International Journal of Academic Value Studies (Javstudies) ISSN:2149-8598 Vol: 3, Issue: 9, pp. 183-208 www.javstudies.com Javstudies@gmail.com Disciplines: Business Administration, Economy, Econometrics, Finance, Labour Economics, Political Science, Public Administration, International Relations TÜRK İKTİSAT TARİHİNDE DIŞ BORÇ SORUNU VE UYGULANAN İKTİSAT POLİTİKALARI External Debt Problem in Turkish Economic History and Applied Economic Policies Yrd. Doç. Dr. Aslıhan NAKİBOĞLU Ömer Halisdemir Üniversitesi, anakiboglu@hotmail.com Doç. Dr. Zübeyir TURAN Ömer Halisdemir Üniversitesi, z_turan63@hotmail.com Yrd. Doç. Dr. Ayberk Nuri BERKMAN Ömer Halisdemir Üniversitesi, aberkman@ohu.edu.tr Nakiboğlu, A., Turan, Z. & Berkman, A.N. . T“rk İktisat Tarihinde Dış Borç Sorunu Ve Uygulanan İktisat Politikaları, International Journal of Academic Value Studies, Vol: 3, Issue:9, pp:183-208 (ISSN:2149-8598) ARTICLE INFO ÖZ Article History G“n“m“z“n gelişmekte olan “lkelerinin karşı karşıya kaldığı en önemli iktisadi konularından bir tanesi “lkenin kalkınması için gerekli olan kaynakları bulma çabası olmuştur. Gelişmekte olan “lkeler kalkınma ve iktisadi b“y“melerini gerçekleştirebilmek için yatırım yapmak zorundadırlar ve yatırımların kaynağını da tasarruflar oluşturmaktadır. Gelişmekte olan “lkelerde gelir seviyesinin d“ş“k olması sebebiyle yurtiçi tasarruflar ve sermaye miktarı kıt olup yurtiçi kaynaklar yetersiz kalmaktadır ve gelişmekte olan “lkeleri yeni kaynak arayışlarına zorlamaktadır. Dış borçlar gelişmekte olan “lkelerin gelişmiş “lkelerden sağladığı dış kaynak olarak tanımlanmaktadır. T“rkiye ekonomisi gelişmekte olan bir ekonomi olup oldukça uzun bir s“redir dış borç sorunu yaşamaktadır. T“rkiye Ekonomisi içinde bulunduğu bu problemli s“reci aşabilmek için dönemler itibariyle planlı, kararlı ve devamlılık gösteren mali disiplin ve iktisadi reformlarla çalışmak zorunda kalmıştır. Bu çalışmada, öncelikle Osmanlı İmparatorluğu ndan g“n“m“ze kadar olan s“recin dış borçlanma tecr“besinin özellikleri dönemler itibariyle verilmeye çalışılmış, ikinci böl“mde ise yine tarihsel s“reçte dönemler itibariyle dış borçlanma konusunda uygulanan iktisat politikaları hakkında açıklamalarda bulunularak geldiğimiz son nokta hakkında sonuç böl“m“yle çalışma tamamlanmıştır. Makale Geliş Tarihi Article Arrival Date 25/01/2017 Makale Yayınlanma Tarihi The Published Date 31/03/2017 Anahtar Kelimeler Dış Borç, İktisat Politikaları, Cari İşlemler Açığı, T“rkiye Ekonomisi Keywords External Debt, Economic Policies, Current Account Deficit, Turkish Economy JEL Kodları: M10 ABSTRACT One of the most important economic issues faced by today s developing countries has been the effort to find necessary resources for the development of the country. Developing countries have to make investments for realizing their development and economic growth, and savings are the main sources of investment. In the emerging countries, the levels of domestic savings and capital are scarce due to the low-income level and insufficient domestic resources, and this is why the developing countries are constantly in pursuit of new sources. External debt is defined as the outsourcing of developing countries from developed countries. The Turkish economy has a very long-term foreign debt problem. To overcome the problematic process in which it has been, the Turkish economy has had to work with planned, determined and sustained fiscal discipline and economic reforms over periods. It is seen that the public resources in the Turkish economy are utilized up to the last point. In this study, firstly the characteristics of the foreign borrowing experience from the Ottoman Empire to the present day are tried to be explained in terms of periods, definitions about the economic policies applied to foreign borrowing in the historical period are made in the second part, and the study is completed with a conclusion about the last point reached in the final part. 1. GİRİŞ G“n“m“z“n Gelişmekte olan “lkelerinin karşı karşıya kaldığı en önemli iktisadi konulardan bir tanesi “lkenin kalkınması için gerekli olan kaynakları bulma çabası olmuştur. Gelişmekte olan “lkeler kalkınma ve iktisadi b“y“melerini gerçekleştirebilmek için yatırım yapmak zorundadırlar ve Javstudies.com Javstudies@gmail.com International Journal of Academic Value Studies yatırımların kaynağını da tasarruflar oluşturmaktadır. Fakat gelişmekte olan “lkelerin milli gelir seviyesinin d“ş“k olması yurtiçi tasarrufların ve sermaye miktarının kıt olmasına ve yurtiçi kaynakların yetersiz kalmasına sebep olmaktadır. Bu durum, gelişmekte olan “lkeleri yeni kaynak arayışlarına zorlamaktadır. Dış borçlar gelişmekte olan “lkelerin gelişmiş “lkelerden sağladığı dış kaynak olarak tanımlanmakta olup, aynı zamanda yurtiçi tasarrufları da g“çlendirerek “lkelerin daha y“ksek oranda yatırım yapmalarına da imkân vermektedir. Geçmişten g“n“m“ze önem taşıyan borçlanma konusu, g“n“m“zde k“reselleşmenin de etkisiyle, sanayileşmenin hızlanmasıyla, mali piyasaların gelişim d“zeyi ile ilgili olarak daha fazla talep edilir bir hale gelmiştir. T“rkiye de gelişmekte olan bir ekonomi olup, oldukça uzun bir s“redir dış borç sorunu yaşamaktadır. Bu önemli problem Osmanlı İmparatorluğu döneminden beri devam etmektedir. yılında ilk dış borç kullanıma başlayarak ağır bedeller ödemiş ve mali bunalımlar yaşamıştır. (emen arkasından kurulan T“rkiye Cumhuriyeti Devleti de Osmanlı dan ağır bir borç mirası almıştır. Dış borç kullanımı açısından hem Osmanlı hem de T“rkiye Cumhuriyeti aynı kaderi paylaşmış ve her iki dönemde de alınan borçlar “lkenin verimliliğini ve b“y“me kapasitesini artıracak alımlarda kullanılamayarak ve dış borç kullanımının kontrol“n“ sağlanamamıştır. Özellikle T“rkiye Cumhuriyeti nin sonrasında önemli boyutlara ulaşan iç ve dış borçlanmaya gittiği gör“lm“şt“r. Zaman içinde alınan borçlar, T“rkiye ekonomisinin iktisadi performansını zaman zaman sıkıntıya sokmuştur. (er iki dönemde de kullanılan yabancı kaynak girişleri, ekonomi “zerinde ilk aşamalarda olumlu etki yapmakla birlikte ödeme dönemlerinde ülkeden yurtdışına kaynak transferine yol açmış anapara ve faizleriyle birlikte y“ksek boyutlara ulaşmış ve “lkeyi içinden çıkılmaz borç bataklığına s“r“klemiştir. T“rkiye ekonomisi içinde bulunduğu bu problemli s“reci aşabilmek için dönemler itibariyle planlı, kararlı ve devamlılık gösteren mali disiplin ve iktisadi reformlarla çalışmak zorunda kalmıştır. Sonuç olarak; T“rkiye nin en önemli iktisadi problemlerinden bir tanesinin dış borçlanma olduğu net bir şekilde anlaşılmıştır. Bu s“reçte gelinen son nokta, dış borçlanma rakamlarının azalmasının ve artmasının sebepleri olarak krizler, AB ile adaylık s“reci, doğrudan yabancı kaynak girişinin doğrudan yabancı sermayeden yeniden borç biçimine dönmesi, TL nin USD karşısında değerlenerek GSY( de yarattığı d“ş“ş ve T“rkiye ve d“nyada pek çok s“rprizin yaşandığı s“reçler olarak göstermek m“mk“n olacaktır. AK Parti nin iktidara geldiği andan itibaren, iktisat politikalarına bakıldığında, önceki dönem iktisat politikalarından daha reformist, daha kurumsal ve yapısal bir çizgiyle iktisat politikaları uyguladıkları gör“lmektedir. T“rkiye ekonomisinin en kırılgan noktalarından biri olan dış borçlanma AK Parti iktidarının önemle “zerinde durduğu konulardan birisi olup, iktisadi göstergeler bakımından, mali disiplinle hareket ettiği bu çalışmaları sonucunda; T“rkiye ekonomisinde kamu dış borç oranını d“ş“rm“ş, özel sektör“n dış borçlanma oranının ise kamuya göre daha hızlı arttığı gör“lm“şt“r. Yani dış kaynak ihtiyacı artık özel sektöre kaydırılmıştır. B“t“n bu mali disiplinle yapılan çalışmalara rağmen sonuç olarak; dış borç kullanımı açısından hem Osmanlı hem de T“rkiye Cumhuriyeti aynı benzerlikte yaşamış ve her iki dönemde de alınan borçlar “lkenin verimliliğini ve b“y“me kapasitesini artıracak alımlarda kullanılamamış ve dış borç kullanım kontrol“ sağlanamamıştır. . TÜRKİYE EKONOMİSİNDE DIŞ BORÇ SEBEPLERİ VE TARİHÇESİ T“rkiye, ekonomisi ile oldukça uzun bir s“redir dış borç sorunu yaşayan bir “lke olmuştur. Bu önemli problem geçmişte Osmanlı İmparatorluğu döneminden beri devam etmektedir. yılında Osmanlı İmparatorluğu ilk dış borç kullanımına başlamış ve ağır bedeller ödeyerek mali bulanımlar yaşamıştır. (emen sonrasında kurulan T“rkiye Cumhuriyeti Devleti de Osmanlı dan ağır bir dış borç mirası almıştır. Dış borç kullanımı açısından hem Osmanlı hem de T“rkiye Cumhuriyeti aynı benzerlikte yaşamış ve her iki dönemde de alınan borçlar “lkenin verimliliğini ve b“y“me kapasitesini artıracak alımlarda kullanılamamış ve dış borç kullanımının kontrol“ sağlanamamıştır. Özellikle Türkiye Cumhuriyeti nin sonrasında önemli boyutlara ulaşan iç ve dış borçlanmaya gittiği gör“lm“şt“r. Alınan bu borçlar “lkenin iktisadi performansını zaman zaman sıkıntıya sokmuştur. D“nyadaki borçlu “lkeler sıralamasında önemli bir yer tutan T“rkiye borçlanma ser“veni açısından oldukça acı tecr“belere sahip olmuştur. (er iki dönemde de yabancı kaynak girişleri ekonomi “zerinde ilk aşamalarda olumlu etki yapmakla birlikte ödeme dönemlerinde “lkeden yurtdışına kaynak transferine yol açmış anapara ve faizleriyle birlikte y“ksek boyutlara ulaşmış ve “lkeyi içinden çıkılmaz borç bataklığına s“r“klemiştir. International Journal of Academic Value Studies ISSN:2149-8598 184 Vol: 3, Issue: 9 pp. 183-208 Javstudies.com Javstudies@gmail.com International Journal of Academic Value Studies Çalışmanın bu böl“m“nde, T“rkiye ekonomisinin borçlanma tecr“besinin Osmanlı İmparatorluğu ndan g“n“m“ze kadar genel özellikleri ve önemli dönem geçişleri temel alınarak tarihsel ve kronolojik açıdan gelişimi tanımlanmaya çalışılacak ve dış borç kullanımında dönemler itibariyle uygulanan iktisat politikaları hakkında bilgi verilecektir. Bu yapının kronolojik olarak açıklanmak istenmesinin temel amacı da, dış borç kavramının başlangıçtan g“n“m“ze kadar yaşadığı deneyiminin genel özelliklerinin aktarılabilmesi ve çalışmada ele alınan dönemde gelinen son noktanın, daha sağlıklı bir şekilde ifade edilebilmesi için gerekli olduğunu d“ş“nmemizden kaynaklanmaktadır. Borçlanmayı, tarihi dönemleri, Osmanlı İmparatorluğu borçlanma ve Türkiye Cumhuriyeti borçlanma s“reci olarak tanımlamak T“rkiye ekonomisinin borçlanma macerasını da genel özellikleri ile daha net anlamaya yardımcı olacaktır. . . Osmanlı İmparatorluğu ve Borçlanma Osmanlı İmparatorluğu nda y“kselme döneminde hazine ve mali sistem oldukça parlak bir dönem yaşamıştır. Bunun sebebi Osmanlı İmparatorluğu nun askeri alanda elde ettiği zaferler ve fetihler sonrası İmparatorluğa yeni gelir kapılarının açılması olmuştur. Fetihler döneminde İmparatorluk gelir elde etmek konusunda hiçbir sorunla karşılaşmamıştır. Bu mali durum İmparatorluğun gerileme dönemine girmesi ile beraber “lkenin mali kayıplarla karşı karşıya kalmasına sebep olmuştur. Bu sebeple Osmanlı İmparatorluğu gerileme döneminde kamu harcamalarını gerçekleştirebilmek için sık sık kaynak ihtiyacına gereksinim duymuş ve mali tarih kitaplarında bu konu oldukça söz“ edilen bir yapı olarak önemini korumuştur. Tarıma dayalı bir iktisadi yapıya sahip olan Osmanlı İmparatorluğu nda, mali bunalım . Y“zyılın sonlarından itibaren artmaya başlamıştır. Bu durum “lkenin b“t“n mali dengelerini alt “st etmiştir. İçinde bulunulan bu mali bulanıma . Y“zyılda İmparatorluğun uzun soluklu savaşları ve yenilgileri de eklenince “lkenin mali bunalımı doruk noktasına ulaşmıştır. İmparatorluk b“tçe açıklarını giderebilmek, savunma giderlerinin finansmanını sağlayabilmek, ekonomide denge sağlamak, yatırımları ve reformları finanse edebilmek gibi bir takım sebeplerle borçlanma uygulamasına gitmek zorunda kalmıştır. . . Osmanlı İmparatorluğu’nda Dış Borçlanma Osmanlı İmparatorluğunda, ve . Y“zyıllarda devletin vergi toplayabilme g“c“ sınırlı kalmıştır. Devletin iktisadi problemleri daha çok merkezi devletin g“çs“zl“ğ“nden kaynaklanmıştır Pamuk, , s. . Böylesi bir s“reçte, Osmanlı İmparatorluğu nda yabancı bir “lkeden borç alma d“ş“ncesi ilk defa de Rusya ile savaş sırasında g“ndeme gelmiştir. Fakat uzun zaman dış borç almaya karşı borç alım işleminin “lke açısından onur kırıcı olması d“ş“ncesi gibi sebeplerle direnilmiştir. )). Mahmut döneminde de (1808dış borç sık sık g“ndeme gelmiştir. (atta İngiliz h“k“meti ile yapılan gör“şmelerde . . sterlin alınması konusunda pazarlıklar yapılmıştır. . . sterline karşın Akdeniz deki İngiliz filosuna kereste, buğday teslimatı yapılmasını talep etmişlerdir. Fakat Osmanlının talep edilen malları net ölç“de tedarik edebilecekleri yön“ndeki araştırmaları çok uzun s“r“nce anlaşma sağlanamamıştır. Osmanlı İmparatorluğu nda ilk dış borç alımı çok da kolay olmamıştır. İmparatorluğun bozulan mali yapısı Kırım Savaşı yla daha da köt“leşmiştir. Artık Osmanlı İmparatorluğu nu Avrupa finans piyasalarından borç almaya zorlamıştır. Merkezi devletin gelirleri ile harcamaları arasındaki açığı kapamakta b“y“k zorluklar çekmesi sebebiyle s“r“p giden bu mali sıkıntı ve borçlanma Osmanlı devletinin ulusal ve uluslararası ilişkilerinde giderek artan problemlere de sebep olmuştur. Nihayetinde Osmanlı Devleti, borçlarını ödemeyeceğini açıklamıştır. yılına gelindiğinde, Osmanlı İmparatorluğunun devlet gelirlerinin neredeyse yarısını dış borç ödemelerine ayırdığı gör“lmektedir. Bu dönemde alınan borçların, - Y“ksek faiz oranlarıyla ve y“ksek miktarlardan alındığı, - Alınan borçların cari harcamalarda sarayların yapımında kullanıldığı, - B“y“k bir donanmanın kurulmasında ve b“rokrasinin maaşlarının karşılanmasında kullanıldığı gör“lmektedir Yavuz, , s. . 2.3. Düyun-u Umumiye İdaresi yılında Osmanlı İmparatorluğu dış borç ödemelerini durdurmuştur. Sonrasında Osmanlı İmparatorluğu Fransa, İngiliz, Avusturalyalı, Alman ve diğer alacaklıların temsilcileri arasında başlayan ve 1877Osmanlı- Rus Savaşı nedeniyle kesintiye uğrayan gör“şmeler yılının Aralık ya da hicri International Journal of Academic Value Studies ISSN:2149-8598 185 Vol: 3, Issue: 9 pp. 183-208 Javstudies.com Javstudies@gmail.com International Journal of Academic Value Studies takvime göre Muharrem ayında imzalanan bir antlaşmayla sonuçlanmıştır. Bu antlaşmayla aşağıdaki maddeler “zerinde anlaşmaya varılmıştır (Pamuk, 2003, s. 232): *Dış borçların miktarları indirilmiş, ödeme koşullarını yeniden d“zenlemiştir. *Osmanlı maliyesinin gelir kaynakları arasında tuz ve t“t“n tekelleri damga resmi balıkçılıktan ve alkollü içkilerden alınan vergiler ham ipekten toplanan öş“r ile Doğu Rumeli vilayetinin ödediği yıllık vergi Düyun-u Umumiye genel borçlar İdaresi adı verilen ve yabancı alacaklılar tarafından yönetilen bu kuruluşa teslim edilmesi. *Osmanlı devleti ile yılında yabancı sermaye ile kurulacak olan T“t“n Rejisi şirketine imparatorluk içindeki t“t“n “retiminin denetlenmesinde, t“t“n alım ve satımında ve sigara “retiminde tekelci ayrıcalıklar tanınması . İmzalanan Muharrem Kararnamesi Avrupalılar ın, Osmanlı İmparatorluğu nun Osmanlı devleti içinde yabancı alacakların temsilcisi olarak çalışacağını ve devletin vergi gelirlerinin bir böl“m“n“ yabancı alacaklarının adına toplayarak çalışmayı ve devletin vergi gelirlerinin bir böl“m“n“ yabancı alacaklıları adına toplayarak Avrupa ya aktaracak yeni bir örg“t“n kurulmasını kabul etmiştir ve Osmanlı maliyesinin vergi kaynaklarının bir böl“m“ “zerinde ayrıntılı bir denetim kurmuş ve bu kaynakların gelirleri doğrudan Avrupa daki alacaklara aktarmayı da elde etmiştir Pamuk, , s. . Gör“lmektedir ki, Muharrem Kararnamesi ile Osmanlı İmparatorluğu mali iflası kabul etmektedir. Bu da İmparatorluğun Avrupalı Devletler tarafından mali ve iktisadi bağımsızlığını kaybetmesi ve İmparatorluğun yine bu devletler tarafından söm“r“ s“recinin başlangıcını temsil etmektedir. Düyun-u Umumiye sonrasında Osmanlı İmparatorluğu, den itibaren Muharrem Kararnamesi dışında kalan borç servislerini yılına kadar olumsuz siyasal gelişmelere rağmen d“zenli bir şekilde ödeyebilmiştir. yılına gelindiğinde, Osmanlı devletinin dış borçlarının toplamı Milyon bin liraya ulaşmıştır. Yıllık borç servisi Milyon Osmanlı lirasıydı. Aynı yıl Osmanlı b“tçesinin ise Milyon olduğu d“ş“n“l“rse borç servisinin b“tçe gelirlerinin % “n“ oluşturduğu gör“l“r Aysal, , ss. 28). yılı itibariyle Osmanlı (“k“meti nin itfa edilmeyen toplam borçlarının Milyon Osmanlı lirasıdır. Bu borçlar içinde dış borçlar dışında kısa vadeli avanslarında önemli bir yeri vardır. Osmanlı h“k“meti muntazam borçların ve kısa vadeli avansların tasfiyesi için yılı Nisan ayında Paris te Milyon franklık bir borç anlaşması yapmış ancak ). D“nya savaşı y“z“nden bunun Milyon franklık kısmı tahsil olunabilmiştir (Yavuz, 2009, s. 207). Döneminde ödenecek olan dış borçlar Düyun-u Umumiye yönetimince alacaklılara ödenmiştir. senesinde kurtuluş savaşının kazanılması sonucu yeni Türk devleti Düyun-u Umumiye İdaresi ni ve uluslararası mali denetim komisyonunu tanımadığını, vergi koyma ve alma yetkisinin kurulan B“y“k Millet Meclis h“k“metine ait olduğunu bildirmiştir. (Aysal, 2013, s.11). yılına gelindiğinde, Lozan antlaşması gereğince Paris te kurulan T“rkiye Dış borçları Komisyonunda (Yavuz, 2009, s.207) yapılacak olacak ödemelerin ne şekilde yapılacağı konusu karara bağlanmıştır. Sözleşmede D“yun-u Umumiye nin merkezi, rengi, şekli değişmekte ve devlet gelirlerine ya da vergilere el koyma yetkisi kalkmaktaydı Ünl“ Soylu, , s. . Sözleşme ile alacaklıların haklarının korunması konusu kurulan bir karma meclise bırakılmıştır. Sonrasında . . yılında yıllık dış borçlanma dönemi acı tecr“belerle kapanmıştır. (Yavuz, , s. . Bu tecr“be, Osmanlı imparatorluğunun b“tçe açıklarını denetim altına almadan b“y“k miktarda dış borçlanmaya girişmelerinin oldukça pahalıya mal olduğunu göstermektedir. 2.4. Cumhuriyet Döneminde Dış Borçlar Bu s“reçte, T“rkiye Cumhuriyeti ilk zamanlarda devletin borçlanmasına çokta sıcak bakmamıştır. Bunun sebebi, geçmişteki Osmanlı nın az gelişmiş bir ekonomi ve sınırlı idari yapı deneyimi olmuştur. Bu olumsuz yapı, yeni Cumhuriyet in yeni sınırlar içerisinde yeni bir ekonomi yaratma s“recinde zayıflatmıştır. Bu olumsuz yapı “zerine bir de Osmanlı İmparatorluğu ndan kalan borçların ödeme sorumluluğu da birikince iktisadi şartlar zora girmiştir. İlk aşamada T“rkiye Cumhuriyeti nin dış borçlanma konusunda oldukça tedbirli davrandığı gör“lmektedir. Bu y“zden de T“rkiye Cumhuriyeti nin dış borçtan önce iç borçlanmaya başvurduğu bilinmektedir. Özellikle yapılan iç borçlanmanın demir yolu inşası için yapıldığı bilinmektedir. Sonrasında, T“rkiye Cumhuriyeti dış borçlanmanın siyasi, iktisadi, mali ve psikolojik yapısını oluşturmaya çalışmış ve yılında International Journal of Academic Value Studies ISSN:2149-8598 186 Vol: 3, Issue: 9 pp. 183-208 Javstudies.com Javstudies@gmail.com International Journal of Academic Value Studies demiryollarının millileştirilmesi için ilk dış borçlanma başlamıştır. Sonrasında . . tarihinde ABD den Milyon USD iktisadi cihazlanma amacı ile borç alınmıştır Ünl“önen, , s. . T“rkiye Cumhuriyeti )). D“nya Savaşı na kadar dış borca gitmemiş bu s“re içinde sadece D“yun-u Umumiye bakiye borçları, demiryolu, rıhtım, telefon, elektrik gibi kamu hizmetlerini gören yabancı imtiyazlı şirketlerin millileştirilmesinden doğan dış borçların d“zenli bir şekilde ödemeye gayret göstermiştir. Ayrıca eski borçlar için uygulanan Rachat sistemi kadar, alacaklı devletlerin para birimlerinde gör“len önemli değer kayıplarının da dış borçların otomatik ödenmesinde olumlu bir rol oynamıştır. (Yavuz, 2009, s.212). Cumhuriyetin ilk dönemlerinde T“rkiye Cumhuriyeti Osmanlı dan devraldığı borçları ödemeye çalışmıştır. Bu ödemelerin yapılması “lkenin net sermaye çıkışına sebep olmuştur. Bu s“reç T“rkiye ekonomisine yılına kadar devam etmiştir. sonrasında “lke yoğun bir şekilde dış borçlanmaya gitmiş ve net sermaye girişinin yaşandığı bir s“reç olmuştur. )). D“nya Savaşı sırasında Türkiye Cumhuriyeti, Fransa ve İngiltere ile yapılan “çl“ yardım anlaşmasına dayanarak, farklı borçlanma gerçekleştirmiştir. Bunun yanı sıra, ABD den öd“nç verme ve kiralama kanunu uyarınca 95 Milyon USD lik askeri yardım elde edilmiştir. Bu olaylar y“z“nden )). D“nya Savaşı sonrasında dış borçlar daha y“ksek bir miktarla kapatılmıştır. Ç“nk“ sonunda dış borçlar tutarı a kıyasla % oranında artmıştır. Buna rağmen savaş sonunda devletin dış borç y“k“ ağır olmamıştır. Sebebi, artış sadece uzun vadeli dış borçlar için söz konusu olmuş hem de “lkenin birikmiş altın ve döviz stoku o tarihteki b“t“n dış borçların kapital değerine eşit bir seviyede tutulmuştur. (Yavuz, 2009, s.212). Türkiye Cumhuriyeti yılına geldiğinde borçlanmada önemli bir dön“m olmuştur. Bu dönemde, T“rkiye nin Marshall planı çerçevesinde tarım için yardım alınmış ve dış borç % artmıştır. Marshall planı kapsamında T“rkiye tarımının pazara açılmasına ve bunu sağlayacak karayolu yapımına ağırlık verilmiş, tarımın makineleşmesi kapsamında dış yardım ve krediler “lkeye akmaya başlamıştır. Fakat yılında köt“ hava koşulları nedeniyle ihracatın en b“y“k kaynağı olan tarımsal “retimdeki azalma hem büyümeyi olumsuz etkilemiş hem de borçların ödenmesini zorlaştırmıştır. T“rkiye i yılların ikinci yarısında dış borçları ödemede zorluk yaşanması nedeniyle ithalata kısıtlama getirmiş buna bağlı olarak “retimde azalmalar olmuştur. Ayrıca her aşamada idari kontroller getiren kambiyo kontrolü, devlet mekanizmasının b“rokrasiye boğulmasına, b“y“k rantların doğmasına ve yozlaşmaya sebep olmuştur. Bu kapsamda kronik dış açıkların ön“ yine de alınamamıştır. (Karagöl, 2010, s. 5). Bu dönemde demokrat partinin serbest ithalat politikası benimsemesi sebebiyle dış borçlanma artmıştır. Cumhuriyet döneminde ilk defa moratoryum ilan edilmiş ve ekonomide mali d“zenleme ve istikrar kararları almak zorunda kalmışlardır. Bu döneme bakıldığında özellikle istikrar programlarını gerçekleştirebilmek için destekleyici dış kredilere oldukça fazla başvurulmuştur. yılında deval“asyona gidilmiş ve sorun yine çöz“mlenememiştir. yılında moratoryum ilan edilmesi ve dış borçların faiz ve taksitlerinin ödenmemesi bir çeşit iflastır ve Paris Anlaşması ile bu iflas belgelenmiştir. Bu anlaşmada alınan kararlar, Ağustos kararları olarak tanımlanmaktadır. Bu anlaşmanın uzantısı olarak . . da borçların anapara ve faizlerinin sonuna kadar tasfiyesi kabul edilmiştir Yavuz, 09, s.213). 1960dönemine bakıldığında da, T“rkiye Cumhuriyeti nin planlı kalkınma dönemine başlamasıyla dış kaynak gereksinimi artmış ve )MF ile kredi anlaşmaları imzalanmıştır. Bunun sonucunda IMF Türkiye Cumhuriyeti ekonomisinde süreklilik elde etmiştir ve T“rkiye yılından yılına kadar her sene )MF ile bir stand-by gerçekleştirmiştir ve yapılan anlaşmalar genellikle bir yıl dolmadan sona ermiştir. Karagöl, , s. . 1970-1980 döneminde Kamu açıklarının finansman ihtiyacı ve yılındaki deval“asyon ve yılında baş gösteren ilk petrol krizinin arkasından meydana gelen petrol fiyatlarındaki artış sebebiyle borç miktarı artmıştır. yıllarının sonundaki ikinci petrol krizinden sonra ise azgelişmiş “lkelerin çoğu -1983 döneminde d“nyaya yayılan ekonomik durgunluktan etkilenmişlerdir. T“rkiye de dâhil olmak “zere çoğu borçlu “lke borçlarını ödemede zor durumda kalmıştır. Borç servisi ihracat oranı , ile en y“ksek değerine ulaşmıştır. Borç y“k“nden dolayı yatırım miktarında ve GSMH büyüme oranlarında önemli d“ş“şler yaşanmıştır. Yatırımların d“şmesi “lkelerin borç ödeme kapasitesinin d“şmesine ve yabancı sermaye akışının durmasına sebep olmuştur. Bu da gelecekteki borçların “lkenin geri ödeme g“c“nden fazla olmasına yol açmış yatırımlardan elde edilen kazançtan alınacak vergilerin y“ksek olacağı beklentisi ise yerli ve yabancı yatırımların yatırım yapma cesaretini kırmıştır. (Karagöl, 2010, s. 6). International Journal of Academic Value Studies ISSN:2149-8598 187 Vol: 3, Issue: 9 pp. 183-208 Javstudies.com Javstudies@gmail.com International Journal of Academic Value Studies Bu s“reçte önemle, T“rkiye Cumhuriyeti hem dış borç temin etmek için uğraşırken, bir yandan da geri ödeyemediği borçların ertelenmesi yön“nde çaba sarf etmiştir. Bu dönemde hem “lke hem de d“nya ekonomisinde meydana gelen krizler ve iktisadi dalgalanmalar T“rkiye yi derin ölç“de etkileyerek dış borçlanma düzeyini de önemli ölçüde artırmıştır. Bu dönemde, Yaşanan Petrol Şokları, Kıbrıs Barış (arekatı siyasal istikrarsızlıklar ve diğer olumsuz gelişmeler, dış finansman ihtiyacını artırmıştır. ve yılında bir deval“asyon yapılmış USD, TL den TL ye y“kselmiştir. USD . 0 TL den 17.50 TL ye y“kselmiştir. Bu da dış borçların TL cinsinden değerini artırmıştır. (Açba, 1991, s. 43). Bu dönemde T“rkiye Cumhuriyeti iktisadi anlamda, dış borçlanma açısından en problemli s“reci yaşarken, buna bağlı olarak ödemeler bilançosu açığının artması, Dış borçlanmanın maliyetinin y“kselmesi, kısa vadeli borç miktarının giderek artması ve bununda borçlanma maliyetini y“kseltmek gibi sorunları da y“klenmek zorunda kaldığı gör“lmektedir. dönemine bakıldığında T“rkiye, yaşadığı siyasal problemlerin etkisiyle, li yıllarda aldığı geçici önlemlerle, problemlerin temeline inmeden var olan d“zeni korumaya çalışarak daha b“y“k iktisadi problemlerle y“z y“ze kalmıştır. Ocak tarihinde ise alınan iktisadi kararların beklenmedik ölçüde radikal bir istikrar ve liberalleşme programını uygulamaya koyduğu gör“lmektedir. Yani T“rkiye nin sonrası iktisat tarihi öncesi iktisat tarihinden birçok açıdan farklılıklar göstermiştir. T“rkiye önceki dönemde b“y“me ve kalkınma için daha çok iç finansman kaynağına ihtiyaç duyan bir “lke gör“n“m“ndeyken sonrasında dış kaynağa yönelen bir “lke konumuna gelmiştir Sarı, , s. . Bu dönemde iktisadi performansta, “lkenin dışa açılan bir ekonomi olarak döviz kıtlığını giderme çabası ön plana çıkmış, dönem boyunca yapılan kamu ve özel sektör yatırımları ihracatı besleyici nitelikteki imalat sanayi yerine dış ticarete konu olmayan sektöre yönelmiş ihracat dönem boyunca yıllık bazda % artış kaydetmiş bu performansa ek olarak hızla artan turizm gelirleri ve işçi dövizleri sayesinde, bu dönemde dış borç servislerini aksatmadan s“rd“recek döviz elde edebilmiştir, yılına gelene kadar borç servislerinin birikimi açısından görece rahat bir dönem yaşayan “lke, bu tarihten itibaren zorlanmaya başlamıştır. yılındaki borçların yeniden yapılandırılmasından sonra yapılandırılan bu borçlar için öngör“len geri ödemesiz dönemin bu tarihlerde sona ermesi de s“reci hızlandırmıştır. Sanayi sektör“n de “cret maliyetlerinin bastırılmasına dayalı bu klasik birikim modeli, ihracatçı sektörlere yönelik olarak s“rd“r“len vergi iadesi ithalat girdilerinde vergiden muafiyet ve teşviklendirilmiş kredi kullanımı gibi mekanizmalarla doğrudan desteklenmiştir. Kamu hesaplarında yapılan bazı d“zenlemelerde mali disiplini bozan en önemli unsurlardan biri olmuştur. Bir diğer önemli unsurda kamu kesiminde gelir kaynaklarının mahalli idareler lehine yeniden dağılımına tabi tutulması olmuştur. T“rkiye de bu durum dış borç stoklarına paralel olarak dış borç servisleriyle beraber bütçeyi oldukça fazla zorlamıştır. lerin sonlarından itibaren yapılan b“tçeler birer borç ödeme b“tçesine dön“şm“şt“r. Bu dönemin borç artışını artıran sebepler dış borç hesaplarında ve gösteriminde dönem boyunca yapılan d“zenlemeler, b“t“n gelişmekte olan “lkelerde gör“ld“ğ“ gibi sağlanan kredilerin yapılarında borçlu “lkeleri zora sokacak önemli değişiklikler olmuş olması olarak ifade edilebilmektedir Sarı, , ss. -51). Böylelikle T“rkiye ekonomisinde sonrası, devlet borçlanmasına dayanan kamu finansman modelinin meydana getirdiği iç ve dış borçlanma sonucu oluşan faiz ve anapara geri ödeme y“k“ml“l“klerinin artmış olduğu gör“lm“şt“r. lara gelindiğinde, Kamu mali disiplinindeki aşırı bozulmanın ekonomide reel faizleri artırıcı yöndeki etkileri ile kamu borç stokunun y“kselmesine neden olmuştur. lı yılların dış kaynakla beslenen t“ketime dayalı b“y“me modelleri, yalnızca yabancı sermaye yatırımları değil, yerli sabit sermaye yatırımlarını da caydırmış, y“ksek faiz gelirleri reel ekonominin yıpranmasına sebep olmuştur. yılında hazırlanan istikrar programına rağmen “lke krizle karşı karşıya kalmıştır. Toprak, , s. . kriziyle T“rkiye ekonomisi döviz fiyatlarında artış, faiz oranlarında y“kselme, iktisadi beklentilerin bu krizden olumsuz etkilenmesi, sermaye –giriş ve çıkışlarının iktisadi performansı olumsuz etkilemesi gibi problemlerle karşı karşıya kalarak, daha pahalı borçlanma s“reçleriyle karşı karşıya kalmıştır. yılları arasında ise yaşanan siyasi ve ekonomik istikrarsızlık, y“ksek enflasyon, negatif b“y“me, T“rk lirasının döviz karşısındaki değer kaybı ve G“ney Kore Krizi ekonomiyi olumsuz etkilemiş, bunun sonucunda iç ve dış borç stokunun b“y“mesi kaçınılmaz olmuştur Toprak, 2010, s.5). International Journal of Academic Value Studies ISSN:2149-8598 188 Vol: 3, Issue: 9 pp. 183-208 Javstudies.com Javstudies@gmail.com International Journal of Academic Value Studies T“rkiye de gittikçe artan dış borç servisleri ve b“y“yen dış borç stokları dış borç yönetimi konusundaki bazı tartışmaları ve önerileri de g“n y“z“ne çıkarmıştır. den e diğer dönemin başlangıçtaki ivmesini yavaş yavaş kaybederek iktisadi yapının bir daralma s“recine girdiği gör“lmektedir. Bu dönemin makro verilerini iktisatçılar, ihracata yönelik b“y“me politikası açısından iktisadi ve sosyal sınırlara ulaştığını göstermektedir şeklinde ifade etmişlerdir. Başlangıçta, sürdürülebilir kamu açıkları reel “cretlerin d“ş“r“lmesi yoluyla ihracat edilebilecek bir yurtiçi mal fazlası yaratılması politikası ve artan ihracat gelirleri ve dış borçlanma yoluyla ithalatın serbestleştirilmesinin finanse edilmesi çabaları, özelleştirme, yabancı sermaye gibi kavramlarla icraata başlanan Bu s“reçte, ağır ekonomik şartlar ve ödenmeyen dış borçlar ve artan dış açık, artan dış ödeme g“çl“kleri, artan enflasyonlar, deval“asyonlar, b“tçe ve özellikle KİT açıklarının artması, siyasi istikrarsızlık sosyal gerginlikler ve askeri darbenin yaşanması gibi unsurlar T“rkiye ekonomisinde yapısal problemlerin temel kaynağı olmuştur. Sarı, . 1994yılları arasında ise; T“rkiye nin borçlarının nicelik olarak artarken nitelik olarak da önemli değişikliklere uğradığı gör“lmektedir. Bu s“reçte orta ve uzun vadeli borçlanmanın arttığı, “lkede yaşanan iktisadi krizler y“z“nden kısa vadeli borçlanmanın zorlaştığı, yılında )MF ile yapılan anlaşma sonrası T“rkiye nin dış piyasalardan tekrar borçlanmaya devam ettiği gör“lmektedir. Buraya kadar verilen bilgilere bakıldığında, hızlı ve kontrols“z bir dışa açılma olduğu ve bununda dış borç stokunu daha da y“kselttiği gör“lm“şt“r. Artan cari gereksinimler için, dış borç ve sermaye girişlerini önemli hale getirdiği gör“lm“şt“r. T“rkiye ekonomisinde dış borçlar yılı sonrası artmaya başlamıştır. T“rkiye nin artan dış borç yatırımları desteklememiş, dış ticaret açıklarını kapamış ve bu nedenle ekonomi çağın gereklerine hazırlanamamıştır. Bu s“reçte dış borç problemi daha çok stokun dönd“r“lmesinden kaynaklanmıştır. Toprak, , s. . T“rkiye ekonomisinde yılında yaşanan s“reç krizinin önc“s“ olarak tanımlanmış ve geçiştirilen bu krizin Şubat tarihinde siyasi kriz ve gerginlik ile daha şiddetli olarak ana kriz biçiminde tekrar ortaya çıkmıştır. krizi bankacılık sektör“n“n kırılganlığı ve bu kırılganlığın ortaya çıkaran tetikleyici faktörleri y“z“nden meydana gelmiştir. Şubat de yaşanan krizin )MF denetimini ve bu kurumdan alınan dış borçları da artırdığı gör“lm“şt“r. Ardıç, , s. . 1980dönemine yukarıdaki bilgilerden bakıldığında; lerin sonlarından itibaren yapılan b“tçeler, birer borç ödeme b“tçesine dön“şm“şt“r. Bu s“reçte, b“y“me dinamiklerinin kısa vadeli sermaye akımlarıyla finanse edilen ithalat talebine ve ekonominin b“y“me dinamiğinin dış finansmana bağladığı sonucuna göt“rmektedir. Bu dönemin borç artışını artıran sebepler, dış borç hesaplarında ve gösteriminde dönem boyunca yapılan d“zenlemeler, b“t“n gelişmekte olan ülkelerde gör“ld“ğ“ gibi sağlanan kredilerin yapılarında borçlu “lkeleri zora sokacak önemli değişiklikler olarak ifade edilebilmektedir Sarı, , -51). Sonuç olarak 1980yılları arasında iktisadi problemlerin kaynağı olarak “lkeyi dış borçlanmaya s“r“kleyen içsel ve dışsal sebeplerin varlığının ağır bastığı gör“lmektedir. Bu s“recin y“ksek faiz, d“ş“k kur politikası, kamu kesimi finansman politikasının şekillenmesinde etkili olurken, yurtiçi faiz oranlarının artması iç borçlanma maliyetlerini de y“kseltmiş bu da enflasyon oranını y“kseltmiş ve iç borçlanmayı daha maliyetli hale getirmiştir. D“ş“k kur politikası dış kaynak maliyetini azaltırken, vergi yapısı d“zensizliği ve kayıt dışı ekonomi vergi hasılatını d“ş“rm“şt“r. B“t“n bu olumsuzluklar, h“k“metin finansman kaynağı arayışını dış borçlarla finanse etmeye yönlendirmiştir. T“rkiye ekonomisinde sonrası da dış borçlanma ihtiyacının devam ettiği ve dış borcun artış hızının devam ettiği gör“lmektedir. Bozulan iktisadi performansı d“zeltebilmek için makroekonomik politikalar dış borçlanmada birikim s“reçleri “zerinde etkili olmuştur. Bu durum, dış borç birikim s“reciyle cari işlemler açık arasındaki bağın bozulduğu, uygulanan politikaların hızla artan kamu kesimi açıklarının dış borçlanmanın artışının temel unsuru olmuştur. AK Parti nin iktidara gelmesi ile başlayan bu s“reç özellikle AB uyum yasaları kapsamında gelişen bir s“reç olmuştur. Bu s“reç Neoliberal politikaların y“r“t“ld“ğ“ bir dönem olarak tanımlanmaktadır. Dış borç, dış açık konusu T“rkiye ekonomisinin en önemli iktisadi kırılma noktalarından biri olarak karşımıza çıkmaktadır. T“rkiye bu kırılma noktalarında, s“rekli açık vermiş döviz rezervleri yetersiz kalmış, sıcak para ihtiyacı artmış, cari açığını borçlanmayla kapatmakta ve borç taksitlerini ödemek için tekrar borçlanmakta, sanayileşme duraklamış olduğundan döviz kazanma potansiyeli de d“ş“k, eğer dış borçlar yatırıma yönlendirilmiş olsaydı, bu yatırımlar dış borç ödemelerini kolaylaştırabilirdi. Bu olumsuzlukların yanı sıra T“rkiye de ihracata dön“k “retim de % ithal girdi kullanımı, uzun vadeli International Journal of Academic Value Studies ISSN:2149-8598 189 Vol: 3, Issue: 9 pp. 183-208 Javstudies.com Javstudies@gmail.com International Journal of Academic Value Studies borçların vadeleri gelmiş “lkeler için - yıl iken, T“rkiye için yıl, özel kesimin dış borçları içinde kısa vadeli olanların payı y“ksek kur artınca şirketler borç ödeme sıkıntısı yaşamaktadır. (Dura, 2017). yılından itibaren kesintisiz bir istikrara kavuşan ekonomi ve “retimde gerçekleşen b“y“me ve borç göstergelerinde iyileşmeler sayesinde geçmiş dönemlerde alınan borçların b“y“k ölç“de ödemeleri gerçekleştirilmiştir. döneminde Milyar USD geri ödeme yapılmıştır. Şimşek, 2012, s.121). Bu durumda T“rkiye nin borçlanma eğilimi oldukça y“kselmiş ve bu yoğunluk t“ketici kredileri dışında özel sektör ağırlıklı olmuştur. Toplam dış Borç/Gayri Safi Yurtiçi (âsıla oranına bakıldığında bu oranın de % . , de % . ve te % ile yeniden y“kselme eğiliminde olduğu gör“lmektedir. Bu durum bir başarı olarak yorumlanabilir mi diye sorulduğunda yine de tedbirli davranmak gereklidir. T“rkiye nin cari açık sorunu y“z“nden döviz kazanma potansiyeli oldukça zayıf ve T“rkiye milli gelir hesaplamalarında birtakım oynamalar yapmış ve milli gelir rakamını bir kalemde arttırmıştır. Dış borç/GSY( oranında azalmasında bu istatistik rötuşunun da etkisi oldukça fazla olmuştur Dura, . AKP döneminin dış borçlanma yapısında bu s“reçte önemli değişiklik olmuştur. Borçlanmada özel sektör önc“ olmuş, kısa vadeli borçlanmanın payı artmıştır. Bu s“reçte, özel sektör“n döviz borçları, bankalar ve finans kuruluşları ile reel kesimin döviz borcu ise, şirketlerin yerli veya yabancı bankalara olan döviz borçlarından oluşmaktadır. Şirketlerimiz yabancı bankalardan çok, T“rkiye de ki bankalardan döviz kredisi sağlıyor. Yani, bankalarımız yurtdışından borçlanıyor, yurtiçindeki m“şterilerine döviz kredisi açıyor. Bankalar ve şirketler yurtdışında tahvil satarak borçlanıyor. Buna Euroband ile borçlanma denmektedir. Bonolar elektronik kayıt sisteminde alınıp satılmıştır. Bu işlemlerin Avrupa daki merkezi Londra dır. Bankalar ve şirketler mali durumları ile g“venirliklerine göre genelde devletin borçlanma faizinin “zerinde bir faize borçlanabilmektedir. (Dura, 2017). Dış borcun y“kselmesiyle T“rkiye nin ödeme kapasitesi, döviz kazanma potansiyeli gibi bazı özellikleri yetersiz olurken, bu olumsuz tabloya, cari açıklar, b“tçe açıkları ve kuvvetlenen dış borç olayı dâhil olmaktadır. Bu s“reçte AK Parti döneminde dış borçlanma sıkıntıları dış borçlanma problemleri kararlı ve planlı olarak hazırlanan mali disiplin ve ekonomik reformlarla aşılmaya çalışmıştır. Neoliberal iktisat politikası araçları dışında, daha yurt içi kaynaklarla hareket edebileceği, bireysel borçlanma yapısı “zerinde yoğunlaşan m“dahale önlemlerine başvurmak zorunda kaldığı görülmektedir. Fakat Osmanlı dan g“n“m“ze iktisat politikalarına bakıldığında geçmişteki ekonomik problemlerin, Osmanlı yı içinden çıkılmaz bir hale nasıl getirdiği ve iç borç fikrinin de neticede yine bir borç kavramı olduğu ve yine alınan borcun anapara ve faiz ödemeleriyle bir g“n ödenme zorunluluğu olduğu da gözden kaçırılmaması gereken önemli bir yapı olarak karşımızda yer almaktadır. Osmanlı dan T“rkiye Cumhuriyeti ne uzanan borçlanma uygulamalarına bakıldığında T“rkiye nin Osmanlı nın yaşadığı köt“ borç deneyiminden ders almadığını göstermektedir. T“rkiye geçmişte olduğu gibi hem iç hem de dış borçlarla yaşamak zorunda kalmıştır. (er iki dönemde de alınan borç d“zeyinin kontrols“z bir şekilde artığı, borçlanma maliyetlerinin y“kseldiği ve “lkeye daha fazla dış borç kullanma safhasına getirdiği gör“lmektedir. Bunun yanı sıra hem Osmanlı İmparatorluğu hem de T“rkiye Cumhuriyeti iktisadi ve siyasi yapılarının istikrarsız olması y“z“nden artan borçlanmayla beraber maliyeti de y“kseltmiş daha fazla dış borç kullanımına gitmek zorunda kalmışlardır. Bunun sebebi de uluslararası kredi derecelendirme kuruluşlarının kredi notlarını d“ş“rmeleri bununda ödenen borcun faiz oranlarını y“kseltmeye sebep olmasıdır. Bunun yanı sıra her iki dönemde de alınan borçlar b“tçe açıklarını ve cari harcamaları karşılamak için d“ş“ncesizce kullanılırken, “retimi artıracak alanlarda kullanılmadığı gör“lm“şt“r. (er iki dönemin son özelliklerine bakıldığında her iki döneminde borçlanma problemi yaşadığında ekonomi politikalarını d“zenleyen, iktisadi programlar hazırlayan D“yun-u Umumiye ve )MF gibi politika kurgulayıcılarının isteklerine uygun olarak iktisadi programlar hazırlayıp uygulamaya koydukları dönem aralıkları gör“lmektedir. . . Dış Borcun Tanımı, Sebepleri ve Çeşitleri Globalleşme s“recinin yaşandığı y“zyılda hemen hemen t“m gelişmekte olan “lkelerin ortak sorunlardan biri olan dış borç sorunu, T“rkiye açısından da önemli bir sorun olmaktadır. Bu bağlamda borçlanma belli bir s“re sonra ödemek “zere para ya da benzeri değerli şeylerin geri verilmek üzere alınmasıdır. Devlet borçlanması ise bir devletin ya da devlet kuruluşlarının kendi kaynakları dışındaki International Journal of Academic Value Studies ISSN:2149-8598 190 Vol: 3, Issue: 9 pp. 183-208 Javstudies.com Javstudies@gmail.com International Journal of Academic Value Studies kaynaklardan kredi sağlamasıdır. Devletin dış borçlanması ise yabancı kaynaklardan sağlanan, alındıkları ya da geri ödemeleri sırasında ulusal gelir “zerine artırıcı ve azaltıcı etkide bulunan ve uluslararası ilişkiler sonucu doğan transfer akımlarıdır. Adıyaman, . Dış borçlanma hem gelişmiş hem de gelişmekte olan b“t“n “lkeler açısından oldukça önemlidir. Ç“nk“ “lkeler, sosyal ekonomik amaçlara ulaşabilmek, uluslararası mali ve iktisadi ilişkilerini d“zenleyebilmek ve devletin fonksiyonlarındaki gelişmeyi takip edebilmek için her zaman borçlanmayı bir yöntem olarak kullanmaktadırlar. . . . Dış Borçlanmanın Sebepleri Dış borçlanmaya başvurulma sebepleri olarak; Kaynak ve tasarruf açığı, dış ticaret ve ödemeler dengesi açığı, b“tçe açıklarının giderilmesi, savunma giderleri için finansman sağlamak, ekonomik dengeyi sağlayıcı ve koruyucu tedbirler, b“y“k yatırım ve reformların finanse edilmesi, kaynak dağılımı ve kullanımında etkinlik sağlayıcı etkiler yaratılması, tasarrufların belirli yatırımlara kanalize edilmesinin amaçlanması, vadesi gelmiş borçlara finansman sağlanması, olağan“st“ harcamaların karşılanması, devletin milli parasının değerini korumak için gerekli rezerv ihtiyaç içinde olması, gelişmiş “lkelerin gelişmekte olan “lkeleri borçlanmaya zorlaması Adıyaman, , s. gibi sebeplerden doğan kaynak ihtiyacını giderebilmek için dış borçlanmaya başvurmuşlardır. . . . Dış Borç Türleri Dış borçlar kaynaklarına, vadelerine, borçlanma yapısına ne t“r bir borç olduğuna, ödeme araçlarına göre sınıflandırılmaktadır. Aşağıda borç t“rleri hakkında bilgi verildikten sonra, T“rkiye nin dış borç sorunu ile verilerden hareket edilerek dış borç sorunu hakkında değerlendirme yapılacaktır. . . . Kaynakları Açısından Dış borçlar Dış finansman ihtiyacı ilk olarak, uluslararası kuruluşlardan transfer edilen yabancı sermaye ve ikinci olarak da özel ve resmi kaynaklardan sağlanan krediler olmak “zere ikiye ayrılmaktadır. Uluslararası kuruluşlara örnek olarak, )MF Uluslararası Para Fonu , A)D Uluslararası Kalkınma Teşkilatı , )BRD Uluslararası İmar ve Kalkınma Bankası , )FC Uluslararası Finans Kurumu gibi kuruluşlar örnek olarak verilirken resmi kaynaklı borçlar çok yanlı ve iki taraflı olabilir. Özel kaynaklı borçlar ise ticari bankalardan sağlanan borçlar, tahvil ihraçları ve diğer borçlar olmak “zere Adıyaman, , s. tanımlanmaktadır. . . . Vadeleri Bakımından Dış Borçlar Vadesi bir yıl ve daha kısa s“reli dış borçlar vadeleri açısından kısa vadeli olarak tanımlanırken, vadesi bir yıldan daha uzun olan borçlara uzun vadeli borçlar denilmektedir Zerenler, , s. . . . . Kullanım Şekli Açısından Dış borçlar Orta ve uzun vadeli krediler eğer vadesi gelmiş bir borcun röfinansmanında kullanılmayacaklarsa proje ya da program kredisi şeklinde ya belirli projelerin finansmanı için duyulan kaynak ihtiyacında ya da belirli bir programın desteklenmesi için program kredisi şeklinde kullanırlar Adıyaman, , s. . 2.5.6. Proje Kredileri Proje kredileri kalkınma planları ve yıllık yatırım programında yer alan çeşitli kamu sektör“ projeleri, milli savunma projeleri ile Yap-İşlet-Devret, Yap-İşlet, işletme hakkı devir ve benzeri finansman modelleri çerçevesinde gerçekleştirilen projelerin gerçekleştirilmesi için herhangi bir dış finansman kaynağından sağlanan kredilerdir Adıyaman, , s. . Bu proje kredilerin sadece alındıkları projenin finansmanında kullanılmaları esas teşkil etmektedir. 2.5.7. Program Kredileri Az gelişmiş “lkeler genellikle, kalkınmada sağladığı serbestlik sebebiyle program kredilerini tercih ederler. (Zerenler, 2004, s.192). Genel anlamda proje kredileri dışında kalan b“t“n krediler toplamı olarak tanımlanan program kredileri, belirli bir yılın, dış finansman açığını kapatmak için kullanılan ve herhangi bir projeye bağlı olmayan genel finansman kredileridir. Adıyaman, , s. . Bu t“r krediler genel anlamda ödemeler bilançosu açıklarını gidermeye yardımcı olmaktadır. Bu krediler devletten devlete ikili finansman ilişkileri şeklinde alabileceği gibi bazen de uluslararası kuruluşlardan sağlanmaktadır. International Journal of Academic Value Studies ISSN:2149-8598 191 Vol: 3, Issue: 9 pp. 183-208 Javstudies.com Javstudies@gmail.com International Journal of Academic Value Studies . . . Bağlı ve Serbest Krediler “Yapılan borç anlaşmasına göre, krediyi alan “lkeye aldığı krediyi belli bir “lke mal veya hizmetler için harcama koşulu getiriyorsa bu krediler bağlı kredilerdir. Bu durumda krediyi alan “lkenin harcama yetkisi elinden alınmaktadır. Borçlanan “lkeler krediyi ithalat politikaları açısından uygun olan malların alımında kullanmak isterken, alacaklı “lkeler ise ihraç potansiyelinin olduğu mallara Pazar bulmak amacıyla bu t“r kredileri kullandırmaktadır. Ne verildiği kaynağa nede belirli bir projeye bağlı krediler tamamıyla serbest kredilerdir. Kredi alan “lke bu durumda sağlamış olduğu fonları kullanırken değerlerindeki gibi bir kayda tabi değildir. Uygulamada bu t“r kredilere daha az rastlanmaktadır. (Olcar, 2011, s.17).Bu kredilerin en önemli özelliği az gelişmiş “lkeleri kredi sağlayan “lkelerin d“ş“k kaliteli mallarını daha pahalıya satmak zorunda kalmaktadır. Bunlara ek olarak, bağlı ve serbest krediler b“rokratik işlemlere sebep olması y“z“nden de kullanımında sıkıntı yaratmaktadır. 2.5.9. Röfinansman Krediler Y“ksek faizli bir borcun ödenmesi için d“ş“k faizli yeni bir borçlanmaya gidilmesi gerekmektedir. Adıyaman, , s. . . . . Dış Borçlarla ilgili Rasyolar Bir “lkenin dış borçlanma politikası değerlendirilen kullanılan birtakım rasyolar vardır. Bu rasyolar değerlendirildiğinde “lkenin dış borç profili oldukça kapsamlı bir şekilde ortaya çıkmaktadır. Dış borçluluk rasyoları, dış borçlanma konusunda geleceğe yönelik adımlar içinde geniş bir veri d“zlemi sunmaktadır. Özellikle “lkelerde yaşanan iktisadi krizler sonrası dış borçluluk rasyoları giderek önem kazanmıştır. Bir “lkenin dış borçluluk oranlarını ölçmek için birçok rasyo kullanılmaktadır. Çalışmada dış borçluluk rasyoları içinde yaygın olanlardan bazıları açıklanmaktadır. . . . . Dış Borç Stoku/GSM( Rasyosu Bir “lkenin kredibilitesinin ölç“lmesinde kullanıldığı gibi, risk ve borç y“k“ analizlerinde de genel bir ölç“t olarak değerlendirilmektedir. Bu rasyonun değerlendirilmesinde, D“nya Bankası ve )MF tarafından da kabul edilen bazı eşikler mevcuttur. Oran % - arasında “lke orta derecede borçlu, % “zerinde ise “lke çok borçlu olarak kabul edilmektedir. (Olcar, 2011, s.24). . . . . Dış Borç Stoku/İhracat Rasyosu Bir “lkenin borçluluk durumunu ve ayrıca dış borç ödeme kapasitesini gösteren bu rasyo, ihracat gelirlerinin toplam borç stoku “zerindeki uzun dönemli etkileri konusunda bilgi edinmek amacıyla kullanılmaktadır. Adıyaman, . . . . . Toplam Dış Borç Servisi / İhracat Rasyosu Bir “lkenin dış borç y“k“n“n değerlendirilmesinde ve çok borçlu olup olmadığının ölç“lmesinde kullanılan bir orandır. Dış borç karşılama oranı olarak tanımlanan bu oran dış borçlanma dâhil, “lkenin uluslararası likidite sorunlarının analizinde önemli bir kriterdir. Oranı b“y“k değer “lkelerin ihracat gelirlerinin dış borç giderlerini karşılama oranının k“ç“lmesi demek olduğundan bu durumda borçlu “lkelerin dış borç y“k“ml“l“klerini yerine getirebilme g“c“n“n zayıfladığını göstermektedir. Oranın k“ç“k değer alması “lkenin ödemeler dengesinde bir iyileşme ve buna bağlı olarak da “lkenin dış borç ödeme g“c“nde bir artış gör“ld“ğ“ şeklinde tanımlanmaktadır. Adıyaman, . . . . . Dış Borç Faiz Servisi /İhracat Rasyosu Dış borç maliyet rasyosu olarak da bilinen bu oran, “lke ihracat gelirlerinin ne oranda yıllık dış borç faiz ödemelerinde kullanıldığını gösterir. (Olcar, 2011, s.26). Bu oran daha çok dış borçlanmanın maliyetini ölçmede kullanılır. Oranın % arasında olması “lkeyi orta derece borçlu, % nin “zerinde olması ayrıca dış borç faiz servisi ve ihracatın artış hızını da göz ön“nde bulundurmak gerekir. Adıyaman, , s. . . TÜRKİYE EKONOMİSİNDE TARİHSEL SÜREÇTE DÖNEMLER BOYUNCA UYGULANAN DIŞ BORÇ KONUSUNDAKİ İKTİSADİ POLİTİKALAR Hangi iktisadi sistem benimsenirse benimsensin, iktisat politikaları bir ekonomide b“y“me, istikrar, adil bir gelir dağılımı gibi amaçlar doğrultusunda ekonominin optimal bir yapıda işleyebilmesi için merkezi devlet birimleri tarafından yönetilmesidir. Olgular arasında neden sonuç ilişkilerini açıklayan International Journal of Academic Value Studies ISSN:2149-8598 192 Vol: 3, Issue: 9 pp. 183-208 Javstudies.com Javstudies@gmail.com International Journal of Academic Value Studies genellemelere ve iktisadi hedeflere ulaşabilmek için bir “lkenin jeopolitik konumu, siyasi ve k“lt“rel yapısı, sağlık ve eğitim kalitesi, yapısal d“zenlemelerle şekillenen ekonominin alt yapısı, yönetim kalitesi gibi birçok faktörle birlikte, yine bu faktörlerden yoğun olarak etkilenen merkezi yönetimin uyguladığı para ve maliye politikaları karşımıza çıkmaktadır. (Önder, 2005, s.1). Bu süreçte, hükümet maliye politikalarını y“r“t“rken, merkez bankasında para politikalarında sorumlu olmaktadır. Bu durum T“rkiye gibi gelişmekte olan “lkelerin karşı karşıya kaldıkları dış borç sorunu sebebiyle daha da önemli olmaktadır. Ç“nk“ neticede zamanla para ve maliye politikalarının tek tek değil de birbirleriyle karşılıklı etkileşimi birbirlerinin başarısını artıran unsurlar olarak karşımıza çıkmaktadırlar. Çalışmanın bu böl“m“nde, T“rkiye ekonomisinde tarihsel s“reçte dönemler itibariyle dış borç konusunda uygulanan iktisadi politikalar hakkında bilgi verilmeye çalışılacaktır. 3.1. 1820-1914 Dönemi 19. y“zyıl Osmanlı toplumu ve ekonomisi için önceki dönemlerden çok daha farklı bir dönemi oluşturmaktadır. ve . Y“zyıllarda geleneksel bir yapısıyla varlığını s“rd“ren Osmanlı toplum ve ekonomisi li yıllardan l“ yıllara kadar Batı Avrupa nın iktisadi, mali, siyasi yapısıyla karşı karşıya gelerek, iktisadi açıdan Batı kaynaklı yeni bir iktisadi d“zene yani kapitalizme doğru yol almaya başlanmıştır. Bu s“reçte, Bir yandan taşradaki ayan ve Balkanlarda hız kazanan bağımsızlık hareketleri, diğer yandan Batının artan g“c“ karşısında Osmanlı yönetimi bir dizi Reformu uygulamaya koymuştur. Bu hamle ile merkezi devletin g“c“n“ ve etkinliğini artırmaya çalışılmıştır. İç ve dış kaynaklı bu gelişmeler kurumları, toplumsal ve iktisadi yapıları hızla dön“şt“rm“şt“r. Sonucunda ortaya . Y“zyıldakilerden çok daha fazla yapılan çıkmaya başlamıştır. Bu sebeple de . y“zyıl T“rkiye sinin toplumsal ve iktisadi kökenlerini her şeyden önce . Y“zyıldaki Dön“ş“mlerde, Avrupa kökenli kapitalizm ile içyapıların karşılıklı etkileşiminde aramak daha doğru olacaktır. (Pamuk, 2014, s.83). ve . Y“zyıllarda merkezi devletin g“çs“z olması y“z“nden vergi toplayabilme g“c“n“n sınırlı olması mali bunalımları ve sonrasında iktisadi problemleri g“ndeme getirmeye başlamıştır. (er ne kadar . Y“zyılda askeri ve teknolojik gelişmelerin katkısıyla g“ç dengeleri merkez lehine dönse de , Devlet b“tçelerindeki açıkları kapatmak için harcanan çabalar ya da mali sorunlar . Y“zyıl boyunca da devam etmiştir. Merkezi Devletin gelirleri ile harcamaları arasındaki açığı kapamakta b“y“k zorluklar çekmesi nedeniyle s“r“p giden mali sıkıntılar ve dış borçlanma, Osmanlı Devleti nin uluslararası ilişkilerinde giderek derinleşen bir zafiyet kaynağı olmuştur. Devletin mali sıkıntıları ekonomiye ve ekonominin dışa açılış s“recini de yakından etkilemiştir. (Pamuk, 2014, s.112). Dış borç almanın bedelini Osmanlı imparatorluğu devleti bağımsızlığını ve topraklarını vererek ödemiştir. Sonuç olarak dış borçlar Osmanlı yı yok etmiştir. D“nyanın en b“y“k imparatorluğunun dış borçlar sebebiyle nasıl yıkıldığı ve d“nya dengelerinde nasıl bir değişime yol açtığı, tarihsel s“reç içerisindeki yerini almıştır Dikmen, , s. . Osmanlı imparatorluğunu dış borçlanmaya iten sebepler, sadece . Y“zyılda yaşanan olaylar olmayıp temelinde . Y“zyılda başlayan mali sorunların .y“zyılda da devam etmesi ve problemleri kronik hale getirmesi olmuştur. Osmanlıyı dış borca iten sebepleri Osmanlı devletini ekonomik olarak Avrupa nın söm“rgeleştirme hayali ve sanayi devriminin Osmanlı imparatorluğu “zerindeki başlıklarıyla tanımlamak m“mk“n olacaktır. Dikmen, 2005, s. 141). Birinci D“nya savaşına kadar olan s“reçte Osmanlı imparatorluğu dış borçlanma s“recinin ilk aşaması yılında Osmanlı Devletinin borçlarını ödeyemez durumuna geldiğini açıkladığı yılına kadarki s“re, . aşamayı ise, D“yun-u Umumiye İdaresi nin kurulmasında Birinci D“nya Savaşı na kadar olan s“re olarak tanımlanmaktadır. Pamuk, , ss. . Bu s“reçte Osmanlı İmparatorluğu nun b“tçe açıklarını finanse etme yolunda tağşiş, kağıt para, iç borçlanma gibi kaynaklarla gidermeye çalışsa da . Y“zyılda iktisat politikası aracı olarak, yola başvurulmuş olduğu gör“lmektedir. Bunlardan bir tanesi kağıt para, diğeri ise dış borçlanma olmuştur. . Y“zyıl Osmanlı İmparatorluğu dış borçlanmada daha çok uzun vadeli borçlanmayı tercih etmiştir. Sebebi, Avrupa piyasalarında yıl ya da daha uzun vadeyle tahvil satarak mali sorunları ertelemek, y“zyılın başlarından beri t“m h“k“metleri zorlayan onları ağır siyasal ve iktisadi sorunlarla karşı karşıya getiren tağşişler ve kağıt para deneyimleri karşılaştırıldığında kolay bir çöz“m gibi gör“nm“ş olmasıdır. Pamuk, , s. . Dış borçlanma s“recinde devletin önemli gelir kaynaklarının D“yun-u Umumiye aracılığıyla Avrupalıların eline geçmesi, Osmanlı İmparatorluğu nu Avrupa ya iktisadi ve siyasi anlamda bağlayarak Osmanlı İmparatorluğu nda borç almanın maliyetini de y“kseltmiştir. . Y“zyılda International Journal of Academic Value Studies ISSN:2149-8598 193 Vol: 3, Issue: 9 pp. 183-208 Javstudies.com Javstudies@gmail.com International Journal of Academic Value Studies Osmanlı İmparatorluğu finansman kaynağı olarak, kağıt para kullanımını sadece “lkenin savaş dönemlerinde ordunun b“y“yen masraflarını gidermede ve mali d“zensizliklerin s“reklilik gösterdiği dönemlerde kullanmıştır. . Y“zyılda İmparatorluğun b“tçe açıklarıyla ilgili sorunlarını gidermede iktisat politikası olarak kağıt para ve dış borçlanmayı daha fazla tercih ettiği gör“lmektedir. Uzun vadeli borçlanma politikasının D“yun-u Umumiye ve Osmanlı imparatorluğu Avrupa ya olan iktisadi ve siyasi bağımlılığı yön“nden “lkeye oldukça b“y“k bir maliyet y“klemiştir. 3.2. 1914-1918 Dönemi yılları arasında, iktidarı denetleyen İttihat ve Terakki Cemiyeti, yılından yılına kadar siyasi yaşam “zerinde tek başına bir g“ç olurken, milliyetçilik bu döneme adeta damgasını vurmuştur. İttihatçılara hâkim olan ulusçuluk d“ş“ncesi iktisadi yaşamda da kendisini göstermiş ve mali iktisat anlayışı benimsenmiştir. Oktar ve Varlı, , s. . Bu s“reçte, İttihat ve Terakkinin izlediği iktisadi milliyetçilik ve bunun t“revi olarak gelişen iktisat politikaları karşımıza çıkmaktadır. Bu politikaların daha çok aşağıdaki konu başlıklarında odaklandığı gör“lmektedir. Bunlar (Akkuş, , ss. 119-122); yılında yerel t“ccarları, esnafları ve k“ç“k işletmeleri desteklemek “zere, Esnaf Cemiyetleri kurulmuştur. 2- Karaborsacılıkla m“cadele için men-i ihtikar heyeti kuruldu. 3- Sermayesinin çoğunluğu T“rk-İslam girişimciler tarafından sağlanan adet anonim şirket kuruldu. 4- Bu s“reçte ortaya çıkan şirketleşme olgusu, Anadolu daki T“rk-İslam girişimcilerine kredi olanakları sağlayacak bankaların kurulmasıyla desteklenmiştir. Akkuş, , ss. -122). Bu dönemin iktisat politikalarının borçlanmadan çok, devletin güdüm ve teşvikleriyle oluşturulacak milli bir sanayi burjuvazisi aracılığı sayesinde sanayileşmeyi hedefleyen milli iktisat yaklaşımı Akkuş, 2008, ss.122olarak benimsemiş ve iktisadi bağımlılıklardan kurtulma, milli bir burjuvazisi ve sanayi yaratma gibi amaçları içeren milli iktisat politikalarını temsil etmiştir. 3.3. 1918- Kurtuluş Savaşı Sonrası Dönem Bu s“reçte T“rkiye Milyon n“fusla, geri kalmış bir tarım ekonomisiyle karşımıza çıkmaktadır. İzmir ve İstanbul da yoğunlaşan end“stri yok denecek kadar azdır. End“strileşme d“zeyi son derece d“ş“kt“r. Batılı “lkeler anlamında bir işçi sınıfı b“y“y“p gelişmemiştir. Cumhuriyet öncesi bu dönemde “retimin daraldığı, enflasyonun tırmandığı ve en önemlisi savaş sebebiyle eğitilmiş insan g“c“n“n b“y“k bir böl“m“n“n kaybedildiği bir dönem olmuştur. Akyıldız ve Eroğlu, , s. , s. . T“rkiye Cumhuriyeti, Osmanlı Dönemi nden . Y“zyıla devredilen oldukça köt“ bir mirası devralmıştır. T“rkiye Cumhuriyeti devraldığı bu mirasın iktisadi problemlerini Kapit“lasyonlar, Dış borçlar ve Lozan Barış Konferansı ortadan kaldırılmaya ve Osmanlı dan devraldığı y“k“ml“l“kleri dikkatli bir şekilde iktisadi bağımsızlığı bozmayacak şekilde d“zenlemeye çalışarak, iktisat politikalarını ve ilgili kurumsal dön“ş“mleri biçimlendirmeyi amaçlayacaktır. 3.4. 1923-1938 Dönemi Bu dönem farklı yapıyla karşımıza çıkmaktadır. Dönemin ilk devresinde özel sektör ağırlıklı bir iktisat politikası takip edilirken, )). Dönemde, devletçi girişimlerin yoğun olduğu ama dönemin sonu geldiğinde liberal piyasa ekonomisinin esas alındığı karma ekonomik model uygulanmıştır. Akyıldız ve Eroğlu, , s. . (er iki dönemde Mustafa Kemal Atat“rk “n maliye politikası amacının değişmediği gör“lmektedir. Atat“rk “n Maliye Politikasında devlet b“tçesinin açık vermemesi gerekmektedir. Bu sebeple b“tçeler yılbaşlarında kesin hesaplarda denk olarak kapatılmalıdır. Yıl içinde ek ödeneklerle b“tçe denkliğinin bozulmasına izin verilmemelidir. Denklikten anlaşılan devletin normal gelirleri ile normal harcamaları arasında denkliğin sağlanmasıdır. İç ve Dış borçlanmadan sağlanan devlet gelirleri ile b“tçe denkliğinin sağlanması kabul edilmemektedir. (Kaya ve Durgun, 2009, s.236). Bu s“recin ilk aşamasında dikkatimizi İzmir iktisat kongresi çekmektedir. Kongrede, Piyasa ekonomisinin geliştirilmesi ve özel girişimciliğini teşvik edilmesi, millileştirme ve korumacı politikalarını uygulanması, vergi sisteminin modernleştirilmesi ve vergilerin azaltılması, çalışanlara yeni sosyal hakların tanınması gibi konularda kararlar alınmıştır. Cumhuriyetin ilk yıllarında uygulanan maliye politikalarını belirleyen gör“şler ise b“y“k ölç“de T“rkiye iktisat kongresinde kararlaştırılmıştır. Bu s“reçte, girişimciliğin mali disiplin bozulmadan teşvik edilmesini öngörm“şt“r. Mali disiplinin sağlanması International Journal of Academic Value Studies ISSN:2149-8598 194 Vol: 3, Issue: 9 pp. 183-208 Javstudies.com Javstudies@gmail.com International Journal of Academic Value Studies ise b“tçe denkliği ve kontroll“ para yönetimine dayandırılmıştır. Kontroll“ para yönetiminde ise dış açık veya ödemeler dengesinde açık vermemek suretiyle, döviz kurunun mutlak sabitliği esas alınmıştır. Özellikle devlet gelir giderinin denkliği esas alınmış, b“tçe açığı ve bundan kaynaklanan iç ve dış borçlanmadan kaçınılmıştır. Yani döneminde uygulanan maliye politikalarının dayandığı Klasik İktisat yaklaşımının da ana ilkelerinden biri olan ve altın kural olarak adlandırılan ilkeye göre; devlet b“tçesinin denk olması ve yatırımların finansmanı dışında kesinlikle borçlanmaması amaçlanmıştır. Kaya ve Durgun, , s. . Bu dönemin . Evresinde özel sektör ağırlıklı, . Evresinde ise devletçi girişim ağırlıklı iktisat politikalarının izlendiği, fakat temelde liberal piyasa ekonomisinin esas alındığı karma ekonomik model uygulanmıştır Akyıldız ve Eroğlu, , s. . Cumhuriyetin ilk dönem politikalarında öncelikle mali disiplin sağlanmak istemiştir. Bu amaçla da bütçelerin daha fazla kullanım amaçlı oldukları gör“lmektedir. Bu y“zden bu s“reçte, Atat“rk maliye politikaları olarak İç ve dış itibar, y“ksek hazine ile denk b“tçe hedefi hemen hemen gerçekleştirilmiştir. (Kaya ve Durgun, 2009, s.237). Bu dönemin . Aşamasına bakıldığında, özellikle D“nya Ekonomik Buhranı nı ortaya çıkmasıyla birlikte, devlet m“dahaleciliğinin ve daha devletçi, daha korumacı ve karma ekonomik iktisat politikalarını uygulandığı gör“lmektedir. Bu dönemde, böylesi bir yapıya geçilmesinin temel sebepleri olarak; - Lozan anlaşmasının g“mr“k tarifeleri için koyduğu yıllık sınırlamanın de bitmesi 2- Lozan a göre Osmanlıdan Devralınan / lik borcun yılında başlayacak olması Durgun, 2009, s.238) gösterilmektedir. (Kaya ve Bu s“reçte öncelikle hazırlanan İktisat Programları nda, TCMB nin kurulması, sanayileşmenin hızlandırılma kararının alınması, devletin yatırımları artırması isteği, S“merbank kurulması, ithalatı d“zenleyen, ihracatı denetleyen bir dizi kanun çıkarılmıştır. İlk yıllık sanayi planı hazırlanmış, peşinden ikincisi için hazırlıklar tamamlanmış fakat )). D“nya Savaşı patlak verince, proje y“r“rl“kten kaldırılmıştır. Bu s“reçte sadece projelerin uygulanması sırasında Sovyetler Birliği nden ve İngiltere den çeşitli miktarlarda borç alındığı gör“lmektedir. T“rkiye )). D“nya Savaşı na kadar uzun vadeli başka dış borç almamıştır. (Ezer, 2005, ss. 2-3). 3.4. 1938-1960 Dönemi Bu s“reç T“rkiye nin )). D“nya Savaşı nda savaşa girmemesine rağmen , İktisadi performansını savaş ekonomisinin dışında tutmadığı bir dönem olmuştur. (Pamuk, 2014, s.199). Bu dönemde “retimde d“şme, ithalat darboğazları, iaşe sorunları, b“tçe açıkları, fiyat artışları gibi problemler karşımıza çıkmaktadır. (Pamuk, 2014, s.200). Bu dönem, Ülkede yılında çok partili yaşama geçişle taçlandırılmış böylece hem siyasal, hem de ekonomik anlamada özg“rl“kç“ yaşam biçimi eksikliklerini b“y“k oranda giderme s“recine girmiştir. Akyıldız ve Eroğlu, , s. , s. . -1960 döneminde Türkiye ABD ile ilişkilerini geliştirmiş, BM e “ye olmuş ve yılında ABD de Bretton Woods Anlaşmasını kabul ederek )MF ye sonra da D“nya Bankası na “ye olmuştur. T“rkiye, Eyl“l yılında gerçekleştirdiği deval“asyonla dış ticareti liberalize etmeye yöneldiği ve diğer taraftan da yeniden bir kalkınma planı hazırlayarak, yılında uygulamaya koyduğu gör“lmektedir. yılında OEEC ye giriş anlaşması imzalanmıştır. Akyıldız ve Eroğlu, , s. . li yıllara gelindiğinde, T“rkiye nin önemli boyutlarda bir dış borç problemi olmadığı açıklanırken, li yılların . Dönemi kullanılan dış kredileri zaman içerisinde önemli dış borç problemleri yaratmıştır. Bu s“reçte, artık genişlemeci maliye ve para politikalarının kullanıldığı görülmektedir. Dış krediye dayalı ekonomik yapı takip edilmiş, Bu s“reçte hem dış ticaret açığı hem de dış borç miktarı artmıştır. Bu s“reçte artan dış borç bahane edilerek “lkemizce talep edilen yeni yardımlar Batılı “lkeler tarafından ret edilmiştir. Akyıldız ve Eroğlu, 2004, s.52). Bu s“recin T“rkiye ekonomisi açısından iktisadi, ve sosyal ve siyasi anlamda Batı d“nyasıyla entegrasyon yolunda atmış olduğu adımlardan meydana gelmiştir. Bu s“reçte, T“rkiye zaman zaman deval“asyonlarla karşı karşıya gelirken, zaman zamanda, ithal ikameci ve korumacı politikalarla sanayileşmesini s“rd“rm“ş ve sosyal politikalar alanında birtakım başlangıçların olduğu bir s“reci temsil etmiş ve “lkenin dış borçlarının yılı sonrasında artmasıyla beraber T“rkiye nin kredi taleplerine ret cevaplarının verildiği bir dönem olmuştur. International Journal of Academic Value Studies ISSN:2149-8598 195 Vol: 3, Issue: 9 pp. 183-208 Javstudies.com Javstudies@gmail.com International Journal of Academic Value Studies 3.5. 1960-1980 Dönemi I. Dönem Türkiye de 1960yılları arasında s“rekli olarak dış finansmana ihtiyaç duyulduğu gör“lmektedir. Bu kaynaklar kanalıyla konsorsiyum kanalıyla aktarılmıştır bu kanalla sağlanan krediler devletler ya da uluslararası kuruluşlar tarafından verilmiştir, dış borçlar bu s“reçte bir kısmının T“rk Lirası olarak ödenmesi esasına bağlanmıştır, borcun ödeyicileri açısından da devletin payı oldukça y“ksektir. Bu dönemde Avrupa Yatırım Bankası, Avrupa Para Anlaşması, Uluslararası Kalkınma Birliği, D“nya Bankası, )MF gibi uluslararası kuruluşlardan da borç aldığı gör“lmektedir. (Dönek, 1995, s.175). Bu dönemde özellikle çeşitli uluslararası kuruluşlardan borçlanma eğiliminin y“ksek olduğu gör“lmektedir. 3.6. 1970-1979 Dönemi II. Dönem Bu dönemde T“rkiye yeni bir deval“asyonla karşı karşıya kalmıştır. Ağustos tarihinde alınan karara göre USD değeri TL den TL ye y“kseltilmiştir. Bu deval“asyon nedeni dış ticaret açığı olmuştur. Deval“asyon sonrasında işçi dövizleri olumlu etkilenmiştir. Dış ticaret açığındaki hızlı artışa karşın, işçi dövizi akımı ekonomideki döviz rezervini artırmıştır. den itibaren baş gösteren petrol krizi bu rezervlerin erimesine neden olmuştur. Bu noktada T“rkiye dış ödeme g“çl“kleriyle karşı karşıya kalmış ve dövize çevrilebilir mevduat denilen, özel kısa vadeli borç tuzağına d“şm“şt“r. Dövize çevrilebilir mevduat uygulamasındaki amaç dış ticaret açıklarını kapatabilmek ve ekonominin kaynak ihtiyacını karşılamak olmuştur ama uygulamanın sonucunda b“y“k bir dış borç tuzağı yaratarak arkasından diğer iktisadi problemleri de kör“klemiştir. -1979 dönemi T“rkiye nin dış borç açısından oldukça ciddi bir kriz içinde olduğunu ve devletin bu borçlara kefil olması y“z“nden zamanla devlet borcu haline gelmiş ve iktidarın borç erteleme gör“şmelerine katılmasına sebep olmuştur. (Dönek, 1995, s.177). 3.7. 1980-2002 Dönemi III. Dönem Bu dönemde T“rkiye nin en önemli ekonomik problemlerinden bir tanesi dış borçlar konusu olmuştur. Ocak ekonomik istikrar tedbirleriyle birlikte T“rkiye de dış borç sorunu hem içsel hem de dışsal sebepler y“z“nden artış göstermiştir ve bu ciddiyet g“n“m“zde de hala önemini korumaktadır. T“rkiye de artan borç y“k“ y“z“nden, büyüme, enflasyon gibi temel göstergeler olumsuz yönde etkilenerek, T“rkiye ekonomisini daha sıkıntılı bir s“rece sokmaktadır. Ocak ekonomik istikrar tedbirleri ile T“rkiye ekonomisi ithal ikameci sanayileşme politikasını terk ederek dışa açık ve ihracata dayalı sanayileşme politikalarına takip etmeye başlamıştır. Bu s“reç aslında T“rkiye ekonomisi için önemli yapısal değişiklikler demektir. Ocak kararları ve sonrasında uygulanan istikrar programı çerçevesinde T“rkiye ekonomisinde birçok konuda değişikler yapılmıştır. Bunlar Dış Ticaret ve Ödemeler dengesi rejimini liberalize edilmiş, ihracata t“rl“ teşvikler ve s“bvansiyonlar sağlanmış ithalat rejiminin liberalizasyonuna gidilmiş, kur politikalarında esnekliğe geçilmiştir. Bu programda öncelikle ilk olarak cari işlemler bilançosunun k“ç“lt“lmesi ve dış borçların ödenmesi ele alınırken, ikinci olarak enflasyon hızının d“ş“r“lmesi ele alınarak, “ç“nc“de ise iktisadi b“y“me dikkate alınmıştır. (Önal, 2015, s.418). Bu dönemde Türkiye ekonomisinde; - Toplam dış borçların yaklaşık kat arttığı gör“lmektedir, 2ve yıllarında dış borçlarda d“ş“ş olmuş, bunun sebepleri olarak, iktisadi kriz yılları olması sebebiyle T“rkiye nin uluslararası piyasalarda g“venirliliğin azalması, dolayısıyla borçlanma koşullarının ağırlaşmasına ve uygulanan istikrar programlarına bağlanabilir. 3- Dış borçlarının vadeleri bakımından uzun vadeli dış borçların kısa vadeli borçlara göre daha ağırlıklı olduklarını gör“yoruz ancak dönem içinde orta-uzun vadeli dış borçların toplam dış borç stoku içindeki ağırlığının azaldığını ve özellikle lardan sonra kısa vadeli borçlar lehine bir gelişme olduğunu görüyoruz. 4- Orta-uzun vadeli borçlarını yarıdan fazlasının kamu kesimine ait olduğu gör“lmektedir. 5- Son dönemlerde kısa vadeli borçların artışında özel kesimin etkinliği y“ksektir. özel kesim işletme sermayesi ve spek“latif amaçlarla dış borçlanmaya gitmektedir. 6- Kısa vadeli dış borçların yaklaşık % i ticari bankalara ve özel sektöre aittir. 7- Kısa vadeli dış borçların birleşimine bakıldığında da TCMB nin sınırlı kısa vadeli dış borç kullanımı olduğu gör“lmektedir. (Önal, 2015, s.518). T“rkiye nin borçluluk rasyolarına bakıldığında, bu s“rede T“rkiye nin çok borçlu bir “lkeye kapsamında olduğu gör“lmektedir. Toplam dış borçların ihracata ve GSM( ya oranın oldukça y“ksek International Journal of Academic Value Studies ISSN:2149-8598 196 Vol: 3, Issue: 9 pp. 183-208 Javstudies.com Javstudies@gmail.com International Journal of Academic Value Studies olması, dış borç servisinin yani anapara ve faiz ödemelerinin ihracat ve GSM( ya oranlarında giderek artan bir eğilim içinde olması T“rkiye nin dış borç ödeme g“çleriyle karşılaşabileceğinin ve artan bir dış borç y“k“ altında bulunduğunun göstergesi olmaktadır. (Önal, 2015, s.518). Bu sürecin sonunda, aslında T“rkiye nin dış borç bakımından oldukça riskli bir “lke olduğu gör“lmektedir. Bunun sebepleri olarak dış borç ertelemeler, T“rkiye nin kısa vadeli dış borç artışı, cari açıklar, kamu harcamalarının “retken olanlardan çekilmesi ve verimsiz olarak tanımlanan altyapı yatırımlarına dön“lmesi, vergi gelirlerinin arttırılmaması, USD nin diğer ve yabancı paralar karşısında değer kaybetmesi olarak ifade etmek m“mk“nd“r. Önal, , s. . 3.8. 2002-2015 dönemi IV. Dönem Bu s“rece bakıldığında, de AK Parti nin iktidara gelmesiyle T“rkiye iktisadi anlamda tarihindeki en b“y“k iktisadi krizle karşı karşıya kalmıştır. Krizi nin peşinden yaklaşık % oy oranıyla tek parti h“k“meti kuran AK Parti, çalışmalarına yılında )MF ile imzalanan yeni Stand-By Anlaşması yla devam etmiş ve T“rkiye ekonomisinde lerden beri uygulanan en katı b“tçe disiplinini uygulamaya başlamıştır. Bu disiplinde; - Ak Parti Milyon USD olarak aldığı GSY( yı yıl sonunda Milyon USD çıkarmıştır. Bu yaklaşık , kat artış demektir. Bu artışın başarı derecesini ölçebilmek için T“rkiye nin de aralarında bulunduğu Gelişmekte olan “lkeler grubunun toplam GSY( sının nereden nereye aktığına bakmak gereklidir. Gelişme yolundaki “lkelerin GSY( sı yılında , trilyon USD iken , kat artışla yılında , trilyon USD ulaşmıştır. T“rkiye nin bu yılda GSY( da sağladığı , kat artış bulunduğu grubun toplam artışının gerisinde kalmıştır. 2- Kişi başına gelirde T“rkiye AKP iktidarının ilk yılında hızlı sayılabilecek bir artış temposu yakalamış ama ondan sonraki yılda yerinde saymıştır. T“rkiye nin kişi başına gelirdeki gelişmelerine bakıldığında son yıldır orta gelir tuzağına takılıp kalmış bir ekonomi verdiği gör“lmektedir. 3-AKP iktidarıyla başlangıçta son derece hızlı bir b“y“me ivmesi yakalamış olan T“rkiye ve yıllarında önce duran, sonra k“ç“len bir ekonomik b“y“me performansı sergilemiştir. K“resel krizin etkisinin teğet geçmediği özellikle yılında yaşanan % , luk k“ç“lmeden net bir şekilde gör“lebilmektedir. Ardından yıllık bir toparlanma ve sonra son yılda yaşanan potansiyel altı b“y“me hızları ekonominin yavaşlamasına ve sorunlar yaşamasına sebep olmuştur. 4- AKP nin en önemli ekonomik başarılarından bir tanesi enflasyonu y“ksek çift haneli oranlardan tek haneli olanlara indirilmiş olmasıdır. Buna karşılık TCMB yıllardır h“k“metle birlikte belirlediği % lik enflasyon hedefine ulaşamıyor. (er ne kadar TCMB nin hedefi gibi gör“nse de h“k“metle birlikte belirlediği için bu orana ulaşamamakta yaşanan başarısızlık TCMB ye olduğu kadar AKP iktidarına da aittir. 5- İşsizlik oranı da kriziyle birlikte % lik ortalamadan % luk bir ortalamaya sıçramıştır. 6-AKP iktidarının en önemli başarısından birisi b“tçe açığının sıfıra yaklaştırılmış olmasıdır. Diğer iki başarısından birisi de Enflasyonun d“ş“r“lmesi diğeri de kamu borç y“k“n“n azaltılmasıdır. B“tçe açığının d“ş“r“lmesi ne yazık ki cari açığın arttırılması pahasına gerçekleştirmiştir. Eğilmez, , s.1/17). Yıllar 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 Tablo : T“rkiye deki Dış Borç Stokları Kamu Sektörü Toplam Dış Borç Stoku 64.533 70.844 75.668 70.411 71.587 73.525 78.334 83.513 89.110 94.280 TCMB Toplam Dış Borç Stoku 22.003 24.373 21.410 15.425 15.678 15.801 14.066 13.162 11.565 9.334 International Journal of Academic Value Studies -2015)(Milyon USD) Özel Sektör Toplam Dış Borç stoku 43.060 48.945 64.061 84.906 120.829 160.670 188.541 172.272 191.368 200.317 ISSN:2149-8598 197 Türkiye Br“t Dış Borç Stoku 129.596 144.161 161.139 170.742 208.093 249.996 280.942 268.948 292.043 303.931 Vol: 3, Issue: 9 Türkiye Dış Borç Stoku/GSYH (%) 56,2 47,3 41,3 35,5 39,5 38,5 37,9 43,6 39,9 39,3 pp. 183-208 Javstudies.com Javstudies@gmail.com International Journal of Academic Value Studies 2012 104.023 7.088 227.931 339.042 2013 115.944 5.234 268.004 389.183 2014 117.679 2.484 282.278 402.441 2015 113.293 2.110 277.408 392.812 1.ç. Kaynak: Türkiye Borçsuz Bir Ülke mi? http://www.dogrulukpayi.com./beyenat/55a60347e73b2 s.3/7 Grafik : T“rkiye deki Dış Borç Stokları 43,1 47,3 50,3 49,4 -2015) Kamu Sektörü Toplam Dış Borç Stoku TCMB Toplam Dış Borç Stoku Özel Sektör Toplam Dış Borç stoku Türkiye Brüt Dış Borç Stoku 500,000 400,000 300,000 200,000 100,000 0 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 1.Ç *Grafikler tablolarda yer alan rakamlar dikkate alınarak tarafımızca hazırlanmıştır. Kaynak: Türkiye Borçsuz Bir Ülke mi? http://www.dogrulukpayi.com./beyenat/55a60347e73b2 s.3/7 60 50 40 Grafik : T“rkiye de Dış Borç Stoku/GSY( Oranları -2015) TÜRKİYE DIŞ BORÇ STOKU/GSYH % 56.2 47.3 41.3 35.5 39.5 43.6 38.5 37.9 39.9 39.3 43.1 47.3 50.3 49.4 30 20 10 0 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 1.Ç *Grafikler tablolarda yer alan rakamlar dikkate alınarak tarafımızca hazırlanmıştır. Kaynak: Türkiye Borçsuz Bir Ülke mi? http://www.dogrulukpayi.com./beyenat/55a60347e73b2 s.3/7 Tablolarda yer alan iktisadi göstergeler incelendiğinde, yani AK Parti nin iktidara geldiği dönem Kamu Sektör“ Toplam Dış Borç Stoku , Milyon USD iken T“rkiye nin Br“t Dış Borç Stoku nun , Milyon USD olduğu gör“lmektedir. Ayrıca, tablodaki göstergelerde; T“rkiye Dış Borç Stoku/GSY( oranı da % , seviyesindedir. dönemine bakıldığında ise, bir önceki oranların borçluluk açısından oldukça b“y“k bir artış yaşadığı gör“lmektedir. T“rkiye nin Dış Borç Stoku/GSY( oranları arada sırada % -% civarlarına inse de bu durumun yine % lerde sabitlendiği gör“lmektedir. Kamu Sektör“ Dış Borç Stoku nun itibariyle , Milyon USD, T“rkiye nin Br“t Dış Borç Stoku nda , Milyon USD olduğu gözden kaçmamaktadır. International Journal of Academic Value Studies ISSN:2149-8598 198 Vol: 3, Issue: 9 pp. 183-208 Javstudies.com Javstudies@gmail.com International Journal of Academic Value Studies Tablolarda yer alan iktisadi göstergeler incelendiğinde, AK Parti nin iktisat politikalarının özellikle, muhafazakar politikalardan uzaklaşarak, k“reselleşmenin yönlendirdiği Neo-liberalizm politikalarına doğru hareket ettiği gör“lmektedir. Bu s“reç aslında Turgut Özal ile başlayan neo-liberal dön“ş“m ve larda arka planda bırakılarak tamamlanması olarak da söylenmektedir. AK Parti kendinden önceki koalisyon h“k“metinin bıraktığı ekonomik krizin y“k“n“ ve )MF nin talep ettiği acil önlemleri de alarak programın siyasal faturasında da y“klemiştir stand-by anlaşmaları . AK Parti döneminde kısa vadeli sermaye hareketliliğinden dolayı ekonomide belirli bir b“y“me trendi yakalanmıştır. Fakat buna rağmen yine de özel sektör dış borçlanmasından kaynaklanan kısa vadeli borçlar artış göstermiştir. (Karagöl, 2010, s.15). AK Parti döneminde, dış borç konusunda uygulanan iktisat politikalarına dikkat edildiğinde, AK Parti h“k“metinin yapısal reformları sonucu finansal sistem g“çlendirilerek uygulanmaya konulan istikrar programı d“zenli bir şekilde devam ettirilmiş ve kamu dengelerine bu durum yansıtılmıştır. Uygulanan iktisat politikalarıyla, iktisadi yapı istikrar kazanırken, iktisadi b“y“me hızlanmış ve borçlanmayla ilgili olumlu katkılar elde edilmiştir. Bu s“reçte )MF de T“rkiye nin sağlıklı b“y“me rakamlarını beğenerek, sadece cari açık riskine karşı T“rkiye yi uyarmıştır. T“rkiye nin dış borç konusu ile ilgili yapısına bakıldığında bu s“reçte, yılları arasındaki dış borç sıçramasının krizinin etkileri sonucunda olduğu rahatlıkla gör“lebilecektir. Son dönemlerdeki artışın ise, TL nin USD ye karşı yaşadığı değer kaybının GSY( da yarattığı d“ş“ş“n etkisiyle ortaya çıkmıştır. Eğilmez, , s. / . Gör“lmektedir ki dış borç problemi; T“rkiye gibi y“kselen piyasalar ve az gelişmiş “lkeler için en önemli problemlerden birisi olmuştur. Artan borçlar hem borç y“k“n“ artırmış hem de dış borç anapara ve faiz ödemelerini ağırlaştırmıştır. Bu da borç ile finanse edilen yeni yatırımların “retim hacminde sağladığı artışların giderek azalmasına ve bir noktada üretimdeki atışların dış borçların ödenmesi için gereken anapara ve faizlerin altına d“şmesine neden olmuştur. Dolayısıyla makroekonomik istikrarın sağlanması için gereken en temel unsurların başında, borcun s“rd“r“lebilirliğinin sağlanması ve borç y“k“n“n makul seviyelere indirilerek bu seviyede tutulması gelmektedir. AK Parti nin de iktidara gelmesiyle uygulanan mali disiplin, yapısal reformlar ve kararlı özelleştirme politikaları sayesinde, toplam kamu açığına ilişkin Maastricht kriteri ilk kez tutturulmuştur. AB tanımlı br“t kamu borç y“k“ AB - ortalamalarının çok altına d“şm“ş, net kamu borç stoku milli gelire, oran olarak hem de mutlak değer olarak azalmıştır. Ülkelerin kredi derecelendirme notundaki iyileşmeler sayesinde dış borçlar için ödenen faiz ödemeleri de azalmıştır. yılı Temmuz ayı itibariyle AB “yeleri İspanya ve Yunanistan k“resel piyasalarda borç bulabilmek için vadeyi aya kadar indirirken, T“rkiye tarihinin en d“ş“k faiziyle yıl vadeli ay Euro tahvil satışı ile borçlanmaya başlanmıştır. Ayrıca T“rkiye nin )MF e olan borcu da yılının sonuna kadar bitirilmesi de planlanmıştır. (Karagöl, 2010, s.16). Son yıllarda br“t dış borç stokunun krizi sebebiyle, birlikte % e gelip dayanması, sonradan yeniden inişe geçmesi sebebi, T“rkiye nin AB ile adaylık m“zakeresine başlaması sebebiyledir. Bu müzakerelerle beraber T“rkiye ye doğrudan yabancı sermaye girişi rekor d“zeylere çıkmış ve dış borçlanmanın yerini almıştır. sonrası başlayan adaylık s“recinin ilk yıllardaki ciddiyeti kaybolmuş ve bu gelişmeyle birlikte yabancı kaynak girişinin doğrudan yabancı sermayeden yeniden borç biçimine dönmesi söz konusu olmuş bulunuyor. Bunun etkisiyle yılıyla beraber, Br“t Dış Borç Stoku/GSY( oranının yeniden y“kseldiğini ve % lerin “zerine çıktığı gör“lmektedir. Eğilmez, , s. / . Buraya kadar gör“lmekteki Br“t Dış Borç Stoku/GSY( oranı y“kselten nedenler AB ile olan adaylık meselesinin ciddiyetini kaybetmesi ve yabancı kaynak girişinin doğrudan yabancı sermaye yerine dış borca dönmesi, TL nin hızlı dış değer kaybetmesi, sonucunda, GSY( nin USD bazında gerilemiş olması Eğilmez, , s. / . International Journal of Academic Value Studies ISSN:2149-8598 199 Vol: 3, Issue: 9 pp. 183-208 Javstudies.com 450,000 Javstudies@gmail.com International Journal of Academic Value Studies Grafik : T“rkiye deki Net Dış Borç Stoku ve Y“k“ -2015) Topla Brüt Dış Borç Stoku TCMB Brüt Dış Borç Stoku Ba kacılık Kesi i Brüt Dış Borç Stoku 400,000 350,000 300,000 250,000 200,000 150,000 100,000 50,000 0 *Grafikler tablolarda yer alan rakamlar dikkate alınarak tarafımızca hazırlanmıştır. 250,000 200,000 Grafik : T“rkiye deki Diğer Dış Borç Stoku ve Y“k“ -2015) 150,000 100,000 50,000 0 -50,000 Ba kacılık Kesi i Dışı dakileri Brüt Dış Borç Stoku Parasal Yetkili Ve Mevduat Ba kaları Net Varlıkları Katılı Ve Yatırı Ba kaları Net Dış Varlıkları *Grafikler tablolarda yer alan rakamlar dikkate alınarak tarafımızca hazırlanmıştır. 300000 250000 Grafik 5: T“rkiye deki Net Dış Borç Stoku -2015) 200000 150000 100000 50000 0 -50000 Net Dış Varlıklar Topla ı Türkiye Net Dış Borç Stoku Türkiye Net Dış Borç Stoku / GSYH *Grafikler tablolarda yer alan rakamlar dikkate alınarak tarafımızca hazırlanmıştır. International Journal of Academic Value Studies ISSN:2149-8598 200 Vol: 3, Issue: 9 pp. 183-208 Javstudies.com Javstudies@gmail.com International Journal of Academic Value Studies Grafik : T“rkiye deki Kamu Sektör“ Dış Borç Stoku -2015) KAMU SEKTÖRÜ 150000 KISA VADE 100000 UZUN VADE 50000 TOPLAM 0 *Grafikler tablolarda yer alan rakamlar dikkate alınarak tarafımızca hazırlanmıştır. Grafik : T“rkiye deki TCMB Dış Borç Stoku -2015) TCMB 30000 25000 20000 15000 10000 5000 0 KISA VADE UZUN VADE 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 TOPLAM *Grafikler tablolarda yer alan rakamlar dikkate alınarak tarafımızca hazırlanmıştır. Grafik : T“rkiye deki Özel Sektör Dış Borç Stoku -2015) ÖZEL SEKTÖR 300,000 250,000 200,000 KISA VADE 150,000 UZUN VADE 100,000 TOPLAM 50,000 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 0 YILLAR *Grafikler tablolarda yer alan rakamlar dikkate alınarak tarafımızca hazırlanmıştır. *Grafikler tablolarda yer alan rakamlar dikkate alınarak tarafımızca hazırlanmıştır. International Journal of Academic Value Studies ISSN:2149-8598 201 Vol: 3, Issue: 9 pp. 183-208 2015 2014 2013 2012 2011 2010 2009 2008 2007 2006 2005 2004 -2015) 2003 2002 2001 2000 1999 1998 1997 1996 1995 1993 1992 1991 1990 YILLAR 1989 450,000 400,000 350,000 300,000 250,000 200,000 150,000 100,000 50,000 0 1994 Grafik : T“rkiye Toplamı Javstudies.com Javstudies@gmail.com Grafik International Journal of Academic Value Studies : T“rkiye Toplamı /GSY( Oranları -2015 TÜRKİYE TOP./ GSYH % 70 60 50 40 30 20 10 0 *Grafikler tablolarda yer alan rakamlar dikkate alınarak tarafımızca hazırlanmıştır. Tablo : T“rkiye Dış Borç Ödeme Projeksiyonu (2017-2021) Kaynak: AKP nin Ekonomide SEKTÖRLER Yılı, http://www.mahfiegilmez.com/ / /akpnin-ekonomide-13-yl 2017 2018 2019 2020 2021 TOPLAM GENEL TOPLAM 48.005 40.142 37.805 28.127 150.880 394.406 KAMU SEKTÖRÜ 14.103 11.465 12.266 9.815 80.142 145.887 ANAPARA 10.121 7.992 9.087 7.081 55.309 103.706 FAİZ 3.982 3.474 3.179 2.734 24.833 42.182 ÖZEL SEKTÖR 33.902 28.676 25.539 18.312 70.738 248.519 ANAPARA 29.395 24.431 21.565 14.921 58.725 216.389 FAİZ 4.506 4.245 3.974 3.391 12.013 32.130 450,000 400,000 Grafik : T“rkiye Dış Borç Ödeme Projeksiyonu (2017-2021) 350,000 300,000 250,000 200,000 150,000 100,000 50,000 0 GENEL TOPLAM KAMU SEKTÖRÜ 2017 ANAPARA FAİ) 2018 2020 2019 ÖZEL SEKTÖR 2021 ANAPARA FAİ) TOPLAM *Grafikler tablolarda yer alan rakamlar dikkate alınarak tarafımızca hazırlanmıştır. International Journal of Academic Value Studies ISSN:2149-8598 202 Vol: 3, Issue: 9 pp. 183-208 Javstudies.com Javstudies@gmail.com International Journal of Academic Value Studies Tablo : T“rkiye Br“t Dış Borç Stoku ve Y“k“ YILLAR KAMU SEKTÖRÜ -2015) TCMB UZUN VADE 29.446 33.268 34.999 36.076 39.575 41.705 41.753 40.192 38.864 39.737 TOPLAM 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 KISA VADE 0 0 281 400 65 36 250 0 204 1.602 1999 2000 2001 1.581 2.461 1.019 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 ÖZEL SEKTÖR TÜRKİYE TOP. TÜRKİYE TOP./GSYH( %) 6.638 10.770 11.128 15.390 23.579 17.186 21.774 26.725 33.523 42.026 43.911 52.381 53.623 58.595 70.512 68.705 75.948 79.299 84.356 96.351 30,8 26,1 26,7 27,8 29,6 38,8 33,6 32,6 33,2 32,6 27.357 29.244 27.480 48.011 54.431 42.112 103.123 118.602 113.592 41,7 44,7 57,7 13.854 18.812 27.076 34.018 38.540 38.700 47.397 43.626 71.401 73.323 29.206 30.133 36.986 50.896 82.300 121.991 141.152 128.619 119.788 126.942 43.060 48.945 64.062 84.914 120.840 160.691 188.549 172245 191189 200265 129.596 144.162 161.140 170.751 208.105 250.018 280.949 268.921 291.864 303.878 56,2 47,3 41,3 35,5 39,5 38,5 37,9 43,6 39,9 39,3 7.088 5.234 88.113 111.952 140.466 157.071 228579 269023 339.691 390.201 43,2 47,4 2.484 1.327 113.524 88.023 168.988 195.733 282512 283756 402.705 398.038 50,4 55,3 UZUN VADE 7.028 7.487 6.658 6.158 6.626 8.949 11.178 11.397 10.876 12.081 TOPLAM 29.446 33.268 35.280 36.476 39.640 41.741 42.003 40.192 39.068 41.339 KISA VADE 799 855 557 572 667 828 993 984 889 905 UZUN VADE 1.692 2.125 2.849 3.702 5.838 6.863 7.517 10.637 16.925 23.760 TOPLAM 7.827 8.342 7.215 6.730 7.293 9.777 12.171 12.381 11.765 12.986 KISA VADE 4.946 8.645 8.279 11.688 17.741 10.323 14.257 16.088 16.598 18.267 42.526 47.526 46.110 44.107 50.081 47.129 686 653 752 10.320 13.437 23.599 11.006 14.090 24.351 20.654 25.187 14.632 915 1.341 1.840 2.133 1.750 2.163 3.248 3.598 4.290 7.013 63.618 69.503 73.828 68.278 69.837 71.362 75.086 79.915 84.819 87.266 64.533 70.844 75.668 70.411 71.587 73.525 78.334 83.513 89.109 94.279 1.655 2.860 3.287 2.763 2.563 2.282 1.874 1.764 1.553 1.239 20.348 21.513 18.123 12.662 13.115 13.519 12.192 11.398 10.012 8.095 22.003 24.373 21.410 15.425 15.678 15.801 14.066 13.162 11.565 9.334 2012 2013 11.040 17.605 92.983 98.339 104.023 115.944 1.036 833 6.052 4.401 2014 2015 17.866 14.550 99.843 98.405 117.709 112.955 342 176 2.142 1.151 Kaynak: AKP nin Ekonomide Yılı, http://www.mahfiegilmez.com/ Tablo : T“rkiye nin Net Dış Borç Stoku ve Net Dış Borç Y“k“ YILLAR 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 Toplam Brüt Dış Borç Stoku TCMB Brüt Dış Borç Stoku 43.911 52.381 53.623 58.595 70.512 68.705 75.948 79.299 84.356 96.351 103.123 118.602 113.592 129.596 144.162 161.140 170.751 208.105 250.018 280.949 268.921 291.864 303.878 339.691 390.201 402.705 398.038 7.827 8.342 7.215 6.730 7.293 9.777 12.171 12.381 11.765 12.986 11.006 14.090 24.351 22.003 24.373 21.410 15.425 15.678 15.801 14.066 13.162 11.565 9.334 7.088 5.234 2.484 1.327 Kaynak: AKP nin Ekonomide Bankacılık Kesimi Brüt Dış Borç Stoku Bankacılık Kesimi Dışındakilerin Brüt Dış Borç Stoku 5.239 7.586 8.043 10.018 14.258 7.265 9.127 11.874 13.593 16.700 19.571 23.161 12.703 10.393 13.699 21.149 31.854 44.515 50.129 57.716 54.494 81.358 90.202 116.382 154.985 171.410 164.021 30.845 36.452 38.364 41.848 48.961 51.663 54.649 55.043 58.998 66.665 72.547 81.351 76.538 97.201 106.090 118.581 123.472 147.913 184.088 209.167 201.264 198.941 204.342 216.221 229.982 228.811 232.690 Parasal Yetkili Ve Mevduat Bankaları Net Varlıkları 459 604 1.571 3.533 2.279 4.907 6.709 7.158 7.498 5.404 10.838 4.049 -1.235 9.565 11.078 17.097 25.906 41.063 53.106 60.933 57.609 31.630 30.834 38.541 15.232 0 -4.629 Yılı, http://www.mahfiegilmez.com/ / /akpnin-ekonomide-13-yl -2015) Katılım Ve Yatırım Bankaları Net Dış Varlıkları Net Dış Varlıklar Toplamı Türkiye Net Dış Borç Stoku Türkiye Net Dış Borç Stoku / GSYH 16 -54 -375 -373 -325 -324 194 103 299 220 -882 -1.123 -736 -811 -1.161 -1.469 -1.398 -1.652 -3.092 -3.692 -2.887 -5.589 -9.158 -12.240 -15.554 -16.529 -16.623 475 550 1.196 3.160 1.954 4.583 6.903 7.261 7.797 5.624 9.956 2.926 -1.971 8.755 9.918 15.628 24.508 39.411 50.014 57.241 54.723 26.041 21.676 26.301 -323 -16.529 -21.252 30.370 35.903 37.168 38.688 47.007 47.080 47.746 47.782 51.201 61.041 62.590 78.425 78.509 88.446 96.172 102.953 98.964 108.502 134.073 151.926 146.542 172.900 182.666 189.920 230.304 245.340 253.943 21,3 17,9 18,5 18,4 21,3 26,6 21,1 19,6 20,2 22,5 25,3 29,6 39,9 38,4 31,5 26,4 20,6 20,6 20,7 20,5 23,8 23,6 23,6 24,2 28,0 30,7 35,3 / /akpnin-ekonomide-13-yl Tabloya bakıldığında T“rkiye nin net dış borç stoku ve net dış borç y“k“ gör“lmektedir. İlk s“tunda gösterilen br“t dış borçları toplu olarak açıklarken, diğer s“tunları banka ve benzeri kuruluşların döviz cinsinden net dış varlıklarını göstermektedir. Br“t dış borçlar toplamından net dış varlıklar toplamını d“şt“ğ“m“zde T“rkiye nin net dış borçlarına ulaşılmıştır. Eğilmez, , s. / . yılı sonrasında T“rkiye nin dış borç stoku , Milyar USD, net dış borç stoku/GSY( oranı % , iken yılında International Journal of Academic Value Studies ISSN:2149-8598 203 Vol: 3, Issue: 9 pp. 183-208 Javstudies.com net dış borç stoku Eğilmez, , s. / Javstudies@gmail.com . International Journal of Academic Value Studies Milyar USD ye ve Net Dış Borç Stoku/GSY( oranıda % , e ulaşmıştır. Bu tablo, 2016 ve sonrasında T“rkiye nin dış borç servisi vadesi gelecek olan dış borç anapara ve faizlerinin ödenmesi olarak tanımlanan T“rkiye nin dış borç ödeme projeksiyonlarına bakıldığında, dış borç anapara ve faiz ödemeleri, , Milyar USD lik böl“m“ kamu sektör“ne, , Milyar USD lik böl“m“n“ de özel sektöre ait olmak “zere toplam , Milyar USD dir. yılından sonraki yıllara ilişkin miktarlar bu aşamada sağlıklı bilgi vermekten uzaktır. Ç“nk“ bu yıl içinde alınacak, yenilenecek Kısa vadeli dış borçlar ve sonraki yıllarda ödenecek miktarların “zerine eklenecek ve bu miktarları arttıracaktır. Burada görülmektedir ki, Kasım de yapılan genel seçimler sonrasında tek başına iktidar olan AK Parti ekonomi, siyaset dış politika ve diğer konularda Yeni T“rkiye (Sever ve Dikkaya, , s. olarak tanımlanan bir dönemin önc“l“ğ“n“ yapmışlardır. Bu dönemde Mali Disiplin, Yapısal Reformun ve bir önceki döneme göre daha dikkatli özelleştirme programları sayesinde temel makroekonomik göstergeler açısından oldukça önemli gelişmeler kaydetmiştir. Bu dönemde, iktisadi göstergeler istikrara kavuşmuş, içeriye doğru sermaye girişleri artmış, daha elverişli şartlarda dış borç sağlanmış, yaşam standartları y“kselmiş sosyal yardımlar ile yoksul ailelere, temel sosyal hizmetleri sağlayan devlet kurumlarının kapasiteleri artırılmış ve bu çabalar yoksulluğun azaltılmasına önemli katkılar sağlamıştır. (Sever ve Dikkaya, 2015, s.191). Bu süreçte böylesi olumlu gelişmelerin yaşanması aynı zamanda oldukça önemlidir. Ç“nkü bu performans, küresel ekonomik kriz ve bunun D“nya Ticaret hacminde k“ç“lmeye sebep olduğu dönemde elde edilmiştir. AK Parti çalışmalarında, etkin bir piyasa sistemi oluşturabilmeyi kendine amaç edinerek, a- Bir acil eylem planı hazırlayarak iktisadi hedeflerini açıkladı, b- Doğrudan yabancı yatırımları teşvik ve özendirilmesi için stratejiler geliştirdi, c-Özelleştirme konusunda önemli adımlar atıldı. (Sever ve Dikkaya, 2015, s.192). AK Parti dönemi iktisat politikaları genel makroekonomik göstergeler açısından önemli sonuçlar ortaya çıkarmıştır. İktisadi göstergeler bir önceki döneme göre daha istikrarlı sonuçlar ortaya koymuştur. B“y“me enflasyon, özelleştirme gelirleri, yabancı sermaye yatırımlarında artış gibi olumlu etkiler bu s“recin anlamlı göstergeleri olması halkın iktisadi politikalara olan g“venini artırmasına sebep olmuştur. Konumuz açısından önemli olan dış borç meselesine bakıldığında ise, bu dönemin iktisat politikaları içinde y“ksek işsizlik, y“ksek reel faiz ve aşırı borçlanma sonuçları açısından en fazla dikkat çeken konulardan biri olmuştur. Borçlanmada, özellikle Kamu kesiminin borcunun d“ş“r“lmesine dikkat edildiği, özel kesimde bu payının arttığı gör“lmektedir. AK Parti nin devraldığı dönem aralığına bakıldığında, hem kamu, hem de özel kesim borçlarında artış olduğu gör“lmektedir. 1995yılları arasında dış borçlanmaya bakıldığında; s“rekli artan dış borç stokunun artış gösterdiği, yılında dış borçlanmaya çok az miktarda başvurulduğu gör“lmektedir. Bu durumun sebebi dış borç servis ödemelerinin ağırlaşarak hazineyi zor durumda bırakmasıdır. -1997 yıllarındaki azalma gösteren borç oranları, yılları arasında yeniden artmıştır. Bu artışta içsel ve dışsal sebeplerden kaynaklanmıştır. yılında )MF ile yapılan stand-by anlaşmasınca, iç borçların dış borçlarla ikamesi kararlaştırılmış ve bu y“zden yılında dış borç stoku artmıştır. yılında ve yılı şubat ayında yaşanan krizler ekonomiden çok hızlı bir şekilde sermaye çıkışına sebep olmuştur. yılında ihracat ve stoklarda gör“len artışla, ekonomi tekrar b“y“me s“recine girmiş ve . Milyar USD lik dış kaynak sağlamış ve bu kaynağın . Milyar USD cari işlemler açığının . Milyar USD ise rezerv artışının finansmanında kullanılmıştır. Adıyaman, , s. 29-30) . 2002dönemine bakıldığında; dış kaynak kullanımında problem yaşanmamış )MF ve D“nya Bankası ndan önemli ölç“de dış finansman sağlanmıştır. Reel sektör açısından bakıldığında, döviz kurlarının ve döviz kredisi faizlerinin d“ş“k olması yurtdışından borçlanma artışının temel sebebidir Şanlı ve Aksöz, . zaman aralığında ise, AK Parti nin daha çok k“resel dinamiklerden etkilenmiş olduğu ve krizi sonrasında, T“rkiye de vergi gelirleri azalmaya başlayınca, genişletici maliye politikaları uygulanması sonucunda, kamu kesimi borçlanmasının artmasına sebep olmuştur. Sonraki yıllarda kamu harcamalarında etkinliği sağlayıcı ve mali disiplini s“rd“ren politikalar ağırlık kazanmıştır. Bu d“zenlemelerle, kamu kesimi dış borçlanmasında, tekrar gerileme başladığı gör“lm“şt“r. Özel kesimde ise, dış borçlanma d“zeyi artmıştır. Sever ve Dikkaya, , s. . Bu durum, T“rkiye ekonomisinde yıllardır iç tasarrufların yetersizliğini ve borcun sonucu olarak da özel sektör borçlanmasının oldukça b“y“k bir böl“m“n“n “retim alanlarında yatırımı artıracak donanıma harcamasının bir sonucu olarak karşımıza çıkmaktadır. ve sonrasına dikkat International Journal of Academic Value Studies ISSN:2149-8598 204 Vol: 3, Issue: 9 pp. 183-208 Javstudies.com Javstudies@gmail.com International Journal of Academic Value Studies edildiğinde ise bu dönemin diğer dönemlere göre dış borç açısından daha durgun bir dönem olduğunu ifade etmek daha doğru olacaktır. Kamu borçları çok b“y“k bir değişiklik göstermezken, kamu borç oranlarında azalma olmuştur. Buna bağlı olarak, borçlanmanın reel maliyeti, d“ş“k seviyelerde gerçekleşmiş, borç stokunun ortalama vadesi uzamış, borç senetlerinin payı azalmıştır. (Sever ve Dikkaya, 2015, s.210).. T“rkiye nin AK Parti nin iktisat politikalarına bakıldığında, T“rk İktisat Tarihi nin önceki iktisat politikalarına göre, AK Parti döneminin daha reformist, daha kurumsal ve yapısal bir çizgiyle iktisat politikası takip ettikleri gör“lmektedir. T“rkiye ekonomisinin en kırılgan noktalarından biri olan dış finansman ihtiyacı AK Parti döneminin en fazla “zerinde durduğu konulardan bir tanesi olmuştur. Çalışmada, dış borçlarla ilgili grafikleri ve dış göstergeleri dikkate aldığımızda, T“rkiye nin bu anlamdaki kırılganlığını anlamak daha kolay olmaktadır. Böylece, T“rkiye ekonomisinde kamu borç stokunun artış göstermesinin, kamu ve mali göstergeleri köt“ yönde etkilenmeyeceğini ifade edebiliriz. Çünkü Türkiye 2008 Global iktisadi krizle beraber zaten mali disiplini hedef almış ve bu çalışmalarla kamu açığını d“ş“rmeye çalışmıştır ve başarılı da olmuştur. Ayrıca kamu dış borç stokunun artışın sebebi olarak da, kamu bankalarının yurtdışı piyasalardan borçlanmaya başlaması gösterilebilir. Özel sektör“n dış borç kamu sektör“ne göre daha hızlı artmıştır. Bunun sebepleri olarak, finans sektör“nden kaynaklanmıştır. T“rkiye nin dış borçlanması hızla y“kselen bir “lke olması, TL nin değer kaybının devam etmesi, Yurtiçi talep d“zensizlikleri gibi problemleri olsa bile dış borç konusunda, bu durumu tersine çevirmesi çok da zor göz“kmemektedir. Neticede yıllar itibariyle Dağılıma bakıldığında, Dış borçlanmanın artış ve iniş sebeplerinin, krizler, AB ile adaylık m“zakeresi, Doğrudan yabancı kaynak girişinin doğrudan yabancı sermayeden yeniden borç biçimine dönmesi, TL nin USD karşısında değer yaratarak GSY( de yarattığı d“ş“ş ve T“rkiye ve D“nyada pek çok s“rprizin yaşandığı s“reçler olarak gösterilmektedir. Dış borçlanma, AK Parti h“k“metinin uyguladığı iktisadi politikalarla dış borç stoku miktarı mutlak olarak artmışsa ağırlığını özel sektör“n borçlarının oluşturduğu kamu sektör“ ve TCMB nin borçlarını da içeren , GSM( de meydana gelen artış ve dolayısıyla ihracattaki artış ile birlikte borç göstergelerinin iyileşmesinin nedeni olmuştur. Buda bizlere, T“rkiye nin bu s“reçte uyguladı iktisat politikaları dikkate alındığında özellikle dış borçlanma da kamu borçluluk oranı d“şerek, özel sektör borçluluk oranının y“kseldiği dış kaynak bulma ihtiyacının lardan itibaren özel sektöre kaydırıldığını göstermektedir. Sonuç olarak, dış borçlanma ve diğer makroekonomik problemlerde T“rkiye de farklı dönemlerde farklı iktisat politikalarının uygulanmış olduğu gör“lmekte olup, ekonomide yaşanan zorluk ve darboğazların her zaman var olup son zamanlarda da iyice artmış olduğu gözlemlenmektedir. Kamusal kaynakların son demlerine kadar kullanıldığı, dış kaynak sağlama imkânının yılının son dönemleri itibariyle zora girdiği, döviz rezervlerinin azaltarak dış dengeyi sağlamaya çalıştıkları ithalatın daraltılması ile cari işlemler açığının halledilemediği, borçluluk göstergelerinin b“t“n dengeleri sıkıntıya soktuğu gör“lmektedir. Çeşitli raporlar T“rkiye nin dış borçlanma s“recinin böyle devam edemeyeceğini vurgulamakta olup, b“tçe açığı artışının devam ederek dış açıkla bir olduğunda, borçlanmanın daha da zora gideceği açıklanmaktadır. T“rkiye nin yaşadığı iktisadi problemin temelinde dış dengede b“y“yen açıklar ve borçlanmanın önce hızlanması ve sonra tekrar tıkanma noktasına gelmesi ve ekonominin yavaşlaması ve resesyon gelmektedir. B“t“n bunların en önemli sebebi de piyasa ekonomisinde açık ekonomide yaşanan dış açıklar olmuştur. Açıkların finansmanında T“rkiye artık uluslararası alanda kaynak bulmakta zorlanması ya da sıcak para akımını piyasaya aktaramaması sebebiyle yaşamıştır. Şimdi iktisat politikacılarının en önemli d“ş“ncesi, dış taleple b“y“menin sağlanamadığı ve dış kaynak kullanımının m“mk“n olmadığı ve büyümenin hangi iç kaynak kullanımıyla devam ettirileceği ve neoliberal iktisat politikası araçları dışında daha yurtiçi kaynaklarla çalışılan hane halkını cari t“ketime dön“k bireysel borçlanmaya sürükleyen müdahale önlemleri üzerine fikirler öne sürülmektedir. Türkiye Cumhuriyeti dönemler itibariyle özelliklerine bakıldığında, dış borçlanma karşısında her zaman iktisadi politikalar d“zenleyen, iktisadi programlar hazırlayan, D“yun-u Umumiye ve )MF gibi politika kurgulayıcılarını isteklerine uygun olarak iktisadi programlar hazırlayıp uygulamaya koydukları dönem aralıklarının yoğun olduğu da gözden kaçmamaktadır. Bu da T“rkiye nin Osmanlı dan T“rkiye Cumhuriyeti ne International Journal of Academic Value Studies ISSN:2149-8598 205 Vol: 3, Issue: 9 pp. 183-208 Javstudies.com Javstudies@gmail.com International Journal of Academic Value Studies uzanan borçlanma s“recinde Osmanlı nın yaşadığı köt“ borç deneyimlerinden ders almadığını göstermektedir. 4. SONUÇ Günüm“z“n gelişmekte olan “lkelerin karşı karşıya kaldığı en önemli iktisadi konulardan bir tanesi, “lkenin kalkınması için gerekli olan kaynakları bulma çabası olmuştur. Gelişmekte olan “lkeler kalkınma ve iktisadi b“y“melerini gerçekleştirebilmek için yatırım yapmak zorundadırlar ve yatırımların kaynağını da tasarruflar oluşturmaktadır. Fakat gelişmekte olan “lkelerin milli gelir seviyesinin d“ş“k olması sebebiyle yurtiçi tasarrufların ve sermaye miktarlarının kıt olması y“z“nden yurtiçi kaynaklar yetersiz kalmaktadır. Bu da gelişmekte olan “lkeleri yeni kaynak arayışlarına zorlamaktadır. Dış borçlar gelişmekte olan “lkelerin gelişmiş “lkelerden sağladığı dış kaynak olarak tanımlanmaktadır. Geçmişten g“n“m“ze önem taşıyan borçlanma konusu g“n“m“zde k“reselleşmenin de etkisiyle, sanayileşmenin hızlanmasıyla, mali piyasaların gelişim d“zeyiyle ilgili olarak daha fazla talep edilir bir hale gelmiştir. T“rkiye de gelişmekte olan bir ekonomi olup, oldukça uzun bir s“redir borç sorunu yaşamaktadır. Bu önemli problem Osmanlı İmparatorluğu döneminden beri devam etmektedir. (emen arkasından kurulan T“rkiye Cumhuriyeti Devleti de Osmanlı dan ağır bir borç mirası almıştır. T“rk İktisat Tarihinde dış borçlanma konusu zaman zaman “lkeyi iktisadi performans açısından zora sokmuş ve her iki dönemde de dış borçlanma konusunda farklı iktisat politikaları uygulanmıştır. Tarihsel s“reçte Osmanlı İmparatorluğu nda, b“tçe açıklarını giderebilmek, savunma giderlerini karşılayabilmek ve iktisadi denge sağlamak gibi sebeplere dış borçlanmaya başvurulmuş ve sonuç olarak Düyun-u Umumiye nin ya da diğer adıyla Muharrem kararnamesini imzalamak zorunda kalmışlardır. döneminde kağıt para kullanımı ile beraber uzun vadeli dış borçlanma tercih edilmiş yılları arasındaki dönemde milli iktisat anlayışı benimsemiş, -1923 Dönemi nde kapit“lasyonlar dış borçlar ve Lozan Barış Konferansı konularını iktisadi bağımsızlığı bozmayacak şekilde d“zenleme yapılmış, döneminde denk b“tçe politikası ve kontrol“ para yönetimi ve yatırımların finansmanı dışında asla dış borç kullanılmamış, -1960 döneminde genişlemeli para ve maliye politikaları tercih edilmiş, bu s“reçte hem dış borçlanma hem de dış açık artmıştır. T“rkiye nin kredi taleplerine ret cevaplarının verildiği bir dönem olmuştur. -1980 döneminde uluslararası kuruluşlardan borçlanma eğilimi y“kselirken dövize çevrilebilir mevduat Ocak istikrar önlemleri uzun vadeli borçlanma ağırlıkta olup borçluluk rasyoları y“kselerek T“rkiye dış borç bakımından riskli bir “lke konumuna gelmiştir. ve sonrasında ise AK Parti nin iktidara gelmesi ile beraber neo-liberal politikaların ağırlık kazandığı kamu borçluluk oranının azaldığı özel sektör“n borçluluk oranın arttığı makroekonomik istikrarın sağlanması için gereken en temel unsurların başında dış borcun s“rd“r“lebilirliğinin sağlanması önem kazanmıştır. T“rk İktisat Tarihi açısından gelinen son nokta ve sonrası olarak karşımıza çıkmaktadır iktisadi göstergelere bakıldığında T“rkiye de farklı dönemlerde farklı iktisat politikalarının uygulanmış olduğu gözlenmektedir. Ekonomide yaşanan zorluklar ve darboğazların her zaman var olup son zamanlarda da iyice artmış olduğu gör“lmektedir. Bu s“reçte kaynakların sonuna kadar kullanıldığı döviz rezervlerinin azaltılarak dengenin sağlanmaya çalışıldığı ithalatın daraltılması ile cari işlemler açığının azalmadığı borçluluk göstergelerinin b“t“n dengelerini sıkıntıya soktuğu görmektedir. Dış borçla ilgili hazırlanan ve yayınlanan raporların birçoğunda T“rkiye dış borçlanma sürecinin büyük devam edemeyeceği vurgulamakta olup, b“tçe açığının artışının devam ederek dış açıkla bir olduğunda borçlanmanın daha da zor bir döneme gireceği açıklanmaktadır. T“rkiye nin yaşadığı iktisadi problemin temelinde dış dengede b“y“yen açıklar ve dış borçlanmanın önce hızlanması ve sonra tekrar tıkanma noktasına gelmesi ve ekonominin yavaşlaması ve resesyon gelmektedir. B“t“n bunların en önemli sebebi de, piyasa ekonomisinde açık ekonomide yaşanan dış açıklar olmuştur. Açıkların finansmanında T“rkiye artık uluslararası alanda kaynak bulmakta zorlanmakta ve sıcak para akımının piyasaya aktarılmasında sıkıntı yaşanmaktadır. Şimdi iktisat politikaları, dış taleple b“y“menin devam edemeyeceğini ve dış kaynak kullanımının m“mk“n olmadığı ve b“y“menin hangi iç kaynak kullanımıyla devam ettirileceği d“ş“ncesine kapılmış olup, bireysel borçlanmaya s“r“kleyen m“dahale önlemleri “zerinde tartışmaya başlamışlardır. Sonuç olarak, T“rkiye Cumhuriyeti dönemler itibariyle özelliklerine bakıldığında dış borçlanma konusunda International Journal of Academic Value Studies ISSN:2149-8598 206 Vol: 3, Issue: 9 pp. 183-208 Javstudies.com Javstudies@gmail.com International Journal of Academic Value Studies her zaman iktisadi politikalar d“zenleyen iktisadi programlar hazırlayan D“yun-u Umumiye, IMF gibi politika kurgulayıcılarının isteklerine uygun olarak iktisadi programlar hazırlayıp uygulamaya koydukları dönem aralıklarının yoğun olduğu bir tarihsel s“reç geçirmektedir. Bu da T“rkiye nin Osmanlı dan T“rkiye Cumhuriyeti ne uzanan borçlanma s“recinde Osmanlı nın yaşadığı köt“ borç deneyimlerinden ders almadığını göstermektedir. KAYNAKÇA Açba, S. . Devlet Borçlanması, Adım Yayıncılık, Ankara. Adıyaman, A.T. Eylül, ss. 21-45. Akkuş, T. . Dış Borçlarımız ve Ekonomik Etkileri , Sayıştay Dergisi, Sayı: . Bir İktisadi Siyasi Projesi: Milli İktisat ve Bursa , ÇTTAD, V))/ , Temmuz- -17: 119-122. Akyıldız, (. ve Eroğlu, Ö. . T“rkiye Cumhuriyeti Dönemi Uygulanan İktisat Politikalar , S“leyman Demirel Üniversitesi, İ.İ.B.F Dergisi, : -62. Ardıç, (. . ve Yılı Ekonomik Krizlerinin T“rkiye Cumhuriyeti Merkez Bankası Bilançosunda Yarattığı (areketlerin İncelenmesi , Uzman Yeterlilik Tezi, T“rkiye Cumhuriyeti Merkez Bankası Muhasebe Genel M“d“rl“ğ“. Ankara. Aysal, N. . Kırım Savaşı ndan Lozan Barış Anlaşması na Osmanlı Dış Borçlarının Tarihsel Gelişim S“reci , Ankara Üniversitesi T“rk İnkılap Tarihi Enstit“s“ Atat“rk Yolu Dergisi, Lozan Anlaşması Özel Sayısı. Dikmen, N. Dergisi, 19(2). Dönek, E. 2): 173-186. . Osmanlı Dış Borçlarının Ekonomik ve Siyasi Sonuçları , İktisadi İdari Bilimler . T“rkiye nin Dış borç Sorunu ve Sonrası Boyutları , Ankara SBF Dergisi, - Dura, C. , AKP İktidarında Dış Borçlanma , http://www.guncelmeydan.com/ pano/akp-iktidarinda-dis-borclanma-2003-2015-prof-dr-cihan-dura-t .html.Erişim: 03.01.2017). Eğilmez, M. T“rkiye nin Dış Borçları , Kendime Yazılar, http://www.mahfiegilmez.com/ . . . 2016/04/turkiyenin-ds-borclar.html. Erişim Ezer, F. . Döneminde T“rkiye de Uygulanan İmalat ve Sanayi Politikaları , Doğu Anadolu Araştırmaları Dergisi, Elazığ. Karagöl, E.T. . Geçmişten G“n“m“ze Dış Borçlar , SETA Analiz: Siyaset, Ekonomi ve Toplum Araştırmaları Vakfı Analiz, No: , -32. Kaya, D.G. ve Durgun, A. . Dönemi Atat“rk “n Maliye Politikaları B“tçe ve Vergi Uygulamaları , SDÜ Fen Edebiyat Fak“ltesi Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı: : -249) Oktar, S. ve Varlı, A. . İttihat ve Terakki Döneminin Ulusal Bankası: Osmanlı İtibar-ı Milli Bankası , Marmara Üniversitesi İ.İ.B.F Dergisi, : -20. Olcar, A. . T“rkiye nin Dış Borç Sorunu ve Kriz Etkileri , (itit Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstit“s“ İktisat Anabilim Dalı, Y“ksek Lisans Tezi. Önal, U. Dönemi nde T“rkiye de Dış Borçlar , East West Studies, http://www.east weststudies.org/tr/ index.php?sayfa=MAKALELER&link=&makale=218 Önder, T. . Para Politikası Araçları, Amaçları ve T“rkiye Uygulaması , Uzmanlık Yeterlilik Tezi, TCMB Piyasalar Genel M“d“rl“ğ“, Ankara. Pamuk, Ş. . Osmanlı İktisat Tarihi (1500- , İletişim Yayınları, İstanbul. Pamuk, Ş. . T“rkiye nin Yıllık İktisadi Tarihi, B“y“me Kurumlar ve Böl“ş“m, T“rkiye İş Bankası K“lt“r Yayınları, )). Basım, İstanbul. Sarı, M. . Dış Borç Yönetimi ve T“rkiye Uygulamaları , Uzman Yeterlilik Tezi, T.C. Merkez Bankası Dış İlişkiler M“d“rl“ğ“, Ankara. International Journal of Academic Value Studies ISSN:2149-8598 207 Vol: 3, Issue: 9 pp. 183-208 Javstudies.com Javstudies@gmail.com International Journal of Academic Value Studies Sever, E. ve Dikkaya, M. AK Parti Döneminde T“rkiye Ekonomisi: den G“n“m“ze . Ed. M. Dikkaya, A. Üz“mc“, D. Özyakışır , Osmanlı dan li Yıllara T“rkiye nin Ekonomik Tarihi, Tarihsel ve Faktörel Analiz, Savaş Yayınevi, Ankara. Şanlı, B. ve Aksöz, (. . Sonrası T“rkiye de Dış Borçlanma Üzerinde Yurtiçi Tasarrufların Etkisinin Analizi , Finansal Araştırmalar ve Çalışmalar Dergisi, . Şimşek, F. . T“rkiye de Borçlanmanın Gelişimi , (ukuk ve İktisat Araştırmaları Dergisi, Toprak, D. . T“rkiye de Kriz Dönemlerinde Borçların Seyri: Demirel Üniversitesi Vizyoner Dergisi, 2(2), s.1-14). - . Krizi , S“leyman Ünlü Soylu, P. (2015). Osmanlı Borçlarının Çöz“m S“reci Üzerine İktisadi Politik Bir Değerlendirme , Tarih Okulu Dergisi, Yıl. , Sayı. XX)., ss. -262). Ünl“önen, K . . Cumhuriyet Dönemi Devlet Borçları , Dicle Üniversitesi (ukuk Fak“ltesi Dergisi, 4 (4), ss.313-335. http://ijaedu.ocerintjournals.org/duhfd/issue/22983/246304. Yavuz, A. . Başlangıcından Bug“ne T“rkiye nin Borçlanma Ser“veni: Durum ve Beklentiler , SDÜ Fen Edebiyat Fak“ltesi Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı: Yeldan, E. Yayınları, . K“reselleşme S“recinde T“rkiye Ekonomisi: Böl“ş“m, Birikim ve B“y“me, İletişim . Baskı, İstanbul. Zerenler, M. . Devletin Dış Borçlanmasının T“rkiye Ekonomisi Üzerine Etkileri , İş-Güç End“stri İlişkileri ve İnsan Kaynakları Dergisi, . International Journal of Academic Value Studies ISSN:2149-8598 208 Vol: 3, Issue: 9 pp. 183-208