›ndan sonuçlar›n› flöyle özetleyebiliriz: Önceli¤i devlete verilen uluslararas› ekonomik yard›mlar, temel olarak sermaye yo¤un alanlara, endüstri ve tar›msal üretimde üretkenli¤in art›r›lmas›na yönelikti. H›zl› ekonomik büyümeyi hedefleyen bu yard›mlar erke¤in emek gücü kapasitesinin art›r›lmas›na odaklanmaktayd›. Di¤er bir deyiflle, üretim sürecine odaklanm›fl bu yard›mlar›n do¤rudan hedef kitlesini erkekler oluflturmaktayd›. Aileye yap›lan refah yard›mlar›ysa kad›nlar› hedeflemekteydi. Kad›nlar›n yan› s›ra nüfusun k›r›lgan gruplar› olarak tan›mlayabilece¤imiz hasta ve engelli insanlar da bu refah yard›mlar›n›n yap›ld›¤› kitle aras›nda yer almaktayd› (Moser, 1992, s.59). Refah yaklafl›m›n› temel olarak üç varsay›ma dayanmaktad›r. Birincisi, kad›nlar kalk›nman›n pasif al›c›lar› olarak görülmektedir. ‹kincisi, annelik kad›nlar›n toplum içinde en önemli rolleri olarak düflünülmüfltür. Üçüncüsü, çocuk yetifltirme ekonomik kalk›nman›n bütünü aç›s›ndan; kad›nlar›n en etkin ve geçerli rolü olarak de¤erlendirilmektedir. Bu yaklafl›m aileyi merkez almas›na ra¤men, sadece kad›n üzerinde odaklaflmaktad›r. Erkeklerin üretken rolleri dikkate al›n›rken, kad›nlar›nsa sadece yeniden üretim rolleri üzerinde durulmakta, bu durumda cinsiyete dayal› iflbölümünü güçlendirmektedir. Kad›nlar aile içinde anne çocuk iliflkisi çerçevesinde de¤erlendirilmekte, uygulanan politikalar da kad›nlar›n toplumsal cinsiyet temelinde yaflad›klar› eflitsizlikleri yeniden üretmektedir. Bu yaklafl›mda, mal ve hizmetlerin da¤›t›m›nda yap›lan planlama yukar›dan afla¤›ya do¤ru gerçekleflmektedir. Yukar›dan afla¤›ya yap›lan planlama ve uygulamalar›n önemli s›n›rl›l›klar›ndan biri kad›nlar›n ve yerel örgütlerin bu sürece dahil edilmemesidir (Moser, 7. Ünite - Kalk›nma ve Kad›n 1992, s.60). Bu durum kad›nlar› aktif bir özne olarak planlama sürecinden d›fllamaktad›r. Kad›nlar asl›nda içinde bulunduklar› koflullarda yaflad›klar› sorunlar› daha iyi bilmektedir. Bundan dolay› da kad›nlar problemlerin çözülmesi sürecinin nesnel bir arac› de¤il, tersine aktif özneleri olmak durumundad›rlar. Örne¤in; kad›nlar›n esas sorunlar›ndan biri, ev d›fl›nda gelir getiren ifllerde çal›flmak olabilir. Yerel örgütlerin, özellikle de kad›n örgütlerinin planlama ve uygulama sürecinin d›fl›nda b›rak›lmas›, toplumsal cinsiyet temelli eflitsizliklerin göz ard› edilmesine neden olmaktad›r. Örne¤in; yerel örgütler, o toplumda kültürel yap› ve iliflkilerin kad›nlar üzerinde nas›l bir bask›ya neden oldu¤unu, politika üreten ve uygulayan uluslararas› kurumlardan daha iyi bilebilir. Geliflmekte olan ülkelerde uygulanan refah programlar›na, ailenin fiziksel geçimi için gerekli g›da yard›mlar›, beslenme e¤itimleri ve aile planlama politikalar›n› örnek olarak verebiliriz. G›da yard›mlar› özellikle deprem, kurakl›k gibi do¤al afetler sonras› k›sa dönemli yard›m programlar›n› içermektedir. Bununla birlikte g›da yard›mlar› mülteci kamplar›na uzun dönemli yap›lmaktad›r ve kamplarda yaflayanlar›n ço¤unu kad›nlar ve çocuklar oluflturmaktad›r. Birleflmifl Milletler ve Hükümet D›fl› Örgütler bu kamplarda yaflayan hamile ve emziren kad›nlara yönelik g›da yard›mlar›nda bulunmaktad›r. Azgeliflmifl ya da geliflmekte olan ülkelerde kötü beslenmeyle mücadele kapsam›nda uygulanan di¤er refah programlar›ndan biri de beslenme e¤itimleridir. Bu programlar›n hedef kitlesi 5 yafl alt› çocuklar, hamile ve emziren kad›nlardan oluflmaktad›r. Beslenme e¤itimleri 1960’l› y›llardan itibaren Anne Çocuk Sa¤l›k Programlar› kapsam›nda yürütülmektedir. Beslenme ve sa¤l›k merkezlerinde kad›nlara beslenme e¤itimleri verilmektedir. Anne çocuk ikilisi çerçevesinde uygulanan bu programlar›n alt›nda yatan temel varsay›mlardan biri, kad›nlar›n daha iyi anne olmalar›n›n sa¤lanmas›d›r. G›da yard›m› ve beslenme e¤itimlerinin yan› s›ra 1970’li y›llardan sonra kad›nlara yönelik uygulanan refah programlar›ndan biri de aile planlamas› programlar›d›r. Geliflmekte olan ülkelerde nüfus kontrolü kad›nlara uygulanan bu programlar arac›l›¤›yla sa¤lanmaktad›r. Asl›nda kalk›nma kurumlar› dünyan›n nüfus sorununu ve planlamas›n› kad›nlar üzerinden tan›mlamaktad›r. Di¤er bir deyiflle aile nüfusunun azalt›lmas› için esas sorumlu kifli kad›nd›r. Çünkü; do¤urganl›¤›n kontrolü için gerekli yöntem ve tekniklerin bilgisi erkek yerine kad›nlara verilmektedir. Eski programlara göre, yoksulluk ancak do¤urganl›¤›n önüne geçilmesiyle azalt›labilecekti. Ancak bu yaklafl›m baflar›s›zl›kla sonuçlanm›flt›r. Daha sonraki y›llarda do¤urganl›k üzerinde etkili olan kad›n›n statüsüyle ilgili di¤er de¤iflkenler gözden geçirmifltir. Örne¤in, kad›n›n e¤itim seviyesi ve iflgücüne kat›l›m› do¤urganl›k üzerinde etkilidir. Dünya Bankas›n›n 1984 y›l› Geliflmifllik Raporuna göre, k›rsal gelirin artmas›, kad›nlar›n e¤itim seviyesinin, istihdam›, yasal ve toplumsal statülerinin artmas›, do¤urganl›¤›n azalmas› üzerinde etkili olmufltur (Moser, 1992, s.60-61). Refah programlar›, geliflmekte olan ülkelerin kalk›nma sürecinde; kad›nlar›n en önemli rolü olarak anneli¤i görmektedir. Bu programlarda aile refah›n›n art›rman›n arac› olarak kad›nlar görülmekte, onlar›n üretim rolleri üzerinde durulmaktad›r. Bununla birlikte, ailenin sahip oldu¤u yetersiz kaynak gibi di¤er koflullar ihmal edilmektedir. Kad›nlar›n ikincil ve eflitsiz toplumsal konumlar›n›n de¤ifltirilmesi için gerekli toplumsal cinsiyet ihtiyaçlar yerine, pratik toplumsal cinsiyet ihtiyaçlara öncelik verilmektedir. Yukar›dan afla¤›ya do¤ru uygulanan refah programlar› kad›nlar›, aktif özne olarak karar verme ve uygulama sürecinden d›fllamaktad›r. Bu da kalk›nma sürecinde kad›nlar› özgürlefltirmek yerine uygulanan yard›m programlar›na ba¤›ml› hale getirmektedir (Moser, 1992, s. 61). 1970’li y›llarda refah programlar›na farkl› elefltiriler getirilmifl ve bu yaklafl›m›n s›n›rl›klar› tart›fl›lmaya bafllanm›flt›r. Birleflmifl Milletler’de çal›flan bir grup kad›n uzman ve araflt›rmac› kalk›nma politikalar›n›n kad›nlar üzerindeki olumsuz etkilerini 151 Ailenin fiziksel geçimi için gerekli g›da yard›mlar›, beslenme e¤itimleri ve aile planlamas› geliflmekte olan ülkelerde uygulanan refah programlar› aras›nda yer almaktad›r. Ailenin fiziksel geçimi için gerekli g›da yard›mlar›, beslenme e¤itimleri ve aile planlama politikalar› geliflmekte olan ülkelerde uygulanan refah programlar› aras›nda yer almaktad›r. Refah yaklafl›m› yukar›dan afla¤›ya uygulanmakta ve kad›nlar›, aktif özne olarak karar verme ve uygulama sürecinden d›fllamaktad›r. 152 Toplumsal De¤iflme Kuramlar› ortaya koyarken, di¤er yandan, kalk›nma iktisatç›lar› ve planlamac›lar› da modernleflme teorilerinin baflar›s›zl›klar›n› tart›flmaktayd›. Bu tart›flma sonucunda Birleflmifl Milletler taraf›ndan 1975 y›l›nda Mexico City’de Birinci Dünya Kad›n Konferans› gerçeklefltirilmifltir. Bu konferansla birlikte, kad›na karfl› her türlü ayr›mc›l›¤›n önlenmesi amac›yla Birleflmifl Milletler 1976-1985 y›llar› aras›n› Kad›n On Y›l› ilan etmifltir. Bu y›llarda refah yaklafl›m›na getirilen elefltiriler kalk›nma sürecinde kad›n›n konumunu dikkate alan di¤er yaklafl›mlar›n (eflitlik, yoksullukla mücadele, etkililik ve güçlendirme) ortaya ç›kmas›na neden olmufltur. Eflitlik Yaklafl›m› Eflitlik yaklafl›m›, refah yaklafl›m›n›n tersine, kad›nlar› kalk›nma sürecinin aktif kat›l›mc›lar› olarak görmektedir. Eflitlik yaklafl›m›, kalk›nma sürecinde geliflmekte olan ülkelerdeki kad›nlar›n konumlar›n›n iyilefltirilmesine yönelik; Bat›l› feministlerin elefltiri ve talepleri etraf›nda flekillenmifltir. SIRA S‹ZDE 4 Kalk›nma planc›lar› erke¤in üretim sürecindeki rolünü önemsemifl ancak kad›nlar›n üretim ve eviçinde gerçeklefltirdikleri emekleriyle ilgilenmemifltir. Eflitlik yaklafl›m› Birleflmifl Milletler Kad›n On Y›l› ile ortaya ç›kan bir yaklafl›md›r. Bu yaklafl›m›n temel amac›, kalk›nma sürecinde kad›nlar›n eflitlik kazanmas›d›r. Eflitlik yaklafl›m›, refah yaklafl›m›n›n tersine, kad›nlar› kalk›nma sürecinin aktif kat›l›mc›lar› olarak görmektedir. Ayr›ca kad›nlar›n eviçi konumlar›n› ve ev d›fl›nda gelir getirici faaliyetlerini dikkate almaktad›r. Eflitlik yaklafl›m›, kalk›nma sürecinde kad›nlar›n stratejik, toplumsal, cinsiyet ihtiyaçlar›na öncelik vermektedir. Hükümetlerin kad›na ekonomik ve politik özerklik vermesi, kad›n ve erkek aras›ndaki eflitsizli¤in azalt›lmas› gibi talepler, temel stratejik ihtiyaçlar aras›nda yer almaktad›r. Eflitlik yaklafl›m›, kalk›nma sürecinde geliflmekte olan ülkelerdeki kad›nlar›n konumlar›n›n iyilefltirilmesine yönelik; Bat›l› feministlerin elefltiri ve talepleri etraf›nda flekillenmifltir (Moser, 1992, s.62). Birleflmifl Milletler Kad›n On Y›l›’n› araflt›r›n›z. 1970’li y›llarda yap›lan çal›flmalar; kad›nlar›n, özellikle de tar›msal alanda, ekonomik düzeyde önemli katk› yapt›¤›n› ortaya koymaktad›r. Ancak, kad›nlar›n üretken faaliyetlere kat›larak yapt›klar› bu katk›, ulusal istatistiklere yans›mam›flt›r. Bunun yan› s›ra, kad›nlar›n ekonomik faaliyetleri, kalk›nma projelerinin planlama ve uygulanma aflamalar›nda da dikkate al›nmam›flt›r. Yeni modernleflme projeleri kapsam›nda, tar›msal üretimde yeni teknoloji ve yöntemlerin uygulanmas› sürecinden sadece erkekler yararlanm›flt›r. Kad›nlar bu süreçten olumsuz etkilenmifl ve geleneksel iliflkiler içinde edindikleri güç, statü ve gelirleri azalm›flt›r. Bulgular, geliflmekte olan ülkelerdeki yeni sömürgecili¤in, kad›n›n toplumsal statüsünü düflürdü¤ünü göstermekteydi. Tinker (1976, aktaran Moser, 1992, s.63) kalk›nma projeleri üzerine yapt›¤› inceleme sonucunda, kad›n ve erkek aras›nda eflitsizli¤in artt›¤›n› ortaya koymufltur. Tinker (1976), kalk›nma planc›lar›n›, kad›nlar›n toplum içinde yapmak zorunda olduklar› ikili rollerini dikkate almad›klar› için elefltirmektedir. Erke¤in üretim sürecindeki rolü önemsenirken kad›nlar›n üretim ve eviçinde gerçeklefltirdikleri emekleriyle ilgilenilmemifltir (Moser, 1992, s.62). Tinker (1976, aktaran Moser, 1992, s.62) kad›nlar üzerindeki olumsuz etkileri olan planlama yanl›fll›klar›n› flöyle özetlemektedir: Birincisi; kalk›nma planlamalar›nda kad›nlar›n üretken rollerini kabul edilmedi¤i için bu rollerinden yararlan›lmam›flt›r. ‹kincisi; kad›nlara atfedilen çocuk do¤urma ve çocuk bak›m› gibi roller güçlendirilerek, kad›nlar ev içine hapsedilmifltir. Üçüncüsü; planlama sürecinde Bat› temelli de¤erler, kad›nlar›n çal›flmalar›na uygun olmayan flekilde uygulanm›flt›r. Kalk›nmada kad›n gruplar›, modernleflme projeleriyle toplumsal cinsiyet eflitli¤inin sa¤lanaca¤› yaklafl›m›n› elefltirmektedir. Tersine, Üçüncü Dünya ülkelerine uygulanan kapitalist geliflme modelleri, kad›n ve erkek aras›ndaki eflitsizli¤i fliddetlendirmifltir (Moser, 1992, s.62). Eflitlik yaklafl›m› kad›nlar›n üretim ve yeniden üretim rollerini dikkate almaktad›r. Kad›nlar bu rolleriyle ekonomik büyümeye katk› yapmaktad›rlar ve kalk›nma sürecinin aktif kat›l›mc›lar›d›r. Eflitlik yaklafl›m› flu önermeden yola ç›kmaktad›r: 7. Ünite - Kalk›nma ve Kad›n Ekonomik stratejiler kad›nlar üzerinde olumsuz etkide bulunmaktad›r. Bundan dolay› kad›nlar istihdam arac›l›¤›yla kalk›nma sürecine dahil edilmelidir. Geçimin sa¤lanmas› için gerekli gelire ulafl›lmas› kad›nlar›n pratik toplumsal ihtiyaçlar› aras›ndad›r. Bunun yan› s›ra, eflitlik yaklafl›m›, kalk›nma alan›n›n d›fl›nda kad›n ve erkekler aras›ndaki eflitlikle de ilgilenmektedir. Kad›nlar›n ikincilli¤i sadece ailede de¤il, kad›n ve erkek aras›nda iflgücü piyasalar›nda yaflanan eflitsizlik temelinde de sorgulanmaktad›r. Kad›nlar›n, iflgücü piyasalar›na kat›larak, ekonomik ba¤›ms›zl›klar›n› almalar›, kad›n eflitli¤inin sa¤lanmas› aç›s›ndan önemlidir. Kad›n ve erkek aras›ndaki eflitsizli¤in kald›r›lmas›na yönelik politikalarla kad›nlar›n stratejik toplumsal cinsiyet ihtiyaçlar›n›n karfl›lanmas› hedeflenmektedir (Moser, 1992, s.63-64). Geliflmekte olan ülkelerin feministlerince eflitlik yaklafl›m›, daha çok geliflmifl ülkelerdeki feministlerin eflitlik anlay›fl›n› yans›tt›¤› için elefltirilmektedir. Örne¤in; 1975 Uluslararas› Kad›n Y›l› Konferans›’nda kad›n›n toplumsal konumun, eflitlenmesine yönelik konular genel olarak geliflmifl ülkelerdeki feministlerin kayg›lar›n› yans›tmaktad›r. Üçüncü Dünya Ülkelerinden gelen delege kad›nlar, bu konular› kabul etmekle birlikte, geliflmekte olan ülkelerde kad›nlar›n karfl›laflt›klar› en önemli sorunlardan birinin bar›fl oldu¤unu belirtmiflleridir. Kad›nlar›n temel sorunlar›; su, g›da, bar›nma gibi problemlerdir ve geliflmekte olan ülkelerdeki kad›nlar için feminizm, acilen çözülmesi gereken sorunlar etraf›nda flekillenmektedir (Moser, 1992, s.64-65). Eflitlik yaklafl›m› çerçevesinde çocuklar›n vesayeti, mülkiyet, kredi kullanma seçme ve seçilme gibi konularda yasal haklara ulaflmas›n› sa¤layan hedefler belirlenmifltir. Bu hedefler, kad›nlar›n stratejik toplumsal ihtiyaçlar›n› içermesi aç›s›ndan önemlidir. Ancak, kad›nlar›n stratejik ve pratik toplumsal ihtiyaçlar›n›n kalk›nma planlar›nda yer almas›, bunlar›n pratikte uygulanmas›n› güvence alt›na almamaktad›r (Moser, 1992, s.66). 153 Eflitlik yaklafl›m› kad›nlar›n üretim sürecindeki ve eviçindeki rollerini dikkate almaktad›r. Kad›nlar bu rolleriyle ekonomik büyümeye önemli bir katk› yapmaktad›rlar. Bundan dolay› da kalk›nman›n aktif kat›l›mc›lar›d›r. Eflitlik yaklafl›m›, kalk›nma sürecinde kad›nlar›n stratejik, toplumsal, cinsiyet ihtiyaçlar›na öncelik vermektedir. Stratejik, toplumsal, cinsiyet ihtiyaçlar›n karfl›lanmas› için, çocuklar›n vesayeti, mülkiyet, kredi kullanma, seçme ve seçilme gibi konularda yasal haklara ulafl›lmas› hedeflenmektedir. Yoksullukla Mücadele Yaklafl›m› Yoksullukla mücadele yaklafl›m› 1970’li y›llardan sonra uygulanmaya bafllanm›flt›r. Kad›n yoksullu¤u, kad›nlar›n ikincilli¤i olarak de¤il, azgeliflmiflli¤in bir sonucu olarak görülmektedir. Bu yaklafl›m, kad›nlar›n üretken rollerine önem vermektedir. Yoksullukla mücadele yaklafl›m›, kad›nlar›n küçük ölçekli gelir getirici projeler arac›l›¤›yla gelir elde etmelerini hedeflemektedir. Eflitlik yaklafl›m›n›n temel politikas›, kad›n ve erkek aras›ndaki eflitsizli¤in giderilmesiyken yoksullukla mücadele yaklafl›m›ndaysa kad›n ve erkek aras›ndaki ekonomik eflitsizli¤i ortadan kald›r›lmak istenmesidir. Geliflmekte olan ülkelerde kad›nlar›n ço¤u, yoksullar›n en yoksulu olan toplumsal kesim olarak tan›mlanmaktad›r (Moser, 1992, s.66). Modernleflme teorisinin h›zl› ekonomik büyümenin gelir da¤›l›m›n› düzeltece¤i ve yoksullu¤u ortadan kald›raca¤› yaklafl›m›, 1970’li y›llara gelindi¤inde baflar›s›zl›kla sonuçlanm›flt›r. Geliflmekte olan ülkelerde büyüyen enformel sektör, modernleflme sürecinin beklenmeyen bir sonucudur. Ekonominin formel kesiminde, istihdam olana¤› bulamayan kifliler, enformel sektörde çal›flmaya bafllam›fllard›r. Enformel sektör düzensiz, güvencesiz, geçici ve örgütsüz ifl alanlar›d›r. Bu sektörde çal›flanlar›n kazanç seviyesi de düflüktür. Enformel sektörde çal›flanlar “çal›flan yoksullar” olarak tan›mlanmaktad›r. O y›llarda enformel sektör istihdam sa¤lama kapasitesi aç›s›ndan yoksullukla mücadele de önemli bir alan olarak görülmekteydi. Di¤er bir deyiflle, tamamen iflsiz kalmaktansa düflük de olsa gelir getiren ekonomik faaliyet alanlar›ndand›. Uluslararas› Çal›flma Örgütü’nün (ILO) yoksullukla mücadelede önerdi¤i temel politikalardan biri istihdam›n art›r›lmas›d›r. Bu çerçevede, enformel 1970’li y›llardan sonra uygulanmaya bafllayan yoksullukla mücadele yaklafl›m›, kad›nlar›n yoksullu¤unu kad›nlar›n ikincilli¤i olarak de¤il azgeliflmiflli¤in bir sonucu olarak görülmektedir. 154 Yoksullukla mücadelede temel ihtiyaçlar stratejileri, g›da, giysi, bar›nma, yakacak, e¤itim, insan haklar› gibi temel ihtiyaçlar›n karfl›lanmas›n› içermektedir. Yoksullukla mücadele yaklafl›m›, ekonomik büyümeyi dengelemek, yoksullu¤u azaltmak, düflük gelirli hanelerde kad›nlar›n üretken faaliyetlerinin art›r›lmas›n› hedeflemifltir. Yoksullukla mücadele yaklafl›m›, gelir getirici projeler ile kad›nlara istihdam f›rsatlar› sunmaktad›r. Ancak, bu projeler kad›nlar›n sadece pratik toplumsal ihtiyaçlar›n› karfl›lamaktad›r. Toplumsal De¤iflme Kuramlar› sektör yeni istihdam alanlar› olarak görülmekteydi. Ancak, bu y›llarda istihdam politikalar›n›n yan› s›ra, Dünya Bankas› taraf›ndan yoksullukla mücadelede temel ihtiyaçlar stratejileri de benimsenmiflti. Bu stratejilerle g›da, giysi, bar›nma, yakacak, e¤itim, insan haklar› gibi temel ihtiyaçlar›n karfl›lanmas› hedeflenmekteydi. Yoksullukla mücadele yaklafl›m›; mutlak yoksullukla mücadelede, düflük gelirli kad›nlar›, yard›m edilmesi gereken hedef kitle olarak tan›mlam›flt›r (Moser, 1992,67). Yoksullukla mücadele yaklafl›m›yla ekonomik büyümeyi dengelemek ve yoksullu¤u azaltmak için, düflük gelirli hanelerde, kad›nlar›n üretken faaliyetlerinin art›r›lmas›n› hedeflemifltir. Bu yaklafl›m kad›nlar›n üretken rolleri üzerinde durmaktad›r. Kad›nlar›n yoksullu¤u ve erkeklerle eflitsizli¤i, toprak ve sermaye gibi kaynaklara sahip olamamas› ve iflgücü piyasalar›nda yaflad›¤› ayr›mc›l›kla aç›klanmaktad›r. Bundan dolay› da kad›nlar›n üretken kaynaklara ulaflarak, gelir getirici ifllere ve yeni istihdam olanaklar›na kavuflmas›, yoksullukla mücadelenin temel stratejileri aras›nda yer almaktad›r (Moser, 1992, s.68). 1970’li y›llardan sonra kad›nlar için gelifltirilen gelir getirici projeler h›zla ço¤alm›flt›r. Ancak bu projeler küçük ölçekte ve ço¤unlukla da gönüllü kurulufllarla s›n›rl› kalm›flt›r. Birincisi; kad›nlar›n geleneksel toplumsal cinsiyet rolleri gelir getirici projelerde yeniden üretilmektedir (Moser, 1992, s.68). ‹kincisi; feministler bu projelerin oluflturulmas› aflamas›nda yaflanan s›n›rl›l›klar› elefltirmektedir. Kad›nlar ço¤unlukla yoksullukla mücadele projelerinin özellikle planlama aflamas›n›n d›fl›nda kalmaktad›rlar. Di¤er bir deyiflle, kad›nlar›n ve toplumsal cinsiyete duyarl› kurulufllar›n proje planlama aflamas›nda yer almalar› s›n›rl› olmufltur (Moser, 1992, s.68; Buvinic, 1986). Üçüncüsü; kad›nlar›n toplumsal cinsiyet rolleri ihmal edilmektedir. Kad›nlar›n evi içi iflleri, çocuklara bakma sorumluluklar› dikkate al›nmamaktad›r. Kad›nlar bir yandan gelir getirici faaliyetlere kat›l›rken di¤er yandan da ev içi sorumluluklar›n› da yerine getirmek zorunda kalmaktad›r. Ayr›ca, geliflmekte olan ülkelerin birço¤unda, ataerkil ve geleneksel iliflkiler, kad›nlar›n ev d›fl›nda çal›flmalar›na engel olmaktad›r. Yani toplumun geleneksel yap›s› kad›nlar›n özgürce hane d›fl›na ç›kmas›n› s›n›rland›rmaktad›r. Dördüncüsü; hanenin finansal gelirini kontrol edenin erkek olmas›, kad›n›n kendi kazanc› üzerinde tasarruf etme olanaklar›n› da ellerinden al›nmaktad›r. Son olarak; erkekler için küçük giriflimci projeler kad›nlar içinde gelir getirici projeler ayr›m› yap›lmaktad›r. Bu ayr›m›n alt›nda yatan anlay›fla göre erkek, evin geçimini sa¤layan temel kiflidir. Kad›n ise haneye sadece ek gelir getiren kifli olarak görülmektedir. Yani erke¤in çal›flmas›, kad›n›n üretken faaliyetiyle karfl›laflt›r›ld›¤›nda, daha önemli görülmektedir (Moser, 1992, s.69). Sonuç olarak, yoksullukla mücadele yaklafl›m›, gelir getirici projeler ile kad›nlara istihdam f›rsatlar› sunmaktad›r. Kad›nlar›n gelir elde etmesini amaçlayan bu projelerde, pratik toplumsal ihtiyaçlar dikkate al›nmaktad›r. E¤er istihdam ve gelir kazanma olanaklar› kad›nlara eflitlik ve özgürlük getirmezse stratejik toplumsal ihtiyaçlar›n›n sa¤lanmas› baflar›s›zl›kla sonuçlanacakt›r. Bu nokta eflitlik ve yoksullukla mücadele yaklafl›m›n›n temel fark›n› oluflturmaktad›r. Eflitlik yaklafl›m›nda kad›nlar›n stratejik toplumsal ihtiyaçlar›na yönelik proje ve politikalar gelifltirilmektedir. Yoksullukla mücadele yaklafl›m›nda, kad›nlar›n üretken rolleri dikkate al›nmakta, fakat ev içinde yeniden üretim rolleri ihmal edilmektedir. Gelir getiren ifllerde çal›flmaya bafllayan kad›nlar, eviçinde de yeniden üretim rollerini devam ettirdikleri için; toplumsal eflitsizlikleri azalmamaktad›r. Gelir getirici projeler, kad›nlar›n zamanlar›n›n oldu¤unu varsaymaktad›r. Oysa kad›nlar hem iflte, hem de evde emeklerini yo¤un olarak kullanarak ciddi zaman sorunu yaflamaktad›rlar. Gelir getirici projeler ile birlikte kad›nlar›n eviçi yüklerini, çocuklar›n bak›m› ve büyütme gibi sorumluluklar›n› azaltacak alternatif proje ve politikalar gelifltirilmezse pratik ve stratejik toplumsal ihtiyaçlar›n sa¤lanmas› baflar›s›zl›kla sonuçlanacakt›r (Moser, 1992, s.69). 7. Ünite - Kalk›nma ve Kad›n 155 ETK‹L‹L‹K YAKLAfiIMI Etkililik, 1980’li y›llardan sonra geliflmekte olan birçok ülkenin içine düfltü¤ü borç krizine karfl› gelifltirilen politikalar çerçevesinde gelifltirilmifl bir yaklafl›md›r. Bu yaklafl›m›n temel amac›, kad›nlar›n iflgücü piyasalar›na kat›lmalar›yla ekonomik verimlilik ve etkinli¤in art›r›lmas›d›r. Etlilik yaklafl›m›nda kad›nlar›n pratik toplumsal cinsiyet ihtiyaçlar› dikkate al›nmaktad›r. Ayr›ca kad›nlar›n iflgücü piyasas›nda ve ev içinde kulland›klar› emekleri de önemsenmektedir. Kad›nlar›n ekonomiye kat›lmalar›n›n eflitli¤i art›raca¤› varsay›m› egemendir. ‹nsan kaynaklar›n›n yaklafl›k yar›s›n›n kullan›lmad›¤› ve bundan dolay› da kad›nlar›n ekonomiye aktif olarak kat›lmalar›n›n önemli oldu¤u düflünülmektedir. Kad›nlar, kalk›nma sürecinin bütün olarak baflar›s›nda, önemli bir toplumsal kesim olarak görülmektedir. Daha önce kalk›nman›n kad›nlara refah ve eflitlik getirece¤i yaklafl›m›n›n tersine, kad›nlar›n aktif kat›l›m› olmadan kalk›nman›n baflar›s›z olaca¤› yaklafl›m› öne ç›kmaktad›r. Kad›nlar›n toplum içindeki statüsünün ekonomik kalk›nmayla düzelece¤i yaklafl›m› elefltirilmektedir. 1980’li y›llara gelindi¤inde, birçok geliflmekte olan ülke borçlar›n› ödeyemez hale gelmifl ve ciddi krizlerle karfl›laflm›flt›r. Dünya Bankas› (WB) ve Uluslararas› Para Fonu (IMF) gibi kurumlar geliflmekte olan ülkeler, Yap›sal Uyum Politikalar› ad› alt›nda bir dizi ekonomi politikalar›n› hayata geçirmifltir. Bu politikalarla geliflmekte olan ülkelerin ödemeler dengesinin sa¤lanmas›, ihracat›n yükselmesi ve büyüme oranlar›n›n artmas› beklenmektedir. Yap›sal Uyum Politikalar› ile ekonomide etkinli¤in ve üretkenli¤in artmas› beklenmektedir. Ulusal yönetimler ve uluslararas› kurulufllar taraf›ndan, insan kaynaklar›n›n etkin kullan›lmas› aç›s›ndan da kad›nlar önemli bir potansiyel olarak görülmektedir (Moser, 1992, s.70). Dünya Bankas› taraf›ndan uygulanan Yap›sal Uyum Politikalar› (YUP) devletin sa¤l›k, e¤itim, g›da, altyap› gibi alanlarda verdi¤i sosyal harcamalar›n› k›smas›na neden olmufltur. Bunlar hanelerin sat›n alma ve tüketim al›flkanl›klar›n› etkilemifl ve özellikle kad›nlar›n ev içinde emek kullanma biçimlerini etkilemifltir (Günefl, 2009). Elson (1991, aktaran Moser, 1992, s.71-72) YUP’un birçok boyutuyla erkek yanl›s› oldu¤unu ifade etmektedir. Birincisi; bu programlar, kad›nlar›n ev içi yeniden üretim faaliyetlerine odaklanm›flt›r. Hükümetlerin sosyal hizmet alanlar›nda yapt›¤› harcamalar› k›smas›, kad›nlar›n ev içi eme¤ini etkilemifltir. Çocuk ve yafll›lar›n bak›m›, g›da, yakacak temini, ev içi kaynaklar›n evin geçimi için tüketilebilir hale getirilmesi, kad›nlar›n ev içi emekleri üzerinden sa¤lanmaktad›r. YUP piyasada gerçekleflen üretim ve tüketim faaliyetleri üzerinde durdu¤u için, kad›nlar›n üretken ve kullan›m de¤eri üreten ev içi emeklerini dikkate almamaktad›r. YUP bir yandan kad›nlar›, ekonominin temel insan kaynaklar› olarak de¤erlendirmekte, di¤er yandansa ev içinde yo¤unlaflan emeklerini ihmal etmektedir. Kad›nlar›n üretim ve yeniden üretim süreçlerinde çal›flarak harcad›¤› zaman onlar›n daha çok yorulmas›na ve sömürülmesine neden olmaktad›r. Araflt›rmalar, düflük gelirli kad›nlar›n günde ortalama on iki ve on sekiz saat aras› çal›flt›¤›n› ortaya koymaktad›r. Asl›nda kad›nlar›n günde ortalama çal›fl›lan zaman dilimi de¤iflmemifltir, sadece kullan›lan zaman›n farkl› faaliyet biçimlerine tahsisi de¤iflmifltir (Moser, 1992, s.72). YUP’un ikinci erkek yanl›s› niteli¤iyse kad›nlar›n zaman› kullanmalar› ile ilgilidir. Gelir getiren politika ve projelerde, kad›nlar›n zaman› kullanma aç›s›ndan karfl›laflt›klar› problemler dikkate al›nmamaktad›r. Örne¤in; k›rsal alanlarda uygulanan projelerde kad›nlar›n ihracata yönelik üretim faaliyetlerine kat›lmas› teflvik edilmektedir. Fakat bu projelerde kad›nlar›n zaman aç›s›ndan karfl›laflt›klar› problemler önemsenmedi¤i için, kad›nlar erkeklerden daha çok çal›flmak zorunda kal- Etkililik yaklafl›m›n›n temel amac›, kad›nlar›n iflgücü piyasalar›na kat›lmalar›yla; ekonomik verimlilik ve etkinli¤i art›rmakt›r. 156 Toplumsal De¤iflme Kuramlar› maktad›rlar. Üretim sürecinde erkekle birlikte çal›flmas›na ra¤men eviçinde gerçekleflen ifller, kad›n ve erkek taraf›ndan eflit bir flekilde paylafl›lmamaktad›r. Kentsel alanlarda erke¤in iflini yitirmesi durumunda kad›nlar, ailenin geçimi için çal›flmak zorunda kalmaktad›r. K›rsal alanda oldu¤u gibi kentsel alanlarda da erkekler ev ifllerini kad›nlarla paylaflmad›¤› için kad›nlar hem iflte, hem de evde yo¤un olarak çal›flmaktad›rlar (Moser, 1992, s.72). Politika ve projelerin üçüncüsünün erkek yanl›s› niteli¤i, toplumsal bir kurum olarak hanenin kavramsallaflt›r›lmas› ile ilgidir. Bu anlay›fl hane içi kaynaklar›n eflit flekilde bölüflüldü¤ünü varsaymaktad›r. Hane içinde tüm bireylerin faydas›n›n ortak bir flekilde sa¤land›¤› yaklafl›m› egemendir. Haneye gelen gelir kaynaklar›n›n tahsisi, bölüflümü ve tüketiminden, tüm hane üyelerinin eflit bir flekilde faydaland›¤› düflünülmektedir. Politika ve projelerde hane fedakârl›¤› çift tarafl› (erkek ve kad›n) de¤erlendirdi¤i için, hane içinde yaflanan eflitsizlikleri ihmal etmektedir (Moser, 1992, s.72). Yap›sal Uyum Politikalar›n›n ekonomik içeri¤i üzerinde durulmas›na ra¤men bu programlar, geliflmekte olan ülkelerin bir ço¤unda ciddi toplumsal sonuçlara neden olmufltur. Bu politikalar›n özellikle kad›nlar aç›s›ndan toplumsal maliyeti yüksek olmufltur. Piyasa etkinlik ve verimlili¤in artmas›n› hedefleyen politikalar ücretler seviyesinin düflmesine neden olmufltur. Bunun yan› s›ra temel geçimlik mal ve hizmetlerin maliyeti de yükselmifltir. Hayat pahal›l›¤›, derinleflen krizler birçok hanenin yoksullaflmas›na ve geçim s›k›nt›s› çekmesine neden olmufltur. Yoksulluk ve geçim s›k›nt›s›ndan en çok etkilenen toplumsal kesimler aras›nda kad›nlar ve çocuklar yer almaktad›r. Hanenin ihtiyaçlar›n›n karfl›lanmas›nda kad›nlar eviçinde daha fazla emek harcamaya bafllam›flt›r. Yap›lan araflt›rmalarda hanenin geçimi için kad›nlar›n eviçinde kaynaklar›n temini ve bunlar›n tüketilebilir hale getirilmesinde yo¤un çaba harcad›klar›n› ortaya koymaktad›r. Hane içi kaynaklar›n bölüflüm, tüketim ve tahsisinde toplumsal cinsiyet temelli eflitsizlikler yaflanmaktad›r. YUP’un haneler ve kad›nlar üzerindeki etkilerini tart›flan çal›flmalarda da belirtildi¤i gibi (Afshar ve Dennis, 1992; Ecevit, 1998; Günefl, 2009), kad›nlar kendi özel ihtiyaçlar›ndan vazgeçerek önceli¤i çocuklar›na ve kocalar›na b›rakmaktad›r. Kötüleflen ekonomik koflullarda, haneler e¤itim ve sa¤l›k gibi temel harcamalar›n› k›smak zorunda kalmaktad›r. Düflük gelirli hanelerde çocuklar e¤itimlerini b›rakmak zorunda kalmaktad›r. Kad›nlar ve çocuklar geçici, düzensiz ve düflük gelirli ifllerde çal›flarak hanenin geçimine katk›da bulunmaya çal›flmaktad›r. Kad›nlar üretim ve yeniden üretim süreçlerinin d›fl›nda, topluluk hizmetlerinin verilmesinde de çal›flmaktad›r. YUP’un olumsuz etkilerini azaltabilmek için baz› Latin Amerika ülkelerinde düflük gelirli hanelerin yaflad›¤› mahallelerde beslenme ve sa¤l›k programlar› uygulanmaktad›r. Bu hanelere s›cak afl haz›rlanmas›, bunlar›n da¤›t›lmas› aflamas›nda yine kad›nlar çal›flmaktad›r. Topluluk ihtiyaçlar›n›n idaresi ve karfl›lanmas›nda kad›nlar›n karfl›l›¤› ödenmemifl emeklerinden yararlan›lmaktad›r (Moser, 1992, s.73). Etkililik yaklafl›m› üretim, yeniden üretim ve topluluk ifllerinde kad›n eme¤inin esnekli¤ine dayanmaktad›r. Kad›nlar›n sadece pratik toplumsal ihtiyaçlar› karfl›lanmaktad›r. Bu da kad›nlar›n uzun süre ve karfl›l›¤› ödenmemifl emeklerini kullanmalar› pahas›na gerçekleflmektedir. Bu yaklafl›m kad›nlar›n stratejik toplumsal ihtiyaçlar›n›n karfl›lanmas›nda baflar›s›z olmaktad›r. Baz› durumlarda da kaynaklar›n k›s›lmas› kad›nlar›n pratik toplumsal ihtiyaçlar›n›n karfl›lanmas›n› da zora sokmaktad›r. 7. Ünite - Kalk›nma ve Kad›n 157 Güçlendirme yaklafl›m›n›n temel amac› kad›nlar›n kendilerine olan güvenlerini art›rmak ve güçlendirmektir. Bu yaklafl›ma göre, kad›nlar›n toplumdaki ikincil konumlar›n›n nedenlerinden biri ataerkil yap› ve iliflkilerdir. Ancak bu yaklafl›m, kad›nlar›n toplum içinde eflitsiz konumlar›n›n di¤er önemli nedeni olarak sömürgecilik ve yeni sömürgecilik iliflkilerini görmektedir. Güçlendirme yaklafl›m›, kad›nlar›n eviçi, topluluk hizmetleri, ücretli emeklerini ve ayr›ca stratejik ve pratik toplumsal ihtiyaçlar›n› dikkate almaktad›r. Daha çok geliflmekte olan ülkelerdeki kad›n hareketi ve örgütlerinin öncülü¤ünü çekti¤i bir yaklafl›md›r. Kad›n hareketinin sadece Bat›l› feministlere özgü bir fley olmad›¤› ve di¤er ülkelerde de kad›n hareketinin kendine özgü ba¤›ms›z bir tarihinin oldu¤u düflünülmektedir (Moser, 1992, s.74-75). Güçlendirme yaklafl›m›, geliflmekte olan ülkelerde kad›nlar›n sömürülmesinin nedenlerini ve dinamiklerini eflitlik yaklafl›m›ndan farkl› de¤erlendirmektedir. Bu yaklafl›m, kad›n ve erkek eflitsizli¤ini kabul etmekte, ancak kad›nlar›n eflitsizlik ve sömürü deneyimlerini ›rksal, s›n›fsal, etnik temelde yaflad›klar›n› düflünmektedir. Geliflmifl ülkelerden farkl› olarak, geliflmekte olan ülkelerde kad›nlar›n eflitsizli¤i, sömürgecili¤in tarihi ve yeni ekonomik düzenle iliflkilendirilmektedir. Bundan dolay› da kad›nlar bask›c› yap› ve durumlar› farkl› düzeylerde de¤ifltirmek zorundad›r. Güçlendirme yaklafl›m›, kalk›nma ve güç aras›ndaki iliflkiyi daha önceki yaklafl›mlardan farkl› ele almaktad›r. Örne¤in; eflitlik yaklafl›m› da kad›nlar›n güçlenmesini savunmaktad›r. Ancak güçlendirme yaklafl›m›na göre, kad›nlar›n güçlenmesi di¤erlerinin (ör. erkekler) güçsüzleflmesi anlam›na gelmemektedir. Tersine, güçlenme kad›nlar›n kapasitelerini art›rarak kendilerine olan güvenlerini kazanmas› ve bu güveni gelifltirmesidir. Güçlenme, kad›nlar›n maddi ve maddi olmayan kaynaklar üzerinde kontrol kazanmas›d›r. Güçlendirme yaklafl›m›, kad›nlar›n, kalk›nmaya yukar›dan afla¤› uygulanan plan, program ve projeler çerçevesinde dahil edilmesini elefltirmektedir. Çünkü; bu tür uygulamalarda, kad›nlar kendi yaflamlar› hakk›ndaki sorunlar› ve nas›l bir dünyada yaflamak istediklerini ifade edebilecek koflullardan yoksundurlar (Moser, 1992, s.75). 1985 y›l›nda Nairobi’de düzenlenen Dünya Kad›n Konferans›nda geliflmekte olan ülkelerden gelen feministler, dünya kad›nlar›n›n yaflam koflullar› ve tüm insanlar için istenen alternatif toplum modeli için flu politikalar› önermifllerdir: Dünyadaki her ülkede toplumsal cinsiyete dayal› eflitsizliklerin yan› s›ra s›n›f ve ›rk temelinde yaflanan eflitsizlikler ortadan kalkmal›. Kad›nlar›n temel ihtiyaçlar› temel hak olarak tan›nmal›d›r. Yoksulluk ve fliddetin çeflitleri ortadan kald›r›lmal›. Her bireyin kapasitesini ve yarat›c›l›¤›n› tam olarak gelifltirebilmek için herkese eflit f›rsatlar verilmeli. Kad›nlar›n yeniden üretim iflleri yeniden tan›mlanmal› ve bu ifller kad›n ve erkek taraf›ndan eflit bir flekilde paylafl›lmal›d›r. Eflitlik, kalk›nma ve bar›fl, temel haklar olmal›d›r. Bütün bunlar da kad›nlar›n güçlendirilmesiyle gerçekleflecektir (Moser, 1992, s. 75). Kad›nlar›n güçlenmesi uzun ve k›sa dönemli stratejiler kapsam›nda gerçekleflmesi planlanmaktad›r. Uzun dönemli stratejiler toplumsal cinsiyet, s›n›fsal ve ulusal eflitsizliklerin ortadan kalkmas›n› içermektedir. K›sa dönemli stratejiler ise krizlere karfl› gelifltirilen çözümleri içermektedir. Örne¤in; tar›m, formel ve enformel sektörde kad›nlara yönelik istihdam olanaklar›n›n gelifltirilmesi k›sa dönemli stratejiler aras›nda yer almaktad›r. K›sa dönemli stratejiler kad›nlar›n pratik toplumsal ihtiyaçlar›n›, uzun dönemli stratejilerse kad›nlar›n toplumsal cinsiyet stratejilerine karfl›l›k gelmektedir. Ayn› zamanda k›sa dönemli stratejiler uzun dönemli Etkililik yaklafl›m› üretim, yeniden üretim ve topluluk ifllerinde kad›n eme¤inin esnekli¤ine dayanmaktad›r. Bu yaklafl›mda, kad›nlar›n sadece pratik toplumsal ihtiyaçlar› karfl›lanmaktad›r. Güçlendirme Yaklafl›m› Güçlendirme yaklafl›m›, kad›nlar›n toplum içindeki eflitsiz konumlar›n›n nedeni sömürgecilik ve yeni sömürgecilik iliflkilerine dayand›rmaktad›r. Kad›nlar›n eflitsizlikleri ›rksal, s›n›fsal ve etnik temelde farkl›laflmaktad›r. Güçlenme kad›nlar›n kapasitelerini art›rarak kendilerine olan güvenlerini kazanmak ve bu güveni gelifltirmektir. Ayn› zamanda, kad›nlar›n maddi ve maddi olmayan kaynaklar üzerinde kontrol kazanmas›d›r. Kad›nlar›n güçlenmesi için, uzun dönemli stratejiler aras›nda toplumsal cinsiyet, s›n›fsal ve ulusal eflitsizliklerin ortadan kalkmas› yer almaktad›r. K›sa dönemli stratejiler ise krizlere karfl› gelifltirilen çözümleri içermektedir 158 Toplumsal De¤iflme Kuramlar› stratejilerin geliflmesine hizmet etmektedir. Güçlendirme yaklafl›m›na göre de hukukta, medeni kanunda, mülkiyet haklar›n tan›nmas›nda, toplumsal ve kurumsal yap›larda kad›nlara tan›nacak haklar kad›nlar›n güçlenmesi aç›s›ndan önemlidir. Eflitlik yaklafl›m›nda da kad›nlar›n erkeklerle eflitlenmesi için yasal haklar›n kazan›lmas› önemlidir. Ancak, güçlendirme yaklafl›m› eflitlik yaklafl›m›ndan farkl› olarak, kad›n haklar›n›n geliflimini yukar›dan afla¤›ya kad›nlara verilmesinin aksine, afla¤›dan yukar›ya kad›nlar›n kat›l›m› ve talepleri do¤rultusunda oluflturulmas›n› savunmaktad›r. Hükümetlerin yan› s›ra, kad›nlar›n toplumsal konumlar›n› iyilefltirme ve eflitleme süreçlerine kad›n örgütlerinin de kat›lmas›n›n önemi vurgulanmaktad›r. Kad›nlar›n güçlenmesi için sadece yasal de¤iflikliklerin yap›lmas› yeterli de¤ildir. Kad›nlar›n planlama aflamas›na kat›lmalar›, kad›nlara yönelik projelerde kad›nlar›n, bilinçlerinin yükseltilmesi, e¤itim programlar›, politik hareketlili¤in sa¤lanmas›, kad›n örgütlerinin güçlendirilmesi de en az yasal de¤ifliklikler kadar önemsenmektedir. Afla¤›da aktar›lan deneyim, hükümetler ve kad›n örgütlerinin ortak çal›flmas›na ve gelifltirdikleri projelerin sonucunda kad›nlar›n güçlenmesi ve bilinçlenmesine bir örnek oluflturmaktad›r. Kad›n›n ‹nsan Haklar› E¤itimi Program› (K‹HEP) “Kad›n›n ‹nsan Haklar› E¤itimi’ne kat›l›rken konufltuklar›m›z›, ö¤rendiklerimizi evde ve çevremde de tart›flmaya, uygulamaya bafllad›m. E¤itimden sonra kendime bir özgüvenim olufltu. Ö¤rendim ki benim de haklar›m var. Ve bu haklar›mdan yararlanabilirim. Hep eflimin dedi¤i olacak diye birfley olmad›¤›n› gördüm. Art›k benim dedi¤im de olabiliyor. Yeri geldi¤inde eflimle tart›flt›¤›m›z, onu elefltirdi¤im, tersledi¤im dahi oluyor. Ev halk›yla aramdaki iliflki de de¤iflmeye bafllad›. Art›k bana sayg› duyuyorlar, sözüme de¤er veriyorlar, ev ifllerine yard›mc› oluyorlar. Önce kendime, sonra da çevreme faydal› olabilmeyi amaç edindim. Çünkü herkes kendili¤inden gelip bu e¤itimi alm›yor, ben de elimden geldi¤ince baflkalar›n› da bilgilendirmeye çal›fl›yorum. Kad›n›n ‹nsan Haklar› E¤itim Program›’n›n Onur Mahallesi’nde uygulan›yor olmas› çok güzel birfley ama insanlar›m›z› de¤ifltirmek yavafl yavafl, zamanla oluyor. Ben hep böyle giriflken, kendi haklar›n› bilen bir kad›n de¤ildim. Dedi¤im gibi Kad›n›n ‹nsan Haklar› E¤itim Program›’ndan sonra özgüvenim çok artt›. Aile çocuk e¤itim program›na da kat›ld›m. Yar›m b›rakt›¤›m e¤itimime geri dönmeye karar verdim. Aç›kö¤retime bafllad›m, d›flardan ortaokulu okumak istedim. Aile içi fliddet gören arkadafllar›m var. Onlara haklar› oldu¤unu ve bunlar› savunabileceklerini anlat›yorum. Aralar›ndan karakola baflvuranlar oluyor. Ama polis memuru “efller aras›nda kavga olur, bar›fl›rlar sonra, biz kar›flamay›z” deyip geri eve yolluyordu kad›nlar›. Oysa karakolun yapmas› gereken ifller var, kad›n›n hastaneye gitmesi gerek mesela, bir doktor görmesi gerek. Karakolun görevlerinin bilinmesi laz›m. Kad›nlar olarak haklar›m›z› bilmedi¤imiz için savunam›yorduk da. Kad›n›n ‹nsan Haklar› E¤itimi’nden sonra bu de¤iflti. Aile içi fliddet gören arkadafllar›mla birlikte karakola gidip “sizlerin burada bir fleyler yapman›z gerekiyor; bizler hakk›m›z olan› isteyece¤iz; sizlerin de bize yol göstermesi gerekiyor” fleklinde konuflmaya bafll›yorum art›k. Karakoldakiler de sorumluluklar›n›n daha çok fark›na var›yorlar” K‹HEP kat›l›mc›s›, ‹zmir Kaynak: Liz Erçevik Amado. Kad›n›n ‹nsan Haklar› E¤itimi Program› (K‹HEP) editör Nancy L. Pearson. www.kadinininsanhaklari.org/files/NEWTACTICSweb.pdf 7. Ünite - Kalk›nma ve Kad›n Refah yaklafl›m›nda da kad›n örgütleri önemsenmektedir. Ancak bu yaklafl›m kad›nlar›n yeniden üretim rolleri üzerinde daha çok durmakta ve kad›nlara yönelik politika ve projelerde yukar›dan afla¤›ya uygulanmaktad›r. Güçlendirme yaklafl›m› ise kad›nlar›n üretim, yeniden üretim ve topluluk hizmetlerindeki rollerinin tümünü dikkate almakta, politika, plan ve projelerin afla¤›dan yukar›ya, yani kad›nlar›n kat›l›m›yla kad›n örgütleri taraf›ndan gerçeklefltirilmesini savunmaktad›r. Ayr›ca kad›nlar›n güçlenme sürecinde, hem stratejik hem de pratik toplumsal ihtiyaçlar›n›n karfl›lanmas› önemsenmektedir. Hatta pratik toplumsal ihtiyaçlar, kad›nlar›n stratejik ihtiyaçlar›n›n karfl›lanmas› aç›s›ndan önemli bir basamak olarak düflünülmektedir. Örne¤in; kad›nlara yönelik fliddetin ortadan kald›r›lmas› kad›nlar›n stratejik ihtiyaçlar› aras›ndad›r. Fakat fliddete u¤rayan kad›nlar için öncelikler aras›nda konut, afl, ifl gibi temel ihtiyaçlar yer alabilir. Bu pratik ihtiyaçlar›n çözülmesi de kad›nlar›n fliddetle mücadelesinde önemli bir basamakt›r (Moser, 1992, s.77). KADIN VE KALKINMANIN TEMEL KONULARI Günümüzde kad›n konusu art›k kalk›nma yaz›n›n›n temel bir meselesi haline gelmifltir. Uluslararas› kurum ve kurulufllar, hükümetler, yerel kad›n örgütleri kalk›nman›n kad›nlar üzerindeki olumsuz etkilerini, kad›nlar›n toplum içindeki ezilmiflliklerini belli konular alt›nda tart›flmakta ve bu alanlarda kad›nlar›n durumlar›n›n iyilefltirilmesine yönelik politika, program ve projeler gelifltirmektedir. Bu bölümde, bu alanda tart›fl›lan baz› önemli konular özetlenecektir. Yoksulluk: Yoksulluk kalk›nman›n en önemli konular›ndan biridir. 2015 y›l›na kadar dünyada mutlak yoksulluk s›n›r› alt›nda yaflayan kad›n ve erkeklerin en az yar›s›n›n yoksulluktan kurtulmas› hedeflenmektedir. Kad›nlar yoksulluktan en çok etkilenen toplumsal kesimler aras›nda yer almaktad›r. Ayr›ca, kad›nlar genel olarak yoksullu¤un ve özel olarakda kendi yoksulluklar›n›n azalt›lmas›nda temel aktör olarak görülmektedir. Yoksullu¤u azaltma programlar›n›n etkinli¤i aç›s›ndan ekonomiye aktif olarak kat›lmalar› beklenmektedir. Yoksulluk art›k sadece gelir yetersizli¤i ve beslenme sorunu olarak görülmez (Bell, 2000). Kiflisel güvenlik ve özgürlük de yoksullu¤un ve yoksunlu¤un önemli bir boyutu olarak de¤erlendirilir. Birçok uluslararas› kurum, hükümetlerin ve sivil toplum kurulufllar›n›n yoksullu¤u azaltma stratejilerine kat›lmalar›n› desteklemektedir. Dünya Bankas› ve Uluslararas› Para Fonu gibi kurulufllar yoksullu¤un azalt›lmas› için geliflmekte olan ülkelere çeflitli fonlar ay›rmaktad›r. Yoksullu¤un azalt›lmas› programlar›nda, yoksullu¤un toplumsal cinsiyet boyutuna ayr›ca dikkat çekilmekte ve kat›l›mc› bir yöntemle bu program ve projelerin uygulanmas› hedeflenmektedir. Kat›l›mc› yöntemle kad›nlar›n yoksullu¤u nas›l yaflad›klar› ve kendi bak›fl aç›lar›yla öncelikli sorunlar›n›n neler oldu¤unun belirlenmesi önem kazanmaktad›r. Toplumsal cinsiyete duyarl› kat›l›mc› yöntem, kad›n yoksullu¤una duyarl› ve kad›nlar›n önceliklerine önem veren bir yaklafl›md›r. Bu yöntemin uygulanmas›nda kad›nlar›n, sivil toplum kurulufllar›n›n, kad›n örgütlerinin, sendikalar›n, hükümetlerin, uluslararas› topluluklar›n kat›l›m› ve iflbirli¤i oldukça önemlidir. Küreselleflmenin Toplumsal Cinsiyet Boyutu: Küreselleflmenin toplumsal cinsiyet boyutunun incelenmesi, küreselleflme ve yap›sal uyum programlar›n›n kad›nlar› nas›l etkiledi¤i anlam›na gelmektedir. Yap›sal uyum programlar› sonucunda e¤itim, sa¤l›k, ulafl›m, altyap› gibi sosyal hizmet alanlar›na ayr›lan harcamalar›n k›s›lmas›, hanenin ihtiyaçlar›n› tedarik etmede önemli bir role sahip kad›nlar› olumsuz etkilemifltir. Daha önce kamu sektörü, sosyal koruma ve sosyal güvenlik gibi alanlarda temel rol oynamaktayd›. Bu alanlarda sa¤lanan hizmetler art›k hane- 159 Güçlendirme yaklafl›m› kad›nlar›n güçlenmesi için politika, plan ve projelerin afla¤›dan yukar›ya, yani kad›nlar›n kat›l›mlar›yla gerçeklefltirilmesini savunmaktad›r. 160 Toplumsal De¤iflme Kuramlar› nin kendisine b›rak›lm›flt›r. Hane içinde de bu hizmetler kad›n eme¤i taraf›ndan sa¤lanmaktad›r. Küreselleflmenin kad›nlar üzerindeki olumsuz sonuçlar›n›n hafifletilmesi için makro ekonomik düzeyde önerilen çözümlerden baz›lar› flunlard›r: Kad›nlar›n eviçi karfl›l›¤› ödenmemifl emekleri sonucunda yaratt›klar› de¤erlerin ulusal ve uluslararas› istatistiklerde görünür k›l›nmas›. Kad›nlar›n makro ekonomik kararlar›n al›nma sürecine dahil edilmesi. Kad›nlar›n ticaret alanlar›nda gerçeklefltirdikleri faaliyetlerin görünür k›l›nmas›. Uluslararas› yard›mlar›n, sermaye ak›fl›n›n, ticaretin serbestleflmesinin, harcamalar›n k›s›lmas›n›n kad›n ve erkekler üzerindeki etkilerini ortaya koyan bir bilgi sisteminin oluflturulmas›. Küçük sektörlerdeki kad›n giriflimcili¤inin gelifltirilerek orta ve büyük düzeye tafl›nmas›. Makro ekonomik düzeyin d›fl›nda, küreselleflmenin kad›nlar üzerindeki olumsuz sonuçlar›n›n hafifletilmesi, ekonomik güçlenme aç›s›ndan tart›fl›lmaktad›r. Ekonomik güçlenmenin hem kad›n hem de erkek aç›s›ndan yoksullukla mücadelede önemli oldu¤u bilinmektedir. Bununla birlikte iflgücü piyasalar›nda kad›nlar daha çok ayr›mc›l›¤a u¤ramaktad›r. Kad›nlar, ifllere verilen de¤er ve derecelendirme sisteminde, ifl kanunlar›nda, sendikalarda ve al›nan ücrette ayr›mc›l›¤a u¤ramaktad›r. Ayr›ca kad›nlar›n yeniden üretim alan›ndaki rolleri üretim sürecine kat›lmalar›na engel olabilmektedir. Kad›nlar›n ekonomik güçlenmelerinin önündeki engellerin kald›r›lmas› için uluslararas›, ulusal ve yerel örgütlerin iflbirli¤inin önemli oldu¤u vurgulanmaktad›r. Kad›n giriflimcilerin e¤itilmesi ve desteklenmesi, kad›nlara yönelik kredilerin verilmesi ekonomik güçlenme önerileri aras›nda yer almaktad›r (Bell, 2000). ‹letiflim ve Bilgi Teknolojileri: Küreselleflmenin önemli göstergelerinden biri iletiflim ve bilgi teknolojilerinin geliflmesi ve kullan›m alan›n›n yayg›nlaflmas›d›r. Kad›n ve erkek aç›s›ndan, geliflen bilgi teknolojilerine ulaflma sürecinde eflitsizlikler yaflanmaktad›r. Dünya Bankas›’n›n küresel bilgi program› kapsam›nda, iletiflim ve bilgi teknolojilerine ulaflmada yaflanan eflitsizli¤in ortadan kald›r›lmas› hedeflenmektedir. ‹letiflim ve bilgi teknolojilerinin kad›nlar aras›nda kullan›m›n›n yayg›nlaflt›r›lmas› yerel düzeyde kad›n giriflimcileri olumlu etkileyecektir. Kad›nlar, internet arac›l›¤›yla, ürettikleri ürünleri pazarlama olanaklar› yakalayacaklard›r. Bu teknolojilerin kullan›m›, kad›nlar›n uzaktan e¤itim almalar› aç›s›ndan da oldukça önemlidir. Sonuç olarak, kad›nlar›n iletiflim ve bilgi teknolojilerine ulaflmas›n› kolaylaflt›racak olanak ve e¤itimlerin verilmesi önemlidir (Bell, 2000). Çevre: Sürdürülebilir kalk›nmada çevre ve çevreyle toplumsal cinsiyet iliflkisi di¤er önemli konulardan biridir. Do¤al kaynaklar›n korunmas› ve yönetiminde kad›nlar›n kapasitelerinin gelifltirilmesi temel hedeflerden biridir. Sürdürülebilir kalk›nma için ulusal kalk›nma stratejilerinde toplumsal cinsiyete duyarl› planlama yaklafl›mlar›n›n benimsenmesi, kad›nlar›n çevre politikalar›na kat›l›mlar›n›n sa¤lanmas› önerilmektedir. Çevrenin korunmas› ve sürdürülebilir kalk›nma için di¤er önerilerse flunlard›r: Mal ortakl›¤›nda kad›n ve erkek aras›nda eflitli¤in sa¤lanmas›. Do¤al kaynaklara ulaflmada ve planlama sürecinde toplumsal cinsiyet duyarl›l›¤›na önem verilmesi. Çevre ve toplumsal cinsiyet konusunun kalk›nma sürecine dahil edilmesi. Çevrenin bozulmas› ve korunmas›nda toplumsal cinsiyet etkisinin sorgulanmas›. Kad›nlar›n çevreyle ilgili konularda karar alma süreçlerine kat›l›mlar›n›n sa¤lanmas›. Çevrenin kad›n sa¤l›¤› üzerindeki etkilerinin tespit edilerek çözülmesi (Bell, 2000). Erkek ve Erkeklik: Erkek ve erkeklik, kalk›nma ve toplumsal cinsiyetle iliflkili olarak ele al›nan di¤er konulardan biridir. Kalk›nmaya toplumsal cinsiyet yaklafl›m›ndan bakmak kad›n ve erkek aras›ndaki iliflkinin sorgulanmas›n› zorunlu k›lmaktad›r. Di¤er bir deyiflle, yerel düzeyde kad›n ve erkeklerin, kad›nl›¤› ve erkekli¤i nas›l alg›lad›¤› ve deneyimledi¤i kalk›nma programlar› aç›s›ndan da önemlidir. Kad›n olmak nedir? Erkek olmak nedir? Bu sorular›n yan›t›, kad›nlar›n kalk›nma sürecine kat›lmalar› ve kalk›nmadan faydalanmalar› aç›s›ndan oldukça önemlidir. Örne¤in; 7. Ünite - Kalk›nma ve Kad›n fliddetin erkek olmayla özdefllefltirilmesi, erkekli¤in bir göstergesi olarak alg›lanmas› ve bu alg›n›n kad›nlar taraf›ndan da içsellefltirilmesi kad›na yönelik fliddeti ortadan kald›rmak için uygulanan stratejilerin gözden geçirilmesini gerektirecektir. fiiddetle mücadelede erkeklik ve kad›nl›k alg›s›n›n de¤ifltirilmesi de mücadele politikalar›n›n bir boyutu olabilecektir. Erkeklik ve kad›nl›¤›n inflas›, kalk›nma sürecinde kad›nlar›n güçlenmesini destekleyen ya da engel olan bir faktöre dönüflebilmektedir (Bell, 2000). fiiddet: Kad›n ve kalk›nma yaz›n›nda yer alan di¤er önemli konulardan biri de kad›na yönelik fliddettir. Küreselleflme sonucunda ortaya ç›kan ekonomik krizlerin ve geçim s›k›nt›s›n›n aile içi fliddeti art›rd›¤› tart›fl›lmaktad›r. Aile içi fliddet, uluslararas› kurumlar ve kad›n örgütleri taraf›ndan uluslararas› düzeyde önemli bir toplumsal problem olarak tan›mlanmaktad›r. Ayr›ca küresel düzeyde kad›n ticaretinin yayg›nlaflmas› da kad›na yönelik fliddeti art›rmaktad›r. Kad›na yönelik fliddetle mücadele amac›yla ulusal ve uluslararas› düzeyde birçok politika ve öneri gelifltirilmektedir. fiiddetle mücadelede, fliddete karfl› kad›nlar› koruyan yasalar›n gelifltirilmesi, okul ça¤›ndaki çocuklara fliddet hakk›nda bilgilendirici e¤itimlerin verilmesi, fliddete u¤rayan kad›n›n koruma alt›na al›nmas›, fliddet uygulayanlara cezai yapt›r›mlar›n art›r›lmas›, güvenlik güçlerinin fliddet konusunda e¤itilmesi gibi öneriler yer almaktad›r (Bell, 2000). Di¤er Ülkelerde oldu¤u gibi Türkiye’de de kad›n›n güçlenmesi ve aileiçi fliddetin önlenmesine yönelik uygulanan programlar vard›r. Kad›n›n ‹nsan Haklar› E¤itimi Program›, bu programlardan bir tanesidir ve afla¤›daki pasaj bu programa kat›lan bir kad›n›n yaflad›¤› deneyimi aktarmaktad›r. Kad›n›n ‹nsan Haklar› E¤itimi Program› (K‹HEP) “Elaz›¤’›n Karaköçen Köyü’ne akrabalar›ma gelin olarak yollad›lar beni. Bizim evden baflka cevrede kap› komflusu dahi yoktu. ‹zmir’e tafl›nd›ktan sonra aile içi fliddet yaflad›¤›m için Toplum Merkezi’ne baflvurdum ve burada da Kad›n›n ‹nsan Haklar› E¤itimi’ne kat›lmaya bafllad›m. Evlili¤imin 15 y›l› boyunca eflimden ve ailesinden sürekli fiziksel bask› gördüm. ‹flyerinde Toplum Merkezi’ndeki faaliyetleri duydum ve geldim. Kad›n›n ‹nsan Haklar› E¤itimi’ne kat›ld›m. Kad›n›n ‹nsan Haklar› E¤itimi surecinde eflimle mücadele etmeye bafllad›m. Burada insan haklar›n›, Mor Çat›’y› duydum. Kad›nlar›n da haklar› oldu¤unu ö¤rendim. Benim haklar›m var, bu fliddeti hak etmiyorum, dedim. Ben 20 y›ld›r evliyim ve 5 senedir tam bir han›mefendi gibi yafl›yorum. Bu de¤iflikli¤i sa¤lamak için kendim u¤raflt›m, Kad›n›n ‹nsan Haklar› E¤itimi’ne kat›l›rken burada de¤ifltim. Benim yaflad›¤›m fliddet sadece eflimle de¤il, eflimin çevresiyle, tüm toplumla ilgili. ‹nsan çevresinden etkileniyor. Eflimle konuflarak zamanla iliflkimizdeki herfley de¤iflti. Art›k eflim, seninle gurur duyuyorum, diyor. Dayak yiyordum, her istedi¤ini yap›yordum da gurur duymuyordun, neden flimdi duyuyorsun, diyorum. Kad›nl›k gururumu savundu¤umu anlad›. 10 kiflilik Kad›n›n ‹nsan Haklar› E¤itimi grubumuza geldi, ben kar›mla gurur duyuyorum, benim yapt›klar›m yanl›flt›r, bile dedi. Kad›n›n ‹nsan Haklar› E¤itimi’nden sonra çocuklar›mla da daha iyi anlafl›yoruz. Eflimle güzel fleyler yafl›yoruz. 2 senedir bana bir fiske dahi vurmad›. Eski günler bana art›k bir film gibi geliyor. Hat›rlarken a¤lam›yorum bile. Çünkü yaflad›klar›ma inanam›yorum. fiimdiki mant›¤›mla baksayd›m bunlar›n hiçbirini çekmezdim. Ç›kar gelirdim. Ama o zamanlar birfley bilmiyordum, yaln›zd›m”. K‹HEP kat›l›mc›s›, ‹zmir Kaynak: Liz Erçevik Amado. Kad›n›n ‹nsan Haklar› E¤itimi Program› (K‹HEP) editör Nancy L. Pearson. www.kadinininsanhaklari.org/files/NEWTACTICSweb.pdf 161 162 SIRA S‹ZDE Toplumsal De¤iflme Kuramlar› 5 Türkiye’de kad›na yönelik aile içi fliddeti araflt›r›n›z. HIV/AIDS: HIV/AIDS art›k sadece bir sa¤l›k problemi de¤ildir. Birçok ülkenin ekonomik ve toplumsal geliflme süreci üzerinde y›k›c› bir etki yapan probleme dönüflmüfltür. HIV/AIDS ile mücadele eden ülkeler için ayn› zamanda bir kalk›nma krizidir. Kalk›nman›n önünde önemli bir krize dönüflen HIV/AIDS ile mücadele süreci birçok politika ve program› içermektedir. HIV/AIDS’in kad›n ve erkek aç›s›ndan etkilerinin belirlenmesi aç›s›ndan topluluk temelli araflt›rmalar yap›lmaktad›r. Ayn› flekilde topluluk düzeyinde, HIV/AIDS’e karfl› insanlar›n bilinçlenmesi için e¤itim programlar› uygulanmaktad›r. Örne¤in Uluslararas› Çal›flma Örgütü, Afrika’da HIV/AIDS’in yay›lmas›yla bafla ç›kabilmek için programlar gelifltirmektedir. Bu programlarda kurbanlara destek verilmekte ve HIV/AIDS’den korunma yöntemleri hakk›nda topluluklar bilgilendirilmektedir. Okullarda yürütülen kampanyalarda, kad›n ve erkekler cinsellik, madde ba¤›ml›l›¤›, HIV/AIDS gibi konularda aç›k ve rahat bir flekilde konuflmalar› için cesaretlendirilmektedir. Erkeklere, kendilerini, efllerini ve ailelerini HIV/AIDS’den nas›l koruyabilecekleri anlat›lmaktad›r. Afrika’n›n birçok ülkesinde uygulanan HIV/AIDS ile mücadele programlar›nda yaflanan önemli problemlerden biri kad›n ve erkeklerin cinsellik hakk›nda konuflmaya direnç göstermeleridir (Bell, 2000). 7. Ünite - Kalk›nma ve Kad›n 163 Özet N A M A Ç 1 N A M A Ç 2 Feminizmin kalk›nmaya yönelik yaklafl›m›n› s›n›fland›rabilme, Feministlerin kalk›nmaya yaklafl›mlar› Kalk›nmada Kad›n, Kad›n ve Kalk›nma, Toplumsal Cinsiyet ve Kalk›nma olarak s›n›fland›r›lmaktad›r. Kalk›nmada kad›n yaklafl›m›, Liberal feminist yaklafl›m› temsil etmektedir. Kad›nlar homojen bir grup olarak görülmektedir. Kad›nlar aras›ndaki s›n›fsal, ›rksal ve etnik farkl›l›klardan kaynakl› eflitsizlik deneyimi dikkate al›nmamaktad›r. Geliflmekte olan ülkelerde kalk›nman›n kad›nlara e¤itim ve istihdam f›rsatlar› yarataca¤› düflünülmektedir. Kalk›nma ve kad›n, Marksist feminist düflünceyi temsil etmektedir. Kad›n›n toplumsal konumu, geliflmekte olan ülkelerin toplumsal s›n›f yap›s› ve sömürü iliflkileri temelinde analiz edilir. Kad›nlar›n karfl›l›¤› ödenmemifl eviçi emekleri ve ücretli emeklerinin kalk›nmaya önemli bir de¤er katt›¤› savunulmaktad›r. Küresel kapitalist koflullar alt›nda kad›nlar›n ezilmiflli¤i ortadan kalkmayacakt›r. Toplumsal cinsiyet ve kalk›nma yaklafl›m›, kad›nlar›n yaflam›n› etkileyen sosyal, ekonomik ve politik faktörleri bütüncül bir çerçevede analiz etmektedir. Kalk›nma sürecinde, eflitlik ve toplumsal adaletin sa¤lanmas›nda, hem kad›n hem de erke¤in toplumsal rolleri dikkate al›nmaktad›r. Kad›nlar kalk›nman›n aktif kat›l›mc›lar›d›r. Özellikle 1980’li y›llardan sonraki ekonomik kalk›nma sürecinde kad›nlar için tam eflitlik hedeflenmektedir. Refah yaklafl›m›n› tan›mlayabilme, Refah yaklafl›m›, 1950 ve 1960’l› y›llarda genel olarak geliflmekte olan ülkeler ve özel olarak da kad›nlar için uygulanan ilk kalk›nma politikas›d›r. H›zl› ekonomik büyüme amac›yla üretime yap›lan yat›r›mlarda temel hedef kitlesi erkeklerdir. Kad›nlar ise refah yard›mlar›n›n hedef kitlesidir. Bu yaklafl›m, kad›nlar› kalk›nman›n pasif al›c›lar› olarak görmektedir. Kad›nlar›n annelik ve çocuk yetifltirme rollerine, kalk›nma aç›s›ndan olumlu bak›lmaktad›r. Erkeklerin üretken rolleri dikkate al›n›rken kad›nlar›nsa sadece yeniden üretim rolleri üzerinde durulmaktad›r. Geliflmekte olan ülkelerde uygulanan refah programlar› ailenin fiziksel geçimi için gerekli g›da yard›mlar›, beslenme e¤itimleri ve aile planlama politika- lar›n› içermektedir. G›da yard›mlar›, özellikle deprem, kurakl›k gibi do¤al afetler sonras› k›sa dönemli yard›m programlar›n› içermektedir. Kötü beslenmeyle mücadele kapsam›nda uygulanan di¤er refah programlar›ndan biri de beslenme e¤itimleridir. Bu programlar›n hedef kitlesi, 5 yafl alt› çocuklar, hamile ve emziren kad›nlardan oluflmaktad›r. Kad›nlara yönelik uygulanan refah programlar›ndan biri de aile planlamas› programlar›d›r. Refah yaklafl›m›, kad›nlar›n pratik toplumsal cinsiyet ihtiyaçlar›na öncelik vermektedir. N Eflitlik yaklafl›m›n› aç›klayabilme, Eflitlik yaklafl›m›, kad›nlar› kalk›nma sürecinin aktif kat›l›mc›lar› olarak görmektedir. Bu yaklafl›m, kalk›nma sürecinde kad›nlar›n stratejik toplumsal cinsiyet ihtiyaçlar›na öncelik vermektedir. Hükümetlerin kad›nlara ekonomik ve politik özerklik vermesi, kad›n ve erkek aras›ndaki eflitsizli¤in azalt›lmas› gibi talepler temel stratejik ihtiyaçlar ars›nda yer almaktad›r. Eflitlik yaklafl›m› kalk›nma sürecinde geliflmekte olan ülkelerdeki kad›nlar›n konumlar›n›n iyilefltirilmesine yönelik Bat›l› feministlerin elefltiri ve talepleri etraf›nda flekillenmifltir. Eflitlik yaklafl›m›, kad›nlar›n üretim ve yeniden üretim rollerini dikkate almaktad›r ve kad›nlar›n istihdam arac›l›¤›yla kalk›nma sürecine dâhil edilmesini savunmaktad›r. Gelir kazanma kad›nlar›n pratik toplumsal ihtiyaçlar› aras›ndad›r. Ancak eflitlik yaklafl›m›, kalk›nma sürecinde kad›nlar›n stratejik toplumsal cinsiyet ihtiyaçlar›na da öncelik vermektedir. Stratejik toplumsal cinsiyet ihtiyaçlar›n karfl›lanmas› için, çocuklar›n vesayeti, mülkiyet, kredi kullanma, seçme ve seçilme gibi konularda yasal haklara ulafl›lmas› hedeflenmektedir. N Yoksullukla mücadele yaklafl›m›n›n özelliklerini s›ralayabilme, Yoksullukla mücadele yaklafl›m›, 1970’li y›llardan sonra uygulanmaya bafllanm›flt›r. Kad›n yoksullu¤u azgeliflmiflli¤in bir sonucudur. Kad›nlar›n üretken rollerine önem verilmektedir. Yoksullukla mücadele yaklafl›m›, kad›nlar›n küçük ölçekli gelir getirici projeler arac›l›¤›yla gelir kazanmas›n› hedeflemektedir. Kad›n ve erkek aras›ndaki ekonomik eflitsizli¤in kald›r›lmas›n› he- A M A Ç 3 A M A Ç 4 164 Toplumsal De¤iflme Kuramlar› deflemektedir. Gelir getirici ifllerin yan›nda, yoksullukla mücadelede temel ihtiyaçlar stratejileri uygulan›r. Bu stratejiler, g›da, giysi, bar›nma, yakacak, e¤itim, insan haklar› gibi temel ihtiyaçlar›n karfl›lanmas›n› içermektedir. 1970’li y›llardan sonra kad›nlar için gelifltirilen gelir getirici projeler h›zla ço¤alm›flt›r. Ancak bu projelerde, kad›nlar›n geleneksel toplumsal cinsiyet rolleri ortadan kald›r›lamam›flt›r. Kad›nlar ço¤unlukla yoksullukla mücadele projelerinin özellikle planlama aflamas›n›n d›fl›nda kalmaktad›rlar. Gelir getirici projelere kat›lan kad›nlar›n eviiçi iflleri, çocuklara bakma sorumluluklar› dikkate al›nmamaktad›r. Hanenin finansal gelirini kontrol eden erkek oldu¤u için, kad›n›n kendi kazanc› üzerinde tasarruf etme olanaklar› da ellerinden al›nmaktad›r. Yoksullukla mücadele yaklafl›m›, gelir getirici projelerle kad›nlara istihdam f›rsatlar› sunmaktad›r. Ancak kad›nlar›n gelir kazanmas›n› amaçlayan bu projelerde pratik toplumsal ihtiyaçlar dikkate al›nmaktad›r. N A M A Ç 5 Etkililik yaklafl›m›n› aç›klayabilme, Etkililik yaklafl›m›, 1980’li y›llardan sonra birçok geliflmekte olan ülkelerin içine düfltü¤ü borç krizine karfl› gelifltirilmifltir. Yap›sal Uyum Politikalar› genel olarak ekonomide verimlilik ve etkinli¤in art›r›lmas› için uygulanmaktad›r. Bu programlar alt›nda, etkililik yaklafl›m›n temel amac› kad›nlar›n iflgücü piyasalar›na kat›lmalar›yla ekonomide verimlilik ve etkinli¤in sa¤lanmas›d›r. Ancak yap›sal uyum politikalar› birçok yönüyle erkek yanl›d›r. Bu programlar kad›nlar›n eviçi yeniden üretim faaliyetlerinden yararlanmaktad›r. Hükümetlerin sosyal hizmet alanlar›nda yapt›¤› harcamalar› k›smas› kad›nlar›n eviçi eme¤ini etkilemifltir. Çocuk ve yafll›lar›n bak›m›, g›da, yakacak temini, hane içi kaynaklar›n evin geçimi için tüketilebilir hale getirilmesi, kad›nlar›n eviçi emekleri üzerinden sa¤lanmaktad›r. Ayr›ca, gelir getiren politika ve projelerde kad›nlar›n zaman› kullanma aç›s›ndan karfl›laflt›klar› problemler dikkate al›nmamaktad›r. Son olaraksa hane içi kaynaklar›n eflit flekilde bölüflüldü¤ü varsay›lmaktad›r. Oysak hane içi kaynaklar›n üretim, tahsis ve tüketim süreçlerinde toplumsal cinsiyet temelli eflitsizlikler yaflanmaktad›r. Etkililik yaklafl›m› üretim, yeniden üretim ve topluluk ifllerinde kad›n eme¤inin esnekli¤ine dayanmaktad›r. Bu yaklafl›mda kad›nlar›n sadece pratik toplumsal ihtiyaçlar› karfl›lanmaktad›r. N A M A Ç 6 Güçlendirme yaklafl›m›n› di¤er yaklafl›mlarla karfl›laflt›rabilme, Güçlendirme yaklafl›m›n›n temel amac› kad›nlar›n kendilerine olan güvenlerini art›rmak ve güçlendirmektir. Güçlenme, kad›nlar›n kapasitelerini art›rarak kendilerine olan güvenlerini kazanmak ve bu güveni gelifltirmektir. Ayr›ca, kad›nlar›n maddi ve maddi olmayan kaynaklar üzerinde kontrol kazanmas›d›r. Bu yaklafl›m, kad›n ve erkek eflitsizli¤ini kabul etmekte, ancak kad›nlar›n eflitsizlik ve sömürü deneyimlerini ›rksal, s›n›fsal, etnik temelde yaflad›klar›n› düflünmektedir. Kad›nlar›n güçlenmesi uzun ve k›sa dönemli stratejiler kapsam›nda gerçekleflmesi planlanmaktad›r. Uzun dönemli stratejiler toplumsal cinsiyet, s›n›fsal ve ulusal eflitsizliklerin ortadan kalkmas›n› içermektedir. K›sa dönemli stratejilerse krizlere karfl› gelifltirilen çözümleri içermektedir. Eflitlik yaklafl›m›nda da kad›nlar›n erkeklerle eflitlenmesi için yasal haklar›n kazan›lmas› önemlidir. Ancak, güçlendirme yaklafl›m› eflitlik yaklafl›m›ndan farkl› olarak kad›n haklar›n›n geliflimini yukar›dan afla¤›ya kad›nlara verilmesinin aksine, afla¤›dan yukar›ya kad›nlar›n kat›l›m› ve talepleri do¤rultusunda oluflturulmas›n› savunmaktad›r. Refah yaklafl›m›nda kad›n örgütleri önemsenmektedir. Ancak bu yaklafl›m, kad›nlar›n yeniden üretim rolleri üzerinde daha çok durmakta ve kad›nlara yönelik politika ve projeler de yukar›dan afla¤›ya uygulanmaktad›r. Güçlendirme yaklafl›m›ysa, kad›nlar›n üretim, yeniden üretim ve topluluk hizmetlerindeki rollerinin tümünü dikkate almakta ve politika, plan ve projelerin afla¤›dan yukar›ya, yani kad›nlar›n kat›l›m› ve kad›n örgütleri taraf›ndan gerçeklefltirilmesini savunmaktad›r. Ayr›ca kad›nlar›n güçlenme sürecinde, hem stratejik toplumsal, hem de pratik toplumsal ihtiyaçlar›n karfl›lanmas› dikkate al›nmaktad›r. 7. Ünite - Kalk›nma ve Kad›n N A M A Ç 7 Kalk›nmada kad›nlara yönelik temel konular› s›ralayabilme, Kalk›nmada kad›na yönelik tart›fl›lan birçok konu bulunmaktad›r. Yoksulluk, küreselleflmenin toplumsal cinsiyet boyutu, iletiflim ve bilgi teknolojileri, erkek ve erkeklik, fliddet, HIV/AIDS gibi konular ilk s›rada yer almaktad›r. Uluslararas› kurum ve kurulufllar, hükümetler, yerel kad›n örgütleri bu alanlarda kad›nlar›n durumlar›n›n iyilefltirilmesine yönelik politika, program ve projeler gelifltirmektedir. Yoksulluk kalk›nman›n en önemli konular›ndan biridir. 2015 y›l›na kadar dünyada mutlak yoksulluk s›n›r› alt›nda yaflayan kad›n ve erkeklerin en az yar›s›n›n yoksulluktan kurtulmas› hedeflenmektedir. Kad›nlar yoksulluktan en çok etkilenen toplumsal kesimler aras›nda yer almaktad›r. Küreselleflmenin toplumsal cinsiyet boyutunun incelenmesi, küreselleflme ve yap›sal uyum programlar›n›n kad›nlar› nas›l etkiledi¤i anlam›na gelmektedir. Küreselleflmenin önemli göstergelerinden biri iletiflim ve bilgi teknolojilerinin geliflmesi ve kullan›m alan›n›n yayg›nlaflmas›d›r. Kad›nlar ve erkeklerin geliflen bilgi teknolojilerine ulaflma sürecinde eflitsizlik yaflanmaktad›r. Sürdürülebilir kalk›nmada çevre ve çevreyle toplumsal cinsiyet iliflkisi di¤er önemli konulardan biridir. Do¤al kaynaklar›n korunmas› ve yönetiminde kad›nlar›n kapasitelerinin gelifltirilmesi temel hedeflerden biridir. Yerel düzeyde kad›n ve erkeklerin kad›nl›¤› ve erkekli¤i nas›l alg›lad›¤› ve deneyimledi¤i kalk›nma programlar› aç›s›ndan da önemlidir. Kad›na yönelik fliddetle mücadele amac›yla ulusal ve uluslararas› düzeyde birçok politika ve öneri gelifltirilmektedir. HIV/AIDS art›k sadece bir sa¤l›k problemi de¤ildir. Birçok ülkenin ekonomik ve toplumsal geliflme süreci üzerinde y›k›c› bir etki yapan probleme dönüflmüfltür. 165 166 Toplumsal De¤iflme Kuramlar› Kendimizi S›nayal›m 1. Afla¤›daki s›n›fland›rmalardan hangisi Liberal feminist yaklafl›m› temsil etmektedir? a. Kalk›nmada Kad›n b. Ba¤›ml›l›k ve Kad›n c. Modernleflme ve Kad›n d. Kad›n ve Kalk›nma e. Kalk›nma ve Toplumsal Cinsiyet 2. Afla¤›daki s›n›fland›rmalardan hangisi Marksist feminist yaklafl›m› temsil etmektedir? a. Kalk›nmada Kad›n b. Ba¤›ml›l›k ve Kad›n c. Modernleflme ve Kad›n d. Kad›n ve Kalk›nma e. Kalk›nma ve Toplumsal Cinsiyet 3. Afla¤›dakilerden hangisi kad›nlar›n stratejik toplumsal cinsiyet ihtiyaçlar› aras›nda yer al›r? a. Kad›nlar›n gelir kazmas› b. Konutun fiziksel koflullar›n›n düzeltilmesi c. Mülkiyet hakk›nda eflitlik d. Ev ifllerinde eflitlik e. Çocuklar›n bak›m›nda eflitlik 4. Afla¤›dakilerden hangisi kad›nlar›n pratik toplumsal cinsiyet ihtiyaçlar› aras›nda yer al›r? a. Mülkiyet hakk›nda eflitlik b. Ev iflleri, çocuk bak›m› gibi ifllerde eflitlik c. Seçme seçilme hakk› d. Çal›flma hakk› e. E¤itim hakk› 5. Afla¤›daki yaklafl›mlardan hangisi, 1970 öncesi kad›nlara ve toplumun k›r›lgan gruplar›na yard›m› hedefler? a. Yoksullukla mücadele b. Eflitlik c. Refah d. Güçlendirme e. Etkililik 6. Afla¤›dakilerden hangisi geliflmekte olan ülkelerde kad›nlar›n konumlar›n›n iyilefltirmesine yönelik Bat›l› feministlerin talepleri etraf›nda flekillenen yaklafl›md›r? a. Refah b. Güçlendirme c. Yoksullukla mücadele d. Etkililik e. Eflitlik 7. Afla¤›dakilerden hangisi 1970’li y›llardan sonra, gelir getirici projelerle kad›nlar›n gelir kazanmas›n› amaçlayan yaklafl›md›r? a. Yoksullukla mücadele b. Refah c. Güçlendirme d. Eflitlik e. Etkililik 8. Afla¤›dakilerin hangisinde, kad›nlar›n üretim, yeniden üretim ve topluluk ifllerinde kulland›klar› emeklerin esnekli¤inden yararlan›lmaktad›r? a. Refah yaklafl›m›nda b. Güçlendirme yaklafl›m›nda c. Yoksullukla mücadele yaklafl›m›nda d. Eflitlik yaklafl›m›nda e. Etkililik yaklafl›m›nda 9. Kapasitelerini art›rarak kad›nlar›n kendilerine olan güvenlerini kazanmas›n›, maddi ve maddi olmayan kaynaklar üzerinde kontrol sahibi olmas›n› hedefleyen yaklafl›m afla¤›dakilerden hangisidir? a. Yoksullukla mücadele yaklafl›m› b. Eflitlik yaklafl›m› c. Güçlendirme yaklafl›m› d. Eflitlik yaklafl›m› e. Etkililik yaklafl›m› 10. Türkiye’nin kalk›nma sürecinde kad›n-erkek eflitli¤i ile ilgili afla¤›daki ifadelerden hangisi do¤rudur? a. Yetiflkin kad›nlar›n okuma yazma oran› erkeklere göre daha yüksektir. b. Kad›nlar›n iflgücüne kat›l›m oran› erkeklere göre daha yüksektir. c. Kad›nlar›n siyasal yaflama kat›lma oran› yüksektir. d. Kad›nlar›n yaflam beklentisi erkeklere göre daha yüksektir. e. Kad›nlar›n iflsizlik oran› erkeklere göre daha düflüktür 167 7. Ünite - Kalk›nma ve Kad›n Okuma Parças› UNDP TÜRK‹YE VE KALKINMADA KADIN-ERKEK Efi‹TL‹⁄‹ 1. Mevcut Durum Ne? Türkiye son y›llarda güçlü ekonomik büyümeye sahip orta gelirli bir ülke. 2004 y›l›nda Türkiye, Avrupa Birli¤i müktesabat›n› karfl›lamaya yönelik insan haklar›, eflitlik ve demokratik yarg› da içeren bir dizi reform talebiyle Avrupa Birli¤i üyelik müzakereleri sürecine girdi. Anayasa, Ceza kanunu, Medeni Kanun ve ‹flçi Kanunu’nda birçok ilerleme kaydedilmesine ra¤men bu haklar›n uygulanmas› ve fiilen gerçekleflmesi, kad›nlar temel kalk›nma göstergelerine yans›d›¤› üzere hala çok büyük bir sorun. Hatta bu göstergeler karfl›laflt›r›ld›¤›nda orta gelirli ülkelerin çok gerisinde ve Avrupa Birli¤i’ne üye ülkelerin daha da gerisinde kal›yor. 2008 y›l›nda kad›nlar›n güçlendirilmesi ve cinsiyet eflitli¤inde önemli bir geliflme, Kad›n›n Statüsü Genel Müdürlü¤ü taraf›ndan yürütülen “Toplumsal Cinsiyet Eflitli¤inin Gelifltirilmesi Projesi” çerçevesinde haz›rlanan ve 2008-2013 aras› süreci kapsayan Toplumsal Cinsiyet Eflitli¤i Ulusal Eylem Plan›’yd›. Eylem plan› cinsiyet eflitli¤ini teflvik etmeleri için bakanl›klara ve di¤er ulusal kurulufllara hedefler belirliyor. Kad›nlarla ilgili temel sorunlar›n bafl›nda, siyasete ve genel olarak karar almaya düflük kat›l›m oran› (ulusal ve yerel düzeyde), genç kad›nlar aras›nda yüksek olan ve artmaya devam eden iflsizlik (beraberinde güven ve vizyon kayb›n›n yan›nda genç kad›nlar›n ilerlemesini teflvik edecek örneklerin azalmas›); ve her ne kadar düflmeye bafllasa da yine de kad›na karfl› fliddetin kabulü yüksen oranda görmesi geliyor. fiubat 2009’da kad›n-Erkek F›rsat Eflitli¤i Komisyonu için ç›kar›lan yasan›n onaylanmas›ndan sonra, oybirli¤iyle verilen destek ve kad›n hareketinin koordinasyonuyla bir komite kuruldu. Yasama sürecinde cinsiyet eflitli¤ini teflvik etmekle ve kad›n ve erkek aras›ndaki eflitli¤in ihlali ve cinsiyete ayr›mc›l›kla ilgili flikâyetleri incelemekle yükümlü bu komisyon Türkiye’de kad›n hareketi için büyük bir dönüm noktas›. Komisyon Türkiye’deki cinsiyet eflitli¤ine kurumsal bir boyut kazand›r›yor: ancak komisyonun etkili olabilmesi için bafllang›ç faaliyetleri yetkinlikleriyle gelifltirilmesini yak›ndan takip edece¤ini taahüt etmesi gerekiyor. Türkiye ‹statistik Kurumu ve Birleflmifl Milletler Raporlar›na göre Türkiye’deki durum afla¤›daki gibidir: Toplam (%) Kad›n (%) Erkek (%) 71.3 73.8 68.9 Okul Hayat› Beklentisi (2) y›l olarak Yetiflkin Ekonomik Faaliyet Oran› 11 10 12 52 28 76 ‹flsizlik Oran› ‹fl gücüne Kat›l›m Oran› 9.9 47.8 10.3 24.8 9.8 71.3 Gençlik Aras›nda ‹fl gücüne Kat›l›m Oran› (15-24) 19.6 20 19.4 Yetiflkin Okuma Yazma Oran› 88.1 80.4 96.0 Tar›msal Olamayan ‹flsizlik Oran› 12.6 17.4 11.4 Okuma-yazma Bilen Kad›nlar›n Oran› 19.9 Ulusal Parlamentoda Kad›nlar›n Sahip Oldu¤u Koltuk Oran› 9.1 Kad›n Belediye Baflkanlar› ‹l Konseylerinde Kad›n Üyeler Belediye Konseylerinde Kad›n Üyeler 0.56 Göstergeler Yaflam Beklentisi (do¤umda y›l olarak) 1.81 2.42 Cinsiyete Ba¤l› Kalk›nma 0.763 Endeksi(GDI)1[1][5] De¤eri 157’de GDI S›ralamas› 79’uncu Cinsiyet Güçlendirme Ölçüsü (Gender Empowerment Measure GEM)1[1][6] De¤eri GEM S›ralamas› ‹lkö¤retimde K›zlar›n Erkeklere Oran› Ortaö¤retimde K›zlar›n Erkeklere Oran› Lise ö¤retiminde K›zlar›n Erkeklere Oran› 0.298 93’te 90’›nc› 0.95 0.74 0.73 168 Toplumsal De¤iflme Kuramlar› (1) 2007 güncellenmifl verileri (2) UNESCO(2007) http//:unstats.un.org/unsd/ demographic/products/socind/education.htm:Eriflim 28.06.2008 (2) BM istatistik Birimi 2006 verileri (3) T.C. Baflbakanl›k-Kad›n›n Statüsü Genel Müdürlü¤ü (4) HDR.2007/2008 (5) HDR. 2007/2008 (6) MDGR.2005 (7) HDR.2006 T.C. Baflbakanl›k Kad›n›n Statüsü Genel Müdürlü¤ü’ne göre kad›nlar›n ilerlemesinde ve güçlendirilmesinde di¤er çarp›c› veriler: Kad›nlar›n % 57,2’si tar›m sektöründe görev al›yor ve tar›m sektöründeki kad›nlar›n % 50’si ödeme yap›lmaks›z›n aile ifl gücünün bir parças› olarak çal›fl›yor. Her üç kad›ndan biri fliddet kurban›; Yafllar› 15 ile 19 aras›nda olan kad›nlar›n % 63’ü kad›na yönelik fliddeti onayl›yor. Kad›na yönelik aile içi fliddet Türkiye’de artarak ilgi oda¤› haline gelmesine ra¤men, çok yak›n bir zamana kadar problemle ilgili resmi ulusal veri yoktu. “Kad›n›n Statüsü Genel Müdürlü¤ü ve Avrupa Komisyonu Türkiye Delegasyonu taraf›ndan Ocak 2009’da bafllat›lan Türkiye’de Kad›na Yönelik Aile ‹çi fiiddet Araflt›rmas›, kad›na yönelik aile içi fliddetin tüm boyutlar›yla inceleyen bir araflt›rma niteli¤i tafl›yor. Araflt›rman›n ortaya koydu¤u temel bulgular kad›nlar›n en fazla kocalar› taraf›ndan fliddet gördüklerini ve her 10 kad›ndan 4’ünün bu tür fliddete maruz kald›¤›n› gösteriyor. 2. UNDP Türkiye’de kalk›nmada kad›n-erkek eflitli¤ini güçlendirmek için neler yap›yor? UNDP Türkiye Ülke Program› belgesi, cinsiyeti her program alan›nda yayg›nlaflt›r›lmas› gereken bir konu olarak tan›ml›yor. Türkiye’de kad›n-erkek eflitli¤inin yerleflmesine sa¤lad›¤› katk›lar Hükümet, Sivil Toplum Kurulufllar›, akademisyenler ve bizzat kad›nlar taraf›ndan iyi bilinmektedir. 2008’de GAP Bölgesindeki kad›n giriflimcili¤inin devaml› desteklenmesi, Türkiye’deki kad›n›n siyasete ve karar alma sürecine kat›l›m›n›n desteklenmesi, herhangi bir siyasal parti çizgisi olmaks›z›n kad›n siyasetçiler için platformlar yaratarak kad›n hareketleri aras›nda bir a¤ kurmak da dâhil yerel seçimler ve yerel medyada kad›n adaylar için kapasite gelifltirme ve fark›ndal›k yaratma faaliyetlerini öne ç›kartabiliriz. Kad›n›n ekonomik olarak güçlendirilmesi alan›nda UNDP, cinsiyet eflitli¤i için kad›n ve erkeklerle birlikte çal›fl›yor. 2009’da Kurumsal Düzenlemeler anlam›nda önemli baflar›lar afla¤›daki gibi: UNDP’de tüm ekipleri içeren (Sürdürülebilir kalk›nma, Demokratik Yönetiflim, Yoksullu¤u Azaltma ve Operasyonu ve Finans) bir Cinsiyet Yayg›nlaflt›rma Stratejisi gelifltirilerek bir dizi çal›fltaylarda tart›fl›ld› ve yönetim taraf›ndan onayland›. Böylece Cinsiyet Eflitli¤i Sonuçlar› için bir fleffafl›k mekanizmas› olarak Yayg›nlaflt›rma Stratejisi’nin uygulanmas›n› takip edecek bir Cinsiyet Ekibi kuruldu. Avrupa Komisyonu Delegasyonu’yla beraber bir çal›fltay düzenlendi. The Gender Atlas Raporu Fiziksel ve internet üzerinden bilgiye cinsiyetle ilgili di¤er malzeme ve araçlar›n paylafl›m› için bir kütüphane kurulmas› ve kad›n ve erkeklerden oluflan UNDP Cinsiyet tak›m› taraf›ndan proje raporlar›, araçlar› ve yay›nlar›n› paylaflmak için UNDP cinsiyet stand›n›n tan›t›lmas›. 3. Kad›n-erkek eflitli¤i konusu Türkiye’deki kalk›nma programlar›na nas›l dahil ediliyor? Cinsiyet 2008 ve 2009 y›llar›nda onaylanan birçok projenin merkezinde yer al›rken; bugün UNDP Türkiye’nin üç ana odak alan› Demokratik Yönetiflim, Yoksullu¤un Azalt›lmas› ve Çevre&Sürdürülebilir Kalk›nma’da süren projelerinin hemen hemen hepsinde önemli bir bileflen. Stratejik Plan Hedef 1: (UNDP Kurumsal Strateji Plan›’nda yer ald›¤› üzere). Biny›l Kalk›nma Hedeflerin’e Ulaflma ve Yoksullu¤u Azaltma: GAP Bölgesinde Kad›n›n Güçlendirilmesinde Yenilikler Türkiye’de Yerel Gündem 21 Yönetiflim A¤› kanal›yla BM Bin Y›l Kalk›nma Hedefleri’nin Yerellefltirilmesi. Do¤u Anadolu’da Kültür Turizm ‹çin ‹ttifaklar Projesi. fianl›urfa Sanayisinin Yeniden Yap›land›r›lmas› Projesi. Dijital Uçurumun Kapat›lmas›: Türkiye’nin E-Dönüflümü için Gençli¤in Etkin K›l›nmas› (Bilgisayar Bilmeyen Kalmayacak). Stratejik Plan Hedef 2: Demokratik Yönetiflimi Teflvik Etmek: Yerel Politika ve Karar Alma Süreçlerine Kad›n›n Kat›l›m› Projesi. Türkiye’de Ülke ‹çinde Yerinden Olmufl Kiflilere (Ü‹YOK’ler) Yönelik Program›n Gelifltirilmesine Destek Projesi (ek-bilefleni). Stratejik Plan Hedef 3: Sürdürülebilir Kalk›nma ‹çin Enerji ve Çevre yönetimi: Türkiye’nin ‹klim De¤iflikli¤ine Uyum Kapasitesinin Gelifltirilmesi Bratislava Bölgesel Servis Merkezi’yle Bölgesel Proje. Kad›nlar ve Karar Kalma Üzerine Bölgesel Proje. 7. Ünite - Kalk›nma ve Kad›n 169 Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› 4. Cinsiyet konusunda UNDP Di¤er BM Kurulufllar›yla nas›l ‹flbirli¤i yap›yor? BM ortak program› Kad›nlar›n ve K›z Çocuklar›n›n ‹nsan Haklar›n›n Korunmas› ve Gelifltirilmesi (UNFDA, UNDP, UNICEF, ve özel sektör). Cinsiyet Tematik Grubu. Cinsiyet Hakk›nda Temel Veriler. CEDAW Raporlar› (Shadow Report. Durum Raporu. Son Sözler). Kaynak: http://www.undp.org.tr/Gozlem3.aspx?WebSayfaNo=618 1. a 2. d 3. c 4. b 5. c 6. e 7. a 8. e 9. c 10. d Yan›t›n›z yanl›flsa “Kalk›nmada Kad›n” konusunu gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›flsa “Kad›n ve Kalk›nma” konusunu gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›flsa “Stratejik Toplumsal Cinsiyet ‹htiyaçlar” konusunu gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›flsa “Pratik Toplumsal Cinsiyet ‹htiyaçlar” konusunu gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›flsa “Refah Yaklafl›m›” konusunu gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›flsa “Eflitlik Yaklafl›m›” konusunu gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›flsa “Yaklafl›m› Yoksullukla Mücadele Yaklafl›m›” konusunu gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›flsa “Etkililik Yaklafl›m›” konusunu gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›flsa “Güçlendirme Yaklafl›m›” konusunu gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›flsa “Okuma Parças›: UNDP Türkiye ve Kalk›nmada Kad›n-Erkek Eflitli¤i” konusunu gözden geçiriniz. 170 Toplumsal De¤iflme Kuramlar› S›ra Sizde Yan›t Anahtar› S›ra Sizde 1 Feminizm kad›nlar›n toplumdaki eflitsiz ve ikincil konumlar›n› inceler. Kad›nlar›n erkeklere göre neden eflitsiz oldu¤unu araflt›r›r. Feminizm kad›nlar›n toplumsal konumlar›n›n düzeltilmesi ve iyilefltirilmesi için mücadele eden siyasal bir harekettir. Ayn› zamanda kad›nlar›n toplumsal eflitsizliklerinin ve ezilmiflliklerinin nedenlerini araflt›ran toplumsal bir teoridir. Feminizm kad›nlar›n toplumsal konumlar›n›n erkeklere göre neden ikincil oldu¤u araflt›r›rken ayn› zamanda toplumun yap›s›n› da sorgulamaktad›r. Feminizm kad›nlar›n ezilmifllik nedenlerini ortaya koyma aç›s›ndan kendi içinde farkl› gruplara ayr›lm›flt›r. Örne¤in, Liberal feminizm, Marksist feminizm, Radikal feminizm, Sosyalist feminizm, Post-feminizm bu gruplardan baz›lar›d›r. S›ra Sizde 2 Liberal feminizm kad›nlar›n erkekler gibi eflit hak ve özgürlüklere sahip olmas›n› talep etmektedir. Toplumun yap›s›yla kad›nlar›n ezilmiflleri aras›nda iliflkiyi sorgulamaz. Bu yaklafl›m, kad›nlar›n cinsiyetinden dolay› haks›zl›klara u¤rad›¤›n› düflünür. Eflitlik, eflit ücret, eflit insan haklar›, e¤itim ve sa¤l›kta f›rsat eflitli¤i ve siyasal yaflama kat›l›m konusunda kad›nlar›n durumlar›n› iyilefltirme mücadelesi verir. Kad›nlar›n toplumsal bir grup olarak cinsiyetlerinden dolay› ezildiklerini kabul etmekle birlikte kad›n ve erkek aras›ndaki güç iliflkilerini sorgulamaz. Sonuç olarak liberal feminizm kad›n haklar› için mücadele eden bir yaklafl›md›r. S›ra Sizde 3 Marksizm, toplumun s›n›flar aras› eflitsizlikler üzerine kurulu oldu¤unu savunan ve s›n›fs›z bir toplum için mücadele eden bir ak›md›r. Marksist feministlerde kad›nlar›n ezilmiflliklerini s›n›f iliflkileri içinde ele al›r. Liberal feministlerden farkl› olarak kad›nlar›n kendi aralar›nda farkl› sömürü ve eflitsizlik iliflkileri alt›nda ezildiklerini savunur. ‹flçi s›n›f kad›n›n ezilmiflli¤i ile üst s›n›f kad›nlar›n ezilmifllikleri ayn› de¤ildir. Kad›n›n ezilmiflli¤i kapitalist toplumun sömürü iliflkileri içinde analiz edilir. Marksist feministler, bir yandan s›n›f mücadelesinin di¤er yandan da kad›n mücadelesinin önemli oldu¤unu vurgulamaktad›rlar. S›ra Sizde 4 1975 y›l›nda Birleflmifl Milletler Dünya Kad›n Konferans› Mexico City’de gerçeklefltirilmifltir. 1975-1985 y›l› Birleflmifl Milletler taraf›ndan Uluslararas› Kad›n On Y›l› ilan edilmifltir. Bu konferansta, toplumsal cinsiyet eflitli¤inin tam olarak sa¤lanmas›, ayr›mc›l›¤›n önlenmesi, kad›n›n kalk›nmaya kat›l›m›, dünya bar›fl›n›n sa¤lamlaflt›r›lmas›na kad›nlar›n katk›s›n›n art›r›lmas› gibi konular tart›fl›lm›flt›r. Kad›n On Y›l› için ilk befl y›lda ne tür aflamalara gelindi¤i de¤erlendirmek için 1980 y›l›nda Kopenhag’da II. Dünya Kad›n Konferans› düzenlenmifltir. Daha sonra, 1985 y›l›n›n Temmuz ay›nda Nairobi’de Kad›n ‹çin Eflitlik, Kalk›nma ve Bar›fl konular›nda Birleflmifl Milletler Kad›n On Y›l›n›n Baflar›lar›n›n Gözden Geçirilmesi ve De¤erlendirilmesi Dünya Konferans› gerçeklefltirilmifltir. Toplam 157 ülke resmi olarak temsil edilmifltir. “Kad›n›n ‹lerlemesi ‹çin Nairobi ‹leriye Dönük Stratejileri” kabul edilmifltir. IV. Dünya Kad›n Konferans› 1995 y›l›n›n Eylül ay›nda Çin/Pekin’de gerçeklefltirilmifltir. Aralar›nda Türkiye’nin de bulundu¤u toplam 189 ülke temsilcileriyle kat›lm›flt›r. Konferans›n sonucunda Pekin Deklarasyonu ve Eylem Platformu olmak üzere iki belge kabul edilmifltir (www.ksgm.gov.tr). S›ra Sizde 5 Türkiye’de Kad›na Yönelik Aile ‹çi fiiddet Araflt›rmas› 2008 çal›flmas›n›n sonuçlar›ndan baz›lar› flunlard›r: Efli veya eski efli taraf›ndan fiziksel fliddete maruz b›rak›lan kad›nlar›n oran› yüzde 39’dur. Hayat›n›n herhangi bir dönemde duygusal fliddet yaflayan kad›nlar›n oran› yüzde 43,9 ve sadece cinsel fliddete maruz kalan kad›nlar›n oran› ise yüzde 15,3’tür. Kentte fiziksel fliddet oran› yüzde 38 iken k›rda ise yüzde 43’tür. Yaflad›klar› fiziksel fliddet sonucunda yaralanan kad›nlar›n oran› yüzde 25’tir. Hayat›nda en az bir kez fiziksel veya cinsel fliddete maruz kalm›fl kad›nlar aras›nda e¤itimi olmayanlar›n oran› yüzde 55,7; lise ve üzeri düzeyde e¤itim alanlar›n oran› ise yüzde 27’dir. “Baz› durumlarda erkekler efllerini dövebilir” ifadesine kat›lan kad›nlar›n oran› yüzde 14,2’dir. Her 10 kad›ndan biri gebeli¤i s›ras›nda fiziksel fliddete maruz kalm›flt›r. Sadece e¤itim düzeyi düflük olan kad›nlar fliddete maruz kalmamaktad›r. E¤itim düzeyi daha yüksek olan kad›nlar aras›nda bile her 10 kad›ndan 3’ü eflleri taraf›ndan fiziksel veya cinsel fliddete maruz kalmaktad›r (www.ksgm.gov.tr). 7. Ünite - Kalk›nma ve Kad›n Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar Afshar, H ve Dennis, C. (1992). Women and Adjustment Policies in the Third World. New York: St. Martin’s Pres. Bell, E. (2000). Emerging Issues in Gender and Develeopment: An Overview. Bridge Report No:58. University of Sussex. Boserup, E. (1970). Woman’s Role in Economic Develeopment. London: George Allen and Unwin. Buvinic, M (1986). “Projects for women in the third world: explaining their misbehavior”, World Development, 14, 5: 653-664. Buvinic, M (1983). “Women’s issues in Third World poverty: a policy analysis,” (Ed) M. Buvinic, M. Lycette ve Mc Grevey, Women and Poverty in the Third World, Baltimore: John Hopkins University Press. Ecevit, Y. (1998), “Küreselleflme, Yap›sal Uyum ve Kad›n Eme¤inin Kullan›m›nda De¤iflmeler”, F. Özbay (Der), Küresel Pazar Aç›s›ndan Kad›n Eme¤inde ve ‹stihdam›nda De¤iflmeler: Türkiye Örne¤i, ‹stanbul: T.C. Baflbakanl›k-Kad›n Statüsü ve Sorunlar› Genel Müdürlü¤ü ve ‹nsan Kayna¤› gelifltirme Vakf›. Gündüz-Hoflgör, A. (2001). “Convergence between theoretical percpective in women-gender and develeopment literature regarding women’s economic status in Middle East”, METU Studies in Develeopment 28 (1-2): 111-132. Günefl, F. (2009), “Türkiye’de Yeni Liberal Ekonomi Politikalar› ve Krizlerin Kad›nlar›n Emek Piyasas› ve Ev içinde Emek Kullanma Biçimleri Üzerindeki Etkileri”, Finans Politik ve Ekonomik Yorumlar Dergisi 46 (532): 15-28. Moser, C. (1993). Gender Planning and Development. London: Routledge. Ramji, S. (1997). “The Many Faces of Women and Development”, The Peak, Vol. 96, Issue 13 (28). 171 TOPLUMSAL DE⁄‹fiME KURAMLARI 8 Amaçlar›m›z N N N N N N N N Bu bölümde, Türkiye’de toplumsal de¤iflme dinamikleri tarihsel bir bak›fl aç›s›yla tart›fl›lacakt›r. Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluflunun dönüflümsel temellerini tart›flabilecek, Türkiye’de kapitalizmin tarihini tart›flabilecek, Ulus devlete geçifl sürecinin ekonomik temellerini kavrayabilecek, Kapal› ekonomi ve devletçilikle çok partili dönemi ay›rt edebilecek, ‹thal ikameci sanayileflme dönemini kavrayabilecek, Neoliberal politikalar› tart›flabilecek, Türkiye’nin uluslararas› iflbölümü içerisinde yerini tart›flabilecek, Türkiye’de kapitalizmin geliflmesini bat› kapitalizmi ile karfl›laflt›rabileceksiniz. Anahtar Kavramlar • Ulus Devlet • Kapal› Ekonomi • Devletçilik • ‹thal ‹kamesi • Kapitalizm ‹çerik Haritas› Toplumsal De¤iflme Kuramlar› Türkiye’de Toplumsal De¤iflme • G‹R‹fi • TÜRK‹YE CUMHUR‹YET‹’N‹N KURULUfiUNUN DÖNÜfiÜMSEL TEMELLER‹ • CUMHUR‹YET’‹N KURULUfiU • ‹THAL ‹KAMEC‹ SANAY‹LEfiME DÖNEM‹ • GER‹YE DÖNÜfiÜ OLMAYAN DE⁄‹fi‹M: NEO-L‹BERAL POL‹T‹KALAR Türkiye’de Toplumsal De¤iflme G‹R‹fi Türkiye’de toplumsal de¤iflim her ne kadar Cumhuriyetin kuruluflundan bugüne kadar geçen zaman çerçevesinde inceleniyorsa da Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun son döneminde, yeni bir ülkenin kuruluflunu haz›rlayan toplumsal koflullar›n ele al›nmas› kaç›n›lmazd›r. Türkiye’de toplumsal de¤iflimin unsurlar›na kapitalist geliflme süreci aç›s›ndan bakt›¤›m›zda, ülkenin kendine özgü toplumsal, ekonomik ve politik olgular›n›n de¤erlendirilmesi gerekmektedir. Örne¤in; Büyük Buhran diye an›lan 1929 dünya ekonomik krizi, Türkiye ve benzeri ülkelerde sanayileflme olanaklar›n› artt›rarak sanayileflmeyi ve kapitalist geliflmeyi ivmelendirerek, tam tersi bir geliflmeye neden olmufltur. Bunun yan› s›ra Türkiye’de k›rsal kesime verilen fiyat, kredi ve makine gibi destekler tar›mda küçük ve orta ölçekte toprak mülkiyetinin miktar›n› art›rm›flt›r. Örne¤in topraks›z köylülerde orta büyüklüklerde toprak sahibi olmufllard›r. Tar›ma verilen bu destekler Türkiye’de tar›msal yap›da küçük meta üreticili¤inin bir üretim biçimi olarak yerleflmesini sa¤layarak k›sa dönemli bir refah yaratm›flt›r Fakat daha sonra h›zl› nüfus art›fl› kaynaklar›n daralmas›na yol açarak köyden kente göçün altyap›s›n› haz›rlam›flt›r. Bu göçün bir sonucu olan gecekondular, kendi kültürünü de birlikte getirmifl, toplu tafl›m araçlar›n›n ulaflamad›¤› bu yerleflimlere dolmufl unsuru girerek, ülkede dolmufl kültürünün ve bununla ba¤lant›l› müzik türlerini ortaya ç›karm›flt›r. K›rsal alanlardaki nüfus art›fl›, kaynaklar›n daralmas›na yol açarken yeni ekonomik olanaklar yaratmak ad›na kentsel alanlara yo¤un göç süreci bafllam›flt›r. Nüfus toplumsal de¤iflimin önemli bir göstergesi olarak ortaya ç›kar. Zira Türkiye’de artan nüfusla birlikte kaç›n›lmaz olarak köyden kente ve yine bölgeleraras› bir hareketlilik söz konusu olmufltur. Afla¤›daki tablo 1965-2000 y›llar› aras›nda kentsel ve k›rsal alandaki nüfus hareketlili¤ini göstermektedir. TÜRK‹YE’DE 1965-2000 ARASI GENEL NÜFUS SAYIMLARINA GÖRE TOPLAM NÜFUSUN fiEH‹R VE KÖYLERE GÖRE DA⁄ILIMI* TOPLAM fiEH‹R KÖY 1965 31.391.421 10.805.817 20.585.604 1970 35.605.176 13.691.101 21.914.075 1975 40.347.719 16.869.068 23.478.651 1980 44.736.957 19.645.007 25.091.950 1985 50.664.458 26.865.757 23.798.701 1990 56.473.035 33.326.351 23.146.684 2000 67.803.927 44.006.184 23.797.743 Tablo 8.1 *TÜ‹K, Türkiye ‹statistik Kurumu 174 Toplumsal De¤iflme Kuramlar› Bu ünitede toplumsal de¤iflim, Korkut Boratav’›n Türkiye’nin ekonomik tarihini, toplumsal ve politik olaylarla paralel olarak de¤erlendirdi¤i dönemlefltirmeleri çerçevesinde tart›fl›lacakt›r. TÜRK‹YE CUMHUR‹YET‹’N‹N KURULUfiUNUN DÖNÜfiÜMSEL TEMELLER‹ Emre Kongar (1992, s.484), Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluflunun arkas›nda yatan nedenleri ideolojik olarak de¤erlendirir. Osmanl› ‹mparatorlu¤unun ‘teknik ve askeri geri kalm›fll›¤›’ Bat›ya karfl› bir tepkisellik geliflmesine neden olur. Bat›n›n geliflme çizgisi bir yandan esas geliflme örne¤i olarak ele al›n›rken di¤er taraftan, “Bat›’n›n siyasal denetimi ve ekonomik sömürüsü” Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun çöküfl nedenleri olarak de¤erlendirilir. Türkiye Cumhuriyeti kökensel olarak Osmanl› Devleti’ne dayansada, geçifl sürecinin kökten bir kopufl olarak ele al›nmas› temelinde Atatürk’ün, Osmanl› Devleti hakk›ndaki olumsuz düflüncesinden kaynaklanmaktad›r. Zira Taner Timur’a göre hem Kurtulufl Savafl› hem de Türk Devrimleri Osmanl› Devleti’nden toplumsal, ekonomik ve siyasal anlamda köklü bir kopuflun kaynaklar›n› oluflturmufltur. (Timur, 1992, s.14). Timur’un (1992, s.15) konuyla ilgili temel sorular› flunlard›r: “Türk Devrimi ile ça¤dafl Türkiye toplumunda neler de¤iflmifltir? Buna karfl›l›k Osmanl› devrinden beri süregelen unsurlar ve kal›nt›lar nelerdir?”. Burada Cumhuriyet düzenini en fazla ilgilendiren, yeni kurulan cumhuriyete tarihsel zemin haz›rlayan 19. yüzy›l Osmanl› toplumudur. Sonuç olarak “Kemalist dönem özellikle ideoloji düzeyinde Osmanl› devletinden bir kopufl olarak görünmektedir” (Timur, 1992, s.17). Bu kopufl Arap harflerinden Latin harflerine geçiflle birlikte h›zlanm›flt›r. Oysa Timur (1992, s.17)’a göre tüm bunlar ‘toplumsal düzende köklü bir de¤iflikli¤i’ ifade etmez. Dolay›s›yla özellikle ‹kinci Dünya Savafl›ndan sonra Türkiye NATO’ya (Kuzey Atlantik Savunma Pakt›) girerek, devletçili¤i terk ederek ve çok partili düzene geçerek bir tak›m h›zl› de¤ifliklikler gösterir. Bu yeni geliflmelerle birlikte Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluflunda Osmanl› reformlar›n›n etkisi üzerinde durulur. Sonuç olarak Osmanl› gibi çokuluslu bir imparatorluktan Türkiye Cumhuriyeti gibi ulusal bir devlete köktenci bir geçifl olmufltur. Burada as›l önemli olansa bu geçiflin sanayileflme ve kapitalistleflme aç›s›ndan sonuçlar›d›r. Bu sonuçlar›n anlafl›labilmesi için, Osmanl›’n›n son dönemlerinin ulusal devlete geçifl sürecinde, ne tür ekonomik temellere sahip oldu¤una bak›lmas› anlaml› olacakt›r. Türkiye’de Kapitalizmin Tarihi Cumhuriyet’in kuruldu¤u y›llardan itibaren üretim güçlerinde meydana gelen geliflmeler hem kapitalist üretim biçiminin topluma giderek egemen olmas›n› sa¤lar, hem de kapitalist üretim biçiminin geliflimi sayesinde gerçekleflir. Dolay›s›yla “20. Yüzy›l Türkiye iktisat tarihi, ayn› zamanda Türkiye’de kapitalizmin gelifliminin tarihidir” (Boratav, 2003, s.207). Kapitalist bir toplumsal sistemin yerleflmesinin yayg›n önkoflulu olan ve hem siyasi iktidar hem de üst yap› sorunlar›n› çözen burjuva devriminin Türkiye’de bafllang›ç y›l› 1908’dir. Kemalist devrim, 1908 devrimini tamamlayan ikinci dalga olarak de¤erlendirilmektedir. Birinci olarak “milli mücadele, cumhuriyetin kuruluflu ve bu kuruluflu izleyen üstyap› devrimleri ulusal kapitalist geliflmenin önkoflulu olan siyasi ba¤›ms›zl›k sorununu radikal bir biçimde çözmüfltür”. ‹kinci olarak saltanat ve hilafete son verilerek eski rejimin siyasi kurumlar› tasfiye edilmifltir. Üçüncü ve son olarak da ka- 175 8. Ünite - Türkiye’de Toplumsal De¤iflme pitalizmin hukuki ve kurumsal üstyap›s›n›n ana unsurlar› infla edilmifltir (Boratav, 2003, s.208). Türkiye’de ulusal ekonomi oluflturma süreci 1930 sonras›nda bafllar. Ülke, 1929 büyük dünya buhran›n›, korumac› devletçi ekonomi politikas› senteziyle atlatmaya çal›fl›r. Dahas› 1950 sonras›nda, farkl› olarak, ulusal kaynaklara dayanarak sanayileflmeyi bafllat›r ve bu da Türkiye kapitalizminin gelifliminde önemli bir olgunluk aflamas› olarak ortaya ç›kar (Boratav, 2003, s.208). 1946-1950 y›llar› içinde çok partili parlamenter demokrasiye geçilir. CHP’nin seçim yoluyla iktidardan uzaklaflmas›, bir yandan anti-Kemalist karfl› devrim, di¤er yandan da Cumhuriyet tarihinin tek devrimci dönüflümü olarak de¤erlendirilir. Boratav’a göreyse “otoriter-paternalist bir rejimden parlamenter popülizm denebilecek bir rejime geçifl olarak olumlu özellikler; ba¤›ms›z nitelikleri a¤›r basan bir ekonomik yap›dan ba¤›ml› bir yap›ya geçifl olarak da olumsuz özellikleri” içerir (Boratav, 2003, s.208). 1960’l› ve 1970’li y›llar sanayileflmenin önce yayg›nlaflt›¤›, sonra derinleflmeye bafllad›¤› bir dönemi ifade eder. Ne var ki bu geliflme ‘çarp›kl›k ve gerilik unsurlar›yla iç içe meydana gelir’. Siyasal olarak hem 1971’de hem de 1980’de kesintiye u¤rayan ‘parlamenter popülizm’ uzun dönemli istikrar ö¤elerinden yoksundur (Boratav, 2003, s.209). “Türkiye nas›l kalk›nabilir?” sorusunun iki yan›t› vard›r: Ya d›fla aç›k, entegrasyoncu, serbest piyasa ekonomisine dayal› olarak ya da korumac›, ulusal, müdahaleci devletçi politikalara dayanarak kalk›nacakt›r (Boratav, 2003, s.208). 21. yüzy›la girildi¤indeyse uluslararas› kapitalizm üçüncü dünya ülkelerine neoliberal savlar ihraç ederek serbest piyasa sistemine geçer. Bu savlar›n güç odaklar› ABD, IMF (Uluslararas› Para Fonu) ve Dünya Bankas› oldu¤u için, azgeliflmifl ülkelerin sermaye gruplar›, seçkinleri ve yöneticileri aras›nda önemli bir sayg›nl›k kazan›r. Küreselleflme olgusu, emperyalizm çözümlemelerinin yerini alarak 20. yüzy›l›n “müdahaleci-planlamac›-korumac› sosyalizan ve kapitalist kalk›nma deneyimlerinin olumlu sayfalar›n›n” göz ard› edilmesine yol açar (Boratav, 2003, s.213). Sonuç; uluslararas› sermayenin yaratt›¤›, öncelikle de finans kapitalin egemenli¤ine refakat eden küresel bir kargafla olarak ortaya ç›kar. Türkiye ekonomisi bu kargafladan pay›n› al›r. Dahas› üçüncü dünyan›n ulusal düzlemindeki muhalif toplumsal hareketlere, “köktendinci, floven ve mikro-milliyetçi patlamalar damgalar›n›” vurur (Boratav, 2003, s.213). 21. Yüzy›la hangi toplumsal, ekonomik ve politik koflullarda gelindi¤inin portresi sanc›l› geçifl süreçlerinde ve toplumsal hayat›n üzerinde b›rakt›¤› etkide gizlidir. Kalk›nma ve ilerleme ad›na uygulanan ekonomi politikalar›n›n yan› s›ra düflünce hayat›ndaki geliflmelerin bask› alt›na al›nmas›, ülke için çal›flmalar yapan düflünürlerin göz ard› edilmesi, bugünkü temelsiz ve tüketime yönelik toplum yap›s›n› do¤urmufltur. Ulus Devlete Geçifl Sürecinin Ekonomik Temelleri Türkiye Cumhuriyeti’ne geçifl sürecindeki Osmanl› toplum yap›s› bir yandan “yar›sömürgeleflmifl toplum yap›s›” (Boratav; 2003, s.19) olarak de¤erlendirilirken, 1908 ve 1922 aras›ndaki bu dönemin cumhuriyete tarihsel zemin haz›rland›¤›n› söyleyen baflka bir bak›fl aç›s› da vard›r (Timur, 1992, s.15). 1908’de ‹ttihat ve Terakki Cemiyeti’nin ve 1922’de Kemalist devrimcilere miras olarak kalan Osmanl› ekonomik yap›s› “hammadde ihracatç›s› ve s›nai ürün ithalatç›s›” konumundad›r. Hammadde ihracatç›s› ve sanayi ithalatç›s› ekonomiyi anlat›n›z. SIRA S‹ZDE 1 176 Toplumsal De¤iflme Kuramlar› Bat› Anadolu ve Marmara Bölgelerinde 1913 ve 1915 y›llar› aras›nda afla¤›daki fabrikalar vard›r: 20 un de¤irmeni, 2 makarna, 6 konserve, 1 bira fabrikas›, 2 tütün ma¤azas›, 1 buz, 3 tu¤la, 7 kutu, 2 ya¤, 2 sabun, 2 porselen imalathanesi, 11 tabakhane, 7 marangoz ve do¤rama atölyesi, 7 yün, 2 pamuklu iplik ve dokuma, 36 ham ipek, 1 ipekli dokuma ve “sair” dokuma fabrikas›, 35 matbaa, 8 sigara ka¤›d›, 5 madeni eflya ve 1 kimyasal ürün fabrikas› (Boratav. 2003, s.20). Yine de 1908 y›l›nda ça¤dafl bir Osmanl› sanayisinden söz etmek oldukça zordur (Boratav; 2003, s.21). Daha çok siyasal durumun belirleyici oldu¤u bu dönemde siyasal düzeydeki ana aktörler 1908-1918 aras›nda ‹ttihatç›lar ve 1919-1922 aras›ndaysa Kemalist devrimcilerdir. Bu dönem “eksik kalm›fl burjuva demokratik devrimi” ya da “ulusal bir kapitalizm do¤rultusunda at›lan ilk ve çekingen ad›mlar” olarak de¤erlendirilir. Özellikle 1919-1922 y›llar› aras›nda ‹stanbul’da emperyalizmle uzlaflan ve teslim olan bürokratik aristokrasiye karfl›, Anadolu’da Kemalist devrimciler iktidara sahip olurlar. Boratav’a göre döneme burjuva-devrimci karakterini kazand›ran siyasi kadrolarsa ‹ttihatç›lar ve Kemalistlerdir (Boratav, 2003, s.21-22). Türkiye’de ulusal nitelikte bir kapitalizmin geliflmesinin önüne ç›kan engeller vard›r. Bu engeller flöyle s›ralanabilir: ekonominin yar› sömürge statüsünün getirdi¤i ba¤›ml›l›k iliflkileri; 1908’den itibaren 14 y›l boyunca devam eden isyan ve savafllar; en son ve önemli engelse c›l›z Türk burjuvazisidir. Zira Osmanl› burjuvazisi sanayide de¤il ticarette geliflti¤i için komparador (yerli iflbirlikçi) özelliklere sahiptir. Dahas› burjuvazi önemli oranda gayrimüslim nüfustan olufltu¤u için ulusal nitelikte bir burjuva devrimini sürükleme olas›l›¤› yoktur (Boratav, 2003, s.23-24). Keyder (1992a, s.43)’in de bahsetti¤i gibi Bat› Anadolu’da Rumlar ‘ticari ve s›nai iflleri tekellerine al›rken’, hem do¤u illerinde hem de Çukurova’da Ermeniler zengin arazilere sahip olmakla kalmay›p ayn› zamanda ticaretle de u¤rafl›rlar. 20. yüzy›l bafllar›ndaysa Türkiye’de ‘serbest ticaretçi, giriflimci ve beynelmilelci bir geliflme çizgisine angaje olan’ etkili bir siyasetçi ve ayd›n grubu, ulusal kapitalizmin geliflmesine öznel bir engel oluflturur. Zira bu ayd›nlar ‘ulusal ve ba¤›ms›zl›kç› bir kapitalizmin geliflmesini de¤il, ülkenin ‘dünya kapitalist sisteminin hammaddeci ve ba¤›ml› aç›k pazarlar›’ olarak kalmas› yönünde düflünceye sahiptirler (Boratav, 2003, s.25). Bütün bu engellere ra¤men “korumac› sanayileflmeye yönelik ve devlet teflvik ve müdahaleleriyle bir milli sanayi burjuvazisinin ‘yetifltirilece¤ini’ savunan bir ‘milli iktisat’ okulu vard›r. Zira devlet deste¤iyle bir milli burjuvazinin yetifltirilmesinin zorunlu oldu¤u görüflü kalk›nma ve modernleflme için zorunludur (Boratav, 2003, s.27). Bu görüfl geçerli¤ini, 1929 ekonomik buhran›na kadar sürdürür. Zira 1920’ler ticaret burjuvazisinin ekonomik yeniden infla ve zenginleflme dönemi olsa da ekonomik buhranla birlikte ekonomi çöküntüye u¤rar (Keyder, 1992a, s.46). Yine de Boratav’a göre Türkiye’de ulusal bir ekonomiye dönüflümün koflullar›n› Birinci Dünya Savafl› haz›rlar. ‹lk olarak kendi co¤rafi unsurlar› aras›nda ekonomik ba¤lar› zay›f olan yar› sömürge toplumu, nesnel zorunluluklar nedeniyle ulusal ekonomiye dönüflmeye bafllar. ‹kinci olaraksa o dönemde k›tl›k koflullar› nedeniyle ‘vurgun ve karaborsa olgular›’ ilkel birikimin ana mekanizmalar›n› oluflturur. ‹çsel bütünleflmenin zay›f oldu¤u ve yar› sömürge niteli¤e sahip Osmanl› ekonomisi, dünya kapitalizmiyle iliflkisini ‹stanbul, ‹zmir ve Selanik gibi metropoller arac›l›¤›yla kurar. Bat›daki bu kentlerin ülkenin di¤er kesimleriyle olan ekonomik ba¤lar› yok denecek kadar azd›r. Birinci Dünya Savafl›, Bat› ile olan bu ekonomik ba¤lar› kesintiye u¤rat›nca ‘a¤›r beslenme s›k›nt›s›’ içerisine giren ‹stanbul nüfusunun s›k›nt› ve t›kanmalar› ulusal ekonomiye dönüflü zorunlu hale getirir. Metropol tüketicileri art›k Anadolu çiftçisinin üretti¤i ürünleri tüketmek zorunda kal›rken onlarda bu tüketicileri için üretirler (Boratav, 2003, s.28). Her ne kadar as›l gelir getiren ifllere az›nl›klar›n sahip oldu¤u söylense de 1908 ve 1922 y›llar› aras›nda az›nl›k nüfusunda önemli azalmalar oldu¤unu görülür. Keyder’e göre 1906’da Türkiye’deki 1,5 milyon Rum nüfus 1923’e gelindi¤inde 400.000’e düfler. Bu azalmadaki etkenler 1912’de bafllayan d›fl göç ve Kurtulufl Sa- 1920’li y›llar›n bafl›nda “büyük bir hububat alan› olan ‹ç Anadolu’dan ‹stanbul’a bu¤day nakletmek, New York’tan ithal etmekten %75 daha pahal›yd›. Bu nedenle ‹stanbul, hububat tüketimini büyük ölçüde Avrupa ve Amerika kaynakl› unlardan sa¤l›yordu” (Boratav, 2003, s.28). 177 8. Ünite - Türkiye’de Toplumsal De¤iflme vafl› s›ras›nda Rumlar›n Türklere karfl› savaflmalar› gösterilebilir. Yine 1906’da say›lar› 1 milyon olan Ermenilerin say›lar› 1927’de 100.000’in alt›na düfler. 1915 Ermeni tehcirinin de bu azalmada önemli pay› olmufltur (Keyder, 1992a, s.43). CUMHUR‹YET‹N KURULUfiU Cumhuriyetin ulus kurmaya uygun olan kurumsal ve yasal yap›s› ekonomik yap› ve durumla ayn› oranda uygunluk göstermez. Zira 1923 Lozan Antlaflmas›’n›n dayatt›¤› d›fl ticaret politikas› koruyucu de¤ildir. Bunun sonuçlar›ndan birisi Rumlar›n terk etti¤i ifllerin yabanc› sermaye taraf›ndan devral›nmas›d›r. Dolay›s›yla Rumlar›n ve Ermenilerin yerini Müslümanlar›n almas› Türkiye ekonomisinde önemli bir de¤ifliklik yaratmaz (Keyder, 1992a, s.46). Boratav’a göre Meflrutiyetten sonra egemen olan “milli iktisat” görüflü 1923’ten sonra da egemen görüfl olur. Bu görüfle göre modernleflmenin ve kalk›nman›n en önemli mekanizmas› “devlet deste¤iyle bir yerli ve milli burjuvazi yetifltirilmesi” olarak görülür. Dolay›s›yla ‘devlet tekelleri imtiyazl› özel flah›s ve flirketlerce iflletilir’ ve ‘bu flirketlerin yönetim kurullar›na devlet kat›ndan ve üst düzeyde siyasal kadrolardan kifliler ortak ve hissedar olarak yerlefltirilir’. Bu anlay›fl›n en önemli örne¤i 1924 y›l›nda kurulan ‹fl Bankas›’d›r (Boratav, 2003, s.41). ‹fl Bankas›’n›n kurulufl amaçlar›n› araflt›r›n›z. Yine 1923 y›l›n›n fiubat ay›nda yap›lan ‹zmir ‹ktisat Kongresi’nde iktisadi esaslar “milli iktisat” görüflüyle benzerlikler tafl›r. Kongrede ortaya ç›kan ana hatlar “kalk›nmac›, yerli ve yabanc› sermayeyi ve piyasaya dönük çiftçiyi özendirici, ekonomik hayat›n kontrolünün milli unsurlara geçmesini kolaylaflt›r›c› ve ›l›ml› bir korumac›l›k” içeren görüfllerden oluflur (Boratav, 2003, s.46). Bugün 1908’li y›llar›n sonunda bafllayan özellefltirme politikalar›n›n sonucu olarak Haydarpafla gar›n›n çok uluslu sermayenin kullan›m›na verilmeye çal›fl›lmas› yukar›daki geliflmeler göz önüne al›nd›¤›nda manidard›r. Bu dönem Boratav (2003, s.49) taraf›ndan d›fl ticaret ve üretim göstergeleri nedeniyle “aç›k ekonomi koflullar›nda yeniden infla” süreci olarak tan›mlan›r. Örne¤in, 1926 y›l›nda hammaddeler (tütün, kuru üzüm, pamuk, incir, f›nd›k, yün, afyon ve yumurta) toplam ihracat›n %60-72’sini oluflturmas›na karfl›l›k, s›nai tüketim mallar›n›n büyük oranlarda ithal edildi¤ini görürüz. Dolay›s›yla Türkiye bu dönemde di¤er azgeliflmifl ülkeler gibi ‘dünya ekonomisi içerisinde hammadde ihraç eden ve s›nai tüketim mal› ithal eden ülke konumundad›r’ (Boratav, 2003, s.50). Bu dönemde, hammadde üreten ve h›zla artan tar›msal üretim, milli has›lan›n büyük bölümünü (%46) oluflturarak ekonominin yeniden inflas›nda önemli rol üstlenir. Oysa ‘sanayileflmenin milli has›la içindeki pay› ortalama %11 düzeyindedir’ (Boratav, 2003, s.51). Kapal› Ekonomi ve Devletçilik: Farkl› Bir Kapitalist Geliflme Modeli Ça¤lar Keyder’in (1992a, s.46) bir dönüm noktas› olarak gördü¤ü 1929 ile birlikte ekonomi ‘merkezi otoritenin siyasi denetimine’ girer. Dolay›s›yla 1920’lerde serbest ekonomide egemenlik kuran ticaret burjuvazisi art›k merkezin ona sa¤layaca¤› kaynaklar›n beklentisi içerisine girer. 1930’larda bafllayan devletçilikle birlikte ekonominin yap›s›n›n, iç piyasan›n egemen oldu¤u bir yap›ya dönüflmesi “ulusal iktisadi kalk›nma kuram›” oluflturma çabalar›na efllik eder (Keyder, 1992a, s.47). SIRA S‹ZDE 2 ‹zmir ‹ktisat Kongresi’nden ç›kan görüfller do¤rultusunda Haydarpafla r›ht›m›, Haydarpafla-Ankara, Eskiflehir-Konya, Arifiye Adapazar› hatlar›, 1928 y›l›ndaysa Tarsus-Adana demiryolu hatlar› devletlefltirilir. Kabotaj hakk› (Türk limanlar› aras›nda deniz ulafl›m› yapma) 1926 y›l›nda yabanc› sermayeye yasaklan›r. Tütün rejisi 1925 y›l›nda devletlefltirilir. Tar›msal geliflmeyle ilgili olarak 1925 y›l›nda aflar vergisi kald›r›l›r. 178 Toplumsal De¤iflme Kuramlar› 1929 ekonomik krizi ‘ba¤›ml› ve azgeliflmifl ülkelerde kendi özgül dinamikleriyle ulusal sanayileflme olanaklar›n› yarat›r’. Bu 1950 sonras›nda “Ba¤›ml›l›k Okulu” olarak genifl bir yank› uyand›ran görüflün en temel tezidir. Boratav (2003)’a göreyse bu dönemde Türkiye ekonomisi d›fla kapanarak devlet eliyle milli bir sanayileflme denemesine giriflilir. Korumac›l›k ve devletçilik bu dönemin iki belirleyici özelli¤i olarak ortaya ç›kar. 1929 y›l›ndaki büyük buhranla birlikte Latin Amerika ülkeleri ve Türkiye serbest ticaret rejimi anlay›fl› içerisinde hammadde ihracatç›s› ve s›nai ithalatç›s› olarak dünya ekonomisine kat›l›rlar. Türkiye’de kendi koruma duvarlar› içerisinde ithal ikameci yat›r›mlara giderek ilk sanayileflme çabalar›n› oluflturan bu ülkeler aras›nda yer al›r. Dolay›s›yla devletçilik kapitalist geliflme modelinin bir parças› haline gelir (Boratav, 2003, s.63-64). Ekonomik krizin ba¤›ml› ve azgeliflmifl ülkelere kendi özgül dinamikleri içerisinde ulusal sanayileflme olanaklar› yaratmas› ve devletçili¤in belirleyici olmas›, Ocak 1932 ile Aral›k 1934 tarihleri aras›nda yay›nlanan KADRO dergisi yazarlar›n›n da ana çizgisi olmufltur. Önerdikleri geliflme stratejisiyse 1929 Dünya Ekonomik Buhran›n›n Türkiye gibi sanayileflmemifl ülkeler için bir sanayi hamlesi gerçeklefltirme f›rsat› oldu¤u düflüncesidir. Keyder ise Kadro hareketi taraf›ndan belirtilen stratejinin 30 y›l sonra “Ba¤›ml›l›k Okulu” taraf›ndan “dünya ekonomik buhranlar›n›n az geliflmifl ülkeler için sanayileflme f›rsatlar› oldu¤u” tezinin ileri sürülmesine dikkat çekmifltir (Keyder, 1984 aktaran Türkefl, 1996, s.28). D‹KKAT “Dört y›lda befl y›ll›k plan” slogan›yla uygulamaya konan Birinci Befl Y›ll›k Sanayi Plan›, Sümerbank eliyle uygulamaya çal›fl›l›r. 1935 y›l›nda Maden Tetkik ve Arama Enstitüsü, Elektrik ‹flleri Etüd ‹daresi araflt›rma kurulufllar› olarak proje gelifltirmek üzere, Etibank ise maden ç›kar›m› ve elektrik üretimiyle ilgili projelerin finansman ve uygulama kuruluflu olarak kurulur (Boratav, 1999, s.74). Boratav’›n 1930’lu y›llarda ki iflçi s›n›f› ile ilgili çözümlemesine göre, tar›mdan ve k›rsal kesimden gelen köylüler s›nai iflçilerinin say›s›n› artt›r›r. Sanayi kesimine gelen bu iflçilerin ‘eski köylüler’ olarak hayat düzeyleri yükselirken ‘yeni iflçiler’ olarak ücretleri önceki iflçilerin ortalama ücretlerinin alt›na düfler. Ortalama reel ücretlerin düflmesine ra¤men hiçbir grubun durumu mutlak olarak bozulmaz (Boratav, 2003, s.77). Ba¤›ml›l›k Okulunun temel görüfllerine bu kitab›n 4. ünitesinde yer verilmifltir. 1929 ekonomik krizi dünya kapitalist sisteminin azgeliflmifl ve geliflmifl bölgeleri aras›nda ilk iflbölümünü oluflturur. Türkiye’deki siyasi iktidar bunu, bir sanayileflme f›rsat› olarak görerek, 1933 y›l›nda oluflturulan birinci befl y›ll›k sanayi plan›n›n girifl bölümüne aç›kça yerlefltirir (Boratav, 2003, s.66). Yukar›da bahsetti¤imiz gibi 1932 y›l›nda ‘devletçi uygulamalara ani bir geçifl’ söz konusuyken 1933 ve 1939 y›llar› aras›nda devlet “yat›r›mc›, iflletmeci ve denetleyici” yönüyle ekonomik hayata önemli ölçüde egemen olur (Boratav, 2003, s.68). Bu dönemde, tar›msal piyasalar temel al›nd›¤›nda devlet denetimi üç farkl› biçimde uygulan›r: Biryandan kamu kurulufllar› do¤rudan piyasaya girerek hammadde sat›n al›rken di¤er yandan da devlete ait sanayi kurulufllar› bu tar›msal hammaddeleri (fleker pancar›, pamuk, tütün, v.b.) kullan›r. Dolay›s›yla devlet iflletmeleri piyasaya egemen olur. Dahas› “devlet denetimindeki tar›m sat›fl kooperatiflerinin ihraç fiyat›yla çiftçinin eline geçen fiyat aras›ndaki marj üzerinde yine devlet iflletmeleri egemen olur” (Boratav, 2003, s.69). Birinci Befl Y›ll›k Sanayi Plan›’na bakt›¤›m›zda devlet yaln›zca “tar›m d›fl›ndaki üretken alanlarda asli yat›r›mc› ve üretici unsur” olarak egemen olmaz. Bunun yan› s›ra “demir ve deniz yollar›nda, belediye hizmetlerinde, enerjide, sanayi ve maden sektörlerinde de egemen olur” (Boratav, 1999, s.75). Cumhuriyetin 10. y›l› olan 1933’te söylenen 10. Y›l Marfl›’n›n bir m›sras› olan “Demir a¤larla ördük anayurdu dört bafltan” tamda bu dönemin ifadesidir. Zira demiryolu, “Anadolu’ya gitmenin, yurdu kalk›nd›rman›n, Cumhuriyet kadrolar›n›n bafl ülküsü oldu¤u bir dönemde yurdun dört bir yan›na da¤›lan Cumhuriyet ayd›nlar›n›n dünya ile ba¤lar›n› sa¤layan; ayn› zamanda da ‘halka gitmeyi’ kolaylaflt›ran bir olanakt›r. Demiryolu demek uygarl›k demekti, dünyaya aç›lmak demekti” (Topuçar, H.,v.d., 1999, s.33). Daha öncede söyledi¤imiz gibi 1930 ve 1939 y›llar› aras›nda ‘Türkiye sanayileflme yolunda ilk önemli ad›mlar›n› atar’. Bu dönemde ‘d›fl ticarete ve ithalata yönelik ticaret burjuvazisinin göreli durumu bozulurken’ devlet ihaleleriyle çal›flan müteahhitler oldukça önemli kazançlar elde ederler. Bu y›llarda ‘özel sanayi sermaye- 8. Ünite - Türkiye’de Toplumsal De¤iflme 179 siyle devlet sanayisinin birbirlerini tamamlay›c› iliflkiler içerisine girdikleri’ gözlenir (Boratav, 2003, s.74-76). Bu tamamlay›c› politikan›n temelinde “özel sanayinin güçlendirilmesi” yatar. Zira sanayide devlet kapitalizmine baflvurulsa da devlet özel sanayi birikimine do¤rudan destek sa¤lamaya devam eder. Dahas› devletçili¤in sanayi burjuvazisinin geliflmesi üzerinde olumlu etkileri olur. Devletin yetiflmesi için yurt içinde ve d›fl›nda e¤itime gönderdi¤i mühendisler, yönetici ve iflçilerin yüksek ücretlerle özel giriflimlere transferi bunun en güzel örne¤idir (Tezel, 1999, s.81). Kuruç’a (1999, 86) göre Türkiye’de bu dönemde çözüm isteyen en önemli sorun sermaye birikimidir. Dolay›s›yla “birikimin anahtar› sanayidir ve sanayileflme hareketinin bafllang›c› da son ürünü de ülkenin mal› olmal›d›r; ifle ülkenin hammadde kaynaklar›ndan bafllamal›, pazarlar›na eriflmeli ve yerleflmelidir” (Kuruç, 1999, s.86). Devletin bunlar› gerçeklefltirebilmesi için kredileme ve tesis iflleri örgütlenir. 22 Mart 1932’de Türkiye Sanayi Bankas›, 22 May›s 1932’de Devlet Sanayi Ofisi kurulur. Sanayide ilk büyük at›l›m›n yap›ld›¤› y›l olan 1934’te Kayseri Dokuma Fabrikas›, ‹zmit Ka¤›t Fabrikas›, Paflabahçe Cam, Keçio¤lu Kükürt, Isparta Gülya¤› fabrikas›n›n temelleri at›l›r ve Bak›rköy Bez Fabrikas› aç›l›r (Kuruç, 1999, s.103). Ekonomide korumac›l›k politikas›n›n a¤›r bast›¤› bu dönemde “Yaflas›n Yerli Mal›, Yaflas›n Kumbara” adl› piyeste “yerli ürün kullanman›n ve tasarrufta bulunman›n ülke ekonomisine getirece¤i katk› vurgulan›r” (Duman, 1999, s.109). Sonuç olarak bu dönemde 1929 dünya ekonomik krizinin yaratt›¤› flokun çözümü sanayileflmede görülmüfltür. Boratav’a (2003, s.79) göre sanayileflmenin yükü bu¤day üreticisi köylüler ve iflçi s›n›f› taraf›ndan paylafl›l›r. Dahas›, burjuvazinin devletle ifl yapan kesimi, durumlar›n› iyilefltirmekle kalmay›p devletin yan›nda sermaye birikim sürecine katk›da bulunurlar. ‹kinci Dünya Savafl› öncesi var olan bu dinamizm savafl›n bafllamas›, ithalat›n düflüflü ve savunma harcamalar›n›n artmas›yla birlikte durgunluk içerisine girmifltir. Karabük Demir Çelik ‹flletmesi, Türkiye’nin bu dönemdeki sanayileflme çabalar›n›n önemli bir sembolü olarak de¤erlendirilir. ‹flletme kurulmadan önce küçük bir köyden ibaret olan Karabük, sosyal tesisleri, spor alanlar›, tiyatro binas› ve parklar› ile “genç Cumhuriyetin yeni bir ülke ve yeni bir insan yaratmak” hedefiyle ortaya ç›kan sosyokültürel politikalar›n hayata geçirilmesinin önemli bir örne¤idir (Engin, 1999, s.126). Sümerbank dokuma fabrikalar› aras›nda en ünlüsü olan Nazilli Basma Fabrikas› 9 Ekim 1937’de Mustafa Kemal Atatürk taraf›ndan aç›l›r. Y›lda 18 milyon metre basma üretmesi öngörülen fabrika 768 dokuma tezgâh›yla ifle bafllar. Afla¤› Nazilli’de fabrikan›n karfl›s›na kurulan iflçi lojmanlar›yla birlikte tiyatro, sinema salonlar› ve futbol tak›m› kurulur. Bugün bu sosyal tesislerin hiçbiri yoktur (Topuçar, H., v.d., 1999, s.142). ‹kinci Dünya Savafl› ve Türkiye: 1940-1945 Dünya tarihinde önemli sosyal ve ekonomik dönüflümlere yol açacak olan ‹kinci Dünya Savafl›’na girmeyen Türkiye’de ‘ithalat yar› yar›ya düfler, bu¤day üretimi %50 geriler ve sanayi yat›r›mlar› ertelenir’. Dolay›s›yla bu dönem bir kesinti dönemi olarak adland›r›l›r (Boratav, 2003, s.81). Keyder’e (1992, s.51) göre sanayiyi destekleyen devletçi politikalar ve d›fl ticaretin üzerindeki devlet tekeli, bir rüflvet ve vurgun ekonomisi yarat›r. ‹stanbul’da d›fl ticareti tüccarlar ele geçirirken taflrada oturan ve temel ihtiyaç maddelerinden birinin ikmalinin tekelini ele geçirerek büyük karlar elde eden spekülatörler s›n›f› bu dönemde ortaya ç›kar. Hükümetin ekonomiye müdahalesi ticari karlar›n artmas›na katk› sa¤lar ve halk yoksullafl›rken vurguncular zenginleflir. Savafl y›llar›nda iktidarda bulunan Refik Saydam ve fiükrü Saraço¤lu hükümetlerinden birincisi, ekonomik sorunlar› çözmek için flu yöntemlere baflvurur: ‘kat› fiyat denetimleri ve tar›m ürünlerine düflük fiyatla el koyma’, 1940 Milli Koruma Kanunu, ‘devletin iç ve d›fl ticarette denetimi artt›rmak için Ticaret Ofisi ve ‹afle Müsteflarl›¤› kurulur (Boratav, 2003, s.84-85). fiükrü Saraço¤lu ise Temmuz 1942 y›l›nda iktidara gelir. Saraço¤lu “piyasa üzerindeki denetim mekanizmalar›n› kald›r›r, hububat al›m fiyatlar› yükselir, iafle müsteflarl›¤› la¤vedilir, g›da maddelerindeki fiyat denetimleri kald›r›l›r”. Bu da çiftçi ve tüccar kazançlar›n› artt›r›r. Yukar›da bahsetti¤imiz vurguncular› vergilendirmek, Milli Koruma Kanunu iflgücünü denetleyen hükümler (ücretli ifl yükümlülü¤ü, çal›flma süresinin uzat›lmas› ve ücret s›n›rlamas›) baflta olmak üzere, hükümetlere ‘özel iflletmelere geçici el koyma yetkisi’, ‘ithalatta ve iç ticarette azami ve ihracatta asgari fiyatlar› saptama’ ve ‘temel mallar›n vesikayla da¤›t›lmas›’ yetkisini veren bir kanundur (Boratav, 2003, s.83-84). 180 Aflar vergisi, Osmanl› mülkiyet sistemi gere¤ince devlete ait olan topraklar üzerinde yap›lan tar›mdan elde edilen mahsulden al›nan %10 oran›nda vergidir. Osmanl› ‹mparatorlu¤u döneminden kalma olan Aflar vergisi, ‹zmir ‹ktisat Kongresi’nde al›nan kararlar gere¤i 1925 y›l›nda kald›r›lm›flt›r. 17 Nisan 1940’ta 3803 say›l› Köy Enstitüleri Yasas›yla 21 tane kurulan ve 1954 y›l›nda kapat›lan köy enstitülerinin amaçlar› “yeni toplum de¤erleri gelifltirme”, “ulusal kültürün yarat›lmas› ve gelifltirilmesi”, “ekonomik yaflam›n uzmanlaflmas›” ve “üretimin ve verimlili¤in artt›r›lmas›” olarak belirlenir (Önen, 1993, aktaran Kartal, 2008, s.25) Toplumsal De¤iflme Kuramlar› afl›r› kazançlar› ve enflasyonu engellemek için 1942’de Varl›k Vergisi Kanunu ç›kar›l›r. Esas olarak ticaret burjuvazisini daha sonra çiftçi, esnaf ve ücretlileri hedefleyen ve yaln›zca bir kere uygulanan bu vergi ‘orans›z ölçüde’ gayri Müslimlerin üzerine y›k›l›r. Ellerindeki mallar›n› yok pahas›na Müslüman burjuvaziye satmak zorunda kal›rlar. Bu vergiye itiraz hakk› olmad›¤› için vergi borçlar›n› bir ay içerisinde ödemeyenler, öncelikli olarak kamplara, çal›flt›r›lmak üzere Aflkale’ye gönderilirler. Sonuçta, Varl›k Vergisi Kanunu ile tahsil edilen verginin yar›dan fazlas›n› az›nl›klar ödemifltir (Boratav, 2003, s.85; Keyder, 1992a, s.51). 1944 y›l›nda ç›kar›lan Toprak Mahsulleri Vergisi ile savafl zaman› tar›msal kazançlarda oluflan art›¤a el konur. Aflar›n kald›r›lmas›ndan sonra tar›ma yönelik gerçeklefltirilen bu vergilendirme ‘piyasa için üretmeyen küçük ve yoksul köylünün üzerinde çok a¤›r bir yük’ oluflturur (Boratav, 2003, s.86). Yine savafl döneminde memurlar›n durumunda göreli olarak bozulma görülmez ama, iflçi s›n›f›n›n durumu hem göreli olarak, hem de mutlak olarak bozulur. Bu dönemde tar›m kesimiyle ilgili iki önemli geliflme yaflan›r: ‹lk olarak Maarif Vekili Hasan Ali Yücel ve ‹lkö¤retim Genel Müdürü ‹smail Hakk› Tonguç’un önderli¤inde 1940 y›l›nda kurulan köy enstitülerinde yoksul köy çocuklar› ‘hem e¤itim alan›nda, hem de k›rsal yap›y› modernlefltirecek aktif aktörler olarak’ köylere yerlefltirme plan›n› içerir. Bir di¤er geliflme ise Çiftçiyi Toprakland›rma Kanunu’dur (Boratav, 2003, s.90). Bu kanun 1945 toprak reformu yasas› olarak da geçer ve ayr›nt›lar› afla¤›daki bölümde tart›fl›lacakt›r. Çok Partili Dönem ve Köylülü¤ün De¤iflim Rolü Üniversitede tasfiye Ankara Üniversitesi Dil ve TarihCo¤rafya Fakültesi’nde gerçekleflmifltir. 1945 y›l›nda fakülte hocalar›ndan Pertev Naili Boratav, Behice Boran, Niyazi Berkes ve Muzaffer fierif Baflo¤lu a盤a al›narak üniversiteden uzaklaflt›r›l›rlar (Çetik, 1998, s.17). Türkiye’nin siyasal ve ekonomik tarihi aç›s›ndan 1946 y›l›, çok partili parlamenter rejime geçiflin oldu¤u önemli bir y›ld›r. Keyder (1992a, s.53)’e göre çok partili demokrasiyle köylüler aras›nda önemli bir iliflki vard›r. Zira savafl dönemindeki uygulamalar nedeniyle köylünün gözünden “jandarmal›, tahsildarl› ceberut devlet” imgesi silinmez ve bu savafl dönemi politikalar›na tepki olarak, oylar Demokrat Parti’ye gider (Keyder, 1999, s.169). 5 Eylül 1945’te Milli Kalk›nma Partisi, 7 Ocak 1946’da ise Demokrat Parti kurulur. 21 Temmuz 1946’da ilk defa tek dereceli seçimler yap›l›r. 14 May›s 1950’de ise seçim yoluyla iktidar›n de¤iflimine yol açan önemli bir siyasi dönüflüm söz konusudur. Boratav’a göre bu dönem ‘siyasal iktidar›n s›n›fsal içeri¤inde niteliksel olmayan de¤iflimlere yol açm›flt›r. Art›k siyaset içerisinde genifl halk kitleleri art›k seyirci de¤il aktörler olarak yer almaya bafllam›flt›r. Buna göre siyasi iktidarlar iflçi, köylü, esnaf gibi toplumsal kesimlerin isteklerini göz önüne almak zorunda kal›rlar (Boratav, 2003, s.94). Tar›m arazilerinde bireysel mülkiyet bu dönemde yap›sal bir olgu haline gelmifltir (Keyder, 1998, s.169). Çiftçiyi Toprakland›rma Kanunu ve Amerikan yard›mlar›n›n tar›ma aktar›lmas› arac›l›¤›yla köylülerin büyük ço¤unlu¤u yasal olarak toprak sahibi olur (Keyder, 1998, s.169). Boratav bu dönemi ‘dünya ekonomisiyle farkl› bir eklemlenme denemesi’ olarak ele almaktad›r. Zira “kapal›, korumac›, d›fl dengeye dayal› ve içe dönük iktisat politikalar› ad›m ad›m gevfletilir; ithalat serbestlefltirilerek büyük ölçüde artt›r›l›r; kronikleflmeye bafllayan d›fl aç›klar nedeniyle d›fl yard›m, kredi ve yabanc› sermaye yat›r›mlar›yla ayakta duran bir ekonomik yap› yerleflir” (Boratav, 2003, s.94-95). Boratav (2003, s.95), CHP iktidar› alt›nda egemen s›n›f›n ‘yüksek bürokrasi ve siyasi kadrolarla içli d›fll› olmufl ç›kar gruplar› ve burjuva klikleri ve Anadolu kökenli ticaret sermayesinin” savafl ekonomisi uygulamalar›ndan ç›kar sa¤lad›klar›n› yazar. Dolay›s›yla 1945 sonras›nda birinci grup Demokrat Parti hareketini örgütleyip desteklerken, ikinci grup CHP iktidar›na ba¤lan›r. Bu ikinci grup CHP içerisin- 181 8. Ünite - Türkiye’de Toplumsal De¤iflme de “ Köy Enstitülerinin çökertilmesi, üniversitede tasfiye ve savafl sonunda filizlenmeye bafllayan ilerici, solcu ve demokrat oluflumlar›” ezmeye giriflti ve baflar›l› oldu. Boratav’a göre toplumsal yap›daki bu dönüflümler “savafl sonras›nda kapitalist dünya sisteminde meydana gelen yeni dengelerden türeyen d›flsal etkenlerle ahenkli bir uyum” sa¤lam›flt›r” (Boratav, 2003, s.96). Türkiye’nin ekonomisinin ‘d›fla aç›k vermeyen bir yap›ya dönüflmesi’, ‘kapitalist dünya ekonomisinin savafl sonu konjonktürü taraf›ndan belirlenen bir dönüflümdür’ (Boratav, 2003, s.97). Ona göre 1946-1953 döneminde Demokrat Parti’nin iktidara gelmesi ekonominin genel yönelifli üzerinde önemli bir de¤ifliklik yapmaz. CHP ve DP iktidarlar› aras›nda “kalk›nma stratejisi, devletin ekonomik rolü, d›fl yard›m, yabanc› sermaye ve d›fl ticaret rejimi, dünya ekonomisiyle piyasa iliflkilerine, göreli serbest ticarete ve aç›k ekonomi koflullar›na dayal› bir eklemlenme e¤ilimi” ile ilgili süreklilik söz konusudur. Yine 1946 y›l›nda 100 milyon dolara ulaflan bir d›fl ticaret fazlas› veren Türkiye’nin, Truman Doktrini ve Marshall Plan› çerçevesinde d›fl yard›m aray›fl›na girmesi hem CHP, hem de DP’nin yaklafl›m›d›r (Boratav, 2003, s.99). Türkiye 1947’de IMF, Dünya Bankas› ve Avrupa ‹ktisadi ‹flbirli¤i Örgütü’ne, 1952’de ise NATO’ya üye olur. Truman Doktrini ve Marshall Plan›’n›n ne zaman ortaya ç›kt›¤›n› ve amaçlar›n› araflt›r›n›z. Keyder’e göre Demokrat Parti’nin 1950’de iktidara gelifli “Türkiye tarihinde seçkinler yönetiminden tam s›n›f yönetimine ve bir kapitalist geliflme kal›b›ndan bir baflkas›na, belirleyici bir kayma olarak görmek mümkündür”. Zira CHP hükümetleri burjuvaziye hiçbir zaman tam serbestlik tan›mad›¤› için DP iktidar› ile birlikte burjuvazi rüfltünü kazan›r ve DP onun sözcüsü olur (Keyder, 1992a, s.55). Keyder’in bu dönemde özellikle köylülükle ilgili çözümlemesi oldukça önemlidir. Buna göre Fransa ve ‹ngiltere’nin aksine Türkiye’de, ba¤›ms›z köylülük ortaya ç›km›flt›r. Oysa, Fransa’da ‘feodal s›n›f karfl›s›nda toprak üzerindeki haklar›n› pekifltiren köylülükle ‹ngiltere’de kapitalist çiftçili¤in do¤uflu vard›r. Oysa Türkiye’ye bakt›¤›m›zda gerek d›fl yard›mlarla gerekse devletin yüksek fiyat ve düflük faizli kredi politikalar›yla tar›mda, kapitalist geliflmenin önü t›kan›r ve küçük meta üreticili¤i tar›mda yerleflik bir üretim biçimi haline gelir. 1945 Çiftçiyi Toprakland›rma Kanunu ve 1950’lerde ki geliflmelerle küçük meta üretiminin yerleflmesi, tar›mda Türkiye’deki kapitalist dönüflümün kap›s›n› kapat›r. Küçük meta üretimiyse ‘aile eme¤ine dayanan bir iflletmenin meta iliflkilerinin yayg›nlaflt›¤› bir ekonomik ortamda faaliyet göstermesidir. Küçük meta üreticisi, hane içerisindeki iflbölümünü, yafla ve cinsiyete göre belirler’ (Keyder, 1998, s.165). 1946 ve 1953 y›llar› aras›nda, toplumsal gruplar›n sosyal ve ekonomik durumlar›na bakt›¤›m›zda, “tüm sosyal gruplar›n mutlak durumlar›n›n ve yaflam koflullar›n›n düzeldi¤ini” görürüz. Reel gelirlerin artmas›na ra¤men ücretli-maafll› gruplar›n göreli durumlar› geriler, genel olarak mülk gelirleri ve özellikle ticaret sermayesinin milli has›ladan ald›¤› paylar artarken genifl köylü kitlelerinin fiyat hareketleri nedeniyle bozulan bölüflüm iliflkileri, üretim dinamizmi içinde fazlas›yla telafi edilir (Boratav, 2003, s.106). Türkiye, 1950’lerin bafllar›nda ihracat gelirlerinin yükseldi¤i ortamdan yararlanarak, Kore savafl›n›n da yaratt›¤› ekonomik patlamayla artan oranda tah›l ve maden cevheri ihraç eder. Özellikle tar›m kesimindeki fiyat teflvikleri ve ithal edilen traktörler, topraklar›n geniflletilmesi ihtiyac›n› do¤urur ve ekilen alan %50’den fazla artar. 1953’e kadar olan dönemde ‘ihraç gelirleri 35.000 traktöre dönüflür ve köylünün gözü para görür’ (Keyder, 1992a, s.57). 1953’ten sonra tar›msal ihracat ekonomisi hammadde fiyatlar›n›n gerilemesi ve ticaret aç›klar›n›n ortaya ç›kmas›yla SIRA S‹ZDE 3 1947 y›l›nda bafllayan Marshall Yard›m›, Türkiye ekonomisine, dünya ekonomisi içerisinde piyasan›n dayatt›¤› iflbölümü içerisindeki rolünü gerçeklefltirmesine yard›mc› olur. Dolay›s›yla 1950 y›l›nda 15.000 olan traktör say›s›, 1955’te 40.000’e ulafl›r. Dahas› ba¤›ms›z toprak sahiplerinin say›s›nda önemli bir art›fl gerçekleflir (Keyder, 1992b, s.312-312). 182 Toplumsal De¤iflme Kuramlar› Gecekondu nüfusu genç ve çal›flmaya isteklidir. Erkek nüfus yayg›n olarak çal›flma yaflam›na kat›l›rken kad›n nüfus daha az kat›l›m gösterir. Kentteki ifl kollar›n›n belli kesimlerine girebildikleri için ücretleri düflük olur. Kentte karfl›laflt›¤› zorluklar› akraba, komflu ve ifl arkadafllar›n›n oluflturdu¤u çevre içerisinde çözer. Kent yaflam›na s›n›rl› kat›l›rken, kentin tüketim pazar›na gelir olanaklar›n› zorlayarak kat›l›r (fienyap›l›, 1982, s.113-114). geriler. 1955’ten sonra d›fl yard›m bulunamaz ve hükümet, tar›m kesimindeki yüksek gelirleri devam ettirebilmek için, çiftçinin ürününe yüksek fiyat öder. D›fl borçlar artar ve 1958’de DP düflüfle geçer (Keyder, 1992a, s.59). Bu dönemde, savafl sonras›nda yaflanan ekonomik geniflleme ortam› ve liberal d›fl ticaret politikalar› son bulur. Yine ihraç mallar›na olan talep düfler ve ithalat s›n›rlamalar›na gidilir. Demokrat parti “devlet yat›r›mlar›yla gerçeklefltirilen ithal ikameci politikaya angaje olur” (Boratav, 2003, s.108). Demokrat Parti kamu yat›r›mlar›n› geniflletmek zorunda kalsa da özel s›nai üretiminde de önemli bir geniflleme gerçekleflir. Tar›m d›fl› faaliyetlere bak›ld›¤›nda kamu iflyerlerinde çal›flan iflçilerin art›fl h›z›, özel iflyerlerinde çal›flan iflçilerin art›fl h›z›n›n alt›na düfler. Bu y›llar düzensiz kentleflme ve gecekondulaflma y›llar›d›r. “Kentli nüfus içinde, ücretli maafll› gruplar›n pay›, bu dönem boyunca gerilemifl; düzensiz, marjinal faaliyetlerde, kendilerine hayat alan› bulan gruplar›n pay›ysa artm›flt›r (Boratav, 2003, s.108). Böylelikle ‘k›rsal alan içinde de¤iflen çeflitli mekanizmalarla topraktan kopan nüfus göç bask›s› alt›na girer’ ve ‘topraktan kopman›n h›zland›¤› ve köylülü¤ün kayboldu¤u dönemlerde flehirlere y›¤›lan gruplar’ (K›ray, 1982, 61) ayn› zamanda yukar›da bahsedilen marjinal faaliyetlerin aktörleri olurlar. Gecekondular ise ‘göç sonucu oluflan yerleflmeler’ olarak tan›mlan›r (fienyap›l›, 1982, s.103). Resim 8.1 Gerçek Göründü¤ü Gibi Olmayabilir Kaynak: 120*180, Tuval Üzerine Ya¤l› Boya, Kiflisel Koleksiyon, 2008 Arzu Ayd›n Deveci D‹KKAT Bu resim Türkiye’deki nüfus art›fl›, çarp›k kentleflme ve gecekondulaflma olgular›n› çarp›c› bir biçimde göstermektedir. Bu dönemler ‘kapitalist azgeliflmiflli¤in tipik bunal›m›n›n” yafland›¤› dönemlerdir. Yüksek düzeyde ithalata karfl›l›k ihracat›n artmad›¤› ve d›fl borcun bulunamad›¤› bir dönemde DP hükümetine karfl› artan muhalefet toplumun her kesiminden gelmeye bafllar. Gerginleflen siyasal ortamda bask›c› politikalar›n› artt›ran hükümete karfl› kent ayd›nlar› darbeyi aç›kça davet eder (Keyder, 1992a, s.61). 27 May›s 1960 darbesini gerçeklefltiren subaylar›n “toplumsal de¤iflme anlay›fllar› ‹ttihat Terakki ve CHP seçkinlerinin otoriter, devletçi ideolojisinden türerken” Milli Birlik Komitesi içerisinde de çeflitli görüfller oluflur. Bu görüfllerden birisiyse ordunun gelecekte de politikaya kar›flmas›n› öngören bir düflünceye sahiptir. Onlara göre ekonomik kalk›nma, ancak planl› ve devlet taraf›ndan idare edilen bir 8. Ünite - Türkiye’de Toplumsal De¤iflme ekonomiyle mümkündür. Bu görüflün egemen nitelik kazanmas›yla birlikte 1961 y›l›n›n Ekim ay›nda seçimler yap›l›r (Keyder, 1992a, s.62). Üniversite profesörlerine haz›rlat›lan yeni anayasa ile toplum içerisinde sosyal demokrat bir anlay›fl oluflturulmas› ve kapitalist ekonominin geliflmesi hedeflenir. Modern sanayi ve küçük sermaye ikili¤inden oluflan ekonomik yap›da, birinci kesim ‘teknokratik yönetim’ gerektirirken ikinci kesimin h›zl› birikime ihtiyac› vard›r. Devletçilik ve teknokratik devletin kar›fl›m›n› öngören düflünce için anayasa DPT’nin kurulmas›n› öngörür (Keyder, 1992a, s.63). Dolay›s›yla 1962 y›l›yla bafllayan süreçte ‘iç piyasan›n sürükledi¤i geliflme biçimi egemen olmaya devam eder’ (Boratav, 2003, s.117) 1973 y›l›ndaki çal›flmas›nda ‹brahim Yasa, 1950 y›llar›nda bafllayan ekonomik ve teknolojik geliflmelerin, sanayileflme ve kentleflme süreçlerinin toplumsal yap›da de¤iflmelere yol açt›¤›n› belirtir. (Yasa, 1973, s.183). Yasa’ya göre köyler Türkiye’nin toplumsal ve ekonomik yap›s›nda önemli bir yer tutmaktad›r ve köyler bir geçifl dönemi içerisinde yer almaktad›r. Tar›m›n 1980 y›l›yla birlikte h›zla de¤er kaybetti¤ini düflündü¤ümüzde 1970’li y›llarda yap›lan bu de¤iflim analizi oldukça manidard›r. Genel olarak bak›ld›¤›nda 1923-1960 y›llar› aras›ndaki dönemde ekonomik ve toplumsal de¤iflmelerin en çok 27 May›s 1960 darbesinden sonra gerçekleflti¤ini söyleyen Yasa’ya göre toplumsal de¤iflmede “toplumun kendi iç devinimleri, yani, nüfus ve üretimin art›fl›, bu art›fllar›n yaratt›¤› bask›lar büyük rol oynar” (Yasa, 1973, s.184). Yasa (1973, s.185) 1923-1960 y›llar› aras›ndaki toplumsal ve ekonomik de¤iflmeleri saptamak için Türk ‹ktisadi Geliflmesi Araflt›rma Projesi taraf›ndan yap›lan araflt›rman›n sonuçlar›n› yazar. Çal›flman›n ekonomik sonuçlar› hep k›rsal alanda olan de¤ifliklikleri içerir. Bu de¤ifliklikler; köylerde makineleflme, toprak da¤›t›m›, suni gübre kullan›m›, toprak ve ürün miktarlar›n›n de¤iflmesi, toprak bölünmesinin ve ortakç›l›¤›n ortadan kalkmas› fleklinde s›ralanabilir. Yine köylünün üretimde ve tüketimde kredi ihtiyac›n› tefeciden karfl›layarak, artan ulafl›m olanaklar›yla birlikte ürününü kasaba ve kente götürüp satmas›, köylere radyo, dikifl makinesi, gaz oca¤›, de¤iflik giyim eflyalar› ve yiyeceklerin girmesi, son olarakda köylerde baz› zanaatlar›n ortadan kalkmas› söylenebilir. Bunlar›n yerine floförlük, kamyon ve araba tamircili¤i, kaynakç›l›k, terzilik ve marangozluk gibi zanaatlar ortaya ç›km›flt›r (Yasa, 1973, s.186). Ona göre tüm bu de¤iflmeler 1945 y›l›ndan sonra görülmektedir. Toplumsal alanda gözlenen de¤iflikliklerse bugünle karfl›laflt›r›ld›¤›nda oldukça ilginçtir. Köylerde ilkokul olmas›, köylülerin siyasi partiler ve demokrasi hakk›nda olumlu düflünce ve görüfllere sahip olmas›, hane say›s›n›n artmas›, köylere gazete gitmesi, kooperatifleflme, sa¤l›k kurumlar›ndan yararlanma olanaklar›n›n gelifltirilmesi ve kent yaflam› hakk›ndaki düflüncelerin de¤iflerek kente gidip yerleflme e¤ilimlerinin artmas›d›r (Yasa, 1973, s.186-187). Bu de¤iflmelere paralel olarak kentleflme ve gecekondu sorunundan bahseden Yasa dikkati nüfus art›fl›na, kentlerdeki kamu hizmetlerine ve iflsizlik sorunlar›na çekmektedir. ‹THAL ‹KAMEC‹ SANAY‹LEfiME DÖNEM‹ Boratav’a göre 1962 sonras›nda ekonomi politikalar› planlama temelli olarak ele al›nd›¤› için, kamu yat›r›mlar›n›n, haz›rlanan befl y›ll›k planlara uyum göstermesi zorunluluk haline gelir. Özel yat›r›mlarsa Devlet Planlama Teflkilat›’n›n planlama hedeflerine uygunlu¤unu denetleyen kamu kurulufllar›n›n onay›na ihtiyaç duyar ve yönetimle planlama aras›nda gerekli uyum hiçbir zaman sa¤lanamaz Dahas›, ‘parakredi-kambiyo ve zaman zaman maliye politikalar›, planlama sürecinden d›fllan›r’ (Boratav, 2003, s.118). 183 184 Toplumsal De¤iflme Kuramlar› 1970’li y›llar›n ortalar›ndan itibaren gecekondu semtlerinde çat›lar› televizyon antenleri kaplar. Yine iflçi ve köylü ailelerinde transistorlu radyo, teyp, buzdolab›, hatta otomobil kullan›m› yayg›nlafl›r (Boratav, 2003, s.120). ‹thal ikameci sanayileflme, Birinci Befl Y›ll›k Plan’›n (1963) aç›k stratejik tercihi olarak, 1971 y›l›na kadar %9 bir büyüme h›z› gösterir (Boratav, 2003, s.119; Keyder, 1992 a, s.63). Geliflmifl kapitalist toplumlardaki tüketim normlar› ve kentli, taflral› burjuvazinin gelir düzeyi “dayan›kl› tüketim mallar›” olarak bilinen radyo, televizyon, buzdolab›, çamafl›r makinesi, elektrik süpürgesi, otomobil ve modern büro ve mutfak eflyalar›na etkili bir talep gelifltirir. Bu mallar›n ithalat› serbest b›rak›lmayarak baz› koflullarda yabanc› sermayenin kat›l›m›yla ülke içinde üretilir. ‹thalat› serbest b›rak›lmayan dayan›kl› tüketim mallar›n›n sanayisi önce montajla bafllar. Modern bir sanayi görünüm kazanmas›ysa yerli katk› ve yan sanayiyle mümkün olur. Sonuç olarak bu mallar›n üretim kollar›; teknoloji ve temel girdiler aç›s›ndan d›fla ba¤›ml› oldu¤u gibi, üretim ölçe¤i, birim maliyetler ve kalite bak›m›ndan bat›dan oldukça geri durumdad›r. Bu mallar› d›fla pazarlama olana¤›ysa oldukça s›n›rl›d›r (Boratav, 2003, s.119). Resim 8.2 Arzu’nun Zihinsel Evrimi-I Kaynak: 25*20 Ya¤l›boya, Kiflisel Koleksiyon, 2010 Arzu Ayd›n Deveci ‹thal ikameci sanayileflme sürecinde devlet, uluslararas› ekonomiyle ulusal ekonomi aras›nda bir köprü ifllevi görmekle kalmaz, bu duruma uygun ‘iç ekonomi politikas›’ oluflturulur. Döviz s›k›nt›s› nedeniyle dolar›n bulunmas› siyasi yetkililerin ifli haline gelir ve bu durum ekonomiyi siyasallaflt›r›r. Dolay›s›yla güçlü bir bürokrasi ve burjuvazinin sürekli kuflatt›¤› bir devlet mekanizmas› oluflur ( Keyder, 1992b, s.317). Türkiye’de tar›mda küçük köylü mülkiyeti gibi tarihi olarak belirlenmifl toplumsal yap›, iç pazar› gelifltirir ve k›rsal bölgeler imalat sanayi ürünleri için pazar haline gelir. Kentlere göç eden köylülerin ço¤unlu¤unu küçük toprak sahipleri oluflturdu¤u için, birikimleri ve köyle olan iliflkileri onlar› konuta ve dayan›kl› tüketim mallar›na kavuflturur. Böylece kentleflme h›z› imalat sanayi ürünlerinin pazar›n› gelifltirir ( Keyder, 1992b, s.317). Bu dönemde dünya ekonomisine Keynes’cilik damgas›n› vurur. Azgeliflmifl ekonomiler kronik d›fl aç›klar›n› resmi kaynaklardan gelen kredilerle kapat›rlar. Böylece Türkiye ekonomisinin ithal ba¤›ml›l›¤› kronik hale gelir ve bu da ihracat›n ihmal edilmesine yol açar (Boratav, 2003, s.123). 1962-1976 döneminde siyasi iktidar›n popülist politikalar›yla siyasi partiler, iflçi ve köylü kitlelerinin isteklerine duyarl› hale gelirler. Dolay›s›yla “egemen blokun 8. Ünite - Türkiye’de Toplumsal De¤iflme uzun dönemli ç›karlar›yla genifl halk kitlelerinin k›sa dönemli ç›karlar› aras›nda bir uzlaflma sa¤lan›r”. Daha da ilginç olan›ysa bu dengenin egemen blok aleyhine bozulma olas›l›¤›n›n ortaya ç›kt›¤› rejim d›fl› müdahaleler meydana gelir (Boratav, 2003, s.123). Popülist politikalar›n bir di¤er sonucu Türkiye’de kurulan ileri bir sosyal güvenlik sistemidir. “Böylece iflçi s›n›f› ücret d›fl›nda önemli güvencelere ve parasal olmayan gelir türlerine kavuflur” (Boratav, 2003, s.124). Sendikal› iflçilerin ücretleri artt›r›l›r, sendikalara grev hakk› tan›n›r ( Keyder, 1992b, s.318). Nitekim 1961’de ço¤unlu¤u sendikac›lardan oluflan kurucular› olan Türkiye ‹flçi Partisi örgütlenerek 1965 y›l›nda yap›lan seçimler sonucunda 15 milletvekiliyle mecliste temsil edilme olana¤›na sahip olur (fiener, 2010, s.13). Tar›m kesimindeyse “tar›msal has›lan›n artan bölümü, tar›m sat›fl kooperatifleri, Toprak Mahsulleri Ofisi, Tekel, fieker fiirketi, Çaykur gibi kurulufllarla pazarlan›r ve destekleme politikalar›n›n etki alan› genifller” (Boratav, 2003, s.125). Bu model 1977’deki bunal›m konjonktürüne kadar sürer (Boratav, 2003, s.125). Türkiye imalat sanayisindeki yüksek ücretler nedeniyle yabanc› sermayenin uzak durdu¤u bir ülkedir. Bu dönemde ortaya ç›kan döviz ve yabanc› sermaye s›k›nt›s› zengin Kuzey Avrupa ekonomileri için çal›flmaya giden Türk iflçilerinin dövizleriyle kapat›l›r. ‹lk etapta ‘kentlerdeki nitelikli sanayi iflçileri’ misafir iflçi olarak giderler. ‹kinci etaptaysa ‘kasabalardaki küçük burjuvazi ve orta köylüler giderken, son olarak ta köyden ç›k›p giden yoksul köylüler, Avrupa ülkelerine, sanayi iflçisi olarak giderler. Bu dönemde Avrupa büyümenin zirvesindedir( Keyder, 1992b, s.319). Kalk›nma Temelli Bir Azgeliflmifllik Tart›flmas› 1950’li ve 1960’l› y›llarda geliflen “sanayileflmeyle birlikte büyüyen iflçi s›n›f› ve azgeliflmifl ülkelerde ortaya ç›kan anti-emperyalist ve sol dalgadan etkilenen ayd›nlar” sayesinde Türkiye ‹flçi Partisi ve Yön dergisi ortaya ç›kar (fiener, 2010, s.76). Türkiye’nin 1960’l› y›llarda tarihinin en demokratik dönemini yaflad›¤›n› iddia eden Türkiye ‹flçi Partisi (T‹P) 1961-1971 y›llar› aras›nda ‘Türkiye sol hareketinin üç farkl› stratejisini savunarak üç kola ayr›lanlardan birisidir. Di¤er ikisiyise Yön Devrim Hareketi (YDH) ve Milli Demokratik Devrim Hareketidir (MDD). Yön Devrim Hareketine göre bu ayr›l›¤›n nedeniyse Türkiye’nin sosyo-ekonomik yap›s›n›n farkl› çözümlenmesidir. Bir di¤er görüfle göreyse “sol hareketler yapt›klar› stratejik tercihlere uygun olarak ülkenin sosyo-ekonomik yap›s›n› tahlil ederler” (fiener, 2010, s.14-15). Yön Devrim Hareketi Do¤an Avc›o¤lu önderli¤inde ‘1961-1967 y›llar› aras›nda yay›nlanan Yön ve 1969-1971 aras›nda yay›nlanan Devrim dergisi etraf›nda örgütlenen bir ayd›n hareketidir’. Avc›o¤lu, Yön ve Devrim yazarlar›na göre ülkenin sorunlar›n›n oda¤› kalk›nma sorunudur. Tüm sorunlar›n temelinde azgeliflmifllik olgusunu görürler. Yöncülere göre demokrasi ve kalk›nma aras›nda kalk›nman›n belirleyici oldu¤u pozitif bir iliflki vard›r. Zira kalk›nma demokrasinin önkofluludur. Onlara göre kalk›nmaysa sosyalist yoldan mümkündür. Ancak sosyalizmi milliyetçilikle özdefllefltirerek onun iflçi s›n›f›n›n mücadelesiyle kurulaca¤›na inanmazlar ama inkarda etmezler (fiener, 2010, s.85-90). Programlar›n›n ana çerçevesi, “k›rda derebeyi art›klar›na bir toprak reformuyla son vermek, d›fl ticareti, büyük sanayiyi ve bankac›l›¤› devletlefltirmek, tarafs›z bir d›fl politika izlemek”ten oluflur. Zira “yar›da b›rak›lm›fl Kemalist reformlar› tamamlama” misyonunu üstlenir (fiener, 2010, s.173). 185 186 Toplumsal De¤iflme Kuramlar› Milli Demokratik Devrim (MDD) Hareketiyse 1960’lar›n ikinci yar›s›nda Yön Hareketinden kopar, Kemalizmi bir ç›k›fl noktas› olarak ele al›p “günümüzün gerçekleri ›fl›¤›nda” ondan yararlan›lmas› gerekti¤i düflüncesine sahiptir. Türkiye’yi yar›-sömürge ve yar›-feodal olarak de¤erlendirerek, egemen s›n›flar›n en güçlüsü olan iflbirlikçi sermayenin gerçek sanayileflmeye ve gerçek iktisadi kalk›nmaya karfl› oldu¤u düflüncesine sahiptirler (fiener, 2010, s.181). Milli Demokratik Devrim “emperyalizm, iflbirlikçi sermaye ve feodal mütegallibe” ittifak›na karfl› yap›lacakt›r. Bu ittifak›n d›fl›ndakiler demokratik devrim cephesi olarak görülür. Devrimci cepheyse, Türkiye proletaryas›, yar›-proleter, yoksul köylülük, flehir ve köy küçük burjuvazisi ve tar›m bölgelerinin orta köylüsünden oluflur (Belli, 1970a’dan aktaran fiener, 2010, s.183). Yar›- proleter olarak nitelenen küçük mülk sahibi köylü kitlesi, demokratik devrimin en önemli müttefikidir. MDD’ciler aras›nda iki tez vard›r. Birincisi “kapitalist olmayan yol” yaklafl›m›d›r. Bu yaklafl›ma göre “emperyalizme karfl› milli kurtulufl devrimlerini gerçeklefltiren ülkeler, siyasal ba¤›ms›zl›k hedeflerine ulaflt›klar›nda ekonomik ba¤›ms›zl›k için mücadele etmeli ve dört hedef gerçeklefltirmelidirler (Alpay, 1968a’dan aktaran fiener, 2010, s.197). Dört hedefin birincisi “yabanc› sermayenin kald›r›lmas› ve yabanc› tekellerin mallar›n›n millilefltirilmesi”, ikincisi “toprak meselesinin radikal bir biçimde çözülmesi, feodalizmin y›k›lmas› ve köylerin isteklerinin karfl›lanmas›”d›r. Üçüncü hedef, “devlet sektörünün gelifltirilmesi temelinde endüstrileflme” ve son hedef olarak da “toplumun her bak›mdan demokratlaflt›r›lmas›, halk›n ekonomik ve sosyal reformlara tam kat›l›m›n›n sa¤lanmas›” yer al›r (Alpay, 1968a’dan aktaran fiener, 2010, s.197). MDD içerisindeki ikince tezse siyasi iktidar temelli bir yaklafl›m sergiler. Bu yaklafl›m öncelikle iflçi s›n›f›n›n önderli¤inde kurulacak bir iktidar› hedefler. Cephenin öncülü¤ünü iflçi s›n›f› yapacakt›r (fiener, 2010, s.198). fiener’e (2010) göre “her üç hareket de sosyalizmi büyük ölçüde bir kalk›nma yöntemi olarak benimser. ‘Sosyal adalet için kalk›nma” ancak sosyalizmle olanakl›d›r. Kalk›nma için yap›lmas› gerekenlerse ‘toprak reformu, genifl çapl› millilefltirme ve kamulaflt›rmalar, planl› bir devletçilik’ anlay›fl›d›r (fiener, 2010, s.361). Her üç düflüncenin de azgeliflmiflli¤i alt etmek için kalk›nman›n ya da endüstrileflmenin gereklili¤i düflüncesi 12 Mart 1971 darbesiyle önemli bir kesintiye u¤rar ve Türkiye ‹flçi Partisi kapat›l›r. Türkiye azgeliflmifl bir konumda kapitalistleflmeyi sürdürür. Bunun sonuçlar›ndan birisi üretken olmayan faaliyetlerin artmas›d›r. Üretken Olmayan Faaliyetlerin Artmas› Kentleflme süreci gecekondu bölgelerinde k›rsal hayat yaflayan, köyle olan ekonomik ba¤lar›n› devam ettiren, hatta aile bireylerinin farkl› biçimlerde hayatlar›n› sürdürdü¤ü (dolmufl kâhyal›¤›, iflportac›l›k, hizmetçilik, pazarc›l›k, bekçilik, pavyon fedaili¤i) bir biçimde ortaya ç›kar (Boratav, 2003, s.132). Sanayileflmeyle hizmetlerin büyüme h›zlar› aras›nda önemli farklar oluflur. Bunun nedeni de ekonominin d›fla karfl› korumac› bir geliflme çizgisini, yükselen bir ithal e¤ilimiyle sürdürmesi ve ithal edilen mallardan elde edilen yüksek karlar›n sanayi sermayesinden çok ticaret sermayesine gitmesidir. Dahas› tar›m›n ihraç etti¤i nüfus fazlas›n›n bir bölümü modern, sermaye yo¤un teknoloji kullanan sanayi taraf›ndan emilirken ekonomi, geriye kalan nüfus fazlas› için, marjinal-verimsiz faaliyet alanlar› yarat›lmas› için gereken esnekli¤i gösterir (Boratav, 2003, s.131). Oysa mülksüzleflme proleterleflme sürecine dayanan Bat› Avrupa sanayileflmesi ile karfl›laflt›r›ld›¤›nda Türkiye belirgin farklar içerir: “tar›mda küçük mülkiyet, küçük iflletme biçimleri yayg›n ve kal›c› hale gelir”. “Nüfus fazlas› k›rsal kesimle ekonomik ba¤lar›n› koparmadan kente kayman›n olanaklar›n› yarat›r”. Asl›nda sanayileflmeye dayal› bir kentleflmenin nüfus ak›m›n› sanayi iflçili¤iyle iflsizlik seçenekleri aras›nda b›rakmas› gerekir. Ama marjinal-verimsiz faaliyetlerin ve hizmetlerin fliflkinli¤i sanayi iflçili¤i ve iflsizlik ikili¤ini kat› bir seçenek olmaktan ç›kar›r (Boratav, 2003, s.132). 8. Ünite - Türkiye’de Toplumsal De¤iflme 187 1970’li y›llarda sanayileflmenin baflar›s›, toplumsal s›n›flar aras›ndaki farkl›laflmay› artt›r›r. Dahas› Avrupa’ya giden iflçi say›s› azald›¤› için, döviz ak›fl› yavafllar ve k›rsal bölgelerden gelenler gecekondu bölgelerinde yo¤unlafl›r. Güçlenen sendikalar ve siyasileflen talepleri, sanayicilerin yüksek karlar› önünde engel oluflturur. Bunun sonucu olarak örgütlü iflgücüyle küçük sermaye ya da marjinal sektörde çal›flanlar aras›nda ekonomik ve siyasi uçurum ortaya ç›kar (Keyderb, 1992, s.321). Dolay›s›yla 1977 ve 1979 y›llar› “içe dönük, d›fla ba¤›ml›, müdahaleci, ithal ikameci ve populist” modelin bunal›m› ve uzant›s› olarak de¤erlendirilir. 1977 y›l› d›fl ticaret göstergelerinin bozulmas›na, ihracat›n gerilemesine, tan›kl›k eder. Zira d›fl ticaret a盤› 4 milyar dolar› aflm›fl, kredi kanallar› t›kanm›fl ve petrolde dâhil olmak üzere tüm ithalat›n peflin ödenmesi gerekmifltir. 1978 ve 1979 y›llar›ndaysa ithalatta ve milli hâs›lan›n büyümesinde durgunluk gözlense de ihracat›n belli bir art›fl e¤ilimi göstermeye bafllad›¤› y›llard›r. Bat› Avrupa sanayileflmesiyle karfl›laflt›r›ld›¤›nda Türkiye belirgin farklar içerir: “tar›mda küçük mülkiyet, küçük iflletme biçimleri yayg›n ve kal›c› hale gelir. Ne var ki “iflçi s›n›f› ve egemen s›n›f aras›ndaki bölüflüm çekiflmesi, siyasi ve sosyal dengeleri temelinden sarsacak derecede gerginleflir” (Boratav, 2003, s.140-141-142). Bu gergin ortamda kentli emekçiler ve halk, tüketim mallar›n› almak için, yetersiz kalan fiyat denetimleri nedeniyle kuyruklar ve karaborsa içerisinde bunal›rlar. Bu arada, örgütlü iflçi s›n›f›, enflasyon karfl›s›nda reel gelir düzeylerini korumak için sendikal mücadele verirler. Dahas› köylü ve çiftçiler için 1977 y›l›nda getirilen destekleme fiyatlar› 1979 y›l›nda eriyerek onlar› savunmas›z hale getirir (Boratav, 2003, s.145). Sanayi burjuvazisi art›-de¤er oran›n› yükseltmek ve sermaye-iflgücü iliflkisini lehine çevirmek için, darbe ça¤r›lar›n› 1979 y›l›ndan itibaren bafllat›rlar. Zira “sendikalar›n disiplin alt›na al›nmas› ve sermaye için gerekli güven ortam›n›n yeniden yarat›lmas›” gerekmektedir (Boratav, 2003, s.146). 12 Eylül 1980’de yap›lan askeri darbeyle sivil rejime ara verilir. Bu nedenlerden dolay› Boratav, 1980 sonras› dönemi sermayenin karfl› sald›r›s› olarak de¤erlendirir. GER‹YE DÖNÜfiÜ OLMAYAN DE⁄‹fi‹M: NEO L‹BERAL POL‹T‹KALAR 1980 y›l›n›n bafllar›nda afl›r› derecede bozulan döviz durumu nedeniyle IMF (Uluslararas› Para Fonu)’nin neo-liberal ekonomik program› 24 Ocak 1980’de yürürlü¤e girer. Talep üzerine, öncelikli olarak, hemen devalüasyon (bir ülkenin resmi para biriminin di¤er ülkelerin resmi para birimleri karfl›s›nda de¤erinin düflürülmesi) yap›l›r. Yine istenenden fazlas› verilerek, kemer s›kma anlam›na gelen K‹T (Kamu ‹ktisadi Teflekkülleri) zamlar› ve fiyat denetimleri kald›r›l›r (Boratav, 2003, s.147). Neoliberal politikalar literatürde ayn› zamanda yap›sal uyum politikalar› olarak yer al›r. Bu politikalar uluslararas› ve ulusal sermayenin eme¤e karfl› güçlendirilmesini içerir. Baflka bir boyutuysa uluslararas› sermayenin Dünya Bankas› arac›l›¤›yla pazarlad›¤› hem iç, hem de d›fl piyasada serbest piyasa anlay›fl›d›r (Boratav, 2003, s.148). 24 Ocak kararlar› diye an›lan ve Türkiye’nin IMF’nin liberal ekonomik program›n› uygulamaya bafllaman önce iktidarda olan Süleyman Demirel hükümetinin program›, “Özal’›n ve sermaye çevrelerinin 24 Ocak kararlar› do¤rultusundaki taleplerini sistemli ve sürekli olarak ‘emek aleyhtar›’ bir do¤rultuda uygulaman›n ve gelifltirmenin araçlar›ndan yoksundu”. ‹flte 12 Eylül 1980’de yap›lan askeri darbe, 24 Ocak program›n›n önündeki bu engeli kald›rm›fl, “sermayenin karfl› sald›r›s›n› iflgücü piyasas›n› “askeri” bir denetim alt›nda tutarak gerçeklefltirmifltir” (Boratav, 2003, s.148). 24 Ocak kararlar› ile ekonomiye damgas›n› vuran iktisat politikalar›n›n temel unsurlar›n›n bafl›nda kambiyo ve ticaretin liberallefltirilmesi gelir. ‹hracat pahal› döviz, ucuz kredi ve vergi iadesi gibi teflviklerle ulusal öncelik haline gelir. Yabanc› sermayeye kolayl›k sa¤land›¤› gibi, sosyal hizmet harcamalar› k›s›tlan›r, fiyat kontrolleri ve temel mallar›n ço¤unda sübvansiyonlar (desteklemeler) kald›r›l›r (Boratav, 2003, s.149), (Schick ve Tonak, 1992, s.380). 188 Toplumsal De¤iflme Kuramlar› 1970 y›l›ndan itibaren 30 y›l boyunca tar›m›n Gayri Safi Milli Has›laya katk›s› %40’lardan % 13’ler düzeyine inerken, sanayinin GSMH’ya katk›s› ancak %17 düzeyinden % 24 düzeyine yükselir. Boratav’a göre askeri rejim, sermayenin taleplerine göre hareket ederek, iflgücü piyasas›n› askeri ve yasal yöntemlerle disiplin alt›na al›r. Tüm bunlar ekonomi d›fl› yöntemlerdir (sendikal faaliyetlerin ask›ya al›nmas›, grev yasa¤›, ücret belirlenmesinin toplu sözleflme düzeninden Yüksek Hakem Kurulu’na kayd›r›lmas› v.b. örnekler). Bu dönemde toplumda hemen her kesimin gelirinde (memur maafllar›, emekli ikramiyeleri ve k›dem tazminatlar› ve tar›ma dönük destekleme politikalar›nda) büyük boyutlu reel ve göreli gerilemeler oluflur (Boratav, 2003, s.151). Türkiye’de ilk olarak 1980 ve 1985 y›llar› aras›nda k›rsal nüfus mutlak olarak azalmaya bafllar ve k›rsal yoksulluk derinleflir. Gayri safi milli hâs›la içerisinde tar›m›n pay› göreli olarak azal›rken sanayinin artmas› gereken pay› istenen geliflmeyi göstermez ve Türkiye üretimden kopufl noktas›na gelir (Günayd›n, 2003, s.130-131). 1982 Anayasas› ile birlikte 1984 y›l›nda 24 Ocak kararlar›n›n uygulay›c›s› Özal taraf›ndan kurulan Anavatan Partisi (ANAP) iktidara gelir. 24 Ocak program› 1988 y›l›n›n sonuna kadar ekonomi politikalar›na damgas›n› vururken Türkiye’de köklü bir toplumsal, ekonomik, politik ve kültürel dönüflümün içerisine girer. Kentli yoksul kesimlerin ekonomik sorunlar›n›n iflgücü piyasas›n›n d›fl›na tafl›narak farkl› (gecekondulara dönük tapu tahsis belgeleri, imar aflar›, ücretliye vergi iadesi, fak fuk fon uygulamas›) uygulamalar›n içerisine girilir. O dönemde Özal taraf›ndan kurulan ve iktidarda olan ANAP’›n bölüflüm politikalar›na egemen olan anlay›fl, kitleleri “kentli, gecekondulu, yoksul ve tüketici” özellikleriyle tatmin etmeye çal›flarak, s›n›f tabanl› ekonomik talepleri sendikal örgütlenmeyi, ücret mücadelesini ve köylünün destekleme talebini kat› ve ödünsüz yan›tlarla karfl›lar (Boratav, 2003, s.153). Bu dönemde Türkiye’de tüketime yönelik hayat tarz›n›n ivmelenmesini görürüz. Kitleleri yoksul ve tüketici özellikleriyle tatmin etmeye çal›flmak, üretmeden ve ihtiyac› olmadan tüketmeye yönlendirir. 1970’li y›llarda Türkiye’de bulunmayan tüketim olgular› vitrinlerde yerini al›rken, süpermarketlerden Amerikan Dolar› ile al›flverifl yapmak bile olanakl› hale gelir. Resim 8.3 Arzu’nun Zihinsel Evrimi-II Kaynak: 25*20 Ya¤l›boya, Kiflisel Koleksiyon, 2010 Arzu Ayd›n Deveci Boratav’a göre, ekonomik konularda “liberal” görüntü tafl›yan bu dönem, Türkiye’nin siyasi tarihinin en bask›c› döneminde yeflerir. Bu dönemde sosyalistler “liberal sol” ve “sivil toplumcu” konumlara s›¤›n›r. Türk-‹slam sentezi ad› alt›nda ye- 189 8. Ünite - Türkiye’de Toplumsal De¤iflme ni bir görüfl ortaya ç›karken Türkiye’de kad›n hareketinin feminist bir temelle bu dönemde ivme göstermesi yine manidard›r. 12 Eylül 1980 darbesi sonras› Türkiye’de feminizm nas›l bir siyasal hareketlilik sergilemifltir tart›fl›n›z. SIRA S‹ZDE 4 Büyük bir liberal ekonomik programla hareket edildi¤i söylenen bu dönemde, “ihracat›n sürükleyici sektörü olan sanayi 1978-79’da toplam sermaye birikiminden %29 pay al›rken bu kesime giden yat›r›m oran›, 1988 y›l›nda %16’ya düfler” ve dolay›s›yla sanayi yat›r›mlar›n›n milli gelir içindeki oran› %6,1’den %4,2.’ye geriler” (Boratav, 2010, s.162). Türkiye’nin 1980 sonras› sanayileflmesini emek yo¤un ve sermaye yo¤un teknolojiler çerçevesinde tart›fl›n›z? SIRA S‹ZDE 5 Sanayinin sermaye birikiminden ald›¤› pay gerilerken bu y›llara ‘burjuvazinin yat›r›m unsurlar› de¤il’, ‘arac›, tüketici ve paraziter ö¤eleri’ damgas›n› vurur (Boratav, 2010, s.170). Dolay›s›yla 1980 sonras› sanayileflmenin iki özelli¤i vard›r. ‹lk olarak devlet sanayiye yat›r›m yapmaktan vazgeçer ve devlete ait sanayi tesislerini h›zla elden ç›kar›r ve özellefltirir. Yani sanayi yat›r›mlar› ve üretim serbest piyasa koflullar›na terk edilir, dahas› sanayi ürünlerinin d›flsat›m› artt›r›l›r (Kepenek, 1999, s.235). Buradan devamla Kepenek, sanayileflme politikalar›n›, “devalüasyonlarla TL’nin de¤erinin düflürülmesi, iflgücü maliyetlerinin sendikal çal›flmalar ve toplu pazarl›k haklar›n›n ask›ya al›nmas› yoluyla düflürülmesi, gümrük duvarlar› ve korumac›l›¤›n kald›r›lmas›, d›flsat›ma do¤rudan sa¤lanan parasal destekler ve özellefltirme yoluyla devletin sanayi yat›r›m ve üretiminden elini çekmesi” olarak befl ana bafll›k alt›nda tart›fl›r (Kepenek, 1999, s.236). Resim 8.4 Arzu’nun Zihinsel Evrimi-III Kaynak25*20 Ya¤l›boya, Kiflisel Koleksiyon, 2010, Arzu Ayd›n Deveci Buradan hareketle neoliberal küreselleflme, sermaye yanl›s› tutumuyla sermayenin serbest dolafl›m›na izin verirken eme¤in dolafl›m›n› k›s›tlar. ‹flgücü piyasalar›n›n esnekleflmesiyle birlikte eme¤in pazarl›k gücünde meydana gelen düflüfller, piyasa odakl› politikalar›nda katk›s›yla gelir da¤›l›m›nda ciddi bozukluklar yarata- 190 Toplumsal De¤iflme Kuramlar› rak yoksulluk olgusunu keskinlefltirir. Örne¤in; Türkiye ve baflka ülkelerde “gelir da¤›l›m›nda keskin de¤iflimlere ve sosyoekonomik etkilere yol açan derin finansal krizler” neoliberalizmle birlikte an›lmaya bafllan›r. Dahas› hemflehrilik iliflkileri gibi toplumsal dayan›flma mekanizmalar›n› aksat›r (fienses, 2009, s.684). Afla¤›da da görece¤imiz gibi 1990’larla birlikte uluslararas› iflbölümü, azgeliflmiflli¤in sürekli azgeliflmifl kalmas› ve geliflmifl olan›nda ilerlemesi üzerine kurulmufltur. Uluslararas› ‹flbölümü ve Türkiye: 1989-2007 Bu dönem için Boratav iki ö¤eden bahseder: Birincisi askeri rejimin getirdi¤i siyasi yasaklar›n kald›r›larak 1980 öncesinin köklü partilerinin siyasete geri dönmesidir. ‹kinci ö¤eyse 1989 y›l›nda sermaye hareketleri üzerindeki k›s›tlar›n kalkmas›d›r. 1995 y›l›nda Avrupa Birli¤i ülkeleriyle gümrük birli¤inin gerçeklefltirilmesidir ve bu da d›fl ticaret politikalar›ndaki liberalleflmenin son dura¤› olur (Boratav, 2003, s.172). “Türkiye 21. yüzy›la, kapsaml› bir IMF-Dünya Bankas› program›yla ‘yolsuzlukla mücadele’ gündemiyle girer”. Gündem ‘emek sermaye iliflkilerinden’ ve ‘sermaye içi sorunlardan’ oluflan iki boyut içermektedir. Emek sermaye iliflkileri, emek sermaye aras›ndaki bölüflüm sürecini piyasa mekanizmalar›na teslim eder. Yani “iflgücü piyasas›n› ve tar›m› etkileyen iktisat politikas› araçlar›n› tamamen tasfiye ederek popülizmin ekonomik taban›n› ortadan kald›rmay› hedefler ve Türkiye burjuvazisinin katmanlar› bu yönelifli hararetle destekler” (Boratav, 2003, s.173). Gündemin ikinci boyutuysa “siyasi iktidar›n ayr›cal›kl› ifl adamlar›na ve sermaye gruplar›na dönük kay›r›c› uygulamalar›n›, özerk kurumlar oluflturarak önlemeyi hedefler. Ekonomik yönetimin genifl alanlar›, siyasetten ba¤›ms›z özerk kurumlara devredilir” (Boratav, 2003, s.175). Ancak bu özerk kurumlar›n, belli sermaye gruplar›n›n etkileri alt›na girmesine ve “eknomik güç bak›m›ndan avantajl› olan uluslararas› sermayenin fiili ayr›cal›klar›na engel olacak güvenceler gelifltiremez” (Boratav 2010,176). 1980 ve 1988 y›llar›n›n emek aleyhtar› politikalar›na halk taban›ndan gelen iki tepki son verir: 1989 iflçi eylemleri (demir çelik, SEKA ve Zonguldak grevleri) ve ANAP’›n yerel seçimleri kaybetmesidir” (Boratav, 2003, s.175). Sendikal hareketteki bu canlanma iflsizlik tehdidiyle duraklar ve “sendikalaflmaya son darbeleri finansal krizlerin ard›ndan gerçekleflen ekonomik bunal›mlar ve yayg›n özellefltirme uygulamalar› vurur” (Boratav, 2003, s.176). 2000 y›l›nda sendikalaflma oran› 10 y›l öncesinin yar›s› olan %21’e düfler. Dolay›s›yla Türkiye uluslararas› ifl bölümü içerisinde ucuz ve tepkisiz iflgücüyle varolmaya çal›fl›r. Türkiye’de Kapitalizmin Geliflmesi ve Bat› Kapitalizmi Türkiye’de kapitalizmin geliflmesi ve yerleflmesi 1908’den bafllayarak 2005 y›l›na kadar sürer. 21. Yüzy›l›n bafl›nda Türkiye, dünya ekonomisine eklemlenmesinde, içsel olarak, kronik gerilik unsurlar›ndan yani azgeliflmifllikten kurtulamam›flt›r. Dahas› olgunlaflm›fl bir burjuva demokrasisi yerine uzun süren bir popülizm ve çeflitli askeri rejimler aras›nda yalpalay›p durmufltur. Türkiye 2005 itibariyle ise “ülkenin gelece¤ini uluslararas› kapitalizmin güç odaklar›na devretmifl görünmektedir” (Boratav, 2010, s.208). Klasik kapitalizmin geliflmesinden farkl› olarak Türkiye ekonomisi, özellikle 1946 y›l›ndan sonra giderek artan d›fl ba¤›ml›l›k özellikleri gösterir. Bugün Türkiye’nin içyap›s›na dönük ekonomik göstergeler ‘kronik bozukluklar ve gerilik unsurlar›’ tafl›r. Ekonomik olarak çal›flan nüfusun tar›msal özellikler tafl›d›¤›n› düflünürsek, GSMH’ya katk›s› %13,5’ olan tar›m, halihaz›rda toplam çal›flan nüfusun %48,4’üne istihdam sa¤lamaktad›r. Çal›flan nüfusun yar›ya yak›n› “dü- 8. Ünite - Türkiye’de Toplumsal De¤iflme flük bir verimlilik düzeyinde milli ekonomiye kat›lmaktad›r”. Dolay›s›yla ekonomi “azgeliflmifl” olmaktan kurtulamamaktad›r. Baflka bir kronik bozukluksa ekonomik geliflme sürecinin erken aflamalar›ndan itibaren, üretken olmayan “hizmetler” sektörü olumsuz anlamda afl›r› geliflmesidir. (Boratav, 2010, s.220). Türkiye’nin sanayileflme sürecinde, d›fl pazarda ucuz iflgücüyle var olmas›n›n sonuçlar›ndan birisi de hizmetler sektörünün afl›r› geliflmesidir. Ba¤lant›l› olarak yabanc› sermaye yat›r›mlar›n› sanayiye de¤il, turizm, bankac›l›k gibi sektörlere yönlendirmektedir. Türkiye’de kapitalizmin geliflmesiyle bat› kapitalizmi aras›ndaki temel farklardan bir tanesi burjuva demokrasisiyle “parlamenter popülizm” olarak nitelenen rejim aras›ndaki ayr›md›r. Zira kapitalist bir toplumsal sistemin yerleflmesinin yayg›n önkoflullar›ndan biriyse ‘siyasi ve üstyap› sorunlar›n›n’ bir burjuva devrimiyle çözülmesidir (Boratav, 2010, s.212). Türkiye’de emekçi s›n›flar›n siyaset sahnesine ç›kabilmeleri ancak Cumhuriyetin ilk 25 y›l›n› takip eden “parlamenter popülizm” içinde olmufltur. Bu nedenle emekçi s›n›flar “egemen s›n›flar›n inisiyatifinde sadece ödünler verilen aktörler” olarak ekonomik yap› içerisinde yer alm›flt›r. Oysa burjuva demokrasilerinde emekçi s›n›flar, haklar›n›, örgütlü ve somut mücadele sonunda kopararak al›rlar. Dolay›s›yla Türkiye’de egemen s›n›f›n tekelinde olan iktidar paylafl›lamad›¤› gibi, ekonominin geniflledi¤i dönemlerde ‘halk s›n›flar›n›n mutlak gelir düzeylerini ilerletecek mekanizmalar’ gelifltirir (Boratav, 2003, s.217) Türkiye’nin bat›daki geliflmeyi izleyerek burjuva demokrasisine geçemeyifli milli burjuvazinin bir s›n›f olarak tarih sahnesine geç ç›kmas› nedeniyle, c›l›z kalm›fl, “s›n›fça üstlenilmesi gereken tarihi misyon, hep baflka s›n›f ve tabakalara devretmifltir.” Ancak devlet mekanizmas›n›n sa¤lad›¤› özel olanaklardan yararlanarak güçlü bir s›n›f haline gelmifltir. Milli burjuvazi Türkiye kapitalizmini ‘dinamik bir geliflme sürecine tafl›yabilecek rekabetçi, at›l›mc›, yenilikçi, yarat›c› bir toplumsal aktör’ olmaktan uzakt›r. Güçlü bir s›n›f haline gelebilmesi için rekabet koflullar› içerisinde üstünlü¤ünü ve etkinli¤ini kan›tlamak zorunda de¤ildir (Boratav, 2010, s.218). Tarihsel olarak bakt›¤›m›zda bugün, bir s›n›f olarak burjuvazinin çok da de¤iflmedi¤ini yukar›da Boratav’›n belirtti¤i özellikler çerçevesinde görüyoruz. Oysa emekçiler aç›s›nda durumun zor oldu¤unu 1970’li y›llarda örgütlü sanayiye alternatif olarak geliflen, güvencesi olmayan marjinal ifllerin bugün tafleron flirketler arac›l›¤›yla ekonominin her alan›nda faaliyet göstermesi emekçi s›n›f aç›s›ndan olumsuz bir durum ortaya ç›karm›flt›r. Herhangi bir sendikal destek olmadan düflük ücretlerle çal›flt›r›lan sosyal güvencesi olmayan ifller esnek üretim faaliyetlerinin ana unsuru haline gelmifltir. 191 192 Toplumsal De¤iflme Kuramlar› Özet N A M A Ç 1 Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluflunun dönüflümsel temellerini tart›flabilme, Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluflunun dönüflümsel temellerinin bafl›nda Osmanl› gibi çokuluslu bir imparatorluktan Türkiye Cumhuriyeti gibi ulusal bir devlete köktenci geçifl gelir. Yeni kurulan cumhuriyete tarihsel zemin haz›rlayan 19. yüzy›l Osmanl› toplumudur. Kemalist dönemle birlikte Osmanl› devletinden ideolojik düzeyde bir kopufl gerçekleflir. Bu kopufl Latin harflerine geçiflle h›zlan›r. N Ulus devlete geçifl sürecinin ekonomik temellerini kavrayabilme, Ulus devlete geçifl sürecinde kapitalist bir toplumsal sistemin yerleflmesinin ön koflulu olan burjuva devriminin bafllang›ç y›l› ise1908’dir. Kemalist devrimse 1908 devrimini tamamlayan ikinci dalgad›r. Cumhuriyete geçifl sürecindeki Osmanl› toplum yap›s› Boratav (2003, s.19) taraf›ndan “yar›-sömürgeleflmifl toplum yap›s›” olarak de¤erlendirilir. Zira Osmanl› ekonomik yap›s› “hammadde ihracatç›s› ve s›naî ürün ithalatç›s›” konumundad›r. Ekonominin yar› sömürge statüsünün ba¤›ml›l›k iliflkileri oluflturmas› ve c›l›z Türk burjuvazisi, ulusal nitelikte bir kapitalizmin geliflmesini engeller. N Kapal› ekonomi ve devletçilikle çok partili dönemi ay›rt edebilme, 1929 y›l› ile birlikte ekonomi “merkezi otoritenin siyasi denetimine” girer ve ticaret burjuvazisi merkezin ona sa¤layaca¤› kaynaklar›n beklentisi içerisindedir. 1930’larda devletçilikle birlikte ekonomiye, iç piyasa egemen olur ve “ulusal iktisadi kalk›nma kuram›” oluflturma çabalar› bafllar (Keyder, 1992a, s.46–47). Bu dönemde, Türkiye ekonomisi d›fla kapanarak, devlet eliyle sanayileflme denemesine giriflilir. Korumac›l›k ve devletçilik bu dönemin iki belirleyici özelli¤i olarak ortaya ç›kar. 1929 y›l› büyük ekonomik krizinde Türkiye hammadde ihracatç›s› ve s›naî ithalatç›s› olarak dünya ekonomisine kat›l›r. Dahas› kendi koruma duvarlar› içerisinde ithal ikameci yat›r›mlara giderek ilk sanayileflme denemelerine giriflir (Boratav, 2003, s. 63-64). A M A Ç 2 AM A Ç 3 1946 y›l›nda çok partili döneme geçiflle birlikte tar›m arazilerinde bireysel mülkiyet yap›sal bir olgu haline gelir. “Dünya ekonomisiyle farkl› bir eklemlenme denemesi” olarak adland›r›lan bu dönemde “ithalat serbestlefltirilir, d›fl yard›m, kredi ve yabanc› sermaye yat›r›mlar›yla ayakta duran bir ekonomik yap›” yerleflir (Boratav,2003, s.94–95). N ‹thal ikameci sanayileflme dönemini kavrayabilme, 1962 y›l›ndan sonra ekonomi politikalar› planlama temelli haz›rlan›r ve kamu yat›r›mlar› zorunlu olarak haz›rlanan befl y›ll›k planlara uyarlar. ‹thal ikameci sanayileflme, Birinci Befl Y›ll›k Plan’›n (1963) aç›k stratejik tercihidir (Boratav, 2003, s.119). Bu dönemde devlet uluslararas› ekonomiyle ulusal ekonomi aras›nda köprü ifllevi görür. Türkiye ekonomisinin ithal ba¤›ml›l›¤› bu dönemde kronik hale gelir ve ihracat ihmal edilir(Boratav, 2003, s.123). Bu dönemde iflçiler ve köylüler lehine geliflen popülist politikalardan bir tanesi ileri sosyal güvenlik sistemidir. 1970’li y›llara gelindi¤inde sanayiyle hizmetlerin büyüme h›zlar› aras›nda farklar oluflur. Bu dönemde marjinal ve verimsiz faaliyetlerin fliflkinli¤i iflsizlik ve sanayi iflçili¤i ikili¤ini seçenek olmaktan ç›kar›r (Boratav, 2003, s.132). N Neoliberal politikalar› tart›flabilme, Türkiye’de neo liberal ekonomik program›n 24 Ocak 1980’de yürürlü¤e girmesiyle birlikte devalüasyon yap›l›r, Kamu ‹ktisadi Teflekküllerinin zamlar› ve fiyat denetimleri kald›r›l›r. Bu politikalarla uluslar aras› ve ulusal sermaye eme¤e karfl› güçlenir. Yine uluslar aras› sermaye, Dünya Bankas› arac›l›¤›yla iç ve d›fl piyasada, serbest piyasa anlay›fl›n› pazarlar. 12 Eylül 1980’de gerçeklefltirilen darbe, 24 Ocak kararlar› diye an›lan IMF’in liberal ekonomik program›n›n önündeki engelleri kald›r›r ve “iflgücü piyasas›n› askeri denetim alt›nda tutarak sermayenin karfl› sald›r›s›n› gerçeklefltirir” (Boratav, 2003, s. 148). Kitleleri yoksul ve tüketici özellikleriyle tatmin etmeye çal›flmak, üretmeden ve ihtiyac› olmadan tüketmeye yönlendirir. A M A Ç 4 AM A Ç 5 8. Ünite - Türkiye’de Toplumsal De¤iflme N Türkiye’nin uluslararas› iflbölümü içerisinde yerini tart›flabilme, 1989 ve 2007 y›llar› aras›nda Türkiye’de siyasi yasaklar kalkar ve 1980 öncesinin partileri siyasete döner. Daha da önemlisi 1989 y›l›nda sermaye üzerindeki k›s›tlamalar kalkar. 1995 y›l›nda Avrupa Birli¤i ülkeleriyle gümrük birli¤i gerçeklefltirilir. Bu ticaret politikalar›n›n liberalleflmesinin son aflamas›d›r. 21. Yüzy›la giren Türkiye emek sermaye aras›ndaki bölüflüm sürecini piyasa mekanizmalar›na teslim eder. Buna ekonomik yönetimin genifl alanlar›n›n siyasetten ba¤›ms›z özerk kurumlara devredilmesi efllik eder (Boratav, 2003, s.172–175). N Türkiye’de kapitalizmin tarihi’ni tart›flabilme, Türkiye’de kapitalizmin geliflmesi 1908 y›l›nda bafllar ve 2005 y›l›na kadar sürer. Yine de 21. yüzy›l›n bafl›nda dünya ekonomisiyle eklemlenmesinde kronik gerilik unsurlar›ndan yani azgeliflmifllikten kurtulamaz. Olgunlaflm›fl bir burjuva demokrasisi yerine uzun süren bir popülizm ve çeflitli askeri rejimler aras›nda yalpalay›p durur. Bugün içyap›s›na dönük ekonomik göstergeler “kronik bozukluk ve gerilik unsurlar› tafl›r. Çal›flan nüfusun yar›ya yak›n› “düflük bir verimlilik düzeyinde milli ekonomiye kat›l›r”. En önemli kronik bozukluklardan bir tanesi üretken olmayan sektörlerin afl›r› geliflmesidir. N Türkiye’de kapitalizmin geliflmesini bat› kapitalizmi ile karfl›laflt›rabilme, Türkiye’de kapitalizmin geliflmesiyle bat› kapitalizmi aras›ndaki temel farklardan bir tanesi burjuva demokrasisiyle “parlamenter popülizm” olarak nitelenen rejim aras›ndaki ayr›md›r. Bu nedenden dolay› cumhuriyetin ilk 25 y›l›nda ki “parlamenter popülizm” içerisinde emekçi s›n›flar “egemen s›n›flar›n inisiyatifinde sadece ödün verilen aktörler” olarak ekonomik yap› içerisinde yer al›r. Türkiye’nin bat›daki geliflmeyi izleyerek burjuva demokrasisine geçemeyifli milli burjuvazinin bir s›n›f olarak tarih sahnesine geç ç›km›fl, c›l›z kalm›fl ve “s›n›fça üstlenmesi gereken tarihi misyonu hep baflka s›n›f ve tabakalara devretmifl” olmas›d›r (Boratav, 2003, s.218). A M A Ç 6 AM A Ç 7 A M A Ç 8 193 194 Toplumsal De¤iflme Kuramlar› Okuma Parças› UNDP RAPORUNDA TÜRK‹YE ‹NSAN‹ GEL‹fi‹M'DE 177 ÜLKEDE 84. SIRADA Dünyan›n 17. büyük ekonomisi Türkiye, 177 ülkenin yer ald›¤› endekste yerinde say›yor, cinsiyet eflitsizli¤i ve e¤itim gibi konularda Türkiye'nin çok uzun bir yolu, çok h›zl› biçimde geçmesi flart Birleflmifl Milletler Kalk›nma Program›'n›n (UNDP) 2007-2008 ‹nsani Geliflme Raporu, Brezilya ile eflzamanl› olarak Türkiye'de de aç›kland›. 350 milyar dolarl›k d›fl ticaret hacimine sahip, Gayri Safi Yurtiçi Has›la'ya (GSYH) göre dünyan›n en büyük 17. ekonomisi olan Türkiye 'insani geliflmifllik' endeksinde 177 ülke aras›nda 84'üncü s›rada yer ald›. Ekonomik büyüklükte dünya 17'ncili¤iyle çeliflen 'insani geliflmifllikte 84'üncülük' Türkiye'nin daha yolun bafllar›nda oldu¤unu çok aç›k ortaya koyuyor. Her ne kadar Türkiye'nin son befl-alt› y›lda gösterdi¤i ekonomik performansla 'endeks'te 92'ncilikten 84'üncülü¤e ç›kmas› göz ard› edilemez bir durum olsa da, Türkiye'nin, yoksullu¤uyla bilinen Ermenistan'›n bile 'insani geliflmifllik'te gerisinde kalmas› oldukça düflündürücü. Avrupa Birli¤i'nin yeni üyesi Polonya'n›n 37'nci, komflumuz Yunanistan'›n 24. rakibimiz Arjantin'in 38. Kazakistan'›n 73. s›radan listeye yine Türkiye'nin önünde girmesi dikkatlerden kaçm›yor. Türkiye'nin bu ülkelerin geri kalmas›nda okuryazarl›k ve e¤itime kat›l›m oranlar›n›n nispi düflüklü¤ü de önemli rol oynuyor. UNDP Türkiye Temsilcisi Mahmud Ayub, 177 ülkeyi ele alan ve 'hayat beklentisi', 'e¤itim', 'bilgiye eriflim' ve 'gayrisafi milli has›la'y› kriter olarak ele alan endekste Türkiye'nin durumuna dikkat çekti. Türkiye 15 y›ld›r tutarl› Ayub, "Rapora göre Türkiye, insani geliflme endeksinde 177 ülke aras›nda 84'üncü oldu. Geçen y›l 92. s›rada olan Türkiye'nin endeksteki de¤erinin yükselmesinin nedeni, son befl-alt› y›lda gerçekleflen ekonomik geliflmelerdir" dedi. Ayub, Türkiye'yi endeks de¤erlerde afla¤› çeken etkenlerden birinin cinsiyet eflitsizli¤i oldu¤unu ifade ederek, "Türkiye'yi toplumsal cinsiyet eflitsizli¤ine göre ele al›rsak, 111. s›rada yer al›yor. Türkiye'deki kad›nlar›n güçlendirilmesi büyük önem tafl›yor" dedi. Ayub taraf›ndan aç›klanan '‹nsani Geliflme Raporu'ndaki BM Y›ll›k Endeksi'nde ‹zlanda bafl› çekiyor. Ülkelerin ortalama ömür, e¤itim ve ayarlanm›fl gerçek gelir alanlar›ndaki seviyelerini ölçen ‹nsani Geliflme Endeksi'nde Türkiye 177 ülke ve alan içinde 84. s›rada bulunuyor. Endeksin, insani kalk›nmada k›sa vadeli bir süreci de¤erlendirmeyi amaçlamad›¤› ve göstergelerinden baz›lar›n›n k›sa vadeli politika de¤iflikliklerine karfl›l›k gelmedi¤i de raporda vurgulanan unsurlar aras›nda. Rapora göre, Türkiye'nin temel insani kalk›nma göstergelerindeki ilerleme son 15 y›lda tutarl› kald›. Ülke 1990 ve 2005 aras›nda taban göstergelerin tümünde ilerleme gösterdi ve bu süre içinde ortalama ömür yaklafl›k yedi y›l artt›. Kifli bafl›na düflen yurtiçi has›la ise üçte biri geçen oranda artt›. OECD'de son s›rada Benzer insani geliflim endeksi de¤erlerine sahip, co¤rafi olarak da yak›n üç ülkenin uzun dönemli geliflimlerini birbirleriyle karfl›laflt›rman›n yararl› olaca¤›n›n ifade edildi¤i raporda, bu çerçevede Türkiye, Ürdün ve Lübnan'›n 1990'da benzer insani geliflim endeksi de¤erlerine sahip oldu¤u aç›kland›. Bu üç ülkedeki de¤erler 1990 ile 2005 aras›nda art›fl gösterirken, Türkiye di¤er iki ülkeye göre biraz daha iyi bir performans gösterdi. Raporda bunun, insani geliflim endeksi de¤er göstergelerindeki art›fl›n sonucu oldu¤u ve ayr›ca insani geliflimdeki gerçek ve devaml› ilerlemenin bir iflareti niteli¤i tafl›d›¤› kaydedildi. Halen Türkiye'nin 2005'teki 0.775 oran›ndaki insani geliflim endeksi de¤eri, OECD ülkelerinin 0.916 oran›ndaki bölgesel ortalamas›n›n alt›nda. Bu oran, bütün geliflmekte olan ülkelerdeki 0.691 orandan ve orta düzeyde insani geliflim endeksi de¤erine sahip ülkelerdeki 0.698 oran›ndan ise yüksek. Rapora göre Türkiye, insani geliflim endeksi de¤eri oran›nda OECD bölgesi içinde son s›rada. Türkiye'de, ortalama yaflam süresi raporda 2005 y›l› için 71.4 olarak belirlenirken, 15 yafl›n üzerindekiler için okuma-yazma oran› yüzde 87.4, kifli bafl›na düflen gayri safi milli has›la ise 8 bin 407 dolar olarak tespit edildi. (NZ) ‹stanbul – Radikal, 28 Kas›m 2007 http://www.bianet.org/bianet/toplum/103192-undpraporunda-turkiye-insani-gelisimde-177-ulkede-84sirada, Eriflim Tarihi: 17.08.2010. 8. Ünite - Türkiye’de Toplumsal De¤iflme 195 Kendimizi S›nayal›m 1. Modernleflmenin ve kalk›nman›n en önemli mekanizmas› olarak devlet deste¤iyle bir yerli ve milli burjuvazi yetifltirilmesini savunan görüfl afla¤›dakilerden hangisidir? a. Milli iktisat görüflü b. Liberal görüfl c. Muhafazakar görüfl d. Kemalist görüfl e. Neoliberal görüfl 6. Türkiye’de ekonomik geliflme sürecinin erken aflamalar›ndan bafllayarak üretken olmayan “hizmetler” sektörünün afl›r› geliflmesi ve fliflkinleflmesi sonucu ortaya ç›kan ekonomik yap› afla¤›dakilerden hangisidir? a. Liberal b. Kapitalist c. Yar›-sömürge d. Neoliberal e. Azgeliflmifl 2. Afla¤›dakilerden hangisi Latin Amerika Ba¤›ml›l›k Okulu taraf›ndan savunulan tezi, 1930’lu y›llarda Türkiye için öne sürmüfltür? a. Milli iktisat b. ‹ttihat ve Terakki c. Kadro hareketi d. Liberal hareket e. Kemalist görüfl 7. Afla¤›dakilerden hangisi 24 Ocak 1980 kararlar›n›n ekonomiye damgas›n› vuran iktisat politikalar›n›n temel unsurlar›ndan biri de¤ildir? a. Fiyat kontrollerinin ve temel mallar›n üzerindeki sübvansiyonlar›n artt›r›lmas› b. Kambiyo ve ticaretin liberallefltirilmesi c. ‹hracat›n pahal› döviz, ucuz kredi ve vergi iadesi gibi teflviklerle ulusal öncelik haline gelmesi d. Yabanc› sermayeye kolayl›k sa¤lanmas› e. Sosyal hizmet harcamalar›n›n k›s›tlanmas› 3. Afla¤›dakilerden hangisi Türkiye’de 1919–1922 y›llar› aras›ndaki döneme burjuva-devrimci karakterini kazand›rm›flt›r? a. Frans›zlar ve ‹ngilizler b. ‹ttihatç›lar ve Kemalistler c. Köylüler d. Amerikan yard›mlar› e. Kadro hareketi 4. Türkiye Cumhuriyeti’ne geçifl sürecindeki Osmanl› toplum yap›s› afla¤›dakilerden hangisine karfl›l›k gelir? a. Yar›-sömürgeleflmifl toplum yap›s› b. ‹çe kapal› ekonomi c. Sanayi toplumu d. Feodal toplum e. Kapitalist toplum 5. Afla¤›dakilerden hangisi kapitalist bir toplumsal sistemin yerleflmesinin yayg›n önkoflulu olan burjuva devriminin Türkiye’de bafllang›ç y›l›d›r? a. 1920 b. 1923 c. 1914 d. 1908 e. 1919 8. Çiftçiyi Toprakland›rma Kanunu hangi y›l yürürlü¤e girmifltir? a. 1940 b. 1939 c. 1950 d. 1945 e. 1946 9. Bat› Avrupa sanayileflmesi ile karfl›laflt›r›ld›¤›nda afla¤›dakilerden hangisi Türkiye’ye özgü belirgin farklardan birisidir? a. Tar›mda mülksüzleflme sonucu ücretli iflçilik b. Tar›mda küçük mülkiyet-küçük iflletme biçimlerini yayg›n ve kal›c› hale gelmesi c. Kentlerde örgütlü üretimin birincil hale gelmesi d. Toplum taraf›ndan gerçeklefltirilen burjuva devrimi e. Kapitalistleflme 10. Afla¤›dakilerden hangisi Türkiye’de burjuva demokrasisine karfl› uygulanan rejimdir? a. Tek partili rejim b. Çok partili rejim c. Parlamenter popülizm d. ‹thal ikameci sanayileflme e. Kapal› ekonomi 196 Toplumsal De¤iflme Kuramlar› Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› 1. a 2. c 3. b 4. a 5. d 6. e 7. a 8. d 9. b 10. c Yan›t›n›z yanl›flsa “Ulus Devlete Geçifl Sürecinin Ekonomik Temelleri” konusunu gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›flsa “Kapal› Ekonomi ve Devletçilik: Farkl› Bir Kapitalist Geliflme Modeli” konular›n› gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›flsa “Ulus Devlete Geçifl Sürecinin Ekonomik Temelleri” konusunu gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›flsa “Ulus Devlete Geçifl Sürecinin Ekonomik Temelleri” konusunu gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›flsa “Türkiye’de Kapitalizmin Tarihi” konusunu gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›flsa “Türkiye’de Kapitalizmin Geliflmesi ve Bat› Kapitalizmi” konusunu gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›flsa “Geriye Dönüflü Olmayan De¤iflim: Neoliberal Politikalar” konular›n› gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›flsa “Çok Partili Dönem ve Köylülü¤ün De¤iflimifl” konular›n› gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›flsa “Üretken Olmayan Faaliyetlerin Artmas›” konusunu gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›flsa “Türkiye’de Kapitalizmin Tarihi” konusunu gözden geçiriniz. S›ra Sizde Yan›t Anahtar› S›ra Sizde 1 Tar›ma dayal› ekonomiler yo¤un olarak sanayi hammaddesi üreterek ihracat yaparak ve sanayi ürünlerini geliflmifl ülkelerden ithal ederek varl›klar›n› sürdürürler. S›ra Sizde 2 Cumhuriyet Dönemi’nin ilk ulusal bankas› olan ‹fl Bankas›, ‹zmir ‹ktisat Kongresi’nde al›nan kararlar çerçevesinde 26 A¤ustos 1924’te kurulmufltur. “Vatan› kurtaracak ve yükseltecek tedbirlerin bafl›nda olarak, halk›n do¤rudan itibar ve itimad›ndan do¤up meydana gelen tam manas›yla modern ve milli bir banka kurulmas›...” (‹fl Bankas›’n›n Tarihi ve Yönetim Kurulu, http://bianet.org/bianet/print/11999 ) hedefiyle aç›lan bankan›n ilk genel müdürü Celal Bayar’d›r. Bafllang›çta sadece iki flubesi bulunan banka 1 milyon liral›k nominal sermaye ile kurulmufltur. ‹fl Bankas› yaln›zca finansal alanda de¤il bunun yan› s›ra sanayileflme alan›nda da önemli roller oynam›flt›r. Bankan›n bu alandaki katk›lar› flu flekil- de aç›klanmaktad›r: “Öncelik temel ihtiyaçlara dönük ve yurt içi olanaklara dayand›r›labilecek sektörlere verildi. Bu arada yabanc›lar taraf›ndan uzun bir süredir iflletilen ve genellikle imtiyaz konusu olan iflletmelerin millilefltirilmesinde önemli rol oynad›; kimi tar›m ürünlerinin ihracat›n› örgütledi. fieker, cam, dokuma, maden kömürü, pamuk ve tütün ihracat›yla sigortac›l›k ve reeskont sektörlerinde ulusal nitelikte flirketlerinin kurulmas›.” (http://www.muze.isbank.com.tr/isbank.asp). S›ra Sizde 3 II. Dünya Savafl› sonras› dönem dünyada “So¤uk Savafl” dönemi olarak adland›r›lmaktad›r. Amerika Birleflik Devletleri (ABD) ve Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birli¤i (SSCB) önderli¤inde Do¤u ve Bat› bloku ülkeler aras›nda sürdürülen bu “So¤uk Savafl” dönemi 1991 de SSCB’nin da¤›lmas›yla sonlanm›flt›r. So¤uk Savafl dönemini bafllatan bir proje olarak an›lan Truman Doktrini, bu savafl›n taraflar›ndan birisi olan ABD’nin Baflkan› Harry Truman taraf›ndan 1947’de aç›klanm›flt›r. Bu program, Yunanistan (300 milyon dolar) ve Türkiye’ye (100 milyon dolar) askeri yard›m yap›lmas›n› hedeflemifltir. ABD’nin II. Dünya Savafl› sonras› d›fl politikas›nda son derece belirleyici olan bu program esas olarak SSCB’nin yay›lma politikalar›na ve komünizm tehlikesine karfl› gelifltirilmifltir. Marshall Plan› ise Truman Doktrini’nin devaml›l›¤› olarak görülmektedir. Marshall Plan›, Amerika Birleflik Devletleri D›fliflleri Bakan› George Marshall taraf›ndan 1947 y›l›nda haz›rlanan ve 1948-1951 y›llar› aras›nda uygulanan bir ekonomik yard›m paketidir. Bu yard›m paketi gere¤ince Amerika Birleflik Devletleri, aralar›nda Türkiye’nin de bulundu¤u 16 Avrupa ülkesine (‹ngiltere, Danimarka, Fransa, ‹sviçre, Belçika, ‹talya, Lüksemburg, Portekiz, ‹zlanda, ‹rlanda, Norveç, Hollanda, Yunanistan, ‹sveç, Türkiye, Avusturya) mali yard›mda bulunmufltur. “Avrupa’n›n yeniden imar program›” ya da “Avrupa kalk›nma projesi” olarak da an›lan bu paketin amac› II. Dünya Savafl› sonras› Avrupa devletlerinin y›k›lan ekonomilerinin onar›lmas›n› ve kalk›nmalar›n› sa¤lamakt›r. ABD, 1951 y›l›nda ç›kan Kore Savafl›’n›n kendi bütçesini zorlamas› nedeniyle bu program› sonland›rm›flt›r. S›ra Sizde 4 12 Eylül 1980 darbesini takip eden dönemde Türkiye’de çeflitli ba¤›ms›z feminist çevreler ortaya ç›kar (Kad›o¤lu, 1998, s.99). Nitekim 1981’de ilk feminist bilinç yükseltme gruplar› oluflturularak, 12 Eylül bask›s›na ra¤men evlerde yo¤un tart›flma toplant›lar› yap›l›r, 1982 y›l›n›n nisan ay›nda YAZKO dört günlük kad›n sorunla- 8. Ünite - Türkiye’de Toplumsal De¤iflme r› toplant›s› düzenler. Feministler ilk eylemlerini “Kad›nlara Karfl› Her Türlü Ayr›mc›l›¤›n Önlenmesi Sözleflmesi” nin yaflama geçirilmesi için 7 bin imza toplayarak yaparlar (Tekeli, 1998, s.343). S›ra Sizde 5 Sanayi ürünlerinin d›fl pazarla rekabet edebilmesi için önündeki politikalardan bir tanesi ucuz iflçi çal›flt›rmak di¤eriyse sanayi ürünlerinin kalitesini yükseltmektir. E¤er üretim unsurlar› emek ve sermaye olarak al›n›rsa azgeliflmifl ülkelerin pahal› oldu¤u için sermaye yo¤un teknolojileri seçmemeleri tam tersi emek yo¤un teknoloji ve sektörlere dayal› sanayileflme stratejileri uygulamalar› beklenir. Türkiye sanayileflmesi de 1980’lerden sonra emek yo¤un olan g›da, dokuma ve giyim gibi alt sektörlerde yo¤unlaflm›flt›r (Kepenek, 1999, s.237). Yararlan›lan ve Baflvurulacak Kaynaklar Boratav, Korkut (2003) Türkiye ‹ktisat Tarihi 19082002, Ankara: ‹mge Kitabevi. Boratav, Korkut (2010) Türkiye ‹ktisat Tarihi 19082007, Ankara: ‹mge Kitabevi. Çetik Mete (1998) Üniversitede Cad› Kazan› 1948 DTCF Tasfiyesi ve Pertev Naili Boratav’›n Müdafaas›, ‹stanbul: Tarih Vakf› Yurt Yay›nlar›. Duman, Do¤an (1999) “ 1930’larda Ekonomideki Korumac›l›k Politikas›n›n Okullardaki Yans›malar›: “Yaflas›n Yerli Mal›, Yaflas›n Kumbara!” 75 Y›lda Çarklardan Chiplere, ‹stanbul: Tarih Vakf› Yay›nlar› s. 107-117. Engin, Ayd›n (1999) “7’den 70’e All› Güllü Fistanlar: Nazilli Basma Fabrikas›” 75 Y›lda Çarklardan Chiplere, ‹stanbul: Tarih Vakf› Yay›nlar›, s.137-145. Engin, Ayd›n (1999) “Divri¤i’nin Demiriyle Zonguldak’›n Kömürünün Karabük’teki Dü¤ünü: Karabük Demir ‹flletmeleri” 75 Y›lda Çarklardan Chiplere, ‹stanbul: Tarih Vakf› Yay›nlar›, s.121-126. Günayd›n, G. (2003) “Küreselleflen Piyasa, Yoksullaflan Köylü” Özgür Üniversite Forumu, Say›: 22, NisanHaziran 2003, s: 128-154. Kad›o¤lu, Ayfle (1998) “Cinselli¤in ‹nkâr›: Büyük Toplumsal Projelerin Nesnesi Olarak Türk Kad›nlar›”, 75 Y›lda Kad›nlar ve Erkekler, ‹stanbul: Tarih Vakf› Yay›nlar›, s. 89-100. Kartal, Sad›k (2008) “Toplum Kalk›nmas›nda Farkl› Bir E¤itim Kurumu: Köy Enstitüleri”, Mersin Üniversitesi E¤itim Fakültesi Dergisi, Cilt 4, Say› 1, Haziran 2008, s. 23-36. Kepenek, Yakup (1999) “Türkiye’nin 1980 Sonras› Sanayileflme Süreci” 75 Y›lda Çarklardan Chiplere, ‹stanbul: Tarih Vakf› Yay›nlar›, s. 229-240. 197 Keyder, Ça¤lar (1998) “Tar›mda Küçük Meta Üretiminin Oluflumu: Türkiye Örne¤i” 75 Y›lda Köylerden fiehirlere, ‹stanbul: Tarih Vakf› Yay›nlar›, s.163-172. Keyder, Ça¤lar (1992a) “Türkiye Demokrasisinin Ekonomi Politi¤i” Geçifl Sürecinde Türkiye, der. Irvin Cemil Schick/Ahmet Tonak, ‹stanbul: Belge Yay›lar›, s.38-76. Keyder, Ça¤lar (1992b) “‹ktisadi Geliflme ve Bunal›m: 1950-1980” Geçifl Sürecinde Türkiye, der. Irvin Cemil Schick/Ahmet Tonak, ‹stanbul: Belge Yay›lar›, s.310-325. Keyder, Ça¤lar (1988) “Türk Tar›m›nda Küçük Meta Üretiminin Yerleflmesi (1946-1960)” Türkiye’de Tar›msal Yap›lar (1923-2000), der. fievket Pamuk, Zafer Toprak, Ankara: Yurt Yay›nlar› 18. K›ray, Mübeccel (1982) “Toplumsal De¤iflme ve Kentleflme”, Kentsel Bütünleflme Yay›na Haz›rlayan: Türköz Erder, Ankara: Türkiye Geliflme Araflt›rmalar› Vakf› Yay›n No: 4, Y, s.57-66. Kongar, Emre (1992) ‹mparatorluktan Günümüze Türkiye’nin Toplumsal Yap›s›, Cilt 1-2, ‹stanbul: Remzi Kitabevi. Kuruç, Bilsay(1999) “1930’lar›n Sanayi Hareketinde Unutulanlar ve Az Bilinenler” 75 Y›lda Çarklardan Chiplere, ‹stanbul: Tarih Vakf› Yay›nlar›, s. 85-106. fiener, M. (2010) Türkiye Solunda Üç Tarz-› Siyaset, Yön, MDD ve T‹P, ‹stanbul: Yordam Kitap. fienses, Fikret (2009) “Neoliberal Küreselleflme Ça¤›nda Yoksulluk Araflt›rmalar›ndaki Kay›p Ba¤lant›lar: Türkiye Deneyiminden Ç›kar›lacak Dersler” Neoliberal ve Küresel Kalk›nma, der. Fikret fienses, ‹stanbul: ‹letiflim Yay›nlar›, s.679-704. fienyap›l›, Tans› (1982) “Ankara Gecekondular›n›n Ekonomik Profili” Kentsel Bütünleflme, Yay›na Haz›rlayan: Türköz Erder, Ankara: Türkiye Geliflme Araflt›rmalar› Vakf› Yay›n No: 4, 103-121. Tekeli, fiirin (1998) “Birinci ve ‹kinci Dalga Feminist Hareketlerin Karfl›laflt›rmal› ‹ncelemesi”, 75 Y›lda Kad›nlar ve Erkekler, ‹stanbul: Tarih Vakf› Yay›nlar›, s. 337-346. Tezel, Yahya (1999) “ Sanayide Devlet Kapitalizminin Ortaya Ç›k›fl›” 75 Y›lda Çarklardan Chiplere, ‹stanbul: Tarih Vakf› Yay›nlar›, s.77-84. Timur, Taner (1992) “Osmanl› Miras›” Geçifl Sürecinde Türkiye, der. Irvin Cemil Schick/Ahmet Tonak, ‹stanbul: Belge Yay›lar›, s.12-37. Türkefl, Mustafa (1996) “Kadro Hareketi ile ‹lgili Düflünceler” Mürekkep, Say› 6, s.25-30. Yasa, ‹brahim (1973) Türkiye’nin Toplumsal Yap›s› ve Temel Sorunlar›, Ankara: TODA‹E Yay›nlar›. 75 Y›lda Çarklardan Chiplere (1999) ‹stanbul: Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih