przemySław parSzutowicz filozofia form SymBolicznych. język cassirer opowiadał kiedyś – pisze jeden z jego uczniów, dymitr Gawronsky – jak w roku 1917, właśnie w momencie, w którym jadąc do domu wsiadł do tramwaju, rozbłysła w jego głowie koncepcja form symbolicznych. kilka minut później, kiedy dotarł na miejsce, miał już gotowy cały plan swego nowego obszernego dzieła, zasadniczo w tej formie, w jakiej było ono przygotowywane przez kolejne dziesięć lat. […] W latach 1923–1929 zostały opublikowane trzy tomy jego Philosophie der symbolischen Formen 1. W roku 1919, tuż po zakończeniu wojny, jeden z dwóch nowopowstałych uniwersytetów niemieckich, Uniwersytet w Hamburgu, zaproponował ernstowi cassirerowi stanowisko profesora. W Hamburgu spędził on niemal 15 lat – większość tego czasu trwały prace nad ukończeniem dzieła, które uważane jest za jego opus magnum. Głównym miejscem jego pracy naukowej była założona przez aby Warburga i Fritza Saxla biblioteka. dziś biblioteka ta mieści się w Londynie, dokąd, przekształcona w instytut, została przeniesiona w roku 1929, m.in. z powodu rosnących w niemczech nastrojów antysemickich. instytut Warburga jest dzisiaj częścią University of London. W bibliotece tej cassirer znalazł wszystkie potrzebne materiały do budowy swego najsłynniejszego dzieła, choć duża część Filozofii form symbolicznych powstała zanim przeniósł się do Hamburga. znalazł tam nie tylko treści, które mógł w nim zawrzeć, lecz także w pewnej mierze prototyp formy, w jakiej treść ta mogła zostać ujęta 2. Wielokrotnie wyrażał 1 d. Gawronsky, Ernst Cassirer: His Life and His Work, [w:] Philosophy of Ernst Cassirer, red. P.a. Schlipp, evanston, illinois 1949, s. 25, 27. 2 „nie tylko znalazłem tu niezrównany niemal pod względem bogactwa i szczegółowości materiał […], lecz układ i porządek, w jakim był on ujęty, duchowe piętno, jakie nadał mu Warburg, zdawały się odnosić do jednolitego i centralnego problemu, który najściślej stykał się z podstawowym problemem mojej własnej pracy. (e. cassirer, Philosophie der cassirer_filozofia_form.indd 28 2018-10-07 13:55:25 Przemysław Parszutowicz – Filozofia form symbolicznych. Język 29 swe uznanie dla twórcy układu kolekcji, który jego zdaniem antycypował w pewnym sensie strukturę form symbolicznych 3. oba układy uderzają podobieństwem, choć każdy z nich powstał niezależnie. Pierwszy tom Filozofii form symbolicznych poświęcony językowi ukazuje się w roku 1923, drugi poświęcony myśleniu mitycznemu – w 1925, zaś trzeci – w roku 1929 4. cassirerowską teorię form symbolicznych polski czytelnik mógł jak dotąd poznać w głównej mierze za pośrednictwem relatywnie niewielkiej, późnej pracy Esej o człowieku (1944). W przedmowie do niej można przeczytać, że jest ona odpowiedzią na prośby jego amerykańskich kolegów (cassirer w roku 1941 emigrował do Stanów zjednoczonych), by podjąć wysiłek przekładu całej Filozofii form symbolicznych na język angielski. Jednak, jak pisze, „po pierwszych próbnych krokach doszedłem do wniosku, że odtworzenie w całości poprzedniej mej książki byłoby rzeczą niewykonalną i w obecnej sytuacji nieuzasadnioną, [a] opublikowanie książki pomyślanej i wydanej więcej niż ćwierć wieku temu […] chyba niemożliwe i niewskazane” 5. Postanowił zatem przygotować zupełnie nową książkę, która podejmowałaby „stare” problemy, lecz uwzględniała nie tylko nowe fakty i materiały, jakie służą ilustracji jego teorii, lecz także nowe przemyślenia, do których doszedł na przestrzeni czasu, jaki upłynął od ukazania się jego fundamentalnego dzieła. W efekcie pisze rozprawę, która ma charakter nieco bardziej popularny, która jest niejako streszczeniem najważniejszych idei zawartych w głównym dziele „i nie jest przeznaczona wyłącznie dla uczonych i filozofów” 6. książka jest mniejsza objętościowo. „duża książka jest dużym złem” – wspomina w niej słowa Lessinga – „kiedy pisałem swoją Philosophie symbolischen Formen, Zweiter Teil: Das mythische Denken, wyd. cyt., s. XV). „to nie zakres materiału [zrobił] na mnie wrażenie, lecz silniej niż [sam] materiał oddziałała zasada jego budowy”. (e. cassirer, Pojęcie formy symbolicznej…, wyd. cyt., s. 11). Układ biblioteki w instytucie Warburga przebiega według zasady obraz – język – orientacja – akcja. księgozbiory odnoszące się do każdego z elementów tetrady znajdują się na osobnych piętrach. także erwin Panofsky czerpie z tego układu główną zasadę swej ikonologii. 3 zob. d. Gawronsky, Erns Cassirer: His Life and His Work, wyd cyt., s. 26. 4 Mówi się także o czwartym tomie, który jest kompilacją nieopublikowanych za jego życia tekstów. ten ujrzał światło dzienne dopiero w roku 1995. Por. np. r. Becker, Ernst Cassirer i ugruntowanie filozofii kultury jako filozofii form symbolicznych, wyd. niniejsze, s. 29, przypis 4. 5 e. cassirer, Esej o człowieku, wyd. cyt, s. 29, przypis 4. 6 tamże. cassirer_filozofia_form.indd 29 2018-10-07 13:55:26 30 ernst cassirer, Filozofia form symbolicznych. Część pierwsza: Język der symbolischen Formen, byłem tak pochłonięty samym przedmiotem mej pracy, że zapomniałem o tej zasadzie stylistycznej” 7. Jednak dzieło, którego pierwszy tom niniejszym zostaje udostępniony w języku polskim, nie jest aż tak „dużym złem”, choć rzeczywiście imponuje objętością – niezależnie od wydania jego trzy tomy przekraczają łącznie liczbę tysiąca stron. cassirer sam w dalszych słowach wstępu do Eseju o człowieku odsyła bardziej dociekliwych do szczegółowych opisów i wywodów, jakie można znaleźć w trzytomowej rozprawie – nie odkłada jej zatem do lamusa. Jest rzeczywiście trudniejsza niże Esej, jednak nie jest także przeznaczona jedynie dla „uczonych i filozofów” – przede wszystkim ze względu na ogromną liczbę interesujących odniesień do badań antropologicznych i lingwistycznych – te zajmują jej znakomitą większość. Sam ładunek teoretyczny zawarty jest zasadniczo we wprowadzeniu umieszczonym w pierwszym tomie dzieła. tu znajdziemy opis metody, jaka stosowana jest w książce, oraz idei, która przenika każdą jej stronicę. i jest to jedno z nielicznych miejsc w całym dorobku cassirera, gdzie zostaje ona explicite wyłożona 8. Jest jednak oczywiście obecna w bez mała każdej jego pracy – także w rozprawach historycznych, w których widać szczególne, „krytyczne”, odnoszące się do tradycji kantowskiej nachylenie jego analiz. również układ rozdziałów niniejszego tomu jest typowym układem kantowskim. cassirer wychodzi od analizy zmysłowości i jej relacji z językiem, później przechodzi do naoczności, następnie zaś do czystej formy znaczenia obecnej w poznaniu teoretycznym. Wszystko to poprzedza oczywiście obszerne przedstawienie historii badań nad językiem. taki jest też układ całej trylogii, choć kolejność jest tu inna i odnosi się do trzech wyszczególnionych przez cassirera funkcji symbolu 9 – wyrażania (ekspresji), przedstawiania i czystego 7 tamże. Prac poświęconych stricte teorii symbolu, a nie w głównej mierze aplikacjom tej teorii, jest relatywnie mało. Wśród nich można wymienić np. Der Begriff der symbolischen Form im Aufbau der Geisteswissenschaften (1923) (Pojęcie formy symbolicznej w budowie nauk humanistycznych, wyd. cyt.); Das Symbolproblem und seine Stellung im System der Philosophie (1927) (Problem symbolu i jego miejsce w systemie filozofii, [w:] tenże, Symbol i język, wyd. cyt.); Mythischer, ästhetischer und theoretischer Raum (1931); Zur Logik des Symbolbegriffs (1938). takie znajdziemy także w jego Nachlass, np. w: e. cassirer, Zur Metaphysik der symbolischen Formen, [w:] tenże, ecn1, wyd. cyt. 9 zob. r. Becker, Ernst Cassirer i ugruntowanie filozofii kultury jako filozofii form symbolicznych, wyd. cyt., s. 13 i nast. 8 cassirer_filozofia_form.indd 30 2018-10-07 13:55:26 Przemysław Parszutowicz – Filozofia form symbolicznych. Język 31 znaczenia. Forma mitu jest zdominowana przez zmysłowość i przedstawiona została w drugim tomie, naoczność związana z przedstawianiem analizowana jest w języku, zaś trzeci tom poświęcony jest czystym formom poznania naukowego. Układ ten ma więc odzwierciedlać strukturę ludzkiego ducha za pośrednictwem całokształtu jego wytworów, czyli kultury. Gdy idzie o teorię języka, najważniejszą postacią dla cassirera jest Wilhelm von Humboldt. Szczególnie ważne jest jego wprowadzenie do pracy o języku kawi, które funkcjonuje jako osobna książka (Rozmaitość języków a rozwój umysłowy ludzkości, przeł. e.M. kowalska, Lublin 2001). Językowi cassirer poświęca kilka oddzielnych prac 10, ale to zawsze Humboldt stanowi dla niego punkt odniesienia, jako ten myśliciel, który jego zdaniem na podstawie przeprowadzonych badań antropologicznych usiłował znaleźć strukturę języka jako taką i w pewnym sensie kontynuował główne idee filozofii krytycznej 11. Powołuje się oczywiście na najważniejsze XiX wieczne, choć także na wcześniejsze, rozprawy o języku i prowadzone przez ich autorów na całym świecie badania antropologiczne. istotnym punktem odniesienia są także, obok pism Humboldta, prace braci Grimm, rozprawy Wundta, Brugmanna, curtiusa, Steinthala, Westermanna, Boasa, Selera, Meinhofa, Böhtlingka, Gatscheta, codringtona, Steindorffa i wielu innych badaczy historii i struktury języka. opowiada o językach kawi, kwakiutlów, Jakutów, ewe czy Bantu; podaje przykłady z japońskiego, mongolskiego, nubijskiego, staroegipskiego, greckiego, gockiego i długiego szeregu innych języków ze wszystkich kontynentów. Wszystkie te nagromadzone tu przykłady, będące wynikiem pracy rzeszy filozofów, antropologów, etnografów, historyków, etnologów, psychologów i lingwistów, nie są jednak – podobnie jak książki w Bibliotece Warburga – „jedynie zestawione 10 M.in. Die Kantischen Elemente in Wilhelm von Humboldts Sprachphilosophie (1923) – część tego artykułu została wykorzystana w pierwszym tomie FFS; Sprache und Mythos. Ein Beitrag zum Problem der Götternamen (1925); Die Bedeutung des Sprachproblems für die Entstehung der neueren Philosophie (1927); Die Sprache und der Aufbau der Gegenstandswelt (1932); oczywiście jeden z rozdziałów Eseju o człowieku (An Essay on Man. An Introduction to a Philosophy of Human Culture (1944)); a także jedną ze swych ostatnich prac: Structuralism in Modern Linguistics (1945). 11 Por. zwłaszcza rozprawkę cassirera Die Kantischen Elemente in Wilhelm von Humboldts Sprachphilosophie (1923). cassirer_filozofia_form.indd 31 2018-10-07 13:55:26 32 ernst cassirer, Filozofia form symbolicznych. Część pierwsza: Język jedne obok drugich, lecz powiązane wzajemnie ze sobą i skoncentrowane wokół jednego wspólnego idealnego punktu centralnego” 12. * * * Język, jakim operuje cassirer, jest skomplikowany i trudny – zarówno pod względem stylu, jak i poruszanej problematyki, a także pod względem używanej terminologii nawiązującej i korzystającej z tradycji nauki oraz filozofii niemieckiej przełomu XiX i XX wieku. zdania są niekiedy bardzo długie i zawiłe, większość pisana jest w stronie biernej. Bywa, że cassirer wielokrotnie powtarza daną myśl tylko nieznacznie zmieniając jej formę. Używa terminów i pojęć nieobecnych już w wielu przypadkach w nauce współczesnej. Bardzo często używane są w pracy określenia takie jak np. „czysty”, „fundamentalny”, „określony” czy „podstawowy”, co nie ułatwia lektury i przekładu, podobnie jak charakterystyczne dla filozofii niemieckiej, rzeczowniki odprzymiotnikowe, przyjmujące np. postać „das Seiende”, „das Seelische”. Podjęto jednak próbę uczynienia tłumaczenia możliwie czytelnym i przystępnym, niekiedy jednak kosztem jego pedantycznej dosłowności. Punkt wyjścia stanowiło przekonanie, że książka ta, zwłaszcza w sytuacji, kiedy myśl cassirera rzeczywiście odżywa w humanistyce światowej – co jest między innymi efektem publikacji jego nieznanych wcześniej prac – powinna być dostępna także dla czytelnika, który niekoniecznie jest zainteresowany rozwojem terminologii tradycji transcendentalnej oraz chirurgicznie precyzyjnymi rozróżnieniami i niuansami pojęć filozoficznych. rozprawa niniejsza wychodzi bowiem od filozofii – trudnej filozofii neokantowskiej – jednak jest jej aplikacją do różnych dziedzin humanistyki, czyli ówczesnych nauk o duchu. Może zatem stanowić ciekawą lekturę dla filozofów, antropologów, kulturoznawców, etnologów, etnografów i w końcu, chyba przede wszystkim – językoznawców. techniczną terminologię filozoficzną starano się dostosowywać do polskiej tradycji translatorskiej, chyba że spójność kontekstowa wymagała pewnych ingerencji. terminologię językoznawczą nie zawsze udało się dostroić do terminologii polskiej, bowiem rozróżnienia i nazewnictwo stosowane przez cassirera wywodzą się z okresu narodzin nowożytnego językoznaw12 e. cassirer, Pojęcie formy symbolicznej…, wyd. cyt., s. 11. cassirer_filozofia_form.indd 32 2018-10-07 13:55:26 Przemysław Parszutowicz – Filozofia form symbolicznych. Język 33 stwa i nie zawsze zachowały się do dzisiaj w tej formie, w jakiej używano go wówczas. Było to spowodowane także tym, że terminologia ta dotyczy zjawisk, form i procesów językowych obecnych w kulturach tak czasem egzotycznych, że próżno szukać prób jej polskich przekładów. niekiedy istnieją, lecz pochodzą z XiX wieku i nie odpowiadają dzisiejszej terminologii fachowej. Mogą też wzbudzać kontrowersje – jak choćby zaskakujące na pierwszy rzut oka „samogłoski miękkie”. Pozostawiono też np. nieużywany już termin „indogermański” – choć dziś oczywiście mówimy o językach indoeuropejskich. Ponieważ dla cassirera bardzo istotne jest pojęcie relacji – jego filozofię można określić mianem relacjonizmu – warto zawrócić uwagę, jak szczególną rolę w jego teorii języka pełni zdanie względne (Relativsatz) czy zaimek względny (Relativpronomen), który to związek może nie być czytelny na pierwszy rzut oka. takich przykładów jest więcej. należy też zwrócić uwagę, że pierwszy tom Filozofii form symbolicznych ma dwa tytuły. na stronie tytułowej pierwszego wydania widnieje napis „Język”. Po krótkim słowie wstępnym zamieszczony jest tekst będący wprowadzeniem do całej trylogii. Po nim dopiero zaczyna się właściwa książka i wymieniony jest jej tytuł: „Fenomenologia formy językowej” 13. * * * Wszystkie cytaty z dzieł, na które powołuje się cassirer, podano w istniejących polskich przekładach, o ile udało się do takich dotrzeć. Pozostałe cytaty zostały przetłumaczone na potrzeby niniejszej książki. Wymieniane w książce tytuły pozostawiono w oryginalnej formie, chyba że istnieje polski przekład. W przypadku cytatów w języka greckiego obok przekładów 13 Wiadomo też, że pierwotnie tytuł całego dzieła miał brzmieć „Fenomenologia form symbolicznych” – na pierwszej stronie rękopisu dzieła znajdziemy napis: „Phaenomenologie der erkenntnis. Grundzuge einer Theorie der geistigen ausdrucksformen. Von ernst cassirer. erster teil: das sprachliche denken. Berlin 1923, Bruno cassirer Verlag. (Por. J.M. krois, d.Ph. Verene, Introduction, [w:] e. cassirer, The Philosophy of Symbolic Forms. Volume Four: The Metaphysics of Symbolic Forms, przeł. J.M. krois, new Heaven–London 1996, s. XV–XiX). cassirerowskie związki z fenomenologią są rzadko podkreślane, jednak bardzo widoczne podczas lektury rozprawy, szczególnie zaś podczas lektury jego pism niewydanych za życia, ujętych w publikacji nazywanej niekiedy czwartym tomem tego dzieła (e. cassirer, Zur Metaphysik der symbolischen Formen, wyd. cyt). cassirer_filozofia_form.indd 33 2018-10-07 13:55:26 34 ernst cassirer, Filozofia form symbolicznych. Część pierwsza: Język pozostawiono także ich formę oryginalną zapisywaną alfabetem greckim. Wyjątkiem są krótkie sentencje oraz kluczowe i znane pojęcia, które dzisiejszemu, często nieznającemu starożytnej greki czytelnikowi, mogą ułatwić odczytanie etymologii pojęć obecnych w językoznawstwie – w tym przypadku posłużono się transliteracją. cassirer też to robi, jednak jest bardzo niekonsekwentny. niekiedy podaje tylko grekę, niekiedy i grekę, i przekład, czasami sam przekład, innym razem pojęcie przedstawia transliterując, jeszcze gdzie indziej w formie oryginalnej. trudno znaleźć zasadę, jaką się kieruje. rozstrzelenie zasadniczo zastosowano zgodnie z oryginałem, choć i tutaj nie jest jasna zasada, jaką posługuje się cassirer. dlatego w jednoznacznych przypadkach dokonano pewnych ingerencji. Przypisy uzupełniono i opracowano. kiedy autor – co się dość często zdarza – nie podaje źródła cytatu, bądź niejako przy okazji tylko wspomina jakiś fragment albo krótką sentencję, być może oczywistą dla czytelnika sprzed prawie stu lat, w miarę możliwości starano się dodać odpowiedni przypis. Wszystkie przypisy i uzupełnienia pochodzące od redakcji i ujęte są w nawias kwadratowy. * * * W pracy nad przekładem pomogli mi m.in.: Seweryn Blandzi, Marek derewiecki, Jarosław rolewski i Wojciech Starzyński, a nade wszystko andrzej karalus, Marta Parszutowicz i rafał toczko. Bardzo dziękuję. cassirer_filozofia_form.indd 34 2018-10-07 13:55:26