Jacek Kriegseisen MEDALIKI RELIGJNE XVI–XVIII WIEKU – FORMA, TREŚĆ, FUNKCJA W odszyfrowaniu inskrypcji i treści ikonograficznych medalików, ich datowania i miejsca wykonania najwięcej kłopotów sprawia uzyskanie podstawowych informacji o owych religijnych artefaktach oraz ich kolekcjach. Polska literatura dotycząca poruszanego tematu, jeśli nie weźmiemy pod uwagę dość licznych publikacji archeologicznych i wpisów na forach internetowych, jest uboga. Wydawnictwa obce, ze względu na pewną hermetyczność zagadnienia, w polskich bibliotekach są prawie niedostępne. W latach powojennych opublikowano wiele artykułów dotyczących dawnych medalików religijnych. Mimo to w stosunku do ich znaczenia historycznego, obyczajowego, a często również ich wysokiej rangi artystycznej, jest to liczba wysoce niesatysfakcjonująca. O ile w państwach zachodnioeuropejskich (przede wszystkim Niemczech, Włoszech, Hiszpanii, Francji) opracowano i opublikowano prace o wielu pojedynczych medalikach, a nawet całych ich zespołach, pochodzących zarówno z kolekcji muzealnych, jak i prywatnych1, to w Polsce publikacje tego rodzaju wciąż należą do rzadkości. Dość powiedzieć, że dla badań nad medalikami religijnymi, polskimi i z Polską związanymi, katalog zbioru Teofila Rewolińskiego (1821–1899), który ukazał się w 1887 roku, nadal pozostaje podstawową, najpełniejszą i najważniejszą pozycją bibliograficzną. Ten zasłużony kolekcjoner, z zawodu lekarz medycyny, zebrał i opracował ponad półtora tysiąca medali i medalików Przykładowo: Sammlung Dr. Busso Peus, Frankfurt. Wallfahrt­ smedaillen des deutschen Sprachgebietes, bearb. v. Busso Peus, (Dr. Busso Peus Nachf. Münzhandlung, Frankfurt/Main), Katalog 306, Auktion 13–15.12.1982; Paola Gallamini, La medaglia devozionale cristiana: secoli XVII–XVIII–XIX (parte I), Medaglia, 1989, vol. 24, s. 35–38; Anna M. Balaguer, La medallística montserratina dels segles XV, XVI i XVII. Catalogació i justificació cronològica, Acta Numismàtica, 27, 1997, s. 185–226; Christoph Mayrhofer, Johannes Neuhardt, Heidi Pinezits, Medaillen & Anhänger, w: Glaube & Aberglaube. Amulette, Medaillen & Andachtsbildchen. Katalog wystawy (Dommuseum zu Salzburg), hrsg. Peter Keller, Salzburg 2010; Karl-Heinz Steinmann, Pilgerzeichen und Wallfahrtsmedaillen. Das Bestimmungsbuch, Remshalden 2010. 1 religijnych2. Niestety po jego śmierci zbiór uległ rozproszeniu i obecnie we fragmentach jest przechowywany w Muzeum Sztuki Medalierskiej we Wrocławiu i Muzeum Wsi Radomskiej w Radomiu3. Znaczna większość opublikowanych medalików religijnych została odnaleziona podczas badań archeologicznych i opracowana przez ich odkrywców – archeologów. Artykuły te mają więc charakter przede wszystkim dokumentacji archeologicznej, czasami archeologiczno-konserwatorskiej. Wydaje się, że medaliki, aż do dzisiaj będące specyficznym sposobem ukrytego lub jawnego manifestowania religijności i przywiązania do pozaliturgicznych form dewocyjnych, zasługują na szersze i bardziej szczegółowe zainteresowanie. Odnieść można wrażenie, że jednym z powodów istnienia w Polsce tak znikomego piśmiennictwa na temat medalików religijnych są trudności z zaklasyfikowaniem ich do konkretnej dziedziny badań, a nie ulega przecież wątpliwości, iż są one domeną szeroko pojętej numizmatyki. Wymownym potwierdzeniem owych trudności klasyfikacyjnych jest fakt, że od czasu ukazania się w 1910 roku trzech w trzech kolejnych numerach „Wiadomości Numizmatyczno-Archeologicznych” artykułów Rudolfa Miękickiego4, w ostatnich latach w polskiej literaturze Teofil Rewoliński, Medale religijne odnoszące się do Kościoła katolickiego we wszystkich krajach dawnej Polski w zbiorze Dra med. T. Rewolińskiego opisał i podał do druku właściciel zbioru, cz. 1–2, Kraków 1887. W 2001 roku pod redakcją Krzysztofa Filipowa ukazała się reedycja tej książki przygotowana przez Zarząd Główny Polskiego Towarzystwa Numizmatycznego. 3 Zbigniew Nesterowicz, Teofil Rewoliński (1821–1899), w: Medale religijne odnoszące się do Kościoła Katolickiego we wszystkich krajach dawnej Polski w zbiorze Dra med. T. Rewolińskiego opisał i podał do druku wła­ ściciel zbioru, cz. 1–2, Kraków 1887 (reedycja z 2001 r.), nota biograficzna na skrzydełkach okładki reedycji. O postaci kolekcjonera, zob. Internetowy Polski Słownik Biograficzny, Internet, http://www.ipsb.nina. gov.pl/a/biografia/teofil-rewolinski, dostęp 5 VII 2016. 4 Rudolf Mękicki, O medalach i medalikach religijnych, Wiadomości Numizmatyczno-Archeologiczne, 21, 1910, nr 5–7, s. 69–71, 89–91, 109–110. 2 44 Jacek Kriegseisen tylko jeden autor uznał medaliki expresis verbis za numizmaty5. Artykuły Miękickiego, adresowane przede wszystkim do specjalistów – numizmatyków, były próbą zachęcenia zbieraczy do szerszego zainteresowania się medalikami religijnymi. Są to również pierwsze prace, w których autor starał się usystematyzować rodzaje medalików i zaproponował ich podział, którego podstawą byłaby tematyka znajdujących się na nich przedstawień. W polskiej numizmatyce do kategorii medalików religijnych kwalifikowane bywają medaliki patriotyczne, szczególnie charakterystyczne właśnie dla Polski, ale w okresach przełomowych pojawiające się w całej Europie, często niosące, niejako równolegle, również treści religijne. W przypadku zabytków pochodzących z terenu dawnej Rzeczypospolitej czasami na pierwszy rzut oka trudno jest jednoznacznie określić czy mamy do czynienia z biżuterią religijną6 czy z zabytkiem określanym mianem biżuterii patriotycznej, będącej więc wyrazem przekonań politycznych, która powstawała już w czasach schyłku I Rzeczypospolitej, a potem masowo jako manifestacja patriotycznej żałoby po upadku powstań w latach 1831 i 18637. Taką charakterystyczną biżuterię wykonywano również w latach późniejszych, do odzyskania przez Polskę niepodległości w 1918 roku, później w okresie niemieckiej okupacji kraju, podczas II wojny światowej, następnie w latach osiemdziesiątych XX w.8, a nawet w czasach nam współczesnych. Poza wspomnianymi medalikami patriotycznymi do kategorii medalików religijnych zaliczane bywają również ordery i medale papieskie oraz ordery i medale świeckie, ale zdobione motywami religijnymi9, a także dystynktoria10, czyli oznaki przynależności do katedralnego kolegium kanonickiego, które w Rzeczypospolitej rozpowszechniły się przed połową XVIII w. Pod względem formy i sposobu noszenia naśladowały one odznaki orderowe, szczególnie Orderu Orła Białego11, ustanowio- 5 Jerzy Gacek, Zapomniane numizmaty. Medaliki religijne – tra­ dycja i kult, Biuletyn Numizmatyczny, 1993, nr 4, s. 22–31. 6 Kornel Białobłocki, Medaliki religijne na terenach polskich w XIX wieku, w: Materiały z I Ogólnopolskiej Sesji Medalierskiej, Gorzów Wielkopolski 1974, s. 63; Stanisław Librowski, Program prac Katedry Nauk Podstawowych i Metodologii Instytutu Historii Kościoła Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego nad polskimi medalami religijnymi i medalika­ mi, Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne, 36, 1978, s. 77–78. 7 Wanda Bigoszewska, Polska biżuteria patriotyczna XVIII–XIX wie­ ku, Pszczyna 1980; Małgorzata Szuman-Gorczyca, Biżuteria patriotycz­ na. Katalog zbioru Muzeum Okręgowego w Koninie, Konin 1986; Marian Kowalski, Medale, odznaki, biżuteria, numizmatyka i filatelistyka powsta­ nia styczniowego, Międzyrzec Podlaski 1987; Grażyna Kieniewiczowa, Pamiątki powstań narodowych z zbiorach Muzeum Historycznego m. st. Warszawy, Warszawa 1988; Wanda Bigoszewska, Polska biżuteria pa­ triotyczna, Warszawa 2003; Polska biżuteria patriotyczna. Katalog wystawy (Muzeum Niepodległości w Warszawie), oprac. Kinga Duda, Paweł Bezak, Warszawa 2011. 8 Małgorzata Gorczyca, Zbiory biżuterii Muzeum Okręgowego w Koninie. Katalog. Część pierwsza, Konin 1993, s. 67–70. 9 Kornel Białobłocki, Medaliki religijne…, jak w przyp. 5, s. 63. 10 Por. Jędrzej Kitowicz, Opis obyczajów za panowania Augusta III, Wrocław 1970, s. 162. 11 Stanisław Roszak, O początkach i rozwoju orderu Orła Białego, w: Za Ojczyznę i Naród. 300 lat Orderu Orła Białego. Katalog wystawy (Zamek nego w 1705 roku przez króla Augusta II Wettina. Z punktu widzenia metodologii nauk historycznych takie ich kwalifikowanie jest jednoznacznym nieporozumieniem, gdyż wymienionymi kategoriami zabytków zajmuje się falerystyka, nauka pomocnicza historii, która w ostatnich dziesięcioleciach wyodrębniła się z innej dziedziny – heraldyki12. Do kategorii medalików zaliczany jest również szczególny rodzaj biżuterii dewocyjnej wykonanej z innych materiałów niż metal (papier, jedwab, sukno lub szkło) z wizerunkami naniesionymi na podłoże technikami malarskimi lub graficznymi i oprawionymi następnie w ramkę z metalu lub innego materiału13. Zabytki owe znacząco różnią się od metalowych medalików, odlewanych lub bitych, ale rzucające się w oczy podobieństwo kształtu i przeznaczenia, a przede wszystkim korzystanie z podobnych lub identycznych wzorów ikonograficznych, powoduje takie właśnie ich kwalifikowanie. Choć z semantycznego punktu widzenia wydaje się to poprawne, to rodzą się jednak uzasadnione wątpliwości co do takiego ich przyporządkowania. Wydaje się, że dobrym przykładem takiej biżuterii są niewielkie okrągłe medaliony z wprawionymi w nie szkiełkami z podmalowanymi wizerunkami NP Marii Częstochowskiej14 [il. 1]. Pewną ciekawostką jest, że w polskim piśmiennictwie rzadko zauważa się genetyczną i znaczeniową łączność nowożytnych medalików związanych z miejscami pielgrzymkowymi z rozpowszechnionymi w średniowieczu tak zwanymi znakami pielgrzymimi, często dekoracyjnie opracowanymi plakietkami, przyszywanymi do odzienia pielgrzymiego i będącymi widomym znakiem odbytej pobożnej wędrówki15. Problem innej natury stwarzają krzyżyki, które – choć spełniają podobną do medalików funkcję – to z podstawowych powodów formalnych za medaliki uznawać się ich nie powinno16. Ten sam problem dotyczy tak zwanych karawak17. Królewski w Warszawie), red. Marta Męclewska, Anna SzczecinaBerkan, Michał Zawadzki, Warszawa 2005, s. 60–61, tu szczegółowa literatura. 12 Józef Szymański, Nauki pomocnicze historii, Warszawa 2001, s. 673–679. 13 Kornel Białobłocki, Zespół medalików z wykopalisk archeologicz­ nych w Lubiniu pod Kościanem, Slavia Antiqua, 33, 1991–1992, s. 164, 174–180. 14 Janina Orynżyna, Dewocjonalia częstochowskie, Polska Sztuka Ludowa, 30, 1976, 2, s. 115–120; Anna Kunczyńska-Iracka, Malarstwo lu­ dowe kręgu częstochowskiego, Wrocław 1978, s.70, 80, 90; por. Franciszek Sobalski, Rozwój wytwórczości związany z ruchem pielgrzymkowym na Jasną Górę w Częstochowie na przełomie XIX i XX w., Studia Claromontana, 18, 1998, s. 167–196. 15 Henryk Paner: Średniowieczne świadectwa kultu Maryjnego. Pamiątki pielgrzymie w zbiorach Muzeum Archeologicznego w Gdańsku, (Fontes Commentationesque ad Res Gestas Gedani et Pomeraniae, t. IV), Gdańsk 2013; Gdańsk na pielgrzymkowych szlakach średniowiecz­ nej Europy, Gdańsk 2016, tu dalsza literatura. 16 Kornel Białobłocki, Medaliki religijne…, jak w przyp. 5, s. 62. 17 Marek Kołyszko, Wizerunki podwójnego krzyża w kulturze Polski, Toruń 2015. Medaliki religjne XVI–XVIII wieku – forma, treść, funkcja Z powodu wspomnianych trudności, zasadne wydaje się używanie dla wszystkich wymienionych rodzajów przedmiotów zadomowionego w polszczyźnie rzeczownika „dewocjonalia”, określającego drobne przedmioty kultu religijnego18. Zdawać sobie jednak trzeba sprawę, że kategoria ta jest niestety bardzo szeroka i przez to nieprecyzyjna. Ponieważ w literaturze dotyczącej medalików religijnych wciąż pobrzmiewają wątpliwości dotyczące tego, czym właściwie pod względem formalnym są medaliki i w jaki sposób ich używano, więc w kontekście wymienionych grup przedmiotów i problemów z ich klasyfikacją, za celowe wydaje się postawienie podstawowego pytania: co wyróżnia medaliki religijne? Definicja przyjęta przez wydawaną w Polsce Encyklopedię Katolicką mówi, że medalik jest zminiaturyzowaną formą medalu wykonanego z metalu szlachetnego lub innych materiałów, do śre­ dniowiecza najczęściej odlewany, a od XV wieku przeważnie sztan­ cowany, niekiedy artystycznie cyzelowany, zazwyczaj obustronnie zdobiony obrazowymi reliefami, napisami, symbolami o treściach świeckich lub religijnych, a w tradycji katolickiej – wizerunkiem Jezusa Chrystusa, Najświętszej Marii Panny i świętych albo chrze­ ścijańskimi symbolami19. Definicja ta porusza kwestie: wielkości medalików, materiałów z jakich zostały wykonane, technik ich produkcji i sposobów dekoracji, czyli inskrypcji oraz elementów treściowych i symbolicznych. Nazwa „medalik” w pierwszym rzędzie, jako zdrobnienie rzeczownika „medal”, wskazuje na jego wielkość. Medalik jest więc po prostu małym medalem, którego okrągła forma, którą można uznać za podstawową, z biegiem czasu podlegała zmianom. Miały one na celu, jak się wydaje, przede wszystkim podniesienie estetycznej, ale również ich ideowej atrakcyjności. W takim znaczeniu medalikami będziemy również określać zabytki, którym nadano inne formy, przede wszystkim figur geometrycznych (koło, owal, kwadrat, prostokąt, romb oraz sześciokąt lub ośmiokąt) i „mówiące” (serce – dotyczy wielu świętych, język – św. Jan Nepomucen, siekiera – św. Wolfgang, strzała – św. Sebastian, czyli kształtem nawiązujące się do relikwii lub relikwiarza, w którym są przechowywane czy legend hagiograficznych). Znane są również medaliki o kształcie czterolistnej rozety, czasami z przenikającym ją kwadratem lub prostokątem, i wielolistnych rozet, cztero-, pięcio-, sześcio- lub wieloramiennej gwiazdy, mandorli, krzyża orderowego (kawalerskiego lub maltańskiego), a także o formach ornamentalnych kartuszy [il. 2]. Medaliki wykonywano z różnorodnych metali i ich stopów. Pośród zabytków pochodzących z XVI–XVIII w. najrzadziej spotyka się te z metali szlachetnych – złota i srebra. Można przypuszczać, że niegdyś było ich znacznie więcej, ale podobnie, jak dawna biżuteria kreowana z cennych materiałów, podczas kłopotów finansowych traktowano je jak zwykły kruszec i przetapiano. W zbiorach muzealnych i kolekcjach prywatnych 18 Słownik Języka Polskiego PWN, Internet, http://sjp.pwn.pl/sjp/ dewocjonalia;2554949.html, dostęp 8 VIII 2016. 19 Encyklopedia Katolicka, Lublin 2008, t. 12, szp. 372 (Zofia Pałubska). 45 polskich i obcych najczęściej odnajdujemy egzemplarze wykonane z brązu lub stopów miedzi, a rzadziej z ołowiu, cyny czy żelaza20 [il. 3]. Wbrew obiegowym opiniom, jak się wydaje, ogromna większość dawnych medalików religijnych nie była bita, ale odlewana21. Stąd pojawiająca się czasami pewna nieporadność wykonania dekoracji, które to wrażenie pogłębiało się przez zużycie lub zanieczyszczenie wielokrotnie używanej formy odlewniczej, co znacznie ją spłycało i zniekształcało. Charakterystyczny element odlewanych medalików, pozwalający na prawie bezbłędne ich zidentyfikowanie, stanowią dopełniające je uszka [il. 4]. W egzemplarzach odlewanych są one czasami nieproporcjonalnie duże w stosunku do samego medalika i, w przeciwieństwie do medalików bitych, są ustawione poprzecznie w stosunku do jego płaszczyzny. Powstanie tego rodzaju uszek w produkcji medalików miało znaczenie przede wszystkim technologiczne, bowiem forma odlewnicza składała się z dwóch części z negatywami awersu i rewersu medalika, i w górnej ich części stykającego się z nimi rowka, który rozszerzał się ku skrajowi formy. W złożonej i przygotowanej do odlewu formie owe rowki tworzyły kanał, przez który, aż do jego wypełnienia, wlewano płynny metal. Po zdjęciu formy odlew cyzelowano, a w stykającej się z nim klinowatej części odlewu, uzyskanej przez wypełnienie kanału wlewowego, wiercono lub po prostu wybijano dziurkę służącą do przewleczenia nici lub zamontowania dodatkowego kółeczka. Droższe egzemplarze medalików mogły być złocone lub srebrzone [il. 5]. Wiedza o producentach medalików działających w Polsce w XVII i XVIII w. jest znikoma, choć wiadomo, że w Częstochowie już w XVII w. istniał dobrze zorganizowany przemysł zajmujący się produkcją dewocjonaliów22. Ponieważ w ogromnej większości są to zabytki pozbawione sygnatur, więc anonimowe, jedyną wskazówką w poszukiwaniu ich wytwórców mogą być informacje o warsztatach odlewniczych lub złotniczych działających przy kościołach i klasztorach, będących miejscami pielgrzymkowymi. Medaliki religijne, szczególnie w miejscach pielgrzymkowych odwiedzanych przez liczne rzesze wiernych o różnym statusie społecznym, ale jednym pragnieniu zabrania pamiątki z miejsca „świętego”, były wykonywane z pewnością przez wyspecjalizowane warsztaty, Na temat interesujących wyników analizy składu chemicznego medalików znalezionych w Sandomierzu, zob. Elżbieta Pawlicka, Wyniki analizy składu chemicznego przedmiotów zabytkowych, w: Sandomierz. Badania 1969–1973, red. Stanisław Tabaczyński, Warszawa 1996, t. 2, s. 421. Na temat samych zabytków tamże odnalezionych zob. Bożena Rostkowska, Dewocjonalia: medaliki i krzyżyki. Tkaniny ozdob­ ne, w: Sandomierz. Badania 1969–1973, j.w., s. 405–420. 21 Por. María de Gràcia Salvà Picó, La medalla religiosa en Cataluña. Propuesta de cronotipología, Gaceta Numismatica, 187, 2014, s. 49–50; María de Gràcia Salvà Picó, Las medallas religiosas de los siglos XVI al XVIII en Cataluna, w: Actas XIV Congreso Nacional de Numismática. Ars metal­ lica: monedas y medallas, Nules­Valencia, 25–27 de octubre de 2010, ed. Julio Torres, Madrid 2011, s. 293–295. 22 Zob. Janina Orynżyna, Dewocjonalia…, jak w przyp. 13, s. 115– –120; Anna Kunczyńska-Iracka, Malarstwo ludowe…, jak w przyp. 13, s. 70, 80, 90. 20 46 Jacek Kriegseisen które wielkością produkcji mogły zaspokoić popyt na medaliki różnego rodzaju: większe i mniejsze, bardziej i mniej dekoracyjne, a w końcu wykonane z droższego lub tańszego surowca. Produkcją medalików zajmowali się z pewnością złotnicy. Byli oni zawodowo przygotowani do realizowania tego rodzaju prac, bowiem zakres ich kształcenia przewidywał wykonywanie drobnych elementów odlewanych oraz złocenia i srebrzenia23. Znane są zresztą medaliki wykonane ze srebra, znaczone cechami złotniczymi, więc niewątpliwie zostały wykonane przez złotnika. Doskonałym przykładem działalności złotników na tym polu jest rzymska rodzina Hameranich, której przedstawiciele przez ponad 200 lat, oprócz prestiżowych zamówień papieskich oraz elit społecznych, wykonywali również tanią galanterię dewocyjną, wymagającą zdecydowanie mniej nakładów środków i czasu24. Jednak większość medalików została zapewne przygotowana przez rzemieślników zajmujących się odlewaniem i obróbką miedzi, brązu i mosiądzu. Jest to o tyle prawdopodobne, że również oni, a szczególnie mosiężnicy, przez przepisy cechowe byli upoważnieni do wykonywania złocenia i srebrzenia na metalu25. Sądząc po uproszczonej, a czasami wręcz prymitywnej formie i dekoracji medalików, można jednak przypuszczać, że większość z nich była zrobiona przez rzemieślników niższych lotów, związanych z klasztorami lub miejscami pielgrzymkowymi, co zresztą nie wyklucza ich fachowego wykształcenia. Inną kwestią są medaliki importowane, przywożone przede wszystkim z południowych Niemiec i Włoch, głównie z Rzymu, gdzie działali członkowie wspomnianej rodziny Hameranich. Właśnie ich wytwórczość miała wielki wpływ na producentów z ośrodków prowincjonalnych, którzy twórczo lub częściej odtwórczo, a czasami regresywnie, naśladowali i kopiowali ich wzory. Szersze omówienie kwestii związanych z inskrypcjami oraz elementami treściowej i symbolicznej dekoracji medalików to przedmiot oddzielnego opracowania. Należy tylko wspomnieć, że medaliki religijne są niezwykle ciekawym źródłem do poznania ikonografii świętych i błogosławionych, a także obrzędowości Kościoła katolickiego. Z tego też powodu mogą być niezwykle ważne i pomocne w datowaniu warstw archeologicznych. Trzeba jednak pamiętać, jak dowodzą przykłady z rzymskiego warsztatu Hameranich, że formy do medalików mogły być używane czasami nawet kilkadziesiąt lat po ich wytworzeniu, a ich treść bywała dopasowywana do konkretnego zamówienia przez łączenie awersów i rewersów pochodzących z różnych kompletów [il. 6]. Wielokrotnie na medalikach pojawiają się przedstawienia, które interpretować można konkretnymi wydarzeniami historycznymi, np. koronacjami obrazów, jubileuszami czy beatyfikacją lub kanonizacją, co w wypadku znalezienia zabytku przy pochówku, daje możliwość stosunkowo dokładnego jego datowania. W Polsce szczególnie okazałe i uroczyste były koronacje lub rekoronacje wizerunków uznanych za cudowne26. Gromadziły one często wiele tysięcy wiernych, a podczas uroczystości, zgodnie ze statusem społecznym, rozdawano medale i medaliki, wybijane lub odlewane z cyny, brązu, mosiądzu, srebra lub złota, które zwano koronatkami. Przechowywano je jako pamiątkę uczestniczenia w uroczystościach, ale także jako dowód otrzymania odpustu zupełnego, udzielanego uczestnikom przez papieża zezwalającego na przeprowadzenie ceremonii27. Wiele z owych koronatek, jak również medalików pamiątkowych, wykonywanych z okazji uroczystych beatyfikacji lub kanonizacji, wykonano w Rzymie, o czym może świadczyć pojawiający się na nich napis Roma lub Romae. Pozostaje do omówienia, nieuwzględniony przez Encyklopedię Katolicką, sposób użytkowania medalików. Dzisiaj są one najczęściej są noszone na szyi, na łańcuszkach, w ukryciu; pierwotnie na sznureczkach i wstążkach. Z tego powodu przeważająca część medalików religijnych jest zaopatrzona w uszka służące do ich przewleczenia. Medaliki były jednak użytkowane również w sposób zupełnie jawny. Nawet po kilka okazów dołączano do różańców i innego typu koronek; w stroju ludowym były mocowane pojedynczo lub po kilka sztuk do sznurów korali. W końcu mogły być przyszywane lub za pomocą szpili mocowane do odzieży. W ten sposób nadawano im oczywistą funkcję biżuterii, która medalikom noszonym w ukryciu bywa dzisiaj czasami niepotrzebnie odbierana. 23 Dla porównania warto wskazać, że w sanktuarium w Le Puy-En-Velay (departament Górna Loara) w 1436 roku rzemieślnicy wykonywali znaki pielgrzymie z przedstawieniem wizerunku lokalnej madonny oraz inne np. ryby, postaci mężczyzn, kobiet, zwierząt, kwiaty lilii ze złota, srebra, cyny, miedzi, ołowiu, mosiądzu, zob. Denis Bruna, Saints et diables au chapeau. Bijoux oubliés du Moyen Âge, Paris 2007, s. 43. 24 Friedrich Noack, Die Hamerans in Rom, Archiv für Medaillen­ und Plaketten­Kunde, 3, 1921–1922, s. 23–40; Servus Gieben, Un cam­ pionario di 630 medaglie di devozione della bottega Hamerani, Collectanea Franciscana, 76, 2006, s. 253–295; Andreas U. Fitzel, Johann Hameran Hermannskircher (um 1590–1644). Ein Bayer in Rom oder Über den Stammvater der berühmten päpstlichen Medailleurs­Dynastie Hamerani im barocken Rom, Verhandlungen des Historischen Vereins für Niederbayern, 135, 2009 (2010), s. 87–127. 25 Jacek Kriegseisen, Kartusze trumienne rodziny von Somnitz w Charbrowie. Przyczynek do nowożytnej kultury funeralnej, Porta Aurea, 7/8, 2009, s. 119–120. 26 Na temat koronacji obrazów maryjnych w dawnej Rzeczypospolitej zob. Andrzej J. Baranowski, Koronacje wizerunków maryjnych w czasach baroku. Zjawisko kulturowe i artystyczne, Warszawa 2003. 27 Feliks Bentkowski, Spis medalów polskich lub z dziejami kra­ iny polskiej stycznych w gabinecie król. Alex. Uniwersytetu w Warszawie znajdujących się. Tudzież ze zbiorów i pism rozmaitych lub podań zebrany i porządkiem lat ułożony, Warszawa 1830, s. 168–171, kat. 598–612; Tymoteusz Lipiński, Wiadomości historyczno­numizmatyczne o koron­ acyach obrazów Matki Boskiej w dawnej Polsce, Warszawa 1850, s. 31–32, passim; Zbigniew Nestorowicz, Koronacje i koronatki wizerunków ma­ ryjnych w Polsce XVIII wieku, Biuletyn Numizmatyczny, 1997, nr 3, s. 16–22; Vincas Ruzas, XVIII amžaus religiniai medaliukai Lietuvos . Didžojoje Kunigaikštysteje, Numizmatika, 2/3, 2001/2002, s. 41–75; . . Regina Razaliunaite, XVIII–XX a. švč. Mergeles Marijos atvaizdų karu-navi­ mo medaliukai Lietuvos Nacionaliniame Muziejuje, Numizmatika, 4/5, 2003/2004, s. 53–100; Piotr P. Gach, Karmelici Bosi na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej w dobie kasat, w: Cztery wieki Karmelitów Bosych w Polsce (1605–2005), red. Andrzej Ruszała, Kraków 2005, s. 19–20. Medaliki religjne XVI–XVIII wieku – forma, treść, funkcja Ów ostentacyjny sposób noszenia medalików spowodował zapewne pojawiające się w różnych okresach tendencje do ozdabiania medalików dodatkowymi elementami charakterystycznymi dla opraw biżuteryjnych: metalowymi granulami dekorującymi osie medalików, odlewanymi wspólnie z medalikiem, które miały przywodzić na myśl perły osadzane na sztyftach w biżuterii z XVI i XVII w., czy dodawanymi medalikom ozdobnymi oprawami, często rozbudowanymi, wykonanymi w technice filigranu lub ornamentalnego odlewu [il. 7]. Szczególnie odlewane elementy bywały właśnie nierozłączną częścią medalika – pochodziły z jednej formy, w której medalik odlano, czyli były wykonywane w jednym czasie i wspólnie z medalikiem. Jednak oprawy mogły być dodawane do medalików również indywidualnie. Dotyczy to tych zabytków, które od momentu powstania były pozbawione uszka (lub uszko utraciły wtórnie). Choć medaliki czasami przechowywano luzem, a czasami noszono po prostu w kieszeni, to nie udało się odnaleźć jednoznacznego bezpośredniego przekazu o funkcji ich egzemplarzy pozbawionych uszek. Być może od początku 47 były przeznaczone do dorobienia indywidualnej oprawy, czasami bardzo bogatej, co szczególnie często spotykane jest na terenach obecnych południowych Niemiec i w Austrii. W związku z powyższymi ustaleniami, na podstawie zabytków znanych z kolekcji muzealnych i prywatnych, egzemplarzy pochodzących przede wszystkim z okresu od końca XVI w., przez XVII do końca XVIII stulecia, dla tego typu zabytków można zaproponować nieco inną definicję, niż ta zawarta w Encyklopedii Katolickiej. Jej nowa wersja brzmiałaby zatem następująco: medalik jest małym medalem, najczęściej okrągłym lub owalnym, ale również o innych kształtach, odlanym z metalu, a w późniejszych okresach także bitym lub sztancowanym, zdobionym dwustronnie, a rzadziej jednostronnie, niosącym treści religijne, polityczne, patriotyczne, propagandowe oraz komplementarne treści „mieszane”, np. patriotyczno-religijne czy religijno-dewocyjne (przedstawienia i napisy, a rzadziej same przedstawienia lub same napisy), przeznaczonym do użytku osobistego w sposób podobny do biżuterii. Summary RELIGIOUS MEDALS XVI–XVIII CENTURY – MATERIAL, FORM, FUNKTION Polish literature on the subject of religious medallions is poor if we do not take into account quite a number of archaeological publications and entries on online forums, and foreign publications, in Polish libraries are almost inaccessible. The word „medallion” (in polish) in the first place, as the diminution of the word „medal”, indicates its magnitude. The medallion is simply a small medal whose round form, which can be considered as a basic one, has changed over time. Medallions were made of various metals and their alloys. In collections we usually find specimens made of bronze or copper alloys, and rarely of lead, tin or iron. Contrary to popular belief, the vast majority of ancient religious medallions were not beaten but cast. Today religious medallions are most often worn on the neck, in hiding, originally on strings and ribbons, and now mostly on chains. For this reason, the overwhelming majority of religious medallions are equipped with ear tags. However, the medals were also used in a completely transparent way. Even a few can be attached to rosaries and other types of laces. In folk attire they were attached individually or several pieces to the strings of corals or they could eventually be sewn or pinned to the garment. In this way they were given the obvious function of the jewelry, which medallions in hiding today are sometimes unnecessarily recited. Consequently, for this type of monument, the following definition can be proposed: the medallion is a small medal, usually round or oval, but also in other shapes, casted of metal, and in later periods, also beaten or stamped, decorated on two sides, and less often unilaterally, bearing content religious, political, patriotic, propaganda, but also mixed, such as patriotic-religious or religious-devotional (performances and inscriptions, and less often the same representations or inscriptions), intended for personal use in a manner similar to jewelry. Translated by Jacek Kriegseisen